Fatiha Suresi

Bütün olarak inen ilk sure olup Mekke'de inmiş; Kur'an'ın giriş kapısı olması nedeniyle bu ismi almıştır. Fatiha kavramı, bir yere girerken açılan ilk kısım manasına gelir. İlk açılan yer manası ile Fatiha suresi, Kur'an'ın başlangıcını teşkil eder. Feth kökünden alınırsa fethetmek manasına gelir. Bir savaşın sonunda herhangi bir ülkenin fethedilmesi, o savaşın sonucunu ifade eder. Bu ismiyle Fatiha, bir eylemin sonucudur. Böylece Fatiha ismi hem başlangıcı ve hem de sonucu ifade eder. Demek ki mucize olan Kur'an ve onun ayetleri, bir daireyi andırmaktadır. Bu çember Fatiha süresiyle başlamakta, dairenin çevresi tamamlanınca, yine Fatiha suresine gelinmektedir.

Fatiha, Kur'an'ın girişi olduğu için başlangıç; insanların gönüllerini fethedip zafere ulaştırdığı için son'dai. Bu anlamıyla Fatiha suresi, Kur'an'ın batıla karşı verdiği mücadelenin zaferini ifade etmektedir: Mücadeleye hamd başlanıyor, zafere ulaşınca da yine hamd ediliyor. Başlangıç ve son olma yönüyle Fatiha suresi, sadece Kur'an'ın giriş kapısı olduğunu ifade etmemekte; -içeriği incelendiğinde görülür ki- insan gönlünün açılış kapısını da teşkil etmektedir. Gönlün kapısı açılıp içeri girilince, oradaki şirk temizlenmekte, böylece de zafere ulaşılmaktadır. Gönlü tedavi edip şirk mikrobundan temizlediği için de 'son nokta' manasına gelmektedir. Yalnız Allah'a kul olmak ve yalnız O'na sığınıp yardım dilemek, Kur'an'ın hem başlangıcı, hem de sonudur. İşte insan gönlünün açılış kapısı da, kapanış kapısı da budur. Allah ile başlayıp Allah ile bitirmek, yazı işi değil gönül işidir. Fatiha suresi gönüllerin hem açılan, hem de zaferden sonra kapanan kapısıdır. [1]

Fatiha Suresinin İsimleri:

Fatiha suresinin birden fazla ismi vardır. Zemahşerî, Fahruddîn Râzî, Kâdî ve bunları takip eden müfessirler, hem isimleri tesbit etmişler, hem de bu isimlerin ona niçin verildiğini izah etmişlerdir.[2] Biz de tesbit edildiği şekilde nakledeceğimiz bu isimlerin bu sureye niçin verildiği meselesine değineceğiz.

Fatiha suresinin önemli isimlerini şu başlıklar altında toplayabiliriz: [3]

A) Fatihatu'l-Kitap:

Bu isim Fatiha şeklinde kısaltılmıştır. Kitabın başı/başlangıcı ve girişi manalarına gelmektedir. Râzî'ye göre, sözün başı olduğu, yahut ilk inen sure olduğu için ona bu ad verilmiştir. Aynı şekilde alemlerin rabbi, rahman-rahim, din gününün sahibi olan Allah'a hamd ile başlayan bu sure, açılışını hamd ile yaptığı için bu adı almıştır. İlk ayet değil de ilk sure olması sebebiyle, ilahî bilginin başlangıcını, açılış ve girişini yaptığı için bu ismi almıştır.

Yüce Allah vahyini insanlara sunarken, açışı hamd ile yapmış ve bunu bize bir ilahî âdet olarak bırakmıştır. Bu sebeple her konuşmaya hamd ile başlama usûlü, Allah tarafından konan bir ilkedir. [4]

B) Ummu'l-Kur'an, Ummu'l-Kitap:

Allah'ı sena ettiği, Kur'an'daki bütün manayı kapsadığı için bu ismi almıştır. Fatiha suresi sanki Kur'an'ın anasıdır, yani Kur'an ondan doğmuştur. Bu özelliği ile Kur'an, Fatiha suresinin bir açılımıdır.

Daha önce ifade ettiğimiz gibi Kur'an'ın bir manası da nur (ışık) idi. Kur'an ışık olduğuna göre, bu ışığın doğduğu kaynak da Fatiha süresidir.

Râzî'ye göre, Kur'an dört meseleyi zihinlere yerleştirmektedir. Bunlar: ilahiyat, ahiret, peygamberlik, kaza-kader'dir.

Demek ki Râzî'ye göre, Kur'an'in bütün hükümleri bir bakıma bu dört konuda toplanmakta ve Kur'an'ın eğitimi de, bunları insana kazandırma amacını gütmektedir.

İlahiyat kavramını Râzî şöyle açıyor: Fatiha suresi Allah, rab, rahman, rahim ve mâlik sıfatlarını ele alarak başlamakta ve böylece ilahiyat konularını gündeme getirmektedir. Allah, Fatiha suresinde kendisini temel sıfatlarıyla anarak insanlığa kendisini tanıtmaktadır.

(Din gününün sahibi) ifadesiyle ahiret kavramı öğretilmektedir.

Kur'an'ın ahiretle ilgili bütün ayetleri, bu ayetten doğmuştur, yani onun açıklamasıdır. Sadece Allah'a kulluk etmek, sadece O'ndan yardım dilemek, doğru yola iletilmesini istemek kadere; nimet verdikleri ifadesi de nübüvvete işaret etmektedir. Peygamberlik ve kader ile ilgili bütün Kur'an ayetleri de Fatiha'dan çıkmış, ondan doğmuş olup onun bir açılımıdır.

Allah, rab, rahman, rahim ve mâlik isimleri, Allah'ın yaratıklarla ilişkisine; bundan sonraki ayetler de kulun Allah ile ilişkisine; gazab,dâllîn ve nimetlendirdiğin ifadeleri de kulun kulla olan ilişkisine işaret etmektedir. Zaten Kur'an'ın bütün ayetleri, bu ilişkiler sistemini belirlemekte, çözüme kavuşturmakta ve aydınlatmaktadır. Bütün bu çözümlerin ve oluşumların çıktığı ana kaynak Fatiha'dır. [5]

C) Seb'u'l-Mesânî:

"Çok tekrarlanan yedi ayet" manasına gelen seb'u'l-mesânî ifadesi şu ayette geçmektedir:

(Andolsun ki biz sana tekrarlanan yedi ayeti ve yüce Kur'an'ı verdik). [Hicr/87]

Kur'an'a bu isim niçin verilmiştir? Zemahşerî'ye göre, namazın her rekatında okunduğu ve Allah'a hamdedilmesini temin ettiği için Kur'an'a bu isim verilmiştir. Râzî'ye göre bu sure iki yönlüdür: Yansı kulun Rabbine hamdetmesi, diğer yansı da Allah'ın kuluna ihsan etmesidir. Râzî'nin başka bu görüşü özetle şöyledir:

Fatiha yedi ayetten meydana gelmiştir. Bir ayetini okuyan, Kur'an'ın yedide birini okumuş olur. Tamamını okuyan ise, Kur'an'ın tümünü okumuş gibi olur. [6]

D) Salat:

Salatı (Fatiha'yı) benimle kulum arasında paylaştırdım[7] mealindeki hadîs-i kudsîden anladığımıza göre "Fatiha (namaz) suresi" anlamına gelmektedir.

Râzî, hadîs-i kudsîde geçen salat kelimesini, Fatiha suresi ile tefsir etmektedir. Yine Râzî'ye göre, Hz. Peygamber'in Fatiha'sız namaz olmaz hadîsinde, Fatiha ile namaz aynîleşmektedir. Namazda Fatiha okununca, Kur'an'ın özü okunmuş olmaktadır.

Yüce Allah, Kur'an'ın tamamını okuma fırsatı bulamayanları, Fatiha suresini okumakla Kur'an'ın tamamını okumuş addetmektedir. İşte bu durum, pedagojik bir yöntem içermekte, meselelerin ana noktasını bilmenin önemini öğretmektedir. Çünkü Fatiha suresi, Kur'an'daki konuların özünü teşkil etmektedir. [8]

E) Vâfiye Ve Kâfiye:

Râzî'nin naklettiği bir görüşe göre vâfıye, okunurken parçalara bölüneme-yen bir bütünü ifade etmektedir. Demek ki bölünmeyi kabul etmemesi nedeniyle Fatiha'ya bu isim verilmiştir.

Kur'an'ın diğer surelerinden herhangi bir ayeti namazda okuyabiliriz; ama Fatiha suresini ikiye bölüp okuyamayız.

Fatiha'ya yeterliliğinden dolayı kâfiye adı verilmiştir. Fatiha suresi, başka surelerin yerini tutar ama, başka sureler onun yerini tutamaz. Râzî bu görüşü rivayet ederek hadîs olduğunu söylemektedir.

Demek ki Fatiha, vâfî ismini bölünmezliğinden; kâfi ismini de yerinin doldurulmazlığından ve tek başına yeterliliğinden almaktadır. [9]

F) Esas:

Temel manasına gelen bu kelime, Fatiha'nın ilk sure olmasından kaynaklanmaktadır. İbadetlerin temeli olan namazın onunla tamamlanması ve namaz ibadetinin olmazsa olmazını teşkil etmesinden dolayı bu ismi almıştır. [10]

G) Şifa:

Ebû Sa'îd el-Hudrî'nin rivayet ettiği bir hadîste Hz. Peygamber, Fatiha suresi, her türlü etkiye karşı şifadır[11] buyurarak, Fatiha suresine şifa adını vermiştir.

Fatiha, manevî hastalıklara şifadır; şirk hastalığını giderdiği için şifadır.

Fatiha suresinin şifa olma özelliği, Kur'an'ın bütününe sirayet etmiş, böylece Kur'an bütün manevî hastalıkların şifası olmuş ve olmaktadır. Anası şifa olanın kendisi de şifa olur. [12]

H) Hamd Ve Şükür :

Fatiha suresi Yüce Allah'a hamd/şükür ile başladığı için bu ismi almıştır. Kur'an'da her sure, ismini, içinde geçen en önemli kavramdan alır. Bu usûl takip edilirse, Fatiha'ya "Hamd suresi" denebilir. Kaldı ki, bu surenin ilk kelimesi hamd ile başlıyor. Fatiha suresi bir açış süresidir ama, onu açan kelime de 'hamd' kelimesidir. Fatiha Kur'an'ı açıyor, hamd da Fatiha'yı açıyor. [13]

I) Dua Ve Sual:

Fatiha'da Allah'a yakarış vardır. O'nun yüceliğini kabul edip O'na yönelmenin, O'na kulluğun, O'ndan yardım dilemenin kuralını; Allah'a nasıl dua edileceğini, O'ndan bir şeyin nasıl isteneceğini öğretmektedir. Dua şekil ve çeşitlerini veya nasıl yapılacağının usûllerini içerdiği için Fatiha suresi Dua veya Sual adını almıştır. [14]

J) Kenz:

Hazine manasına gelen bu kelime, Fatiha'nın bir hazine olduğunu ifade etmektedir.

Fatiha suresinin isimlerini çoğaltan alimler de vardır. Ancak biz, bu isimlerle yetinmeyi uygun buluyoruz. Fatiha'nın faziletini isimlerinden anlamamız mümkündür. Kitabın ve Kur'an'ın anası olması, yeterli bir özelliktir. Ananın üstünlüğünü anlatmaya lüzum var mı? Kur'an'ın başlangıcı ve sonu olması, onun ne denli üstünlüğe sahip olduğuna delil teşkil etmektedir.

Onsuz namazın olmaması ve Kur'an'da 'devamlı okunan yedi ayet' olarak anılması, üstünlüğüne işaret etmektedir. [15]

İsti'aze'nin Farziyeti Ve Manası:

Güvenli bir yere ve varlığa sığınma ve güvenlikte olma anlamına gelen is-n aze kavramı, Allah'a sığınarak kurtuluşa erme anlamına gelmektedir. Güvenlik ihtiyacının giderildiği en son ve en mükemmel makam Yüce Allah'tır. Bu nedenle, her işe başlarken O'na sığınmak mecburiyetindeyiz. [16]

A) İsti'aze'nin Hükmü:

Genelde Fatiha'nın tefsirine besmeleyle başlanır. Halbuki Kur'an okumaya başlanırken e'ûzu çekmek farzdır. Yüce Allah'ın bu konudaki emri şudur:

(Kur'an okuduğun zaman, o kovulmuş şeytandan Allah'a sığın). [Nahl/98]

Bu sebeple Kur'an okumaya başlayan insanın şeytandan Allah'a sığınması, bir seçenek değil, bir zorunluluktur. Bu sığınmanın ifadesi şöyledir: E'ûzu billahi mine'ş-şeytâni'r-racîm. Manası: "Kovulmuş şeytandan Allah'a sığınırım".

Yüce Allah, Kur'an okumaya başlanırken, 'e'ûzu' çekmeyi neden farz kıldı? Bu sorunun cevabını Hac/52'de bulabiliriz:

(Biz senden önce hiçbir resul ve nebi göndermedik ki, o, bir temennide bulunduğunda, şeytan onun dileğine ille de beşerî arzular katmaya kalkışmasın. Ne var ki Allah, şeytanın katacağı şeyi iptal eder. Sonra Allah, kendi ayetlerini sağlam olarak yerleştirir). [Hac/52]

Şeytan, bütün peygamberlere gelen vahye müdahale etmeye kalkışarak vahyin kanalına şeytanî vesveseleri katmaya çalışmıştır. Aynı şekilde, bizim okuyacağımız Kur'an'ın anlaşılmasına, ondan alınacak hazzın duyulmasına ve feyzinden istifade edilmesine de müdahale edebilir. İşte bu müdahaleyi engellemek için Allah'ın yardımını dilemek gerekiyor.

Allah'tan yardım dileme şekillerinden biri de isti'aze, yani O'na sığınmaktır. Şeytan, insanların Kur'an'a karşı olan ihdaslarını, öğrenme niyetlerini bozabilir. Buna mani olma, insanın iradesini aşar. Onun için Allah'a sığınmak zorunludur. Çünkü;

Şeytanın iman edip sadece Rabbine tevekkül edenler üzerinde bir hâkimiyeti yoktur. [Nahl/99]

Demek ki 'e'ûzu' çeken insan, Allah'a karşı imanını ve O'na olan tevekkülünü ifade etmiş olmaktadır. Onun için, 'e'ûzu' çeken insanın üzerinden şeytanın hâkimiyeti, zorlayıcıhğı ve etkisi kalkmaktadır.

Çünkü;

(Şeytanın hakimiyeti, ancak onu dost edinenlere ve onu Allah'a ortak koşanlaradır). [Nahl/100]

Şeytan bu tip insanları etkileyebilir, ama iman edip Allah'a dayananları etkileme imkanına sahip değildir. İsti'aze (e'ûzu), insanı şeytanın manyetik alanının dışında tutmaktadır.

E'ûzu (isti'aze), Kur'an'da bir ayettir. E'ûzu'nun nerelerde çekileceğini ilerde anlatacağız; ancak meselenin burada bizi ilgilendiren kısmı, Kur'an okumaya başlayınca, şeytanın etkisinden Allah'a sığınmanın farz olduğunu bilmektir. [17]

B) İsti'aze'nin Manası:

(e'ûzu) kavramı, “el-avz” masdanndan türetilmiş olup himayeyi aramak, sığınak istemek, kurtarma isteğinde bulunmak, Allah'a karşı acziyetini, hayranlığını ilan etmek; isim olarak da sığınak, inziva köşesi, düşkün evi, mabet manalarına gelmektedir.

Râzî bu kavramın iki önemli manası olduğunu söylemektedir: sığınmak ve eman. Allah'ın rahmetine ve himayesine sığınmak, "Kendimi Allah'ın lüt-funa ve rahmetine yapıştırıyorum" demektir.[18]

İsti'aze, insanın kendi gücünü yetersiz görüp Allah'a sığınması, Allah'a güveninin sonsuz olduğunu ifade etmesi; kendisini müstağni (kendi kendine yeterli) görmemesi erdeminin işaretidir. İnsanın kibrinin kırıldığı yer, isti'aze duasıdır.

İsti'aze içinde geçen diğer bir kavramda, (şeytan)dır. Şe-ta-ne bağlamak, bitiştirmek, zaptetmek, mani olmak, muhalefet edip uzaklaştırmak, haktan uzak olmak, derin kuyu, azgın ve şerir kimse, susuzluk, pek zehirli ot manalarına gelmektedir.

Râzî, şeytan kelimesinin iki farklı kavramdan türemiş olabileceğini, bu ebeple de, iki ayrı manası olduğunu söylemektedir. Ona göre, ya uzaklık -anasına gelen (şatnü) kavramından türemiştir; ya da “Şate-yeşutu”fiilinden türetilmiş olup, "batıl oldu" manasını ifade eden bir isimdir. Kendisinin rhme olan birçok hususu batıl kılması bakımından şeytan olmuştur.[19]

Şeytan ya insanı Allah'tan, hakikatten, iyiden ve faydalı olandan uzaklaştırdığı, ya da insanı kendisine bağladığı ve kontrolüne aldığı için bu ismi almıştır.

Çünkü o, insanı bir yerden uzaklaştırırken, diğer bir şeye bağlamaktadır. Her iki davranışı yapan varlığa şeytan denmektedir. Kur'an'daki ayetlere göre şeytanın diğer manalarını şu şekilde sıralamak mümkündür: [20]

Cin:

(Cinleri öz ateşten yarattı). [Rahman/15]

(Hani biz meleklere: "Âdem'e secde edin" demiştik. İblis hariç, onlar hemen secde ettiler. İblis cinlerdendi). [Kehf/50]

Bu iki ayetten, şu gerçek ortaya çıkar: Şeytanların bir kısmı cinlerdendir. Cinler de ateşten yaratılmıştır. Öyleyse, cin şeytanlarının aslı ateştir. Onun için saldırganlığın, taassubun ve kötülüğün sembolü olmuştur. [21]

İblis Secde Etmedi:

Kur'an'da secde etmeyen şeytanın adı İblis'tir. Şeytanlar İblis'in yardımcılarıdır; onun zürriyetindendirler:

Hani biz meleklere; 'Adem'e secde edin' demiştik. İblis hariç onlar hemen secde ettiler. İblis cinlerdendi; Rabbinin emrinden dışarı çıktı. Şimdi siz, Beni bırakıp da onu ve onun soyunu mu dost ediniyorsunuz? Oysa onlar sizin düşma-mnızdır. Zalimler için bu ne fena değişmedir. [Kehf/50]

Ayette İblis'e atfedilen iki olumsuz davranış mevcuttur: Adem'e secde etmemesi ve bu sebeple de Allah'ın emrinden çıkarak fasık olmasıdır. Ancak, yine bu ayette, şeytana ait bir başka durum daha dikkati çekmektedir. O da İblis'in insanlar gibi üremesi ve nesil sahibi olmasıdır. Demek ki İblis, soyundan gelen nesilleri ve avaneleri vasıtasıyla insanları etki altına almaktadır. [22]

İblis İnsanın Daimi Düşmanıdır:

Şeytan, insana duyduğu düşmanlık sebebiyle, onu Allah'tan uzaklaştırıp batıla bağlamaya çalışmaktadır:

(Çünkü şeytan sizin düşmanınız-dır, siz de onu düşman edinin. O, kendi taraftarlarını ancak ateş ehlinden olmaya çağırır). [Fâtır/6]

Şeytan, insanoğluna karşı asla dostluğa dönüşmeyecek ve düşmanlık alevi kıyamete kadar devam edecek olan bir varlıktır. Şeytan çeşitli yollarla bu düşmanlığını eyleme dönüştürür: Şeytan düşmanlık eylemlerini, kendi yaratılışına göre gerçekleştirme amacını güder. Kendisi ateşten yaratıldığı için, insanı ateşe çağırır [Fâtır/6]. İsminin manası uzaklaştırmak olduğu için, insanı Allah'ı düşünmekten, anmaktan ve namazdan uzaklaştırır [Maide/91]. [23]

İblis Zehirli Bir Ota Banzer:

Yüce Allah'ın, ahireti ve ölümden sonraki dirilmeyi inkar edenlere vereceği cezalardan biri, zakkum ağacmın zehirli gıdasıdır. Allah, zakkum ağacını anlatırken şeytan kelimesini kullanmaktadır:

Şimdi, ziyafet olarak, cennet ehli için anılan bu nimetler mi daha hayırlı, yoksa zakkum ağacı mı? Biz onu zalimler için bir fitne kıldık. Zira o, cehennemin dibinde bitip yetişen bir ağaçtır. Tomurcuklan sanki şeytanların başlan gibidir. [Saffat/62-65]

İnkar psikolojisine sahip bir insanın beynini Allah Teala, şeytanın kafasını andıran zakkum ağacının tomurcuklarına benzetmektedir. Anlaşılan o ki Yüce Allah şeytanın basma benzeyen tomurcuklu zakkum ağacını şeytan kafalı insanlara yedirmekle onları cezalandıracaktır. Bu şekilde onlar da şeytan kafalı olacaklardır. "Herkesin cezası, amellerine göre olacaktır" ilkesinden hareket edersek, şeytan kafalı olana, şeytan kafalı ağaçla ceza verilir. [24]

İns Şeytanları:

İblis cinlerdendir, ama şeytan hem cin hem de insanlardan olabilmektedir. Cin-şeytanın ve insan şeytanının ortak özellikleri, sahte, yaldızlı ve batıl sözleri birbirlerine fısıldamalarıdır:

(Böylece biz her peygambere, insan ve cin şeytanlarını düşman kıldık. Aldatmak için birbirlerine yaldızlı sözler fısıldarlar). [En'âm/112]

(De ki: "İnsanların kalplerine vesvese sokan, pusuya çekilen cin ve insan şeytanlarının şerrinden, insanların Rabbine, insanların melikine ve insanların ilahına sığınırım"). [Nâs/1-6]

Her iki ayetin eksen konusu da, hem insanlardan, hem de cinlerden şeytanların bulunması ve görevlerinin birbirlerine yaldızlı sözler fısıldayarak insanların kalplerine vesvese vermeleridir. Şeytan bir çeşit ışın olduğu için, insanın kalbine sızabilmektedir. İnsten olan şeytanlar da fikirleriyle insanların gönlüne vesvese verebilmektedirler. [25]

Reis, Yandaş Manasına Gelir:

“Münafıklar, mü'minlerle karşılaştıklarında, 'İman ettik' derler. Şeytanları ile başbaşa kaldıklarında ise, 'Biz sizinle beraberiz, biz onlarla sadece alay ediyoruz' derler.” Bakara/14. [26]

İnsanlara karşı iki yüzlülük yapan, kalbi ile sözleri birbirini tutmayan insanlar, benzer davranışlar sergilerler. Bu fikir ve davranışta olanlar, belli bir kültür oluştururlar. Bu kültür geleneğinde, bu kültürü başlatanlar reis durumundadırlar. Daha sonra onların etkisinde kalıp onlara katılanlar, onların takipçileridir. Sonradan o münafık kültürüne girenler, diğer insanlara karşı ikili oynarken, reislerinin tedirgin olmalarını istemezler. Onlarla bir araya geldiklerinde, güven tazelemesi yaparlar. İşte bu münafık kültürünün temsilcilerine şeytan denmektedir. [27]

Bağlayıcıdır:

Şeytan insanı çağırır [İbrahim/22]; kendisine uyulmasını ister [Nûr/21]. Şeytan neye çağırır ve niçin kendisine uyulmasını ister? Bunun cevabı şu ayettedir:

(Çünkü o, fuhşu ve kötülüğü emreder). [Nur/21]

Demek ki şeytan, fuhşa ve kötülüğe çağıran bir varlıktır. Kendisine bağladığı insanları fuhşa, yani edepsizliğe, ahlâksızlığa ve kötülüğe sevkeder.

Şeytan insanları kendine bağlayabilmek için önlerinden, arkalarından, sağlarından, sollarından onlara yaklaşır. [A'raf/17]

Demek ki şeytan, insanı çepeçevre saran bir iple onu kendisine bağlamaktadır. Zaten şeytan kelimesinin bir manası da 'bağlamak'tır. Onun içindir ki Yüce Allah, şeytanın izinden gidilmemesini emretmektedir. [Nur/21]

İnsan ve cinden oluşan şeytanlar insanları kötü manada etkilemek için, bir yol oluştururlar. Şeytanın adımlan, bu yolun işaretleridir.

Yüce Allah bu adımlara tâbi olunmamasını, onların takip edilmemesini emretmektedir. Çünkü şeytanın her adımı, her atılımı, insanın beynine ve gönlüne bir düğümdür. [28]

Racim:

îsti'aze'nin üçüncü kavramı olan racîm, taşlamak, lanet etmek, beddua etmek, küfretmek, zemmetmek, bilmediği şey hakkında konuşmak, şüphe etmek, gelecek hakkında tahminde bulunmak, tasavvur etmek manalarına gelmektedir. İsim olarak 'taş' demektir. Kur'an'daki manaları ise şunlardır: [29]

A) Taşlayarak Öldürmek:

(Dediler ki: "Ey Nuh! Bu davadan vazgeçmezsen, iyi bil ki taşlanmışlardan olacaksın"). Şuara/116. [30]

Bir canlıyı uzaklaştırmak veya öldürmek için atılan taş için de recm kavramı kullanılır.

(Dediler ki: "Ey Şuayb! Söylediklerinin çoğunu anlamıyoruz ve içimizde seni cidden zayıf buluyoruz. Eğer kabilen olmasa, seni mutlaka taşlayarak öldürürüz. Sen bizden üstün değilsin"). [Hud/91]

Ayette geçen leracemnâke kelimesini bütün müfessirler, "taşlayarak öldürme" olarak manalandırmışlardır.

İslâm dininde var olduğu söylenen zina eden nikahlı kişilere uygulanan taşlayarak öldürme cezasına da recm denmektedir. Aslında Kur'an'da böyle bir cezalandırma şekli yoktur. İslâm öncesi toplumlarda mevcut olan taşlama şeklindeki ceza geleneği, İslâm'da olmamasına rağmen, bir İsrailiyat uygulaması olarak ortaya çıkmıştır. Bu şekildeki bir İsrailiyat uygulamasını İslâm'a maletmek yanlıştır. [31]

B) Bilmeden Fikir Beyan Etmek:

Bir insan bilmediği ve uzmanı olmadığı bir konuda konuşana, "atıyorsun, saçmalıyorsun" denir. Kur'an'da da, bilmeden konuşanlar için recm kelimesi kullanılmaktadır:

("Onlar üç kişidir; dördüncüleri köpekleridir" diyecekler; yine "Beş kişidir, altıncıları köpekleridir" diyecekler. Bilinmeyen hakkında tahmin yürütmektedirler). [Kehf/22]

Ayette geçen (recmen bi'1-gayb) ifadesi, taş atar gibi lafı ağızdan -bilmeden- atmak manasına gelmektedir. [32]

C) Kötü Söz Söylemek:

(Babası, "Ey İbrahim!" dedi. "Sen benim tanrılarımdan yüz mü çeviriyorsun? Eğer vazgeçmezsen, sana kötü söz söylerim. Uzun bir zaman benden uzak dur"). [Meryem/46][33]

Kötü söz söylemek, taşla recmetmeye benzemektedir. Her kötü söz, bir taştır. Kötü söz, taştan daha yaralayıcı ve etkilidir. Taş başı yarar, bedeni yaralar; kötü söz gönlü yaralar. Birincisi geçici, ikincisi kalıcıdır. [34]

D) Kendileriyle Şeytanların Taşlandığı Yıldızlar:

(Andolsun ki biz, en yakın olan göğü kandillerle donattık. Bunları şeytanlara atış taneleri yaptık ve onlara alevli ateş azabını hazırladık). [Mülk/5]

Alev sütunu [Hicr/18]; parlak ışık [Saffat/10]; kandil [Mülk/5].

Alev sütunu, parlak ışık ve kandil denen bu yıldızlar, gökyüzünde burçlar arası haberleşmenin düzenini bozan, araya girip hırsızlık yapan şeytanlar için recm kılınmıştır. Yüce Allah, o yıldızlarla, hırsız şeytanları taşlamaktadır. [35]

E) Mezar Taşı:

İsfehânî, (recmetü) kavramını mezar taşlan olarak manalandırmak-tadır. Daha sonra bu mana genişleyerek, mezarın tamamını ifade etmiştir. İsfehânî bu fikrini şu hadîse day andırmaktadır. Kabrimi taştan yapmayın.[36]

E'uzu, şeytan ve racîm kavramlarının manalarını gördük. Şimdi Kur'an'a göre nelerden Allah'a sığınılması gerektiğini açıklayalım:

Şeytanın insanı etkilemek için tuzakları farklı farklıdır. İsti'aze sadece şeytandan dolayı yapılmaz; şeytan olan insanlar ve tabiat olaylarından da Allaha sığınmak gerekiyor.

Şunu kesin olarak bilmeliyiz ki, şeytan, peygamberleri bile etkileme faaliyetine girişmektedir. Peygamberler bile bu konuda Allah'a sığınmak zorundadırlar. [37]

Şeytanın İnsanı Etkileme Yolları:

A) Tahrik Etmek Suretiyle:

(Şeytan seni bir fitle etkilemeye çalışırsa, hemen Allah'a sığın. Allah işiten ve bilendir). [A'raf/200]

Şeytan, -peygamber bile olsa- insanı fe (nezğ=fit) ile etki alanına alabilmektedir. Bu etkileşimde, yüzde bakımından büyük bir olasılık vardır. Nezğ kavramı, "kötüye teşvik, kışkırtma, tahrik, şeytanın gizli sözleri, imaları" manasına gelir.

Kötüye sevketmek maksadıyla şeytanın yapmış olduğu kışkırtmalara, insanın sadece kendi iradesiyle karşı koyabilmesi çok zordur. İnsan, ancak kalplerdekini bilen ve her şeyi duyan Allah'a sığınmakla, bu etki alanının dışında kalmayı başarabilir.

Ayetin sonu niçin Allah'a sığınmamız gerektiğine ışık tutmaktadır: Çünkü Allah duyan ve bilendir.

Hz. Yusuf, şeytanın bu etkisini şöyle dile getirmektedir:

Şeytan benim ve kardeşlerimin arasını bozduktan sonra, sizi çölden Rabbim buraya getirtti. Gerçekten Rabbim dilediği şey için aldığı tedbirde çok hoş ve lütufkâr davranır; çünkü O, her şeyi inceden inceye bilen, her yaptığım bir hikmete göre yapandır. [Yusuf/100]

Yusuf, kardeşler arasındaki bozgunculuğu şeytanın yaptığını, onların arasına tahrik bombasını onun koyduğunu ve bu kötü etkiyi ancak Allah'ın düzelttiğini itiraf etmektedir. Ayrıca şeytanın bozduğu bu kardeş ilişkilerini Allah’ın düzelteceği öğretisini vermektedir.

(Ve de ki: "Rabbim, şeytanların kötü etkilerinden sana sığınırım. Onların yanımda bulunmalarından da sana sığınırım Rabbim!") [Mü'minûn/97-98]

İlk ayette geçen hemezâî kavramı, şeytanın kalbe vesvese vermesi, kötü-ıijjl şeurmesi. itmesi, sıkıştırması, birini yere vurmak, mahmuz, dürtmek, çe-t-crrsek. çarpmak manalarına gelmektedir.

Yüce Allah, Hz. Peygamberin şeytanın sıkıştırmasına maruz kalacağını bildiği için ona, Rabbine sığınmasını emretmektedir. Şeytan, insanı etki altına alabilmek için ona yaklaşmaktadır. Şeytanın yaklaşmasından, yani yanında bulunmasından da Allah'a sığınmak gerekiyor. Çünkü insan, şeytanı kendinden uzaklaştırmaktan acizdir. Bu aczini Allah'a itiraf edip, O'na sığınıp, O'nun yardımını istemelidir.

Hemezât ile nezğ, çok az farklarla aynı manaya gelmektedirler. Hemezât, daha çok psikolojiktir; nezğ ise hem psikolojik, hem de sosyolojiktir. İki toplum veya iki fert arasındaki bozuşmaları meydana getiren şeye nezğ denmektedir. Hemezât't&n sosyolojik neticeler çıkmaz ve daha çok ferdî iken; nezğ psikolojik oluşumlarda kalmayıp sosyal bozuşmalara intikal eden bir içerik taşımaktadır.

Bütün gücümüzü ve imkanlarımızı seferber etsek bile, ilahî iradeye sığınma ihtiyacındayız. Eğitimde bu yolun kullanılması da insanı başarıya götürecektir.

Müfessirler, bu iki kavramı aynı anlamda kullanmışlar ve onlara aynı manayı vermişlerdir. Ama nezğ'i hemezât yerine kullandıkları halde, hemezât'ı nezğ yerine kullanmamaktadırlar. İki kavramın ortak manası vesvese'dii. [38]

B) Vesvese Vermek Suretiyle:

Nezğ ve hemezât ile birlikte Yüce Allah, insanın herhangi bir organmı kullanmamıştır. Ama 'vesvese' ile 'göğüs' kelimesini birlikte kullanmıştır:

De ki: "İnsanların göğüslerine (kalplerine) vesvese sokan, pusuya çekilen cin ve insan şeytanlarının şerrinden, insanların Rabbine, insanların melikine, insanların ilahına sığınırım". [Nâs/1-6]

Şeytanın merkez üssü nefistir. Nefisten gönüle vesveselerini fırlatır ve böylece gönlü fethetmeye çalışır. Şeytanın nefiste meydana getirdiği depremin fay hattı, gönüle kadar uzanmaktadır. O, gönüldeki sevgi, irade, korku, iman, saygı, sadakat, ahde vefa, haya, namus gibi güzel ahlâkın temel değerlerinin âbidesini, depremiyle yıkmaya çalışır. Yani, vesvesesiyle gönülde depremler meydana getirmeye gayret eder.

Cin şeytanları, bu depremi tek başına yapmaları mümkün olmadığı için, insanlardan oluşan şeytanları da yanlarına alırlar. Onun için Allah, cin ve insan şeytanları tabirini kullanmıştır. Şeytanlar, insan gönlünde oluşturacakları vesvese için pusuya yatmaktadırlar. Cin şeytanları ile insan şeytanları, insanın gönlünde belli bir noktada kesişmekte ve orada vesveseleriyle kötüden yana büyük bir değişim meydana getirme uğraşısı vermektedirler.

İnsanın, kendi içinde bulunan bu düşmanlarla mücadele etmesi kolay değildir. İşte Allah bunun zorluğunu bildiğinden rab, melik ve ilah sıfatlarına sığınılmasını istemektedir. Bu sıfatlarıyla, ins ve cin şeytanlarının verdiği vesvesenin şerrinden insanı korumaktadır. Aklın tek başına, üssü nefiste olan ve gönüle uzanan fay hattının meydana getireceği depreme karşı koyması imkânsız denecek kadar zordur. Aklını seferber ettikten sonra, Allah'tan yardım dilemek kaçınılmazdır. O'nun koruyuculuğuna sığınmak, bir seçenek değil tam tersine bir vecibedir.

Şeytanların reisi olan İblis, Hz. Âdem ile hanımına vesvese vererek haram lokma yedirmiş ve böylece avret yerlerini açtırmıştır:

Derken şeytan, birbirine kapalı ayıp yerlerini kendilerine göstermek için onlara vesvese verdi ve "Rabbiniz size bu ağacı sırf 'melek olursunuz veya ebedî kalanlardan olursunuz' diye yasakladı" dedi. [A'raf/20]

Yüce Allah, bu ayette, şeytanın insana verdiği vesvesenin nerelere uzandığını ve hangi davranışlarını bozduğunu ortaya koymaktadır. Vesvese, bir taraftan Allah'ın emrine karşı gelmek hattında çalışmakta, diğer taraftan haram lokma yemeyi teşvik etme planım uygulamaktadır. Her iki eylemi gerçekleştiren bu vesvese, insanın utanma duygusunu ortadan kaldırarak, avret yerlerinin açılmasını sağlamaktadır. Böylece, ahlâkî değerlerin temeline konan en tahripkâr dinamitin haram lokma olduğuna dikkat çekilmektedir. İşte şeytanın vesvesesi, Allah'a asi olmaktan başlayarak, insana haram lokma ye-iirerek, ahlâkî davranışın temeli olan utanma duygusunu dinamitlemektedir.

Bu vesvesenin tahribatından insanın tek başına kurtulması olası değildir. Rabbine ihtiyacı vardır. Bunun için de, Allah'a sığınmalıdır. [39]

C) Çağırmak Suretiyle:

Şeytanın çağrısında 'va'd' vardır. Zaten çağrı kavramının temel manası va’dddir.

(Onlara "Allah'ın indirdiğine uyun!" dendiğinde, 'Hayır, biz babalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız' derler. Ya şeytan onları alevli ateşin azabına çağırıyor idiyse). [Lokman/21]

Babalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız ifadesi, taklidi ifade etmektedir. Geçmişin kokuşmuş, işe yaramayan ve insana kötülükten başka bir şey getirmeyen anlayışına, inancına ve davranış biçimine uymanın neticesi cehenneme düşmektir. Bunu kısaca şöyle ifade edebiliriz: Taklit, insanı cehenneme götürür, yani taklit ateştir. İşte şeytan insanı etkileyerek, Allah'ın indirdiğinden uzaklaştırıp taklide sevketmektedir. Bu da onun cehenneme olan çağnsıdır.

Yeniyi reddeden, gelişmeye ve değişime karşı çıkan insanlar, aslında şeytanın çağrısına uymaktadırlar. Aklın ufuklara koşan tabiatına engel olup, geçmişin işe yaramayan faydasız bilgilerini beynine zincir olarak vuran insanlar, aslında şeytana tapmaktadırlar. Yeniyi, değişimi ve gelişimi bir tarafa atanlar, şeytana arkadaş olmuşlardır; o da onları ateşe götürecektir.

Cehenneme çağıran şeytan insanlara şöyle diyecek:

İş bitirilince, şeytan diyecek ki: "Şüphesiz ki Allah size gerçek olanı vaadetti. Ben de size vaadettim, ama size yalancı çıktım. Zaten benim size karşı bir gücüm yoktu. Ben sadece sizi çağırdım, siz de benim davetime hemen koştunuz. O halde beni kınamayın, kendinizi kınayın". [İbrahim/22]

Allah, gerçeğe çağırırken, şeytan sahte olana çağırır. Onun çağrısına icabetin sonu pişmanlık, dövünmek, nedamet ve hasrettir:

(Onlardan gücünün yettiği kimseleri davetinle şaşırt; süvarilerinle, yayalarınla onları yaygaraya boğ. Mallarına, evlatlarına ortak ol; kendilerine vaadlerde bulun. Şeytan, aldatmadan başka bir şey vaadet-mez). [İsra/64]

Haram yolla elde edilen maddî bir değere ve zina yoluyla sahip olunan çocuklara şeytan ortaktır. Ayetteki, Mallarına ve çocuklarına ortak ol ifadesi, buna işaret etmektedir. Şeytan bütün çağrı ve vaadlerini, bu aldatma planı üzerine bina etmektedir. Allah'a sığınmadan insan bundan nasıl kurtulur?! [40]

D) Süslemek Suretiyle:

Şeytan, kötü olan davranışları süsleyerek insanları etkileyip o davranışları yapmalarına sebep olmaktadır:

Hani şeytan onlara yaptıklarını güzel gösterdi de. "Bugün insanlardan size galip gelecek kimse yoktur. Şüphesiz ben de sizin yardımcınızım" deci. Fakat iki ordu birbirini görünce, ardına döndü ve "Ben sizden uzağım, ben sizin göremediklerinizi görüyorum, ben Allah'tan korkuyorum, Allah'ın azabı şiddetlidir" dedi. [Enfal/48]

Ayetin burada bizi ilgilendiren kısmı, şeytanın insanlara amellerini süsleyerek güzel gösterdiği meselesidir. Sahte süs ve sahte güven, insanları yanlış amel ve eyleme sevketmektedir. Şeytanın bu süslemesini anlayıp, ondan korunmak çok zordur:

(Onun ve kavminin, Allah'ı bırakıp güneşe secde ettiklerini gördüm. Şeytan kendilerine yaptıklarını süslü göstermiş de onları doğru yoldan alıkoymuş. Bunun için doğru yolu bulamıyorlar). [Neml/24]

Şeytanın amelleri süslemesi, onların doğru yolu şaşırmalarına ve bir daha onu bulamamalarına neden olmuştur. Böylece, şeytanın süslemesinin etkisinden kurtulmanın ne kadar zor olduğu vurgulanmıştır. Bunun bir tek çaresi vardır, o da yardım için Allah'a dua etmektir. [41]

E) Emretmek Suretiyle:

Şeytan sizi fakirlikle korkutur ve size fuhşu emreder. Allah ise, size katından bir mağfiret ve bir lütuf vaadeder. Allah her şeyi ihata eden ve her şeyi bilendir. [Bakara/268]

Ayette geçen fahşa kavramı, Râzî'ye göre, hasislik, cimriliktir. Kişiyi, fakir düşmekle korkutarak, infak etmesini, zekat vermesini, fakirin elinden tutmasını engeller. Bu sebeple cimrilik, şeytanın emridir. Fahşa kavramına, cimrilik ve hasislik manasını, cümlenin başındaki fakirlik kavramından dolayı vermekteyiz. Oysaki fahşa, cinsel davranış bozukluğunu da ifade etmektedir. Fakir düşme endişesine sevketmenin doğal sonucu cimriliktir. O zaman aklımıza şu soru gelmektedir: Fakirlik korkusunu insanın içine saldıktan sonra, cimriliği emretmesine ne gerek var?

Fakirlik korkusu sonradan kazanılır; ama cimrilik doğuştan gelen bir duygudur. Yani insan, sahip olduğu şeyleri başkasına vermeme duygusunu doluştan getirir. Onun için çocuklar oyuncaklarına sahip çıkarlar, başkalarına »ermek istemezler. Eğer çocuklara eğitim vasıtasıyla paylaşma alışkanlığı ».^iandınlmazsa, büyüdüklerinde cimri olma ihtimalleri büyüktür.

Onun içindir ki şeytan, sonradan kazanılan fakir düşme korkusunun insanın doğasında bulunmaması sebebiyle etkisini bu temelsiz durumun üzerine bina etmenin geçerli olamayacağının farkındadır. Bu yüzden, insanın doğasından gelen, malını sakınma ve koruma duygusunu kullanarak etkisini sağlam temeller üzerine kurmaya çalışır. Böylece iki yönden insanın iç alemini abluka altına alır; bir taraftan insanın içine fakirlik korkusunu salar, diğer taraftan cimriliği emreder. [42]

F) Unutturmak Suretiyle:

Şeytanın insanı etkileme yollarından biri de, yapılması gereken eylemleri unutturmasıdır. Yüce Allah, şeytanın bu etkinliğini şöyle dile getirmektedir:

(Şeytan onları etkisi altına aldı da kendilerine Allah'ı anmayı unutturdu. İşte onlar şeytanın yandaşlarıdır. İyi bilin ki, şeytanın yandaşları hep kayıptadır). [Mücadele/19]

Allah'ı anmak, hatırlamak ve düşünmek, insanın en asîl ibadetlerinden biridir. İnsanın beyni, gönlü ve duygu aleminin müştereken hareket ettiği bu ibadet şekli, kökleri insanda, dalları ise göklerde olan bir ibadettir. Şeytanın en büyük başarısı, insana Allah'ı anmayı unutturmasıdır. Çünkü o biliyor ki, insan Allah'ı unutursa, Allah da onu unutacaktır. Hatta kendisini kendisine unutturacaktır. [Haşr/19]

Allah'ın ayetlerine hakaret edenlere karşı takınılacak tavrı, şeytanın unutturma ihtimali vardır. Peygamber bile bundan müstağni değildir:

Ayetlerimiz hakkında ileri geri konuşmaya dalanları gördüğünde, onlar başka bir konuya geçinceye kadar onlardan uzak dur. Eğer şeytan sana unutturursa, hatırladıktan sonra artık o zalimler topluluğu ile oturma! [En'âm/68]

Keh/63'te Musa'nın fetasına şeytanın unutturması hatırlatılmaktadır. Peygambere bile unutturabilen şeytanın bu faaliyetinden, Allah'ın yardımını almadan, O'na sığınmadan kurtulmak mümkün olmadığından Allah, kovulmuş şeytandan kendisine sığınmamızı istemektedir. [43]

Kendilerinden Allah’a Sığınılması Gereken Şeyler:

Yukarıda belirtildiği gibi şeytanın etkilerinden Allah'a sığınmak gerekiyor. Acaba sadece şeytandan mı Allah'a sığınılması gerekir, yoksa kendilerinden Allah'a sığınılması gereken başka şeyler de var mıdır? [44]

Cehaletten Allah'a Sığınma:

Cehalet şeytandan daha etkilidir; çünkü cahil insan, hem cehaletin kötü etkisi altındadır; hem de şeytanın etki alanı içinde olduğunun farkında değildir:

Musa kavmine: 'Allah bir sığır kesmenizi emrediyor' demişti de, 'Bizimle alay mı ediyorsun?!' demişlerdi. O da, 'Câhillerden olmaktan Allah'a sığınırım' demişti. [Bakara/67]

Bir peygamber cehaletten Allah'a sığınmaktadır, cehaletin tahribatından, Allah'ın yardımı olmadan kurtulmak mümkün değildir, cehalet düşmanı dost, dostu düşman, gerçeği sahte, sahteyi gerçek, iyiyi kötü, kötüyü iyi, doğruyu yanlış, yanlışı doğru gösterir, cehalet, insanın önünü karanlığa boğduğu için insanın adım atmasını engeller. [45]

Kişinin, Hakkında Bilgisi Bulunmadığı Birşeyi İstemekten Allah'a Sığınması:

Bilmediği bir şeyi Allah'tan istemek çok kötü bir davranıştır. Oğlunu kurtarmasını isteyen Nuh'a Allah, bilmediği bir şeyi kendisinden istemesi halinde cahillerden olacağını bildirince Nuh Allah'a sığınarak şöyle dua eder:

(Nuh dedi ki: "Ey Rabbim! Ben senden hakkında bilgim olmayan şeyi istemekten sana sığınırım"). [Hud/47]

İnsan Allah'tan bir istekte bulunurken, o meselenin fayda ve zararını bilmiyorsa, isteğinde hata yapabilir. Allah'tan bir şey istemek de bilgiye dayanmalı, bilginin rehberliğinde olmalıdır. [46]

Meşru Olmayan Fiillerden Allah'a Sığınmak:

(Evinde bulunduğu kadm, onun nefsinden murat almak istedi. Kapılan iyice kapattı. Ve 'Haydi gel!' dedi. Yusuf da, "Bu işi yapmaktan Allah'a sığınırım. Zira, kocanız benim velinimetimdir, bana güzel davrandı. Gerçek şu ki: Zalimler iflah olmaz" dedi). [Yusuf/23]

Hz. Yusuf, kendisine yapılan zina teklifinden ötürü Allah'a sığınmıştır. Kendisine bütün imkânları hazırlayan Aziz'e ihanet etmek istemedi; istememekle de kalmayıp, bu teklife karşı durmak için Allah'ın yardımını dileyerek, O'na sığındı. Cinsel içgüdünün önünde durup, iffetini korumak zordur. Akıl, mantık, bilgi ve irade ister. İman ve iffet duygularının bir araya gelmesini zo-runlu kılar. Bütün bu alt yapıya rağmen, insan yine de bu içgüdünün etkisini kıramayabilir. İşte o zaman, Allah'a sığınmak gerekli olmaktadır. İnsanın Allah'a sığınması ile ilahî iradenin kesiştiği yerde, cinsel içgüdünün disiplini sağlanmış olacak ve bu kötü fiili yapmaktan uzak kalınacaktır. [47]

Tanımadığı Bir Erkekle Tenhada Karşılaşan Bir Kadının Allah'a Sığınması:

Tesadüfen tanımadığı bir erkekle karşı karşıya kalan bir kadının yapacağı şey Allah'a sığınmaktır. Cebrail Hz. Meryem'e erkek suretinde görününce Meryem hemen Allah'a sığındı:

("Senden, Rahman'a sığınırım" dedi). [Meryem/18)

Yüce Allah erkeklerden Hz. Yusuf u, kadınlardan da Hz. Meryem'i Allah'a sığınma konusunda örnek olarak vermektedir. [48]

Kibirli İnsandan Allah'a Sığınmak:

Kibirli insanlar, şeytanla ortak yönü olan insanlardır. Varlıklar arasında ilk günahı işleyen şeytan, kibirinden dolayı bu günahı işlemiştir. İnsanların şeytana en yakın olanları, kibirli olanlarıdır. Bu insanlardan Allah'a sığınmak gerekir:

(Musa da, 'Ben, hesap gününe inanmayan her kibirliden, benim de sizin de Rabbinize sığınırım' dedi). [Mü'min/27]

Ahiret gününe inanmayan kibirli insanın kötülüğünden korunmanın zorluğunu, Hz. Musa da itiraf etmektedir. Bir peygamber olduğu halde Hz. Musa, ahirete inanmayan kibirli adamdan Allah'a sığınmıştır. Zira bu tip insanların ne yapacaklarını kestirmek mümkün değildir. [49]

Suçludan Başkasını Cezalandırmaktan Allah'a Sığınmak:

Her ne olursa olsun insan, suç işleyenden başkasını cezalandırmaktan Allah'a sığınmalıdır. Kur'an bunun bir örneğini şöyle ifade etmektedir:

(Dedi ki: "Eşyamızı yanında bulduğumuz kimseden başkasını alıkoymaktan Allah'a sığınırız, o takdirde biz gerçekten zalimlerden oluruz"). [Yusuf/79]

Birisi, suç işleyen kimse yerine kendisinin cezalandırılmasını istese bile, suçludan başkasını cezalandırmak zulüm olur.

Kimsesiz, güçsüz ve zavallı insanlar, çoğu zaman iftiraya uğrayarak başkalannın işlediği suçların bedelini ödemişlerdir. Bu sosyal yarayı iyileştirmenin yolu, Allah'a sığınacak kadar imana sahip olmaktır. Dünyada hiç bir davranış, başkasının suçunu birine atmak gibi zalimane bir davranış kadar şeytanı memnun edemez. Bu tip insanların şerrinden, Allah'a sığınmaktan başka çıkar yol yoktur? [50]

Ana-Baba Çocuklarını Şeytanın Etkisinden Korumak İçin Allah'a Sığınmalıdır:

Tahrim/6 ayetine göre, eğitim faaliyetinin bir görevi de korumaktır. Eğitim faaliyetinin temel direkleri olan aile ve okul, çocukların iyi yetişmesi ve çeşitli olumsuz etkilerin altında kalmamaları için koruyucu faaliyetlerini yerine getirmelidirler. Aile ve okulun, bütün gayretlerine rağmen başarılı olamayacakları bir alan vardır; o da şeytanın etkisidir. İşte burada yardımını celbetmek için Allah'a sığınmak gerekir. Yüce Allah, Hz. Meryem'in annesini bu duruma örnek olarak göstermektedir:

(Ve ona Meryem ismini verdim. Lanetlenmiş şeytana karşı onu ve soyunu korumanı diliyorum). [Âl-i İmran/36]

Hz. Meryem'in annesinin bu duası, eğitimin önemli metodlanndan biri olarak eğitim faaliyetinde yerini almıştır. Bu örnek, dua ve isti'azenin eğitimdeki önemini göstermektedir. Hz. İbrahim ve Hz. Muhammed, çocukları ve torunları için aynı duayı yapmışlardır. İbn Abbas'ın rivayet ettiği bir hadîse göre Hz. Peygamber, torunları Hasan ve Hüseyin için şöyle dua ederek isti' azede bulunmuştur:

Sizi, her şeytan ve zehirli hayvandan ve kem gözlerden, Allah'ın tam kelimelerine havale ediyorum. Atam İbrahim, oğullan İsmail ve İshak için bu kelimelerle isti'aze yapardı.[51]

Bu hadîste, Hz. İbrahim'in, çocukları için Allah'a sığınma (isti'aze) konusunda başlattığı geleneği Hz. Muhammed'in sürdürdüğüne şahit oluyoruz. Aile efradını şeytandan koruması için Allah'a sığınmak gerekiyor. Baba, peygamber bile olsa, çocuklarını belalardan koruyamaz. Eğitimde ailenin gücü sınırlıdır. Bunu ortadan kaldırmanın yolu, ilahî yardımı devreye sokmak için isti'azede bulunmaktır. [52]

Yaratıkların Şerrinden Allah'a Sığınmak:

İnsana zararı dokunan ve dokunacak olan bütün yaratıkların şerrinden Allah'a sığınmak gerekir: bu (Yaratıkların kötülüklerinden felakın rabbine sığın!) [Felak/2]

Hz. Peygamber de, bu ayetin tefsirine konu olacak şekilde şöyle demiştir:

“Yarattığın, var ettiğin ve vücut verdiğin şeylerin şerrinden zatına sığınırım.”[53]

Bazan insanoğlu, Allah'ın yarattığı bir maddeyi, insanı mahvedecek hale getirebilmektedir. Maddenin, parçalandığında insanı mahvedecek olan çekirdeğindeki düzeni dışarıdan müdahale ile bozarak patlatan insan, o küçücük varlığı zararlı hale getirmektedir.

İnsanlar, güzelim tabiatı kirleterek dengesini bozmakta ve böylece onu insana zararlı hale getirmektedirler. İnsan, insanın kurdu olmaya çoktan başlamıştır.

Meyvenin içindeki kurdun oluşumunu göremiyoruz; insanın iç aleminde oluşan kurtların şerrinden Allah'ın yardımı olmadan kurtulmak neredeyse imkansızdır. Yaratıklar alemini ihya etmek için yaratılan insan, o yaratıklara zarar vermemelidir. [54]

Zifiri Karanlığın Şerrinden Allah'a Sığınmak:

Muavvezeteyn olarak anılan surelerden biri olan Felak/3 ayeti, (Basan zifiri karanlığın şerrinden, (tan yerinin Rabbine sığın!) şeklindedir. Zifiri karardıkta ne vardır da ondan Allah'a sığınmak gerekiyor?

Basan zifiri karanlık şunu ifade etmektedir: Kötülüklerin çoğu gece gerçekleştirilir. Şeytan gece vakti daha etkili bir şekilde faaliyete geçer. İçkinin içilmesi, zina ve savaşların ilan edilmesi, hep gece vakti olmuş ve olmaktadır.

Gündüz vakti çok az kişi içki içer veya zina eder. Savaşlar da genellikle gece ilan edilir.

Diğer taraftan, Allah'ın belaları daha çok geceleyin, sabaha karşı gelir. Allah'ın, tabiat olaylarını kullanarak insanları cezalandırması, genellikle gece olmuştur. Kur'an'a göre bu, genel bir ilahî kuraldır:

(Azap yurtlarına indiğinde, uyarılanların sabahı ne kötü olur). [Saffat/177]

(Sen gecenin bir kısmında ailenle yürü). [Hud/81]

Basan zifiri karanlık ifadesi, insan nefsinin beyni ve gönlü örtmesidir. Akıl güneşinin ve imanın önünü bulut gibi kapatıp, insan davranışlarının bu güçlerle olan bağını koparması ve onların ışığından istifade etmesini engellemesidir. Aklın ve düşünce ışığının kaybolması, iman nurunun gönülde batması, nefis dumanının oraları istila etmiş olmasından kaynaklanır. Basan zifiri karanlık nefsin, insanın iç alemindeki ışığı söndürmesini ifade etmektedir. İnsanın iç alemindeki, yani psikolojik yapısındaki böyle menfî bir oluşumun engellenebilmesi için, ilahî yardım şarttır. Felak suresinde, Hz. Peygamber'in bile bundan istisna edilmediği görülmektedir. Çünkü emrin ilk muhatabı odur. Bu ve buna benzer pek çok ayette, insanların yaptıkları yanlış işlerin göğe yükseleceği, oradan bela olarak tekrar onların başına -gece vakti- döneceği ifade edilmektedir. Böylesi belaların başa gelmesinden Allah'a sığınmak gerekir. İnsanların birbirlerine olan düşmanlık duygulan, gece vakti birbirlerine tuzak kurmaya kadar varabilir. İlgili ayetlerden, bu tuzakların gerçekleştirildiği gecelerden, Allah'ın yardımını dilemek suretiyle O'na sığınmanın zorunluluğu anlaşılmaktadır.

Hz. Peygamber bu konuda Allah'a şöyle sığınmaktadır:

Ey Rahman! Hayırlarla gelen hariç, gece ve gündüz gelenlerin şerrinden, yere inen ve ondan çıkanın şerrinden, göğe yükselenin ve ondan inenin şerrinden, kendisinden hiçbir günahkarla itaatkarın vazgeçemeyeceği tam olan kelimelerine ve kerîm olan zatına sığınırım.[55]

Hz. Peygamber'in bu hadîsi, -bir bakıma- Felak/3 ayetini tefsir etmektedir. Zifiri karanlığın şerrinden korunmak, insan gücünün ötesinde bir çaba gerektirebilir. Bunu da ancak Allah temin edebilir. [56]

Üfürükçülerin Şerrinden Allah'a Sığınmak:

Sihirbazlar iplere okuyarak düğüm yaparlar. Onların bu etkinlikleri insan-ıra zarar verir. Yüce Allah bu konuda şöyle buyurmaktadır:

(Düğümlere üfürüp büyü yapanların şerrinden Allah'a sığın!) [Felak/4]

Hz. Musa döneminde zirveye ulaşan sihir uygulamaları, Kur'an'ın geldi-: dönemlerde de revaçtaydı. Yüce Allah öncelikle Hz. Peygamber'den, bu r ahirlerden kendisine sığınılmasını istemiştir.

Düğümlere üfürmek ifadesinden başka mana çıkartmak mümkün müdür? Yazdıkları kitaplarla gençlerin beynine ve gönlüne düğüm atan, onların gönül ve zihin boyutunu bu düğümlerle çalışmaz hale getirenler, bu ifadenin kapsamına girmez mi? Yanlış felsefe ve yanlış bilgilerle insanların anlayış kapasitelerini ve manevî hayatlarını düğümleyenlerin, o sihirbazlardan farkları var mıdır? Bize göre insanların düşüncelerine ipotek koyan, düşünce özgürlüklerini ellerinden alan, gönüllerinde deprem meydana getiren fikirleri üretenler, günümüzün sihirbazlarıdır. Bunların şerrinden Allah'a sığınmak gerekiyor. [57]

Hasetten Allah'a Sığınmak:

(Haset edenin şerrinden Rabbine sığın!) [Felak/5]

Haset, başkasında olan nimetin ondan alınıp kendisine verilmesini istemek manasına gelmektedir. Aslında haset, psikolojik bir duygudur. Başkalarının sahip olduğu çeşitli nimetlere karşı akılcı bakamamaktan dolayı, nefsin dikenli isteklerinin kabarmasından ibarettir. Kökleri nefiste olan haset ağacı, sosyal hayata dal budak salınca, insan ilişkilerini yakıp küle çevirmektedir. Hasetçi, haset saikiyle entrikalar, hileler ve düzenler tertip eder. Bu da haset duygusunun sosyalleşmesiyle sonuçlanır.

Gıptanın kıskançlığa, kıskançlığın çekememezliğe, çekememezliğin hasede dönüşmesi, insanlar arası ilişkinin yanıp kül olmasına sebep olabilir. Ateşin odunu yakıp kül etmesi gibi, haset de insanın amellerini yakıp kül eder. Haset edenin hile ve düzenlerinden kurtulmak, insan gücünü aşan bir yapıya sahiptir. Hasedin yangınını ancak ilahî müdahale ile söndürebileceğimiz için, Felak suresinin sonu böyle bitmektedir. [58]

Şeytanın Vesvesesinden Allah'a Sığınmak:

Şeytanın insanı etkilemek için nezğ, hemezât ve vesvesi'yi kullandığı ayetlerde görülmektedir.

Birbirine yakın manalar taşıyan bu kavramların geçtiği ayetler şunlardır:

(Şeytandan gelen bir fit seni dürtecek olursa, hemen Allah'a sığın. Çünkü O, işiten ve bilendir). [A'raf/200]

(Ve dedi ki: "Rabbim! Şeytanların kışkırtmasından sana sığınırım"). [Mü'minûn/97]

"Cin ve insan şeytanlarından meydana gelen, pusuya çekilen ve insanların göğsüne vesvese verenin şerrinden, insanların Rabbine, melikine ve ilahına sığınırım" de! [Nas/6]

Birinci ayette fit, ikinci ayette hemezât ve üçüncü ayette vesvese kullanılmıştır. Bunlar insanı, kurtulamayacağı bir etki altına almaktadırlar. Özellikle bu etkilerin merkez üssü, insanın nefsi olduğu için, insanın gücü onlara karşı yetersiz kalmaktadır. Bu yetersizlik, onda bir ihtiyaç meydana getirmektedir. Bu yetersizliği dolduracak ve bu ihtiyacı giderecek olan Allah'tır. Bu sebeple O'na sığınmaktan başka çare yoktur.

Yüce Allah, isti'azeyi, insan için faydalı olacağından dolayı emretmiştir. O halde, isti'azenin (Allah'a sığınmanın) eğitim açısından faydalan nelerdir?

1. Allah'a sığınmak, insanın kendisini müstağni hissetmesini engeller:

Gerçek şu ki, insan kendini kendine yeterli görerek azar. [Alak/6-7]

Cahil insan kendini yeterli görür. Kur'an dilinde buna kendini müstağni görmek diyoruz. İnsanın kendini yeterli görmesi, bir azgınlıktır. İnsanı azgın-laştıran, kendini müstağni (kendini kendine yeterli) görmesidir.

Kendini müstağni gören, Allah'a ihtiyacı olmadığını gizli de olsa ifade etmiş olmaktadır. İşte 'isti'aze', insana ihtiyaç sahibi olduğunu ve bundan dolayı da acz içerisinde bulunduğunu itiraf sadedinde emredilmiş ahlâkî ve insanî bir ilkedir. Allah'a muhtaç olduğu bilinci, insanın takvasını oluşturmakla, bu bilincin dilden dökülüşü de isti'aze olmaktadır. Allah'ın huzurunda ihtiyaç sahibi olduğunu, çeşitli zararlara karşı konulamayacağını itiraf etmek, Allah'a yaklaşmanın önemli bir basamağını teşkil etmektedir.

Kendini müstağni görme gibi, insanı şirke ve azgınlığa iten bir duygunun kalpten çı-ijnlmasının yolu; bilginin insana verdiği alçakgönüllülük, eksikliğini görebilme ve ih-z} aç sahibi olduğunu hissederek bu duygulan Allah'a isti'aze ile itiraf etmektir. İnsan, \lak suresinin ilk ayetlerinde geçen, yaratıldığı ilk maddeyi düşünürse, nereden geldi-irjn şuuruna varacaktır. Nereden yaratıldığını bilen insan kendisini kendisine yeterli îrremez. Çünkü o bilir ki, herkes ve her şeyden müstağni olan tek varlık Allah'tır.

2. Müstağnilik duygusunu terkederek Allah'a sığınmak.

tsti"azenin birinci basamağının insana sağladığı eğitim etkinliğinden son-ı insanın yapacağı şey, Allah'a yönelmek, ihtiyaçlannı O'na sunmak ve O'na kaçmaktır:

(Hepiniz Allah'a yönelin). [Rum/31]

(Allah'a kaçın). [Zariyat/50]

Din eğitiminin en önemli amaç ve görevlerinden biri, insanı sadece ve sadece Allah'a yöneltmektir. İnsan düşünce itibariyle Allah'a yöneldiğini, isti'aze ile ifade etmektedir. Sorunlarını ve ihtiyaçlarını Allah'a açmak, O'nun katına sunmak, O'na yönelişinin ve kaçışının isbatıdır.

3. Kendi kendini eğitme.

İsti'aze, insanın kendine yöneldiğinin, kendini hissettiğinin ve kendini anladığının işaretidir. Yüce Allah şöyle buyuruyor:

Artık insan kendi nefsinin gözlemcisidir. [Kıyamet/14]

Bu ayetle Allah, insanın kendi iç alemini gözleyebileceğini söylemektedir. Psikoloji dilinde buna "iç gözlem metodu" denmektedir. İç gözlem yapmayan insan, kendi aczini anlayıp bir sığınak aramaz. İsti'aze bu sığınağı aramak olduğuna göre, insan onunla kendi kendini anlayabilir, duyabilir ve gözleyebilir.

Kendini gözleyebilen insan, takva derecesine ulaşmış demektir. Bu seviyesiyle o, içinde kopan fırtınaların yönünü, ağırlığını ve kaynağını anlayacak durumdadır:

(Eğer şeytanın fitlemesi seni dürterse, hemen Allah'a sığm. Çünkü O, işitendir, bilendir, takvaya erenler var ya, onlara şeytan tarafından bir vesvese dokunduğunda, düşünüp hemen gerçeği görürler). [A'raf/200-201]

Şeytanın vesvesesinden Allah'a sığınma, takvaya ermektir; takvaya eren insana da Allah, içindeki oluşumların rahmani mi şeytanî mi olduğunu anlama yetisini vermektedir.

Bu iki ayetten çıkan netice, bu yorumu yapmamıza imkan vermektedir. Birinci ayetten, şeytanın vesvesesinden Allah'a sığınmanın bir emir olduğunu öğreniyoruz. İkinci ayette de takva ile basiretin ilişkisini görüyoruz. Takva-basiret ikilisinin arasına ise Allah, düşünme'yı koymaktadır.

Basiret sahibi (gönül gözü açık) olan, diğer bir ifadeyle kendi kendini gözleyebilen insan, içindeki fırtınaların kaynağını anlar; çünkü o, takva derecesine çıkmıştır. Demek ki isti'aze öyle bir okuldur ki, orada en önemli insanî değerler olan düşünmek ve basîret öğretilip, takvaya ulaşılmaktadır. İsti'aze ile Allah'a sığınan insana Allah düşünmeyi, kendini gözlemeyi ve bunlarla takvaya ermeyi nasip etmektedir. İsti'aze kapısından o üniversiteye girenler, bu değerleri alıp mezun olmaktadırlar.

4. Temizlemek

Sığınmanın bu görevini Râzî şu şekilde açıklamaktadır.

Yüce Allah Kur'an'a tam anlamıyla temizlenmiş olanlardan başkası el süremez [Vakıa/79] buyurmuştur. Kalp Allah'tan başkası ile ilgilenince, dil de Allah'tan başka şeyleri söyleyip durunca, kalp ve dilde bir nevi kir meydana gelir. Bundan dolayı temizlik yapmak gerekir. Kul (e'ûzu billahi) deyince, bu temizlik meydana gelmiş olur.[59]

Râzî bizim de katıldığımız bir görüşle, Vakıa/97'deki kirliliğin, kalp kirliliği olduğunu söylemiş, onun abdestsizlik olmadığını ifade etmiştir. Oradaki temizlenenlerden kasıt, e'ûzu çekip gönül kirini temizleyenlerdir. Gönlünü sahte putlardan temizleyip Allah'a sığınan insan, Kur'an'a dokunabilir. Demek ki Kur'an'a dokunmanın şartı abdest değil, e'ûzu çekmektir. Kur'an'a dokunmak için abdestin şart olduğuna dair Kur'an'da bir hüküm yoktur; ama onu okumaya başlarken e'ûzü çekmenin farz olduğu hükmü Kur'an'da yer almaktadır.[60]

İsti'aze (e'ûzü çekmek), kalp kirini ve -Râzî'nin dediği gibi- dilin kirini temizler. İnsanlar dedikodu, gıybet ve yalan konuşmalarla hem dillerin, hem de gönüllerini kirletirler. "Bunları temizlemeden Kur'an'a dokunmayın" diyen Allah, bunları temizlemenin yolu olarak da isti'azeyi göstermektedir.

5. Allah'a sığınma, çocuğu şeytanın şerrinden korur.

İsti'azenin diğer bir etkinliği de, isti'aze ile çocuğun şeytandan korunması için Allah'ın yardımını dilemek, çocuğu Allah'ın korumasına havale etmektir.Hz. Meryem'in annesi bu hususta güzel bir örnektir; o, Ben onu ve zürriini. kovulmuş şeytandan sana havale ediyorum derken, e'ûzü fiilini kulmıştır. Demek ki anne-baba, çocuklarını şeytanın şerrinden koruması için Allaha sığınarak dua etmelidir.

İnsanın eğitimde bütün imkanları seferber ettikten sonra meseleyi Allah'a havale etmesi, Kur'an'ın öngördüğü önemli bir metodtur. Böylece isti'azenin en ufak meselelerden başlayıp, eğitim faaliyetine kadar uzanan pek çok faydasının bulunduğunu anlaşılmıştır. [61]

Besmele:

1. Rahman-rahim olan Allah'ın adıyla.

Besmele, Kur'an'ın ayetlerinden biridir. Fatiha suresinin ilk ayetini teşkil etmektedir. Hz. Nûh da (bismillahi) ifadesini kullanmıştır:

(Nûh dedi ki: "Gemiye binin; onun gitmesi de, durması da Allah'ın adıyladır. Şüphesiz ki Rabbim, çok bağışlayan ve çok acıyandır"). [Hud/41] [62]

Besmelenin İşlevi:

Bu ayet bize, kainattaki olayların Allah'ın ismi ile hareket ettiğinin kanununu göstermektedir. Geminin gitmesi ve durması; işlerimizin yürümesi, çözümlenmesi ve yol almasının Allah'ın ismi ile olduğuna işaret eden bu ayet, işlerin durulmasının da O'nun sayesinde olduğuna dikkat çekmektedir. Bu takdirde ayetteki ism kavramı, Allah'ın iradesini ve kudretini ifade eder ve neden besmele ile başladığımızın da bilincini kazandırır.

İsti'aze ile Allah'a sığınıyor, besmele ile de O'ndan işlerimizi yürütmesini istemiş oluyoruz. Böylece 'besmele', Allah'ın yardımını eyleme dönüştüren ifadenin adıdır. Ama Hz. Nuh hangi kelimelerle besmeleyi ifade etmiştir? Bize göre, onun ifadesini Yüce Allah levh-i mahfuzda Kur'an diline çevirerek bize göndermiştir. Daha sonra besmeleyi, yani “Bismillahi’r-Rahmani’r-Rahim” ayetini Hz. Süleyman Hüdhüd kuşuyla Belkıs'a gönderdiği mektupta kullanmıştır:

(Mektup Süleyman'dandır. Rahman-rahim Allah'ın adıyla). [Neml/30]

Hz. Süleyman da, mektubuna iki devletin arasındaki ilişkileri Allah'ın yürütmesi bakımından, Hz. Nuh gibi besmele ile başlamıştır. Hz. Nuh, Geminin gitmesi ve durması Allah'ın adıyladır demiş, Hz. Süleyman ise iki devletin arasındaki işlerin yürümesinin Allah'ın adıyla olacağına işaret etmiştir. Hz. Süleyman besmelenin ardından, (Bana baş kaldırmayın, teslimiyetle bana gelin) [Neml/31] demiştir.

Demek ki onların teslim olmaları da olmamaları da Allah'ın kudretiyle olacaktı.

Hz. Nuh ve Hz. Süleyman'la ilgili ayetlerden hareketle şu değerlendirmeyi yapabiliriz: Tabiat olayları da, sosyal olaylar da Allah'ın adıyla yürür; kul ister, Allah yaratır. Demek ki, besmele, kulun iradesi ile ilahî iradenin kesiştiği noktaya işaret etmektedir.

Daha sonra besmele, Hz. Peygamber'e indirildi. Hira mağarasında gelen Alak suresinin ilk beş ayetinin ilkinde yer aldı:

(Yaratan Rabbinin adıyla oku!) [Alak/1]

Okumaya besmele ile başlama emri, Kur'an'da ilk defa bu ayette yer almaktadır. Nahl/98 ayeti, Kur'an okumaya e'ûzu (isti'aze) ile, Alak/1 ayeti ise besmele ile başlamanın zorunlu olduğunu göstermektedir.

Üç peygamberle ilgili besmeleden şu anlamlan çıkartmak mümkündür: Hz. Nuh'un besmelesi, tabiat olayları ile; Hz. Süleyman'ınla sosyal olaylarla; Hz. Muhammed'inki ise, öğretim faaliyetiyle ilgilidir. Böylece, okumanın, yani öğretim faaliyetinin verimli yürümesinin Allah'ın adıyla olacağı, bütün bu faaliyetlerin Allah'ın adıyla yürüyeceği gerçeği insanlığın hayatına sokulmuştur.

Besmele ile bir işe başlayan insan, işini verimli, olumlu ve faydalı bir şekilde ancak Allah'ın yürüteceğini itiraf etmekte ve bunu bir dua şekline dönüştürmektedir. Demek ki besmele her şeye hareket veren bir güçtür, ya da o gücün bütün hareketleri kontrol etmesidir. İnsanın ağzından dökülen o harf ve kelimeler, ilahî iradeyi ve gücü; tabiat, sosyal ve öğretim olaylarıyla birleştirmektedir. Önemli olan, besmelenin ağızdan dökülürken gönülden gelmesidir. [63]

Besmele'nin Terkibi:

Be Harfi:

Besmelenin başındaki (be) harfi, ile manasının yanısıra sığınma manasına da gelir. "Başkası adına" bir işi yapmayı ifade eder. Be harfinin anlamıyla ilgili Elmalılı Hamdi Yazır şu tesbitleri yapmaktadır:

Besmele'nin yapısını oluşturan kelimelerin odak noktasını (be) harfi teşkil etmektedir. Bu harf sayesinde biz Allah'a ulaşırız. Bütün varlıkların gelişmesinin başlangıç noktası ve varlıkların tek isteği olan rahman ve Rahîm

Allah'ın ismini, kalbimizde niyet ettiğimiz, ama henüz pratiğe geçirmediğimiz işimize bağlayacak olan en özlü ve kısa söz, bu (be) harfidir.

İsteklerimizi yapmakta ne kadar serbest olursak olalım, yaptıklarımızın tam sebebi olmadığımız bir gerçektir. Çünkü bizim isteklerimiz, varlık zincirinde ilk sının teşkil etmemektedir. Onların akışı içinde bir değişim ânını oluşturmaktadır. Onun içindir ki, bütün isteklerimizin aksamadan ve sıkıntısız olarak meydana geldiğini görmüyoruz. Demek ki başarılarımız, her şeyin ilk sebebi ile isteklerimiz arasındaki münasebetin bereketine bağlıdır. Bu bereket, başlangıçta rahman olan Allah'a, sonunda da Rahîm olan Allah'a bağlıdır. Bilsek de bilmesek de bu, oran, ciddiyet, ilişki, bağlantı ve bütünlük arzeden genel bir kanundur. Bu kanunun ortaya çıkması, varlığın sebebidir. İşte besmeledeki (be), bu kanunu ifade eden başlangıç harfidir.

(be) harfinin asıl manası, yapıştırmak'tır. Karıştırma ve beraberlik, yardım dileme, pekiştirmek ve yemin gibi birçok manası daha vardır. Müfessir-îer besmeledeki bu harf veya kelimenin manasının, ayrıca, beraberlik veya yardım dileme anlamına geldiğini de söylemişlerdir.

O zaman aklımıza bir soru geliyor: Bu harf neyi neye bağlıyor? Cevap olarak denebilir ki; insanın yapmaya niyet ettiği herhangi bir işi Allah'a bağlamaktadır, ya da kişi, o iş için Allah'tan yardım dilemektedir. Mesela Kur'an okumaya başlayan bir insan, okuyuşunu Allah'a bağlıyor, O'ndan yardım di-ivor ve o işi O'nun adına yaptığmı itiraf etmiş oluyor. Böylece yapılan okuna eyleminin yürütülme işini Allah'a havale etmiş olmaktadır.

Bu duruma başka bir örnek verebiliriz: Hz. Peygamber'e Hira mağarasında. (Rabbinin ismi ile oku) denmiştir. Cebrail okuma işini Allah'a bağlamıştır, yani Allah'ın müdahalesiyle okuma faaliyetinin yürütüleceğini günceme getirmiştir. Böylece (be) harfi, bir önceki niyet edilen eyleme bağlı olrak iş görmekte ve o eylemi Allah'a bağlayarak O'ndan yardım dilenmesi gerektiği öğretilmektedir. [64]

İsim Kavramı:

(ism) kavramı, bir varlığın zihinde beliren işaret ve alametidir. Ayrıca r»; başına bir mana ifade eden kelimeye de 'isim' denmektedir. Dış alemde zihinde o varlığın gerçekleşen manasına da 'müsemma' denmektedir. İsm kavramının yücelik manasına gelen sümuv veya damgalamak manasına vesm kelimelerinden türediğini söyleyenler de vardır.

Bu manalardan birincisini şöyle açabiliriz: Yücelik manasına gelen ism, anılınca insanı yüceltmektedir. Allah'ın isimlerini anmak/zikretmek, insanı Allah'a yüceltmektedir. Allah için yücelik manasına gelen ism, varlıklar için tanınma alametidir. Demek ki ism kavramı varlıklar için farklı bir mana ifade etmektedir. [65]

Rahman-Rahim İsimleri:

(rahman-rahim) isimlerini, Fatiha/3'te ele alacağız. Ancak burada şunu ifade edelim ki, insan işini Allah'a havale ederken, onu, rahman-rahim Allah'a bıraktığını söylemektedir. Her iki isim de rahmet manasım taşıdığına göre Allah kullarının işlerini 'rahmet' sıfatlarıyla yürütmekte, onlara o sıfatlarla yaklaşmaktadır. İşlerin başında (er-rahman), sonunda da (er-rahim) sıfatlarıyla muamele etmektedir. Yüce Allah, işini kendisine bırakan ya da Allah adıyla işine başlayan insana rahmetle muamele etmektedir.

Yüce Allah'ın rahman ve rahim sıfatları bize eğitimde önemli ipuçları vermektedir. Aynı zamanda bu iki kavram Kur'an ahlâkının iki anahtar terimdir. Yüce Allah merhamet sıfatından insanlara da bir cüz verdiği için, Kur'an ahlâkı ile ahlâklanacak kişiler, eğitimciler, ana babalar, halkın, öğrencilerin ve çocukların meselelerini merhamet dairesi içinde ele almalı ve çözümlemelidirler. Yukandakilerin aşağıdakilere reva görecekleri muamelenin başı ve sonu merhamet olmalıdır. Siyasetin, eğitimin ve iş hayatının temelleri merhamet üzerine kurulmalıdır. [66]

Hamd:

2. Hamd, alemlerin rabbi Allah'a mahsustur.

Fatiha suresinin besmele ile başladığına kani olduğumuzdan, hamd kavramı ile başlayan bu ayeti ikinci ayet olarak ele aldık.

Bu ayetin özünü meydana getiren üç temel kavram şunladır: hamd, rab ve alemler.

(elhamdulillâhi=hamd Allah'a aittir). Hamd lügatte medhetmek, sena etmek, tebcil etmek, şükretmek manalarına gelir.

Hamd kavramına müfessirler, birbirine çok yakın manalar vermişlerdir. En geniş izahı Fahruddîn Râzî yapmıştır; en derli toplu manayı ise İsfehânî vermiştir.

Zemahşerî, hamd ile medh'in kardeş olduğunu ifade etmektedir. İsfehânî ise, sena manasını öne almaktadır. Hamd, medh'e göre daha özel; şükr'e göre ise daha geniştir. Fahruddîn Râzî, medh'in iyilikten hem önce hem de sonra olabileceğine, ama hamd'in sadece iyilikten sonra olacağına dikkat çekmektedir. Medh canlı cansız her şeye yapılır, onun için medh, hamd'den daha geniştir. Medh'in bir kısmının Peygamber tarafından yasaklandığını söyleyen Râzî, şu hadîsi delil olarak getirmektedir:

Meddahların yüzlerine toprak saçın![67]

İsfehânî'ye göre şükür, nimet karşılığıdır. Her şükür hamd'dir, ama her hamd şükür değildir. Her hamd medhtir, ama her medh hamd değildir. Fakat Râzî, daha farklı bir mukayese yapmaktadır: Hamd, nimetin sana veya başkasına ulaşmasını kapsar. Şükür ise sadece sana ulaşan nimete mahsustur.[68]

Müfessirlerin tamamı, hamd'in şükür'den daha geniş, daha üstün ve daha derin olduğunu söylemektedirler. Şükür şahsî nimet için yapıldığı halde, hamd bütün varlıklara Allah'ın verdiği nimetten dolayı yapılmaktadır. Hamd ibadetinde ferdin gönlü bütün kainatı kapsar haldedir. Kişi kendine verilen nimetten dolayı şükrederek bütün bir varlık aleminin tasavvuruna ialar ve o zaman da hamdeder. Dar düşünen şükreder, geniş düşünen ise -.amdeder.

Şükür ile hamd ibadetleri, insana, kişisel düşünceden evrensel düşünceye î-çişin eğitimini vermektedir. Şükür, hamd'e nisbetle bir nokta, deryaya nis-rede bir damla olarak kalmaktadır. Böylece hamd, damlada deryayı görebi ufkunu vermektedir.

Besmeleden sonra hamd ile başlayan diğer sureleri ele alırsak, hamdin evrensel boyutu ortaya çıkar. (ehamdulillâhi) ifadesinden sonra ayet şöyle devam etmektedir: [69]

Alemlerin Rabbi:

(Alemlerin rabbi). Allah'ın alemlerin rabbi olması nedeniyle layık olduğu ortaya çıkmaktadır. "Alemlerin rabbi" ifadesini, rab ve alemler şeklinde ayrı ayrı ele alarak inceleyebiliriz: [70]

Rab:

(rab) kavramı r ve b harflerinden meydana gelmiştir. Bu harflerin biraraya gelmesi, şu manaları ifade eder:

1. Bir şeyin ıslahı ve bunun devamını temin etmek,

2. Bir şeye sarılmak ve ona devam etmek,

3. Bir şeyi bir şeye eklemek.[71]

R harfini b harfine vurmakla, devamlılık ve eklemek anlamı meydana gelmektedir. Aslında kelimenin anlamı ıslahat (düzeltmek), sarılmak ve eklemektir. Düzeltmek, sarılmak ve eklemek manalanyla bu kavram, eğitim manasını içermektedir. Eğitim faaliyetinin olduğu yerde düzelme, benimseme ve gelişme vardır. Sarılma benimsemeyi, ekleme de gelişmeyi ifade etmektedir.

(rabbe) fiili sözlükte hakim olmak, sahip olmak, kontrol etmek, besleyip büyütmek, yetiştirmek manalarına gelir.

Bazıları terbiye kelimesini raö'den türetmektedir. Reba fiilinin masdan terbi-ye'dir, ama rab kelimesinin masdan terbiye değildir. Reba 'artış' manasına geldiği için, faize riba denmektedir. Rab ile riba, 'artma' manasında buluşmaktadır. Onun için 'terbiye'nin ra&'den geldiğini söylemektedirler. Şimdi Kur'an'da hangi manalarda kullanıldığına bakalım: [72]

1) Yaratma:

Halik (yaratıcı) sıfatı, Allah'ın rab sıfatı içinde yer almaktadır. "Alemlerin rabbi" ifadesinin birincil manası, "alemlerin yaratanı"dır. Rab kelimesinin yaratma manasına geldiği -Hz. Yusuf un lisanından- şöyle dile getirilmektedir:

(Rabbim! Bana iktidar bahşettin ve hadiselerin tevilini öğrettin. Ey gökleri ve yeri yaratan!) [Yusuf/101]

Burada rab kavramının içine (faftr=yaratıcı) sıfatını koymuştur. Şu ayetler de bu anlamdadır:

(Firavun, 'Rabbiniz kim ey Musa' dedi. Musa da, 'Rabbimiz herşeyi yaratan ve sonra da hidayet edendir' dedi). [Taha/49-50]

Ayetlerden anlaşılacağı gibi Firavun rabb'm ne anlama geldiğini sormuş, Hz. Musa da Rabbi tanımlarken; "Her şeyi yaratan ve doğru yolu gösteren" demiştir. Böylece rab kelimesinin içine hâlıklık (yaratıcılık) sıfatını da koymuştur. Hidayet eden, yani doğru yolu gösteren demekle de, rabbin eğiticilik manasına işaret etmiştir.

Firavun'un bu sorusu şu ayette de geçmektedir:

(Firavun dedi ki: "Alemlerin rabbi dediğin de nedir?" Musa cevap verdi: "Eğer işin gerçeğini düşünüp anlayan kişilerseniz, göklerin, yerin ve arasındakilerin rabbidir"). [Şuara/23-24]

Daha sonra Hz. Musa, Allah'ın kendilerinin ve evvelki atalarının, doğunun, batının ve arasındakilerin rabbi olduğunu söylemiştir. Görülüyor ki bu ayetlerdeki rab kelimesi, 'yaratan' anlamına gelmektedir.

Rab dendiğinde -ilk önce- göklerin, yerin, doğunun, batının, arasındakilerin ve insanların yaratanı akla gelmelidir. Onun için Fatiha/2'deki (rab-bi'1-alemin) ifadesi, "alemlerin yaratanı" şeklinde anlaşılabilir. Fakat rab kelimesinin manası bundan ibaret değildir. [73]

2) Yol Gösterme:

Yüce Allah'ın hidayet etmesi/doğru yola iletmesi, rab sıfatının kapsamına girmektedir. 'Yaratıcı' sıfatı ile 'hidayet edici' sıfatı, rab sıfatından doğmakladır. Rab sıfatı, her ikisini de kapsayacak kadar geniş bir faaliyet alanına sahiptir. Hidayet etme ile rablığın ilişkisini şu şekilde ifade etmek mümkün-:ur: Allah sadece yaratma kalmayıp aynı zamanda yarattıklarına yolunu ve izifesini de göstermekte; onları asla başıboş bırakmamaktadır. Daha açık ifade ile Allah iki tür varlık yaratmıştır: Akıl sahibi olan varlık ve akılan yoksun olan varlıklar. Akıl sahibi varlıkları, akıllarını, düşünme ve ye-c-eklerini kullanma kabiliyeti vermek suretiyle hür ve irade sahibi kılmış; l ve iradenin yanlış yolda kullanılabileceğinden ötürü de onlara kitaplar

t peygamberler vasıtasıyla hidayet yolunu da göstermiştir. Akıl vermeyip -esul tutmadığı varlıklara da vazifesini gösterip öğretmiştir. Bu nedenle fâ- sıfatı içerisinde hem yaratma, hem de yol gösterme anlamı vardır.

Bütün varlıkları yaratan Allah, kimilerine vazifesini, kimilerine de gide-jzrt. doğru yolu göstermiştir, ki buna hidayet denmektedir. Bu ise, eğitimin .. "Lendisidir. Bu durumda Fatiha/2'deki "Alemlerin rabbi" ifadesine "alem-c-r nıdayet eden" manasına vermemiz mümkündür. Onun içindir ki Hz. Musa Taha/50'de, yaratma faaliyetinden sonra -Rabb için- (Sonra hidayet edendir) demiştir. Böylece rab sıfatının iki anlamı ortaya çıkmaktadır: yaratmak ve hidayet etmek. [74]

3) İlah:

Rab kavramının diğer bir anlamı da ilah 'tır.[75]

(Ve size, 'Melekleri ve peygamberleri rabler (ilahlar) edinin' diye de emretmez. Siz müslü-man olduktan sonra, hiç size kâfirliği emreder mi?") [Âl-i İmran/80]

Buradaki ilah manasına gelen rab, sebeplerin sebebi, kulların ihtiyaçlarını gideren anlamını ifade etmektedir. [76]

4) Sahip, Efendi, İdareci:

Rab kavramı insana izafe edildiği zaman sahip, efendi manalarına gelmektedir. Allah'a izafe edilince, sahip (mâlik) manasını kazanmaktadır. Şu ayette sahip ve efendi manalarına gelmektedir:

(Onlardan kurtulacağını bildiği kimseye dedi ki: "Beni efendinin yanında an!" Fakat şeytan ona, efendisine anmayı unutturdu. Dolayısıyla birkaç sene daha zindanda kaldı). [Yusuf/42]

Bu ayette rab kelimesi, iki defa geçmekte ve ikisinde de siyasî erki elinde bulunduran kişi, sahip ve efendi anlamına gelmektedir.

O zaman Fatiha/2'deki "Alemlerin rabbi" ifadesine, "Alemlerin sahibi" manasını verebiliriz. İsfehânî de, Yusuf/23'deki rab kelimesini, melik anlamına almıştır. [77]

5) Eğitmek-Öğretmek:

Rab kelimesi rabbâniyyûn şeklinde kullanılınca, çeşitli manalara gelmektedir:

(Hiçbir insanın Allah'ın kendisine kitap, hikmet ve peygamberlik vermesinden sonra insanlara: 'Allah'ı bırakıp bana kul olun!' demesi mümkün değildir. Bilakis şöyle der: 'Okumakta ve öğrenmekte olduğunuz kitap uyarınca rabbaniler olun!") [Âl-i İmran/79]

Ayette geçen rabbaniler kavramı, Rabbe/Allah'a mensup insanlar demektir. Bir insan nasıl Rabbe mensup olabilir? Ayet, bunun, bilgi ile, okunan ve öğrenilen kitap sayesinde, eğitim ve öğretimle gerçekleşeceğini söylemektedir. Kitabı öğrenen ve tatbik eden insan, gelişerek Rabbe mensup hale gelir.

Demek ki rab, yavaş yavaş gelişip, kemale ulaşmak veya ulaştırmak manasına da gelmektedir. Bilgi ile insanın ulaşacağı, nihaî olgunluk seviyesini ifade etmektedir. Hem o seviyeye giden gelişmenin, hem de seviyenin kendisi olmaktadır. Başka bir ifadeyle rab, hem eğitim-öğretim faaliyetinin kendisini, hem de Allah'a mensubiyetin doruk noktasını ifade etmektedir.

Rabbâniyyûn ve ribbiyyûn kavramları aynı manada olmakla beraber, birincisi ilim adamları, ikincisi ise Allah'ın erleri anlamını ifade etmektedir.

Rabbâniyyûn kavramını İsfehânî şöyle açıklamaktadır:

Allah'a mensup din ve ilim adamları manasına gelen bu kişiler, ilmi, hakim gibi geliştiren kimselerdir. Bunun anlamı, onlar bilgi ile nefislerini terbiye edip geliştirirler. Rabbani olan kişi, nefsini bilgi ile terbiye ederek geliştirdiği için ilmi, ilmi geliştirdiği için de şahsiyetini geliştirmiş olur.[78]

Râzî pek çok kişinin rabbâniyyûn kavramı hakkındaki görüşlerini nakletmektedir:

Sîbeveyh, Allah'ı bilmek ve o'na devamlı itaat etmek; Müberret, insanlara ilim öğretip, onları eğiten ve onların durumlarıyla ilgilenen kimse; İbn Zeyd "insanları eğitip yetiştiren; Ebû Ubeyde, öğrenen, öğrendiği ile amel eden, hayır yollarını başkalarına öğretmekle meşgul olan manalarına almaktadırlar.[79]

Bütün bu görüşlerle İsfehânî'nin görüşünü bir araya getirirsek, bir eğitim ve öğretim faaliyetiyle karşı karşıya kaldığımızı anlamakta gecikmeyiz. İsfehânî, kavramı eğitimin psikolojik boyutuna göre manalandırırken, iiğerleri öğrenmek ve başkalarına öğretmek şeklinde yorumlayarak, onun -osyolojik boyutunu gündeme getirmişlerdir. Çünkü îsfehânî, rabbâniyyûn 'kavramımı açıklarken, onu, dışarıdan bilgiyi alıp kendi nefsini, yani şahsi-. etini onunla geliştirip, oradan tekrar bilgiyi dışa vuran adam olarak gör--ektedir.

Diğerleri ise, bu kavrama, bilginin bu içselleşmiş halinden daha çok, öğrenme, öğretme ve itaat etme anlamlarını yüklemektedirler. Hepsinin ortak noktası, öğrenmek, öğretmek, geliştirmek manalarına yer vermiş olmalarıdır.

Rab kavramının içinde, öğretmek, eğitmek ve geliştirmek anlamlan vardır. Bütün bunların bilgi ile olacağı gerçeği de ifade edilmiş olmaktadır. Rab kavramının eğitim ve öğretim manası ele alınınca, şu soruyu sormamız gerekiyor: İnsan, kendi şahsiyetini ve bilgiyi ne ile geliştirir? Bu sorunun cevabını şu ayette bulmaktayız:

(Öğretmekte ve okuyup okutmakta olduğunuz kitap sayesinde rabbaniler olun). [Âl-i İmran/79]

Bu ayet, insanların, öğretim ve tedriat denen eğitimle gelişip rabbe mensup kimseler olabileceğine işaret etmektedir. Gerçek vahiy olan Kur'an'ı iyice öğrenip, tetkik edip, ondaki sırlan açıklamak ve başkalanna öğretmekle, hem ferdin hem de toplumun gelişimi temin edilmiş olacaktır. Genelde bu ayet, daha çok eğitimin öğretim boyutunu gündeme getirirken, şu ayet eğitim boyutuna dikkat çekmektedir:

(Rabbâniyyûn ve ahbâr, onlan günah olan sözleri söylemekten ve haram yemekten men etselerdi ya! İşledikleri fiiller ne kötüdür). [Maide/63]

Bu sefer de, rabbânîler'in, toplumu yalan ve haram lokma yemekten menetmeleri, uyarmalan ve eğitmeleri, bu kavrama mana olarak yüklenmektedir. Bu faaliyet ise, eğitimin alanına girmektedir.

Hz. Yusuf rab kavramına şu manayı yüklemektedir:

(Ey Rabbim! Mülkten bana verdin ve bana olaylann yorumunu öğrettin). [Yusuf/101]

Demek ki rab, iktidar veren ve sosyal olaylann yorumunu öğretendir. Böylece rab kelimesinin siyasî ve öğretim boyutu ortaya çıkmış olmaktadır. Yüce Allah, rablık sıfatı gereği Hz. Yusuf u yetiştirirken, ona sosyal olgula-nn ve olaylann yorumunun nasıl yapılacağını öğretti. Bu bir öğretim faaliyetidir.

Bu üç manadan hareketle Fatiha/2'deki (rabbi'l-alemin) ifadesine "Alemleri yaratan, yol gösteren ve öğretip eğiten" şeklinde mana verebiliriz. [80]

6) Veli:

Rab kavramının özünde yer alan diğer bir mana da arka çıkmak, sahip olmak manalarına gelen veli'dii. Veli kavramının sözlük manalarından hareketle rab isminin sırlarını açabiliriz: "Yanında olmak, yakın olmak, bitişik olmak, takip etmek, dost olmak, terbiye etmek, idare etmek, yola getirmek, yardım etmek, desteklemek, korumak, Allah'a yakın olmak, aziz adam" manalarına gelmektedir. Hz. Yusuf bu manaları, veli kelimesiyle rab sıfatına yüklemektedir:

(Ya Rab! Sen dünyada da ahirette de benim sahi-bimsin). [Yusuf/101]

Bütün bu manaları Hz. Yusuf, veli kavramı ile Rabbe bağlamakta ve onun anlamının ne olduğunu göstermektedir.

Peki sahip çıkmak ne ile olacaktır? Bu sorunun cevabını da yine Hz. Yusuf vermektedir:

(Beni müslüman olarak yaşat ve öldür ve beni sâ-lihler arasına kat). [Yusuf/101]

Müslüman olarak yaşatmak ve öldürmek, salihlerle beraber olmasını temin etmek velîiliğin gereği olduğu gibi, rablığın da işlevleri arasındadır. 'Eğitmek' manasıyla rab, yukarıdaki işlevleri bir insana temin etmekle ona sahip çıkmış olmaktadır. Bir insanın müslüman olarak yaşayıp ölmesini ve hayatı boyunca iyi insanlar arasında yer almasını sağlamaktan daha iyi sahip çıkma olur mu? Hz. Yusuf Allah'a Sen benim velimsin derken, O'ndan bu isteklerde bulunmaktadır.

Yusuf/101 ayetini dikkate alırsak şöyle bir durum ortaya çıkar: Rab, iktidar veren, yaratan ve insanı müslüman olarak yaşatan ve iyilerin arasına koyup, sahip çıkan velidir. O zaman tekrar Fatiha/2'deki "rabbi'l-alemin" ifadeline dönersek, ibareye "Alemleri yaratan, yol gösteren, öğretip eğiten ve sahıp çıkan" manasını verebiliriz. [81]

7) Şeref Sahibi Olmak:

Şeref manasına gelen izzet kavramı, rab sıfatının içinde vardır

(Senin şeref sahibi Rabbin, onların verdikleri sıfatlardan uzaktır). [Saffat/180]

Aslında eğitim insanların ruhlarını zenginleştirip şekillendirerek, kafala-"3. bilgi, gönüllerine sevgi aşılayarak onlara şeref vermektedir. Allah'a "alemlerin rabbi" demek, O'nun, alemleri yaratmakla, eğitip öğretmekle, sahip çıkmakla onlara şeref verdiğini ifade etmektir. Çünkü insanı bilgilendirip doğru davranışa yönlendirmekle, ona şeref vermiş olmaktadır. Demek ki eğitici manasıyla rab, insanları eğiterek onlara kendi şerefinden vermektir. İzzetin tamamı Allah'a aittir, O'ndan şeref almak isteyenler, doğru bilgiye sahip olmalı ve iyi eylemler üretmelidirler. [Fâtır/10] [82]

8) Af Ve Merhamet Sahibi Olmak:

Bilindiği gibi cezalandırmak, affetmek ve merhamet etmek gibi eylemler, eğitimin temel öğeleridir. Bunların olmadığı yerde eğitimden bahsedilemez.

(Senin affı bol olan Rabbin merhamet sahibidir. Şayet yaptıkları yüzünden onları sorgulayacak olsaydı, onlara azabı çarçabuk verirdi. Fakat kendilerine tanınmış bir süre vardır ki, artık bundan kaçıp kurtulacakları bir sığınak bulamayacaklardır). [Kehf/58]

Bu ayet bize Rabbin, affedici ve merhamet sahibi olduğunu ifade etmektedir. Allah'ın Rablık sıfatıyla ahlâklanan eğitimciler, affedici ve merhamet sahibi olmalıdırlar. Affedici ve merhamet sahibi olamayan eğitimciler, Allah'ın ahlâkı ile ahlâklanmış sayılamazlar.

Affetmek ile merhamet bir araya gelince ne olmaktadır? Ayetin devamında bunu bulmaktayız: Yapılan yanlış davranışlardan dolayı hemen cezalandırmamak, değişme ihtimalini bekleyerek, onlara bir mühmet tanımak.

İnsanların pek çoğu değişimi hemen yapamazlar; onların ancak belli bir süreçte değişme ihtimâlleri vardır. Eğitim biliminde buna "beklenti içinde olma süreci" denmektedir. Rab, insanların bu özelliği nedeniyle, affedici yönüyle onları hemen cezalandırmamakta, merhamet özelliği ile onlara değişmeleri için mühlet tanımaktadır. [83]

9) Korumak:

Daha önce velilik manasıyla rab kelimesine, sahip çıkma ve koruma manasını vermiştik. Demek ki eğitici manasına gelen rab, eğitim faaliyetini, 'koruyuculuğu' ile icra etmektedir.

Şu ayeti bu manada değerlendirebiliriz:

(Halbuki şeytanın onlar üzerinde hiçbir otoritesi yoktu. Ancak ahirete inananı şüphe edenden ayırt edip bilelim diye, şeytana bu fırsatı verdik. Rabbin gerçekten her şeyi koruyandır). [Sebe/21]

Bilindiği gibi, bir eğitimin eğitim faaliyeti olabilmesi için, sonuçta bir imtihanın bulunması gerekir. İmtihan olmayan bir yerde, yapılan eğitimden faydalananların veya faydalanmayanların ayırdedilmesi mümkün değildir. İlâhî eğitimde şeytan, bir imtihan vesilesidir. Bu vesileler belli sorulara muhatap olmakla gerçekleşmektedir. İşte bu soruların cevaplandırılması şarttır.

Bazen bu soruyu Allah, ahirete inanan ile şüphe edeni tesbit etmekte, yani ayırmakta kullanmaktadır. Bu imtihanı uygularken Yüce Allah, rububiyet sıfatı gereği koruyuculuk özelliğini kullanmaktadır. İşte Allah, yaptığı imti-nânda başarılı olmaları için insanları şeytanın etkisinde kalmaktan korumakta; koruyuculuk sıfatı ile onlara sahip çıkmaktadır. Bu manada ise "alemlerin -abbi", alemlerin koruyucusu olmaktadır. [84]

10) Dönüp Varılacak Yer:

Serkeşlik yapan evlat, döner dolaşır neticede yine anne ve babasının yanına jıu. Bu kapı reddeden ve içeri almayan bir kapı değildir. Teşbihte hata olmaz-ni. rablık kapısı da, ne kadar serkeşlik yaparsa yapsın, insanın dönüp varacağı erdir. O kapı ümitsizlik kapısı ve reddeden kapı değildir:

(Ve şüphesiz son varış yeri Rabbinedir). [Necm/42]

(Doğrusu güldüren de, ağlatan da O'dur). [Necm/42]

(Öldüren de, dirilten de O'dur). [Necm/44]

Eğitimci, başvurulan makamı ifade etmektedir. Kul, derdini eğiticisi olan ;-idinin kapısında anlatacak, sorunlarını ona sunacak, gülüşünü de onun kapısında yapacaktır. Rab, ağlayanların dertleriyle, gülenlerin mutluluğu ile ilgilenmektedir. O'nun kapısı, hem ağlama hem de gülme kapısıdır.

Alemlerin rabbi" ifadesi; "alemlerin vardığı son nokta" şeklinde ifade erılir. (Rabbaniler olun) ifadesi, "Rabb'e varın, O'na ulaşın, O'nu . son nokta olarak bilip, O'nu hedef ve amaç edinin!" anlamına gelir. [85]

Alemler:

Yüce Allah alemler kavramıyla neyi kasdetmektedir? Alem bir bütündür. Bu bütünün parçalan alemler'dir. Bu durumda ibare "Bütün alemlerin ve parçalarından her birinin yegane Rabbi" anlamına gelmektedir. Kur'an, rabbu'l-avalim demiyor, rabbu'l-alemin diyor ve bununla özellikle akıl sahibi varlıkları üstün olarak yarattığına dikkatleri çekiyor. Çünkü (alemûn), (alemin) gibi sağlam çoğullar, akıllı varlıklara ait olduğundan dolayı bunun meali: "Bütün alemlerin ve bütün parçalarının ve özellikle hepsinden üstün olan akıllı varlıklar aleminin yegane rabbi" demektir.[86]

Zemahşerî, "Alem'den kasıt, melekler, cinler ve insanlar alemidir"[87] demektedir. Zemahşerî'nin bu tesbitinden hareketle şu açıklamayı yapabiliriz: Alem, yapıcısına/yaratıcısına işaret eden bir alettir. Yüce Allah, birliğinin bilinmesi için göklerin ve yerin melekutunu önümüze koymaktadır. Mesela:

(Göklerin ve yerin hükümranlığına, Allah'ın yarattığı her şeye ve ecellerinin yaklaşmış olabileceğine bakmadılar mı? O halde Kur'an'dan sonra hangi söze inanacaklar?) [A'raf/185]

Tüm mahlukat, göklerin ve yerin idarecisine işaret etmektedir. Canlıların her çeşidi, bir alem olarak isimlendirilir. İnsanlar alemi, su alemi, ateş alemi gibi. Melekler, cinler, insanlar ve diğerleri birer alem olarak bilinebilirler. Alemler'den kasıt, 'insanlar' da olabilir. Çünkü her biri bir alem olarak yaratılmıştır. Alem ikidir: Birincisi felek ve içindeki her şey, büyük alem; ikincisi, alem heyetinde yaratılan insanın meydana getirdiği küçük alemdir.[88]

Özet olarak alem, Allah'tan başka her varlıktır. Allah'ın dışındaki her şeyin alem olarak kabul edilmesinin nedeni, onların Allah'ın varlığına işaret etmiş olmalarıdır.[89]

Müfessirler alem hakkında benzer izahlar yapmaktadırlar. Ancak, bize göre bu açıklamalar 'alemîn' kavramı için yeterli değildir. Meseleyi Kur'an'ın ışığında değerlendirdiğimizde bu durum açıkça görülecektir. [90]

a) Alemlerden Maksat İnsanlardır:

Göklerin ve yerin rabbi demek, onlan yaratan ve idare eden demetir. Alemlerin rabbi de, yaratan, idare eden ve terbiye eden demektir. Yüce Allah'ın fizikî alemle olan ilişkisi ile insan ve cinler alemi ile olan ilişkisi farklıdır. İrade vermediği fizikî alemle, irade verdiği insan ve cin alemiyle münâsebetleri tabii ki farklı olacaktır. Bu nedenle şu ayetteki "alemler" kavramı insanları ifade etmektedir:

(Hamd göklerin rabbi, yerin rabbi, alemlerin rabbi olan Allah'a mahsustur). [Casiye/36]

Bu ayette Yüce Allah gökleri ve yeri özel olarak ifade etmiş, onlan ayrı alemler olarak belirlemiştir. Ayetin sonunda yer alan "alemîn" kavramını ayrıca ifade etmiştir. Bundan da kasıt, bu iki alemin dışında kalan, eğitilmeye ve sahip çıkılmaya elverişli olan insanlardır.

Diğer ayetler ise şöyledir:

(Andolsun ki biz, İsrailoğullan'na kitap, hüküm ve peygamberlik verdik. Onlan güzel nzıkla besledik ve onlan alemlere üstün kıldık). [Casiye/16]

Ey İsrailoğullan! Size verdiğim nimetimi ve sizi bütün alemlere üstün kıldığımı hatırlayın. [Bakara/47]

Her iki ayette İsrailoğullan'nın "alemlere üstün kılındığı" anlatılmaktadır. O ayetlerdeki alemler'âen kasıt, gökler ve yer dediğimiz fizikî alem olabilir mi? İnsanlardan bir kısmının, göklerden ve yerden üstün olması mümkün müdür ve böyle bir mukayese mantıkî midir? Demek ki bu ayetlerdeki üstünlük, insanlara karşı olan üstünlüktür. O zaman her iki ayetteki alemler kelimesiyle de insanlar kasdedilmektedir.

İsrailoğullan'na kitabın verilmesi, iktidar sahibi olmalarını; içlerinden peygamber gelmiş olması da, onlann kendi dönemlerindeki toplumlara, yani insanlara üstünlük sağlamalarını temin etmiştir. Peygamberlik, kutsal kitap ve siyasî erki elinde bulundurmak, tabii olarak bir farklılık temin edecektir. Ama ya üstünlük, gökler ve yer alemlerine değil, kendi zamanlanndaki insanlaradır. Bir toplumun içinden yetişen büyük insanlar, o toplumu diğerlerinden üstün -.ale getirir. Ayette yer alan kitap bilgiyi, hüküm siyasî iktidan, nebi nübüvvet -müessesesini; helal nzık da karakter sağlamlığını temsil etmektedir. Kitabı öne almasının sebebi, olmazsa olmazı teşkil ettiği içindir. Çünkü bilgi olmazsa, yani kitap olmazsa, siyasî iktidar olmaz; kitap olmazsa, peygamberlik olmaz; bilgi olmazsa, helal ile haramı ayırma olmaz. İşte bütün bunları bilgi meydana getirmekte ve üstünlüğü de o temin etmektedir. Bütün bu oluşumlar, insanlar arasında cereyan ettiği için, ayetlerin sonunda gelen alemin kavramının insanlar manasına gelmekte olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır.

Başka bir ayette aynı konu benzer bir şekilde ele alınmaktadır:

(Bir zamanlar Musa, kavmine şöyle demişti: "Ey kavmim! Allah'ın size olan nimetini hatırlayın; zira O, içinizden peygamberler çıkardı ve sizi hükümdarlar yaptı. Alemlerde hiçbir kimseye vermediğini size verdi"). [Maide/20]

Ayetin sonunda yer alan (alemlerden hiç kimseye) ifadesindeki 'kimse' kavramı, canlı bir varlığa işaret etmektedir. O zaman alemin kelimesine, 'insanlar' manası verilmesi gerekir. "Alemlerden hiçbir kimseye" ibaresi, "insanlardan hiçbirine" demektir.

(Andolsun ki biz, İsrailoğullan'na bir bilgiye dayanarak, alemlerin üstünde bir imtiyaz verdik). [Duhan/32]

Bu ayette de alemin kelimesi, insanlar manasına gelmektedir. Her insanın bir alem olduğu gerçeğinden hareket etmek gerekir. Biyolojik ve psikolojik yapısıyla tek bir insan, başlı başına bir alemdir. Birçok insan da alemler olmaktadır.

(Muhakkak ki Allah, Âdem'i, Nuh'u; İbrahim ailesini, Imran ailesini, bütün alemlere üstün kılmıştır). [Âl-i Imran/33]

Peygamber ve ailelerinin alemlerden seçilmesi, insanların içinden seçilmesi demektir. Bu ayette de alemin kelimesi, insanlar manasına gelmektedir.

Alemin ifadesinin insanlar anlamına geldiğini isbat eden diğer bir ayet şudur:

("Biz seni alemlerin işine karışmaktan men etmemiş miydik?" dediler). [Hicr/70]

Bu konuşma Lut kavmi ile, Hz. Lut arasında geçmiştir. Hz. Lut, insanların dışındaki herhangi bir alemin işine mi karışıyordu? Onun işi insanları doğru yola çağırmak olduğuna göre, ancak insanların işine karışmış oluyordu. Ayetin sonunda yer alan alemin kelimesinin, el-alemîn (başkaları) manasına geldiği açıktır. Bu durumda ayete şöyle mana verebiliriz:

Biz seni başka insanların işine karışmaktan men etmedik mi?

Bütün bu delillerden hareket ederek Fatiha/2'deki (rabbi'l-alemîn) ifadesine, "İnsanları yaratan, besleyip büyüten ve terbiye eden" manası verebiliriz. Şimdi alemin kelimesinin niçin insanlar kelimesinin yerine kullanıldığına bakalım: İlahî kelamdaki bu tercih (rtas=insanlar) kelimesiyle f alemin) kelimesi arasındaki farktan kaynaklanmaktadır. Nâs (insanlar), henüz bilinçlenmemiş, müstakil şahsiyetler halinde bağımsızlaşmamış, yığın halinde bir kitledir. İnsanlara alemin (alemler) dendiği zaman, o insanların hep birlikte bir mensubiyet duygusu etrafında, kişilik ve bağımsızlıklarını kazanarak bir sosyal grup meydana getirmiş oldukları ifade edilmektedir. Yüce Allah'ın şuuruna varmış, O'nun etrafında bütünleşmiş, varlığına ve birisine delil teşkil edecek bilgi ve bilinç durumuna ulaşmışlar demektir. Bu -•edenle nas'm 'halk', alem'in de 'millet' anlamına geldiği söylenebilir.

Biyolojik, psikolojik, sosyal ve kültürel yapısı ile insan bir bütün teşkil eder e bu durumu ile o, alemlerin bütünü olan bir alemi sembolize eder. Düşünce rakımından, aklım kullanma açısından, kendi ayaklan üstünde durma özelli-rnden ve kendi kendine karar verme yeteneğini kazanmış olması bakımından -lt tek insan, başlı başına bir alemdir. Şöyle bir soru sorulabilir: Bir kişi nasıl alem olur? Buna delil olarak, Hz. İbrahim'in tek başına bir ümmet olması ir: cevabını verebiliriz. Bu husustaki ayet şöyledir:

(Gerçekten İbrahim, Allah'a yönelen, Allah'a itaat eden bir ümmet idi). [Nahl/120]

Ayette, Hz. İbrahim ümmet olarak nitelendirilmektedir. Hz. İbrahim bir ıe peygamber olduğu, yani orada tek başına bir sosyal grup oluşturduğu er. burada ümmefm manası, millettir. Demek ki, kavmini temsilen kendire ümmet (millet); veya tek bir insan olarak bir sistem meydana getirdiği ie ona alem sıfatı izafe edilmektedir. [91]

b) Alem Allah'ın Dışındaki Bütün Varlıklardır:

Himd. sadece insanların Rabbine mi olur? Kendi dışında kalan bütün var. O yaratmadı mı? Onları yaratıp, görevlerini O belirlemedi mi?

Fatiha suresinden başka dört sure daha 'hamd' ile başlamaktadır. O sure-ıri -jind'den sonra gelen ifadeler, bize alemin kavramının, Allah'ın dışında varlıkları kapsamına aldığını göstermektedir. İlgili ayetler şunlardır:

(Hamd, gökleri ve yeri yaratan, karanlıkları ve ışığı var eden Allah'a mahsustur). [En'âm/1]

Bu ayetteki yaratma fiili, Fatiha/2'deki (rab) sıfatının kainatla olan ilişkisini ifade etmektedir. Ayette dört büyük alem sayılmaktadır. Gökler, yer, karanlıklar ve ışık. Bütün bunlar kendi hallerinde bağımsız alemlerdir. Bu alemler de, Fatiha/2'de yer alan alemin kavramının içeriğini oluşturmaktadır.

Hamd Allah'adır ki: İnsanları kendi tarafından çetin bir azap ile ikaz etmek, iyi iş ve davranışta bulunan müminlere, içinde ebedî kalacakları güzel bir ecir bulunduğunu müjdelemek ve 'Allah evlat edindi' diyenleri uyarmak için, kendisinde hiçbir eğrilik bulunmayan dosdoğru kitabı indirdi. [Kehf/1-4]

Bir önceki ayet, rab kavramının yaratma boyutuna işaret ederken, bu ayet eğitim boyutuna dikkat çekmektedir. Böylece rab sıfatının eğitici yönünün ne anlama geldiğini açmaktadır.

Yanlış fikir beyan edenleri ikaz etmek ve hak edenleri ödüllendirmek gibi faaliyetler, eğitim kavramının içeriğini oluşturmaktadır. Farklı davranışlar, insanlar aleminde olmaktadır. Cinler de bu gruba dahildirler, ceza, ödül ve doğru bilgi vermek, eğitim faaliyetinin ta kendisidir. Eğitici, doğru bilgi vermeli, yanlış iş yapanları uyarmalı ve iyi iş yapanları da ödüllendirmelidir.

(Hamd, göklerde ve yerde bulunanların hepsinin sahibi olan Allah'a mahsustur. Ahirette de hamd O'na mahsustur. O, hikmet sahibidir, her şeyden haberi olandır). [Sebe/1]

Ayetlerin ilki fizikî alemlere, ikincisi akıl sahibi varlıklara, üçüncüsü hem fizikî, hem de diğer varlıklara işaret etmektedir. Hakîm ve habîr olması, Allah'ın bütün alemlere sahip olduğunun göstergesidir. Böylece bu sıfatlarıyla Allah, hem dünyada, hem de ahirette hamde layık olan tek varlıktır.

(Hamd, gökleri ve yeri yaratan, melekleri ikişer, üçer, dörder kanatlı elçiler yapan Allah'a mahsustur. O, yaratmada dilediği artırmayı yapar. Şüphesiz Allah, her şeye gücü yetendir). [Fâtır/1]

Gökleri, yeri ve melekleri yaratmasını (fâtır) kavramıyla ifade etmektedir. Fâtır'm jiû (hâlık) sıfatından bir farklılığı vardır. Halk şeklindeki yaratma, psikolojik özellikleri vermeyi, bütün varlıklara görevlerini bildirme şeklindeki yaratmayı da ifade etmektedir. Hâlık sıfatı, varolan maddelerden bir araya getirip yaratmayı ifade ederken, fâtır sıfatı ilk yaratmayı ifade etmektedir.

Böylece rab sıfatının içinde, hem yoktan yaratma, yani ilk yaratılış sıfatı olan fâtır ve hem de var olan şeylerden başka varlıklar yaratma eylemi olan hâlık sıfatı yer almaktadır.

Bu dört ayeti Fatiha/2 ayetine götürürsek, Alemlerin rabbi olan ifadesinin içini doldurmuş oluruz. İnsanları, gökleri, yeri, karanlıkları, ışığı, melekleri ve cinleri yaratan; kimini besleyip büyüten, sahip çıkan, terbiye eden, kimini muhafaza edip görevlerinin devamını bir sistem üzere sürdüren, insanları eğitirken onlara kitap gönderen, yanlış yapanları uyarıp cezalandıran, iyi davrananları ödüllendiren Rabbe hamdetmek veya hamdi O'n ait kılmak, Kur'an'ın insana yüklediği en önemli görevler arasında yer almaktadır.

Bu görevlerden şu ilkeleri tesbit etmek mümkündür: Hamd şeklindeki övgü Yüce Allah'a yapılır. Ancak, insan yaratılışı gereği yaptığı başarılı bir iş ve davranıştan dolayı takdir edilmeyi ister. İnsanlardan da bir şeyler yapan ve üretenler, yani insanlığın medeniyetine, hayatına bir zenginlik katanlar ve getirenler takdir edilmeli ve ödüllendirilmelidirler. Bu takdir edilme duygusu, ?nlan motive edecek, itekleyecek ve daha ileri ve büyük başarıları yakalamalarına vesile olacaktır. Ödülsüz eğitim, donuk, başarısız, verimsiz ve bereketiz kalmaya mahkumdur. Başarıyı ödüllendirmek, başarının canıdır. İleri gi-2en milletler, başarıya karşı haset etmeyen ve onu ödüllendirenlerdir. Alan m yaptıklarının farkına varıp, o işlerin yüceliğini anlayıp Allah'a hamdet-- ek bir ibadet olduğu gibi başarılı olan insanları övgü ve ödülle mükafatlandırmak da, hem Allah'ın emri ve hem de eğitimin doğasının gereği olmaktadır Bu anlamda hamd, insana izafeten kullanıldığında, takdir ve ödüllendir e anlamına gelmektedir.

Onun içindir ki Yüce Allah, yapmadığı işten dolayı övülmeyi isteyenleri kınamakta ve onlara büyük ceza vereceğini söylemektedir:

(Sanma ki ettiklerine sevinen, yapmadıklanyla övünmek isteyenler, evet zanma ki onlar azaptan kurtulacaklardır. Onlar için elem verici bir azap vardır). [Âl-i İmran/188]

"Yapmadıklanyla övülmeyi istemek", elem verici azabın gelmesine neden olmaktadır. Bu ayetin anlamını farklı düşünürsek şöyle bir ifade çıkacaktır: Yaptığı övgüye değer bir iş ve davranıştan dolayı kişiyi takdir etmek ve ödüllendirmek onun için övgü olmaktadır. Demek ki yapılan olumlu şeylerden dolayı takdir şeklinde övülmeyi istemek insanın tabiatı ve dinin gereğidir. [92]

Rahman-Rahim:

3. Rahman-rahim'dir O.

Dahman-rahim kavramlarının kökü ra-hi-me fiilidir. Bu kelimeden rahmet, merhamet, rahman ve rahim kavramları türemiştir.

(ra-hi-me) merhamet, inayet, lütuf, rahmet, şefkat, rikkat sahibi olmak, cezasını hafifletmek, cezasını affetmek, salıvermek, esirgemek, kıya-mamak manalarına gelir. Bir kimseye (rahimekellâhu) demek, "Allah sana merhamet etsin" demektir. Bu kavramın diğer bir manası da, insanların birbirlerine karşı anlayış göstermeleri, birbirini sevmeleri ve birbirine saygı duymalarıdır.

(rahm) ise, döl yatağı, akrabalık, hısımlık, birbirine benzerlik, (rahmet) ise, acıma, rikkat, şefkat, insan anlayışı, duygusallığı, şefkati ve merhameti demektir. Bu durumda (rahim) merhametli, şefkatli, acıyıcı; (rahman) da çok çok merhametli anlamlarına gelmektedirler. (rahman), sadece Allah'a ait merhameti ifade etmektedir.

İsfehânî, rahmet, rahim ve rahman kavramlarının manasını ve aralarındaki ilişkiyi şöyle anlatmaktadır: Rahmet, merhamet olunana iyiliği gerekli kılan bir kalp yumuşaklığıdır. Rahmet, ihsandan soyutlanmış sadece kalp yumuşaklığı için kullanıldığı gibi, rikkatten ayrı tek başına iyiliği de ifade etmektedir. Mesela, (Allah falana merhamet eylesin) derken, iyilik Allah'a isnad olunmuştur. Bu ifadeden sadece iyilik/ihsan murad edilmiştir, kalp yumuşaklığı değil. Başka bir ifadeyle iyilik, Allah'a isnad edilir, ama kalp yumuşaklığı edilmez. Allah'tan olan rahmete, lütuf ve ihsan denir. İnsanlar için ise rahmet, kalp yumuşaklığı ve şefkat manasına gelmektedir. Hz. Peygamber şöyle demiştir:

Allah merhameti, yani sıla-i rahimi yaratınca, ona şöyle dedi: 'Ben rahmanım, sen de rahimsin. İsmini benim ismimden türettim. Sıla-i rahim yapana, ben de sıla-i rahim yaparım. Sıla-i rahimi kesenin ben de neslini keserim'.

Demek ki rahmet, iki ana manayı kapsamına almaktadır: Kalp yumuşaklığı[93] ve ihsan. Rikkati (kalp yumuşaklığını) Allah, insanın yaratılışına koymuş, ihsanı da kendine özgü kılmıştır. Bundan dolayı, rahman ismi sadece Allah'a, rahim ise başkasına da isnad edilebilir.

Şimdi Kur'an'a göre, rahman ve rahim isimlerinin ne anlama geldiğini açıklayabiliriz:

Ra-hi-me kavramının çeşitli anlamlan bulunmaktadır. Buna göre: [94]

1) Kötülüklerden Korumak:

(Bir de onları her türlü kötülüklerden koru. O gün sen kimi kötülüklerden korursan, muhakkak ki ona merhamet etmiş olursun. Bu en büyük kurtuluştur). [Mü'min/9]

Melekler, insanlar için Allah'a yalvaracaklardır. Bu yalvarışın üçüncü basa-—.iğini yukarıdaki ayette görmekteyiz. Melekler, Allah'ın insanları kötülükler-jen korumasını, O'nun rahmet edici özelliğine bağlamaktadırlar. Kötülüklerden arnmak, aynı zamanda insanlar için büyük kurtuluştur. İnsanı koruyup kurtulu-erdirme faaliyeti, Kur'an'da, rahmetine mazhar etme manasını ifade etmektez Böylece kötülüklerden koruma da merhametin kapsamına girmektedir. [95]

2) Sıkıntıya Girmek:

Bu anlamda ra-hi-me kavramı, psikolojik bir özellik taşımaktadır. Allah :t.nit.û acıyınca, onun iç sıkıntısını giderir. Bu da kulu için büyük bir ihsan

(Eğer onlara acıyıp, içinde bulundukları sıkıntıyı giderseydik). [Mü'minûn/75]

Yüce Allah'ın kuluna acımasını, merhametinin özünü teşkil etmektedir. [96]

Rahmet:

(rahmet) şeklinde kullanıldığı zaman bu kavram, şu anlamlara gelmektedir: [97]

A) Yumuşaklık:

İnsanların birbirine yumuşak davranması, Allah'ın rahmetinin bir gereği olmaktadır:

(O vakit Allah'tan bir rahmet gereği onlara yumuşak davrandın). [Âl-i İmran/159]

İnsanların yumuşaklık özelliğini kazanmaları büyük bir erdemdir. Onun sosyal manada en büyük ürünü, toparlayıcı ve birleştirici olmasıdır. [98]

B) Allah'ın Merhameti:

(Ayetlerimize inananlar sana geldiğinde onlara de ki: "Selam size! Rabbiniz merhamet etmeyi kendine yazdı, yani özgü kıldı"). [En'âm/54]

Ayette geçen Allah'ın nefsi ifadesi Allah'ın zatı manasına, yazdı ifadesi de kullarına rahmet etmeyi kendisine görev ve ilke edindi anlamına gelmektedir.

Bu rahmetin gereği olarak Allah ne yaptığının cevabını, bir üstteki ayetin devamında bulmaktayız:

(Gerçek şu ki: Sizden kim, bilmeyerek bir kötülük yapar, sonra ardından tevbe edip de kendini ıslah ederse, bilsin ki Allah çok bağışlayan, çok acıyandır). [En'âm/54]

Demek ki 'affetmek' ve 'acımak' sıfatlan Allah'ın rahmetinin bir gereği olup tevbe edip kendini düzeltmeye karar veren insanı affedip esirgemek, Allah'ın rahmetinin eseridir. [99]

C) Azaptan Kurtarmak:

(Onu ve onunla beraber olanları rahmetimizle kurtardık ve ayetlerimizi yalanlayıp iman etmeyenlerin kökünü kestik). [A'raf/72]

Rahmet denen değeri meydana getiren özlerden biri, belayı ortadan kaldırmak veya belanın içinden çekip çıkarmaktır. Cezayı hak edenlerle etmeyenleri ayırıp, hak edene yakışan muamelede bulunmaktır. [100]

D) Sıkıntıdan Sonra Gelen Ferahlık:

İnsanların yaptıklarından dolayı başlarına bazı sıkıntılar gelir. Bu sıkıntılar, tabiat kanunları gereği olabileceği gibi, sosyal ve psikolojik nedenlerden dolayı da olabilir. Deprem, kıtlık, salgın hastalık, sosyal hayattaki ilişkilerin bozulması gibi olaylar, insanlara büyük sıkıntılar verebilir. Yüce Allah bu sıkıntının ardından, o insanlara esenlik, yani ferahlık verir. İşte sıkıntının kalkıp peşinden esenliğin gelmesine, "rahmet" denmektedir. Buna şu ayeti örnek olarak verebiliriz:

(Kendilerine dokunan bir sıkıntıdan sonra insanlara bir rahmet tattırdığımız zaman, bir de bakarsın ki ayetlerimiz hakkında onların bir tuzağı vardır). [Yunus/21] [101]

E) İlahî Vahiy Rahmettir:

Yüce Allah'ın insanları bilgilendirmesi, onlara rehber ve şifa olacak bilgiyi göndermesi bir rahmettir. Kur'an kendini bir rahmet olarak tanımlamaktadır:

(Ey insanlar! SizeRabbi-nizden bir öğüt, gönüllerindekine bir şifa, mü'minler için bir rehber ve rahmet gelmiştir). [Yunus/57]

Bu ayette Kur'an'ın dört önemli özelliği sıralanmıştır: öğüt, şifa, rehber ve rahmet. Konumuz rahmet olduğu için ayetteki rahmet kavramı üzerinde duracağız.

Ayetteki rahmet, ilahî bilginin insanın ruhunu aydınlatan nurudur, cehalet bulutlarının kararttığı gönül ekranını temizleyip aydınlatan ve aklın önünden cehalet perdesini kaldıran bilginin ışığını temsil etmektedir. Bu bilgi insanları kemâle erdirmekte, yüceltmekte ve inceltmektedir. Bu özelliği ile rahmet idini almaktadır. Yağmur bir rahmettir. Suyun yeryüzüne bir değişim, yeşillik ve bereket getirdiği gibi, ilahî bilgi de insanların gönüllerine ve sosyal ha-. ata aynı değişimi, aynı bereketi ve aynı gelişimi temin etmektedir; ki bu da rahmettir.

Bilgi, ferdin ve toplumun hayatına bir farklılık getirmekte, onu zenginleştirmekte ve problemlerini çözmektedir. Ferahlık, zenginleşme ve çözüm, aslında rahmetin hücre yapısını teşkil etmektedirler. İnsanları bilgilendirdikçe, onlara ilahî rahmetin içine sokuyoruz demektir. İnsana ferahlık, yani sevinç :etıren bilgi, rahmetin ta kendisidir. Bu konuda Allah şöyle buyurur:

(De ki: "Allah'ın lütfü ve rahmetiyle, işte yalnız bunlarla sevinsinler. Bu onların toplayıp durduklarından daha değerlidir). [Yunus/58]

Ayet, ilahî lütuf ve rahmetin, yani ilahî bilginin, dünyevî olan maddî değerlerden daha üstün olduğuna işaret etmektedir. Kur'an denen ilahî bilginin üstünde başka bir değerin olması mümkün değildir. Onu öğrenip ona sahip olmakla, insan sevinmeli ve ferahlık duymalıdır. Çünkü o bilgi, insan ruhunun sevinci, ferahlığı, saadeti ve rahatlığıdır. Nerede sevinç, ferahlık, mutluluk ve rahatlık varsa, orada ilahî rahmet var demektir. [102]

F) Şefkat Bir Rahmettir:

Ana-babanın çocuklarına karşı gösterdikleri şefkatin adı rahmettir. Yüce Allah, ana-babanın şefkatine karşılık, çocuklarından da aynı muameleyi onlara göstermelerini istemektedir:

(Ana babana rahmetten oluşan tevazu kanatlarını ger). [İsra/24]

Ayette cenah (kanat) kavramı kullanılmak suretiyle bir benzetme yapılmaktadır; şöyle ki: Kuş, yavrularını nasıl kanatlarının altına alır ve onları himaye ederse siz de ana-babanıza, onları kanatlarınız altına almak ve himaye etmek suretiyle şefkat gösterin; merhamet edin.

Ayette geçen rahmet kavramını, şefkat manasına alabiliriz. Bu durumda ayet: "Şefkatten oluşan tevazu kanatlarını ger" anlamına gelmektedir. İdarecilerin halka, iş verenlerin işçilere, öğretmenlerin öğrencilere, çocukların an-ne-babalanna şefkatle muamele ettiği bir toplum, ilahî merhamet ve lütfü celbeden[103]

G) Hz.Muhammed Bir Rahmettir:

(Biz seni ancak alemlere rahmet olarak gönderdik). [Enbiya/107]

Hz. Peygamber rahmettir, ama rahman değildir. Bir insan olması sebebiyle Yüce Allah Hz. Peygamber'e rahman değil, rahmet sıfatını vermiştir. Rahmaniyetin bir parçası olan rahmet, insana izafe edilebildiği için, Hz. Pey-gamber'in rahmet olduğu bildirilmiştir.

Yukarıda, alem kavramının kainatın bütününü ifade ettiğini söylemiştik. Burada ise alemler kavramı Hz. Peygamberle birlikte kullanılarak, onun alemlere rahmet olduğu belirtilmektedir. Peki Hz. Peygamber hangi alemlere rahmettir?

"Allah alemlerin rabbi'dir" ifadesindeki alemin kelimesi, daha farklı bir mana kazanmaktadır. "Hz. Muhammed alemlere rahmettir" ifadesinde ise, alem'e daha dar bir mana yüklenmektedir. Burada alemler ibaresi 'insanlar' ile 'cinler'i kapsıyor; dolayısıyla Hz. Peygamber'in akıl, irade ve sorumluluk taşıyan varlıklara rahmet olduğunu ifade ediyor olabilir. Hz. Peygamber'in rahmetinin nerelerde tezahür ettiğinin; veya işlevini nasıl gerçekleştirdiğinin cevabını şu ayette bulabiliriz:

(Nitekim kendi içinizden size ayetlerimizi okuyan, sizi kötülüklerden arındıran, size kitabı ve hikmeti talim edip bilmediklerinizi öğreten resul gönderdik). [Barara/151]

Yağmur rahmettir, çünkü temizleyicidir. Peygamber de rahmet olduğu için insanların gönüllerini temizlemektedir. Bu ayet, Hz. Peygamber'in rahmet olmasını, rahmet olma işlevini izah etmektedir. O, insana bilmediklerini öğreterek cehalet bulutunu temizlemekte, kitabı ve hikmeti öğreterek de ruhlarını arındırmaktadır. Bilgiyi insanların gönlüne yağmur damlaları gibi indirerek oradaki manevî kirleri temizlemektedir. Bu da onun rahmet olma özelliğinin tezahürüdür.

Hz. Peygamber affedici olduğu ve insanlara Allah'tan af dilediği için de rahmettir:

(Şu halde onları affet; bağışlanmaları için Allah'a dua et). [Âl-i İmran/159]

Affedici olmak büyük bir erdem, ama başkasının affı için dua etmek daha da ?ü> ük bir erdemdir. Bu iki erdem bir araya gelince rahmet meydana gelmektedir.

Hz. Peygamber insanların düştüğü sapıklıktan kurtuluş yolu bulamadıkla-- bir dönemde, onlara hakikatin yolunu gösterdi, Allah katında ödüllendirilmenin yollarını tanıttı, helal ve haram kavramlannı öğretti; taklidin, inat ve kibrin kötülüklerini ve tahribatını gösterdi. İyinin ne olduğunu, doğruya nasıl ulaşılacağını, hak kavramının yollarına nasıl girileceğini ve hakkın bayrağının nasıl ayakta tutulacağını öğretti; akılla gönlü birleştirdi, aklı en büyük delarak öne çıkararak bilginin uğruna neler yapılacağım gösterdi. Bütün bunlar Hz. Peygamber'in maddî ve manevî bir rahmet olduğunun tezahürleridir.

Hz. Peygamber rahmettir; çünkü onun bulunduğu yerde, Allah halkı toplu halde helak etmez:

(Halbuki sen onlann içindeyken Allah, onlara azap edecek değildir. Onlar affedilmeleri için dua ederken de Allah onlara azap edici değildir). [Enfal/33]

Yüce Allah, daha önceki peygamberlerin dönemlerindeki halkın tamamını helak etmiştir. Bu kanunu, Hz. Muhammed'in rahmet olması nedeniyle kaldırmıştır. Peygamber olması nedeniyle toplu helakin kaldırılması, onun rahmet olduğunun en önemli delilidir.

İnsanların problemlerini çözdüğü, müjdelediği, uyardığı, Allah'a Allah'ın izniyle çağırdığı ve aydınlatıcı bir ışık olarak gönderildiğinden [Ahzab/45-46] dolayı da Hz. Peygamber bir rahmettir. [104]

H) Af Bir Rahmettir:

Rahmet Allah'a izafe edilince af şeklinde tercüme edilebilir:

(De ki: "Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım! Allah'ın rahmetinden ümit kesmeyin! Çünkü Allah bütün günahları bağışlar. Şüphesiz ki O, çok bağışlayan ve çok esirgeyendir"). [Zümer/53]

Aleyhine haddi aşmak, günah işlemek demektedir. Günahkârlık psikolojisi içinde olan insanın en önemli özelliği, affedilip edilmeyeceğini kestirememesi ve bu nedenle de ümitsizliğe düşmesidir. Allah'ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin ifadesindeki rahmet kavramı af yerine kullanılmıştır. Af, günahları temizlemesi sebebiyle yağmuru andırdığı için Allah ona rahmet ismini vermiştir. [105]

I) Rahmet Kurtuluşa Götürür:

İlahî rahmet bir kurtuluştur. Mü'minler, kâfirlerin belasından Allah'ın rahmeti sayesinde kurtulabilirler:

(Bizi rahmetinle o kâfir kavimdenn kurtar). [Yunus/86]

Hz. Musa'nın toplumu, dualarında kurtuluş ile rahmeti bir araya getirmiş, kâfirler topluluğunun zulmünden ancak ilahî rahmet sayesinde kurtulabileceklerinin bilincini sergilemişlerdir. Baskıdan, zulümden ve entrikalardan kurtulma bir rahmettir. Bu, rahmetin sosyal manasıdır. [106]

J) Şeytandan Koruma Rahmettir:

İnsanların çok azı şeytanın etkisi altında kalmadan hayatını sürdürebilir.

Şeytan, -etkilemeye gücü yetmediği- bu kimselere muhles (şeytanın şerrinden kurtulmuş) adını vermektedir.[107] İhlas sahibi kimseleri etki alanına alamayacağını itiraf eden şeytan, insanların çoğunu etkileyeceğini de Allah'a karşı ifade etmiştir.

Bu durumda Yüce Allah, fazlı ve rahmeti gereği ihlas sahibi kişi ve diğerlerini şeytana tâbi olmaktan korumaktadır. Bu konudaki ayet şöyledir:

Onlara güven ve korkuya dair bir haber gelince hemen onu yayarlar. Halbuki onu, Peygamber'e veya aralarında yetki sahibi kimselere götürselerdi, onların arasında işin iç yüzünü anlayanlar, onun ne olduğunu bilirlerdi. Allah'ın size lütuf ve rahmeti olmasaydı, pek azınız müstesna şeytana uyup giderdiniz. [Nisa/83]

Bu ayetten şu çıkıyor; yanlış haber yaymak, işi uzmanına danışmamak bir şeytan işidir. Bunu yapanlar da şeytana tâbi olmaktadırlar. Yüce Allah'ın lütuf ve rahmeti devreye girerek insanları şeytana tâbi olmaktan korumaktadır. Bu mana, ra-hi-me ile rahmeti bir araya getiren öz anlam olmaktadır. Rahmet kavramı, bu manayı rahime'den emmektedir.

Yumuşaklık, azaptan korumak, ferahlık, ilahî vahiy, şefkat, peygamberlik, af. kurtuluş, şeytana karşı koruma manalanyla rahmet, 'rahman' kavramının mana örgüsünü meydana getirmektedir. [108]

Rahman Kavramının Diğer Manaları:

Yukarıda ra-hi-me ve rahmet kavramlarına verdiğimiz manaların hepsi, rahman isminin özünde vardır. Yukarıda değindiğimiz anlamların dışındaki iığer anlamlan şöyledir: [109]

a) Yaratmak:

Yüce Allah, rahman isminin gereği olarak yaratır. Kainat, Rahman'ın yaratmasıdır:

(Rahman'ın yaratışında hiçbir bozukluk göremezsin). [Mülk/3]

Bu manasıyla rahman, 'rab' sıfatına bağlanmaktadır; çünkü rab kelirnesinin manalarından biri de 'yaratmak'tır.[110]

b) Öğretmek:

Öğretme eylemiyle Rahman ismi, rab sıfatına bağlanmaktadır:

(Rahman, Kur'an'ı öğretti; insanı yarattı, ona beyanı öğretti). [Rahman/1-4] [111]

c) İzin Vermek:

Bakara/254 ayeti ve aşağıda zikredeceğimiz ayetlerden anlaşılacağı üzere alış-verişin, dostluk ve şefaatin olmadığı o günde, -kimse konuşamayacak-sadece Rahman'ın izin verdiği ve sözünden razı olduğu kimseler konuşabilecektir:

(O gün, Rahman'ın izin verdiği ve sözünden razı olduğu kimseden başkasının şefaati fayda sağlamaz). [Taha/109]

(Rahman'ın izin verdiklerinden başkaları konuşamaz, konuşan da doğruyu söyler). [Nebe/38]

Bu iki ayet Bakara/254 ayetinin istisnasını belirlemektedir. Zira Bakara/254 ayetindeki "şefaatin olmadığı" ifadesi, Taha ve Nebe suresinin, Kendilerine izin verilenler hariç ifadeleriyle tahsis edilmiştir. Buna göre, Rahman'ın izin verdikleri mahşerde konuşacak veya şefaat edecektir. Bu izin verme işi, Allah'ın rahman sıfatının gereğdir. [112]

d) Sevgi Yaratmak:

İman edip birbirine karşı iyi davranışta bulunanlar, rahman ismini harekete geçirmekte ve ondan sevgi alıp dönmektedirler:

(îman edip, iyi davranışta bulunanlara gelince, onlar için rahman bir sevgi yaratacaktır). [Meryem/96]

Yaratmak, öğretmek, izin vermek ve sevgi koymak gibi faaliyetler, ihsan manasına gelen rahman kelimesinin anlamlandır. Bu eylemler ihsan kavramının manalarını da kapsamaktadır. [113]

Rahim Kavramının Manaları:

Rahman ve rahim kavramları aynı kökten gelmelerine rağmen, ifade ettikleri eylem bakımından aralarında fark vardır. Daha sonra izah edeceğimiz bu farklılıkları ortaya koyabilmek için, burada rahim sıfatının ne anlama geldiğini açıklamak istiyoruz. [114]

A) Döl Yatağı:

Çocuğun yaratıldığı döl yatağına rahim denir. Çoğulu (erham)dır. Aşağıdaki ayetlerde erham (rahimler) kelimesi, çocuğun yaratıldığı döl yatağı için kullanılmıştır:

(Rahimlerde sizi dilediği gibi şekillendiren Allah'tır). [Âl-i İmran/6]

(De ki: "Allah onların erkeklerini mi, dişilerini mi, yoksa bu iki dişinin rahimlerde bulunan yavrularını mı haram (Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. Onun katında her şey ölçü iledir). [Ra'd/8]

Çocuğun yaratıldığı döl yatağına niçin rahim denmiştir? İnsan yavrusunun döllendikten sonra hayatını sürdürebileceğ, normal sıcaklıkta ve o dönem için en uygun beslenme ortamı olduğu için ona rahim denmiştir. Anne rahmi, çocuğu bütün etkilerden korur, ona sağlıklı bir ortam hazırlar. Merhamet de, insanlara annenin rahmi gibi sosyal ve psikolojik bir ortam hazırlar. Merhamet, ferdin ruhsal yapısını ve toplumsal hayatı dış etkilerden korur. Bu yönüyle anne rahminin işlevlerini görür. İnsanlığı yeniden dölleyeceksek, rahmet ve merhamet denen sosyal hayatın döl yatağında yaşatıp doğurmak zorunluluğu vardır. İnsanın insan olma şeklini Yüce Allah bize anne rahminde vermektedir. İnsanlar da, insan olma olgunluğunu merhamet denen sıcak alaka ve yakınlıkta elde edeceklerdir. Çocuğun anneye en yakın olduğu yere rahim dendiği gibi, insanın insana en yakın olduğu değer de merhamettir. Allah'ı kula en yakın yapan sıfatlardan ikisi de rahman ve rahirridİT. Annenin rahmi gibi bizleri merhamet besleyecek ve insan olarak yenileyecektir. Anne rahmi çocuğu sarmaş dolaş eder. Rahmet ve merhamet de insanların sarmaş dolaş olmasını ister. İlahî rahmetin kapsayıcılığını dikkate alırsak, rahmet ve merhametin bu özelliği ortaya çıkmış olacaktır. [115]

B) Sevgi (Akrabalık) Bağı:

Kökü rahmet olan rahim kavramını, "sevgi bağı" manasına gelen (erham) kelimesi anlamına da alabiliriz:

(Allah'ın kitabına göre, akrabalar birbirlerine daha uygundur. Şüphesiz Allah, her şeyi bilendir). [Enfal/75]

(İktidarı ele geçirirseniz, yeryüzünde bozgunculuk yapmaya ve akrabalık bağlanın kesmeye mi çalışacaksınız?) [Muhammed/22]

Bu ayetlerde, rahim'in çoğulu olan erham kelimesi, akrabalık bağlan anlamına gelmektedir. Biz buna kısaca, "sevgi bağları" diyebiliriz. Merhameti yaşatırsak birlik ve beraberliği de yaşatmış oluruz. Merhametin olmadığı yerde insanları birbirine bağlayacak güçlü bağlar bulamaz ve oluşturamazsınız. Rahmet ve merhametiyle Yüce Allah, kullarına ne kadar güçlü bağlarla muamele ettiğini ifade etmektedir. İşte bu bağlar, bu sıcaklık, bu kuşatıcılık ve bu koruyuculuk, Allah'a hamdedilmesini gerekli kılmaktadır. [116]

Rahman İle Rahim Sıfatları Arasındaki İlişki:

Rahim kelimesi, ra-hi-me ile rahmet kavramlannın manalannı kapsamına almaktadır. Rahman, bütün varlıklan kapsamına alırken ve işin başlangıcını ilgilendirirken, rahim daha çok işin sonunu ilgilendirmektedir.

Rahman'm bu dünyada, rahim'in ahirette işlerliği devam etmekte ve edecektir. Yukanda belirttiğimiz gibi, ahirette konuşmaya ve şefaat etmeye izni Rahman verecektir. (Allah mü'mirilere karşı çok merhametlidir) [Ahzab/43] ayetinin kapsamına, ahiretle birlikte dünya da girmektedir.

Rahim ismi, rahman'a göre daha dar anlamlı olmasına rağmen, beşere de atfedilmektedir:

(Andolsun ki kendinizden öyle bir Peygamber gelmiştir ki, sizin sıkıntıya uğramanız ona çok ağır gelir. O size çok düşkün, mü'minlere karşı çok şefkatlidir, çok merhametlidir). [Tevbe/128]

Rahim sıfatı bu ayette, Hz. Peygamber için de kullanılmıştır. Peygamber rahman olamaz, ama rahim olabilir. Rahman'ın rahmeti bir şarta bağlı değil iken, rahim'in rahmeti şarta bağlı olarak gerçekleşir.[117]

Kullannın bütün ihtiyaçlarım karşılamak ve bunu hiçbir şarta bağlı kılmadan yapmak, rahman'ın rahmetidir. İmanı ve günahkann tevbe ve istiğfar etmesini şart koşarak rahmet etmek de, O'nun rahim olmasının gereğidir. Onun için rahim sıfatı tek başına kullanılmaz, çeşitli sıfatlarla birlikte kullanılır. Fatiha'da rahmaridan, başka ayetlerde ise gafur sıfatından sonra gelmesi gibi.

Rahman'ın rahmeti yüce nimetler, rahim'in rahmeti ise nimetlerin incelikleriyle ilgilidir, rahman'ın kullanılışı özel, ilgi alanı ise geneldir. Rahim'in ise kullanılış alanı genel, ilgi alanı özeldir. İşte Allah böyle katmerlenmiş bir rahmet sıfatıyla vasıflanmıştır. Bu vasıflar, insanlardan ümitsizlik duygusunu silmek ve onun yerine sonsuz bir iyimserlik duygusunu koymak için yeterlidir.[118]

Rahman; varlıklara hem eşit muamelede bulunur hem de rızkını, yani rahmetini genel olarak verir. Kullarının psikolojik durum ve davranışlarına bakmadan muamelede bulunur. Ama rahim olma yönüyle, nimetlerinin daha özel yönleriyle ilgilenir, merhametinin daha küçük hücrelerini gündeme getirir ve bazı özellikler arar.

Tüm varlıklara yaratılış gayelerine göre kabiliyetler veren, insanlara rahme-tiyle yardım eden rahman'a karşı insanın görevi, O'na iman ve tevekkül etmektir.

Hamd, Allah'a mahsustur. Peki nasıl bir Allah'a? Alemlerin rabbi, rah-man-rahim olan Allah'a. Yaratan, besleyip büyüten ve eğiten, rahmet ve şefkati çok olan Allah'a hamd edilmelidir. Yüce Allah, varlık alemi ile, özellikle insanlarla ilişkisini bu isimleriyle anlatmaktadır. Yaratır ama başıboş bırakmaz. Rahmetini merhametiyle beraber onlara ihsan eder ve onlara öyle muamelede bulunur.

Yüce Allah rahmanlığını, kainatın ahenk içinde işleyen kanunları ile gös-lermekte ve insana öğretmektedir:

O ki, birbiriyle ahenk içinde işleyen yedi göğü yaratmıştır. Rahman'ın yaratışında hiçbir uygunsuzluk göremezsin. Gözünü çevir de bir bak, bir bozukluk görebiliyor musun? Sonra gözünü tekrar tekrar çevir bak; göz aciz ve bitkin halde sana dönecektir. [Mülk/3-4]

Yüce Allah varlıklar alemi ile rab, rahman ve rahim sıfatlanyle ilişki kuarken, terbiye ve gelişmeyi rububiyyet sıfatına yüklemiş, rahmeti rahmaniyete. merhameti de rahimiyyete tahsis etmiştir. İnsan şahsiyetinin gelişip do-

jm noktasına ulaşabilmesi için Allah'ın terbiyesi, rahmet ve merhameti şarttır. Eğitilmemiş, rahmet ve merhamet edilmemiş insanın olgunlaşması ve gelişmesi mümkün değildir.

Bu ayetler insanlık alemine şu gerçekleri sunmaktadır: İnsanın en çok ihtiyaç duyduğu veya temel ihtiyaçlarından en önde gelenleri terbiye, rahmet ve merhamettir. Rahmet ve merhamete dayanmayan eğitim, övgüye layık değildir. Hal böyleyken, rahmetsiz ve merhametsiz bir dünya oluşmakta ve eğitimde bu değerler bertaraf edilmektedir. Rahmetsiz ve merhametsiz bir dünya, kaba, ruhsuz, sevdasız, taşlaşmış ve saldırganlaşmış bir dünyadır.

Artık Fatiha suresinin bu ayetleri, dudaklarımızdan davranışlara, gönüllere ve hayata inmelidir. Terbiye, rahmet ve merhametin olmadığı toplumlarda, mutluluğu ve kurtuluşu aramak hayalden başka bir şey değildir.

Rahmet ve merhametin olduğu yerde, aç insanların iniltisi olmaz, yalnız kalanların feryat sesi duyulmaz, yetimlerin çaresizliğinden eser kalmaz. Zira böyle bir toplumda insanlar, Allah'ın rahman ve rahim sıfatlarından gıdalan-mış, Allah'ın rahmet ve merhamet iplerini yeryüzüne indirmiş ve yeryüzünü bir cennete çevirmişlerdir. Bu insanları Allah da övecektir. Onun içindir ki, Fatiha suresinin ilk ayetleri, rububiyyet, rahmaniyyet ve rahimiyyet sıfatları ile açılmakta, besmele bu isimlerle başlamaktadır.

Rahmet ve merhametiyle varlıklara muamele eden Allah'ın bu uygulamasını, insanlar yeryüzünde barındırmaz olmuştur. Zulüm, kahır, hakkaniyetsiz-lik, merhametsizlik yeryüzünde kol gezmektedir. Merhametin çiçeklerine hasret kalınmıştır. İnsanlar, tanrı edindikleri heva ve heveslerine, rahmet ve merhameti kurban etmişler, etmeye de devam etmektedirler.

Merhameti, nefis tanrısına kurban edenlere Allah hayat hakkı tanımayacaktır. Nefis tanrısının istediği en büyük kurban merhamettir.

Allah'ın rahmeti her şeyi kuşatmıştır:

(Rahmetim her şeyi kuşatmıştır. Onu sakınanlara, zekatı verenlere ve ayetlerimize inananlara yazacağım). [A'raf/156]

Zekatı verenler ifadesinden kasıt, fakirlerin elinden tutan fedakâr insanlardır. Fedakar insanlar merhamet doludur. Sakınanlar da, takvayı ifade etmektedir. Kendini koruyan insan, Allah'ın rahmetine hak kazanmaktadır. Nefsin hazcı isteklerine aldırış etmeden, yanlıştan, kötüden, çirkinden, faydasızdan,

suç işlemekten, isyandan ve şeytandan kendini koruyan insanlar, Allah'ın rahmetini yeryüzüne indirmektedirler.

Ayetlerimize inananlar ifadesinden Allah'ın vahyini kabul eden, inkar psikolojisine düşmeyen insanlar kastedilmektedir.

Yüce Allah, yukarıdaki ayette üç grup insana rahmetini yazmakta, yani onlara rahmetini farz kıldığım beyan etmektedir. Bu üç grup insanın yanında olmayan insanlar, Allah'ın rahmetini daraltmaktadırlar, günahkâr olmalarının esas sebebi de budur. İnsanların elinden tutmayan, kötüden sakınmayan ve doğru iman etmeyen insanlar, ilahî rahmete sırtlarını dönmektedirler. İşte insanlar esas günahı, ilahî rahmeti daraltmalanyla işlemiş olmaktadırlar.

Yüce Allah'ın insanlara vahiy göndermesi, peygamber görevlendirmesi, onları azaptan koruması, mutluluk vermesi, şefkat dağıtması, affetmesi, şeytana tâbi olmalarını engellemesi, yaratması, öğretmesi, şefaat için izin vermesi, merhamet etmesi, rahman ve rahim sıfatlarının gereği olmakta ve onların manalarını doldurmaktadırlar. Yukarıda saydığımız mana ve eylemler, Allah'tan kullarına doğru olmakta ve insanların birbirlerine karşı tavırlarını belirlemektedir. [119]

Din Gününün Sahibi:

4. Allah, din gününün sahibidir.

Fatiha suresinin bu ayetinde iki kavram yer almaktadır: mâlik ve din günü. [120]

Mâlik:

Mâlik kavramı, me-le-ke'den türemiş olup elde etmek, idaresini ele almak, ıkalamak, ele geçirmek, sahip olmak, hâkim olmak, kontrol etmek, idareci omak, idare etmek, saltanat sürmek, güç ve otorite uygulamak, hakimiyeti elde etmek, güç sahibi olmak, düşüncesine ve davranışlarına hâkim olmak, duygularına sahip olmak, nefsin insanı meşgul etmesi, insanın kendini kontrol altına alması, itidalini korumak, gözyaşlarını durdurmak manalarına gelmektedir.

Mülk olarak kullanılınca, "kanun, hüküm, saltanat, devir, en yüksek otori-c güç. krallık, hükümdarlık, mal sahipliği, mülkiyet hakkı" anlamlarını ifade etmektedir. Milk mal, mülk, emlak, köle, servet, zenginlik, para manasına gelmektedir. Melek melek demektir. Meleke, karakter hususiyeti, doğal mizaç, istidat, kabiliyet, temayül, Allah vergisi, ihsan, kuvvet, üstün yetenek, hüner demektir.

Melekût ülke, hükümranlık, imparatorluk, krallık, saltanat, egemenlik anlamlarını ifade etmektedir. Melekûtî, ilahî ve göksel demektir. Melâk veya milak temel, esas, dayanak, kaide demektir.

Şimdi bu manaların Kur'an'dan nasıl ve hangi ayetlerde geçtiğini inceleyebiliriz. [121]

a) Kudret Ve Kanun:

Ey Rabbim! Güçten bana nasibimi verdin ve bana olayların yorumunu da öğrettin). [Yusuf/101]

(Dediler ki: "Biz sana olan vaadimizden, kendi kudret ve irademizle dönmedik"). [Taha/87]

(Böylece biz, kesin iman edenlerden olması için İbrahim'e göklerin ve yerin güç ve kanunlarını gös-teriyorduk). [En'âm/75]

(De ki: "Gücün gerçek sahibi olan Allahım! Sen gücü dilediğine verirsin ve gücü dilediğinden geri alırsın; dilediğini yüceltir, dilediğini alçaltırsın, her türlü iyilik senin elindedir. Gerçekten sen, her şeye kadirsin"). [Âl-i İmran/26]

Bu üç ayette mülk, melekut, melki olarak geçen bu kavram, 'güç' ve 'kanun' manalarına gelmektedir. Güç ile beraber kanun manası, En'âm/75'te yer almaktadır. İlahî güç/kudret manasına geldiği gibi, beşerî gücü de ifade etmektedir. Fakat beşerî güç, Allah'ın gücünden gelmektedir.

Âl-i İmran/26'da ise, gücü kimin verdiği ve aldığının bilincini vermektedir. Taha/87'de ise, insan gücünü aşan şeylerin olabileceğini; insan kudretinin her şeye yetemeyeceğini, yaptığı bazı şeylerin arkasında kendi gücünün olamayacağını görmekteyiz. [122]

b) Kainatın İdaresi

(Göklerin ve yerin idaresine, Allah'ın yarattığı her şeye ve ecellerinin yaklaşmış olabileceğine bakmadılar mı? O halde Kur'andan sonra hangi söze inanacaklar?) [A'raf/185]

(Eğer biliyorsanız, her şeyin idaresi kendisinin elinde olan, kendisi her şeyi koruyup kollayan, fakat kendisi korunmayan kimdir? diye sor). [Mü'minûn/88]

Yüce Allah buradaki melekût kavramı ile, göklerin, yerin ve ikisi arasındaki her şeyin idaresini ifade etmektedir. Allah kendi mülkiyetinde olanı idare etmektedir. İdare ederken kendi kanunlarını yürütmektedir. Böylece melekût kavramı, idare, kanun ve mülkiyeti ifade etmektedir. Bunlardan öne çıkan mana "yönetim erki"dir. [123]

c) Siyasî Erk

Yüce Allah "siyasî erki" iki kısıma ayırmaktadır. Allah'a ait "siyasî erk", insana ait "siyasî erk". Allah'a ait siyasî erki şöyle belirtmektedir:

Yoksa onların hükümranlıktan bir nasipleri mi var? Öyle olsaydı, insanlara bir çekirdek filizi bile vermezlerdi. [Nisa/53]

Siyasî erk, devletle birlikte vardır. Devletin en önemli görevlerinden biri, ekonomik hayatı adil bir şekilde yönetmektir. Mutlak siyasî erk, insanların elinde olsaydı, insanlara bir çekirdek bile vermezlerdi. Allah'ın mâliklik sıfatı, rızkın eşit olarak varlıklara sunulmasını gerekli kılmaktadır:

O, gökleri ve yeri hak ile yaratandır. "Ol" dediği gün her şey oluverir. Onun sözü gerçektir. Sûra üflendiği gün de hükümranlık O'nun-dur. Gizli ve açık olanı bilendir ve O, hikmet sahibidir, her şeyden haberdardır. [En'âm/73]

Sûra üflendiği günde hükümranlık O'nundur ifadesi, Fatiha/4'te geçen Din gününün sahibi O'dur cümlesinin karşılığıdır. Kıyametin kopuşunda ve ahirette mahşerin kuruluşunda mutlak iktidar sahibi Allah'tır. Mutlak manada siyasî erk hususunda Allah'ın ortağı yoktur. Bu hakikati ifade eden ayet şöyledir:

(Allah'ın hakimiyette ortağı yoktur). [İsra/111]

Varlıklar alemini yönetmekte Allah'ın yardımcıya ihtiyacı yoktur. Beşerî iktidar da, O'nun hâkimiyeti içinde cereyan etmektedir. Siyasî erki elinde bulundurmak, hüküm vermek, suçluyu ve suçsuzu ayırmak demektir. Hükmünü icra edemeyen, suçlu ile suçsuzu ayırıp, suçluya ceza, iyi işler yapana ödül veremeyen, siyasî erke sahip değil demektir. Yüce Allah, Hac/56'da, siyasî erkin içini bu faaliyetlerle doldurmaktadır:

(O gün, iktidar Allah'ındır. İnsanlar arasında hüküm verir. İman edip, iyi davranışlarda bulunanlar na'îm cenneti içindedirler). [Hac/56]

Siyasî erk, ekonomik gücü elinde bulunduran, ekonomiyi idare eden ve varlıkların istifadesine sunan güçtür:

Mülk Allah'ındır. O'nu bırakıp kendilerine taptıklarınız bir çekirdek kabuğuna bile sahip değiller). [Fâtır/13]

Bu ayette me-le-ke kelimesi, hem mülk yani iktidar kalıbı ile, hem de yem-liku (sahip olma) şekliyle yer almaktadır. Böylece iktidarın, ekonomik güce sahip olmakla gerçekleşeceğine dikkat çekilmektedir.

İnsanların taptıkları sahte tanrılar bir çekirdeğe bile sahip olmadıkları için Tanrı olmaya (mutlak siyasî erki ellerinde bulundurmaya) layık değillerdir. Mutlak manada siyasî erk, yüceliktir ve güçtür:

Mutlak hükümranlık elinde olan Allah, yüceler yücesidir ve O'nun her şeye gücü yeter. [Mülk/l]

Bu ayette yüceler yücesi olması ve her şeye gücünün yetmesi ile siyasî erki elinde bulundurmak özellikleri yan yana gelmiştir. Hüküm vermek, suçluları cezalandırmak, iyi iş üretenleri ödüllendirmek, bütün ekonomik değerlere sahip olmak ve bu ekonomik değerleri dağıtmak, siyasî erki başkası ile paylaşmamak, mutlak iktidarın anlamını vermektedir.

İktidarı/siyasî erki elinde bulundurmak çok cazip bir değerdir. İlk insanın ayağını kaydırıp şeytana aldanmasını temin eden de budur. İşte o zaman beşerî manada siyasî erk ortaya çıkmaktadır. İlgili ayet şöyledir:

(Derken şeytan Âdem'in aklını karıştırıp, "Ey Âdem!" dedi, "Sana ebedilik ağacını ve sonu gelmeyen bir saltanatı göstereyim mi?") [Taha/120]

Ayette geçen mülk kavramı, siyasî erk/saltanat; başka bir ifadeyle hükümranlık manasına gelmektedir. Şeytanın aldatmadaki başarısı, bu siyasî erkin ebedî olacağını söylemesinden kaynaklanmaktadır. Sonsuz/tükenmeyen iktidar Allah'a ait olduğu halde, Âdem böyle bir iktiadara sahip olabileceğini düşünmekle, şeytanın aldatma alanına girmiş oldu. Ama bu ayet şunu da ifade etmektedir: Siyasî hükümranlık fikri, ilk insanla beraber başlamıştır. Beşerî alanda mülk kavramını ilk defa İblis kullanmıştır.

Beşerî iktidar, Allah tarafından verilen bir lütuftur. Bir toplumun bağımsız bir devlet kurması ve siyasî erkini ilan etmiş olması, ilahî bir ihsan olmaktadır. Yüce Allah bu siyasî erk gücünü bir topluma veya bir ferde ya da bir grup insana verirken, bazı değerlerin o toplumda oluşmasını da istemektedir:

(Yoksa onlar, Allah'ın lütfundan verdiği şeyler için insanlara haset mi ediyorlar? Oysa İbrahim soyuna Kitab'ı, hikmeti verdik ve onlara büyük bir hükümranlık bahşettik). [Nisa/54]

Ayetlerden şu çıkarımları yapmamız mümkündür: Siyasî erki vermeden önce Allah insanları eğitime tâbi tutmakta yani onlara kitabı ve hikmeti öğretmekte, sonra da öğrenenlere büyük bir hükümranlık lütfetmektedir. Böylece beşerî iktidarın temellerinin altında ilahî bilgi ve hikmetin yattığını, başka bir ifade ile bilgisi olmayana siyasî erkin verilemeyeceğini belirtmiş olmaktadır. Aynı şekilde kitap, hikmet ve siyasî iktidara sahip olanlara haset edilmemesi gerektiği bu ifadeden anlaşılmaktadır. Çünkü bilginin getireceği siyasî erke haset edilemez ve edilmemelidir.

Bilgi'nin, beşerî-siyasî erki elde etme konusundaki veya Allah'ın onu bir lütuf olarak insana sunmasındaki önemini şu ayette görüyoruz:

Peygamberleri onlara, "Bilin ki Allah, Tâlût'u size hükümdar olarak gönderdi" dedi. Bunun üzerine, "Biz hükümdarlığa daha layık olduğumuz halde, kendisine servet ve zenginlik yönünden geniş imkanlar da verilmemişken, o bize nasıl hükümdar olur?" dediler. "Allah onu sizin üzerinize seçti. İlimde ve bedende

ona üstünlük verdi. Allah siyasî erkini istediğine verir. Allah her şeyi ihata eden ve her şeyi bilendir" dedi. [Bakara/247]

Ayet, peygamberlik müessesesi ile saltanatı ayırmaktadır. Peygamber, Tâ-lût'a Allah tarafından iktidar verildiğini söylerken, kendi görevi ile Tâlût'un görevini ayırmak ve alanlarını belirlemiş oluyordu.

Ayette "siyasî erk" anlamında hem melik hem de mülk kullanılmaktadır. Tâlût'a hükümranlığı layık görmeyenler, onun geniş bir ekonomik güce sahip olmadığını söylerken, Peygamber onun bilgi değerine ve bedenî güce sahip oluşuna dikkat çekiyordu. Böylece Allah Tâlût'u siyasî erk için seçerken hangi değerleri dikkate aldığına işaret etmektedir. Ayette geçen cism kavramı, "beden" demektir. Beden ise burada, bilgiyi eylem haline geçirecek kabiliyeti ve bildiğini tatbikata koyma gücünü göstermetedir. Demek ki siyasî erk, bilgiyi pratiğe geçirme gücüne sahip olana verilmelidir.

Beşerî hükümranlığın bir şartı hikmet ise, diğeri de güzel konuşmaktır. Hatiplik de iktidar sahibi olmanın önemli bir şartı ve gücüdür.

(Onun hükümranlığını kuvvetlendirmiş, ona hikmet ve güzel konuşma vermiştik). [Sâd/20]

Ayette bahsedilen kişi, Hz. Davud'dur. O, siyasî erk ile peygamberliği aynı insanda toplayan bir kişiliğe sahiptir. Yüce Allah onun iktidarını iki şeyle kuvvetlendirdiğini söylemektedir. Bunlar hikmet ve güzel konuşmaktır. Bildiğini güzel bir şekilde ifade etmek suretiyle halkı aydınlatmak, ikna etmek ve doyurmak, siyasî erkin olmazsa olmazını teşkil etmektedir.

Beşerî-siyasî erkin ferdî boyutu olduğu kadar, toplumsal boyutu da vardır. Toplumsal hükümranlık Hz. Musa'nın dilinden şöyle ifade edilmektedir:

Ey kavmim! Bugün yeryüzüne hakim kimseler olarak hükümranlık sizindir. [Gâ-fır/29]

Bu ayet, Hz. Musa'nın toplumuna yeryüzünde hükümranlık verildiğini ifade etmektedir. Böylece bir toplumun, yeryüzünde yaşayan diğer toplumlara karşı hükümranlık elde edebileceğine de işaret edilmiş olmaktadır. [124]

d) Kral:

(Kral dedi ki) [Yusuf/50] ayetinde olduğu gibi melik, 'kral' manasına gelmektedir.

Ayetlerde melik ve mülk şeklinde yer alan bu kavram, kral manasına da gelmekte ve beşerî anlamda 'kralı' ifade etmektedir.

Kur'an, peygamber isimleriyle, Meryem ve Zeyd'in ismi hariç özel isimlere ver vermemekte; kasdettiği kişinin sıfatını kullanmaktadır. Mesela, firavun'un özel ismini kullanmayıp "büyük evde oturan" manasına gelen firavun sıfatını kullanması gibi. Aynı şekilde kralların ismini kullanmayarak, onları melik sıfatıyla zikretmektedir. Evrensel olması bakımından böyle bir yolu izlemektedir.

Melik kavramı, 'hükümdar' manasına Allah için de kullanılmaktadır. Allah için kullanıldığında "krallar kralı", beşer için kullanıldığında "kral" diye tercüme edilebilir.[125]

e) Sahip Olmak:

Mâlik kavramı, bazen mülk ile beraber kullanılmaktadır:

(De ki: "Mülkün gerçek sahibi olan Allahım!) [Âl-i İmran/26]

Buradaki mülk, hem 'kainat', hem de 'iktidar' manasına gelmektedir. Mâlik de 'sahib' demektir. "Kainatın sahibi" denilebileceği gibi, "iktidarın sahibi" de denebilir. Fakat birinci mana uzak bir ihtimal olarak gözükmektedir. Çünkü ayetin devamında bu 'mülk'ün verilebilir bir şey olduğunda bahsedilmektedir. Kainak verilemeyeceğine göre, mülk'ten kasıt 'iktidar' veya 'ekonomik değer' olabilir: \&%ffi&5\&£<&tâiJ^tfö$(Sen mülkü dilediğine verirsin, mülkü dilediğinden geri alırsın). [Âl-i İmran/26] ifadesi, mülk'ün insana verilebilir bir değer olduğunu göstermektedir. İnsana verilen ya maldır (ekonomik değerdir) veya iktidardır.

Yüce Allah, bütün ekonomik değer dediğimiz rızkın sahibidir. Onu istediğine verir, istediğinden alır. Bir toplumun içinden bir ferde veya toplumlar arasından istediği bir millete siyasî erki verir, istediğinden geri alır. Bu veriş ve geri alışı belirleyecek olan şey, insanın çalışması ve ona layık olmasıdır. Çalışmayan ve layık olmayandan alır, çalışana ve layık olana verir. Onun için Allah, mâlike'l-mülk'tür.

"Sahip olma" manasına gelen mâlik'hk, Kur'an'da, insan için de söz konusu edilmektedir:

Görmüyorlar mı? Biz kudretimizin eseri olmak üzere onlar için birçok hayvan yarattık. Bu sayede onlar bunlara sahip olmuşlardır. [Yasin/71]

Ancak, Allah insan için yaratıyor, insan da ona sahip oluyor. İnsanın sa-hipliliği geçici ve izafî olup süresiz değildir. Mutlak sahiplik Allah'a aittir. [126]

f) Melek Adı:

Sahip olmak manasına gelen -i-tt£ (mâlik), bir meleğin özel ismi olarak Kur'an'da yer almaktadır:

("Ey Mâlik! Rabbin bizim işimizi bitirsin!" diye seslenirler. Mâlik de, "Siz böyle kalacaksınız!" der). [Zuhruf/77]

Bazı melekler, görevlendirildikleri işle isimlendirilirler. Mesela:

(melekü'1-mevt), ölüm meleği manasına gelmektedir. İnsanların canını almakla görevlendirilen meleğe verilen isimdir:

De ki: "Size vekil kılman ölüm meleği canınızı alacak, sonra Rabbinize döndürüleceksiniz".

Demek ki melek, bu varlıkların genel adı olup, bunların içinde -i-»ş£ (Mâlik) denen bir melek de vardır. [127]

g) İdare Edilen:

Meleke kelimesi, memlûk şeklinde gelince, idare edilen manasını ifade etmekte ve kölenin sıfatı olmaktadır.

(Allah hiçbir şeye gücü yetmeyen, başkasının malı olmuş bir köle ile katımızdan kendisine verdiğimiz güzel nzıktan gizli ve açık olarak harcayan bir kimseyi misal verir. Bunlar hiç eşit olurlar mı?) [Nahl/75]

Ayetteki (abden memlûken) ifadesi, başkasının hakimiyeti altında olan köle manasına gelmektedir. Aynı kavramdan hem idareci, iktidar sahibi ve hem de idare edilen, iradesi olmayan köle anlamı çıkmaktadır.

Bazen Yüce Allah, cariye ve köleyi, sağ ellerinizin sahip olduğu kimseler diye tanımlamaktadır: Jiî^ıÜöJs^ (Sağ ellerinin sahip olduklarına) [Nahl/71] ibaresi, köle olarak çalıştırılan 'işçiler' manasını ifade etmektedir. "Sahip olma" manasıyla melek, bir varlığın sosyal statüsünü belirleyen bir sıfat olmaktadır. Böylece melek kavramı, siyasî gücü elinde bulunduran kral manasını ifade ettiği gibi, hiçbir siyasî gücü olmayan sosyal bir sınıfın da sıfatı olmaktadır. Bu anlamlarıyla da, insanlar arasında sosyal statüyü belirleyen sosyolojik bir terim olarak işlev görmektedir. [128]

h) Kendine Sahip Çıkmak:

Me-le-ke kavramının bir de psikolojik manası vardır. İnsanın kendine sahip çıkması, kendi iç aleminde iktidar kurması, beyin, gönül ve nefis arasında dengeli bir siyaset yürütmesi manasına da gelmektedir. Zararlı olanı defetmek, faydalı olanı kazanmak gibi çok önemli bir siyaseti gerçekleştirmek, meleke kavramıyla ifade edilmektedir. İnsan, kendi içinde uyguladığı bu iktidarı, başkaları için de uygulayabilir. O zaman kavram, sosyolojik bir mana kazanmış olacaktır:

(De ki: "Ben, Allah'ın dilediğinden başka kendime herhangi bir fayda veya zarar verecek güce sahip değilim"). [A'raf/188]

Ayette geçen Nefsime sahip değilim ifadesi, insanın kendini fayda ve zarar bakımından idare etmesi ve kendine sahip çıkması demektir. Psikolojik siyaset ve idare, zarardan ve nefsin arzularından uzak durmak, faydalı olanı elde edebilmektir. Bu manada Hz. Musa, Maide/25'te sadece kendine ve kardeşine sahip çıktığını söylerken meleke kavramını kullanmıştır.

Bir memleketi idare etmek, kendi nefsini idare etmeye benzer. Her iki faaliyet için Allah meleke kavramını kullanmaktadır.

Kalbe, bedenin milakı denmektedir. Milak aynı zamanda evliliktir. Koca melike benzetilmektedir. Diğerleri ona tâbi olduğu için deve ve koyun sürüsünün önünde gidene de milak denmektedir.[129] Her üç alanda meleke'nin kazandığı mana, idareyi ifade etmektedir.

Varlıkların faydasına kanunlar koymak, emir ve yasaklar vasıtasıyla onların ilişkilerini düzenlemek, beşerî münasebetlerin nizamını ve hakları çiğneyenlere uyarıda bulunmak, dengeli hayat yaşayanların gönlünü alacak ödüller koymak, mutlak mâlikliğin tasarrufudur. Mülk, milk, mâlik ve meleke kelimeleri idare, tasarruf ve kuvvetle ilgilidirler. Bunları Allah açısından ele alınca, varlıkların var olma ve hayatlarını devam ettirmek konusunda tasarruf sahibi olmak, onları idare etmek, onların ihtiyaçlarını karşılamak, sosyal hayatın. düzenini bozanları cezalandırmak, iman edip iyi iş üretenleri ödüllendirmek konusundaki iktidarı ifade etmektedir.

Mutlak manada, Yüce Allah'ın bu tasarrufunu yeryüzüne yansıtan insanlara da 'melik' denmektedir. Kendine sahip olmak, halkın düzenini sağlamak, bu düzen için kanunlar koymak, ceza ve ödül mekanizmasını iyi çalıştırmak, yanlış yapanları uyarmak, beşerî mâlikiyetin tasarrufudur. İnsanların bu faaliyetleri yerine getirebilmesi için Allah, insanın içine bir şeye sahip olma duygusunu doğuştan yerleştirmiştir. Böylece insanın psikolojisini, sahip olma duygusuyla bezemiş ve onu Allah'ın mâlikiyet sıfatını yeryüzüne yansıtması için hazırlamıştır.

Yüce Allah'ın kainatı ve varlıklar alemini nasıl idare ettiğinin bilgisine sahip olmak, insanlar aleminin nasıl yönetileceğine vakıf olmak demektir. Bu bilgi, insanın mâlikiyet özelliğini derin bir yeterlilikle sosyal hayata yansıtmış olacaktır. [130]

Din Günü:

Din kavramı, deyn kelimesinden türemiş olup borç almak, borçlanmak, minnettar olmak, bir hissin tesiri altında olmak, boyun eğmek, hüküm vermek gibi manalarının yanısıra takdir-i ilahî ve kıyametteki mahkeme anlamlarına da gelen bu kavram, aynı zamanda Allah'ın bir sıfatıdır.

İddia etmek, itiraf etmek, imanı ikrar etmek anlamlarında din, 'takva' demektir.

Ayrıca sahip olmak, itaat etmek, ceza veya mükafaat vermek, din edinmek, millet, âdet, siret, durum, ibadet, hukuk, saltanat, idare, yağan yağmur, tevhid manaları da vardır.

Bir hissin tesiri altında kalmak anlamıyla, insanın psikolojik yapısıyla; borçlanmak anlamıyla, ekonomik hayatla; iman etmek manasıyla, Allah ile; yağan yağmur anlamıyla da tabiat kanunlarıyla ilgili olan din kavramı, âdet ve durum manasıyla da toplumsal hayatı ilgilendirmektedir.

Din kavramının Kur'an'daki manalarını şu şekilde sıralayabiliriz: [131]

1. Tabiat Kanunu:

Buna "yaratılış kanunu" da diyebiliriz. Bu anlamıyla, şu ayette yer almaktadır:

(O halde yüzünü, Allah'ı bir tanıyarak dine. Allah'ın insanları üzerine yaratmış olduğu tabiat kanununa (fıtratına) çevir. Allah'ın yaratışında değişme bulunmaz. Dosdoğru din de budur. Fakat insanların çoğu bilmezler). [Rum/30]

Yüce Allah bu ayetle önemli ve evrensel bir eğitim ilkesini ortaya koymaktadır. İnsanları eğitirken, onların yaratılış kanununa dikkat etmek zorundayız. "Yüzünü çevir" ifadesi, "Dikkat et!" demektir. Allah'ın insanları yarattığı tabiat kanunu denen dine dikkat etmenin değişmeyen bir eğitim ilkesi olduğunu yine ayet söylemektedir.

Bu ayette din kavramı, tabiat kanunu (fıtrat) anlamında kullanılmıştır. Fıtrat kanunu, bütün insanların müşterek özellilerinin adıdır. Tabiat kanunu, aslî ve ilk yaratılışı ifade etmektedir. İnsanın tabiatını değiştirip, başka bir tabiatta insan yaratmak mümkün değildir. İşte bu noktada din ile yaratılış kanunu birleşmektedir. Yüce Allah insana varlıklara karşı bir eğilim duygusu vermiştir. Bütün insanlarda bu duygu kanun olarak vardır. Aynı şekilde din bu eğilimin iman halinde aşkın bir varlığa bağlanmasını da ifade etmektedir. Kur'anî deyimle bu yüce varlık Allah Teala'dır. Yaratan ile yaratılan arasındaki ilişki de bir tabiat kanunudur: tıpkı doğuranla doğurulan arasındaki ilişkinin inkar edilemeyen kanunu gibi.

Bu manada dinin varlığını kimse inkar edemez; çünkü tabiat kanunlarını inkar etmek gibi büyük bir hata işlemiş olur. İki hidrojen atomunun bir oksijen atomu ile birleşmesi sonucunda suyun meydana geleceğini inkar etmek mümkün müdür? Var olan ölümlü varlığın bir yaratıcısı olduğu gerçeği de aynı kanun kadar geçerli ve sağlamdır. İnsanın yaratılışını belirleyen ruh-be-den ilişkisi, hücrelerin, organların bir bütün halinde çalışmalarındaki bağların varlığı, aynen Allah ile kendi arasındaki ilişkilerin tabiatına benzemektedir. Onun içindir ki, tabiat kanunu din, din de tabiat kanunu olmaktadır. [132]

2. Borç:

Şu ayette din, borç ve borçlanmak manasında geçmektedir:

(Ey iman edenler! Belirlenmiş bir süre için birbirinize borçlandığınız vakit, onu yazın"). [Bakara/282] Borçlanmayı kayıt altına alma inkılabını yapan Kur'an, borcu din, dini de borç yapmıştır. Nisa/l 1-12'de de borç manasında din kavramının değişik bir kalıbı kullanılmaktadır.

Borçlanmak, iktisadî hayatın olmazsa olmazını teşkil etmektedir. Borç vermek, hayırlı bir iştir. Borç almak da kaçınılmaz bir kanunun sorumluluğunu yüklenmektir. Borcunu ödemek o kadar önemlidir ki, din ile aynı manayı paylaşmaktadır. Borcunu ödemek bir hakkın ödenmesi demektir. Dinin bir manası da Allah'a olan borcunu ödemenin kurallarıdır. Allah'a olan borcu ödemekle, kula olan borcu ödemek aynı derecede önem kazandığı için din kavramıyla ifade edilmektedirler.

Kul hakkı da bir borçtur. Yüce Allah dine tabiat kanunu ve borç manaları vermekle kul hakkını dini ile aynı derecede değerli tutmaktadır. Kul hakkını çiğnemek, hem günah hem de ayıptır. Onun içindir ki kul hakkı, dinin ana unsurunu teşkil etmekte ve dine bizzat adını vermektedir. Kul hakkına riayet etmeyen, dine de riayet etmemiş olur. [133]

3. Hukuk:

Din kavramı; hukuk, âdet manasında Kur'an'da yer almaktadır:

Bunun üzerine Yusuf, kardeşinin yükünden önce onların yüklerini aramaya başladı, sonra da onu, kardeşinin yükünden çıkarttı. İşte biz Yusuf a böyle bir tedbir öğrettik, yoksa kralın kanununa (dinine) göre kardeşini alıkoyamayacaktı. [Yusuf/76]

Ayette geçen din kavramı, kanun, hukuk manalarını ifade etmektedir. Bütün ilahî dinler birtakım hukuk kuralları içerirler. Yüce Allah din göndermekle, insanlara nasıl kanun yapılacağını öğretmiştir. Hukukun üstünlüğünü ve kanun koymayı insanlara Yüce Allah'ın öğrettiğini Şura/l 3'ten de öğrenmekteyiz.

Kanun yapmayı öğrenen insanın, hukuk prensiplerine uygun düştüğü sürece, yaptığı kanunları, Allah'ın geçerli saydığını Kur'an'dan öğrenmekteyiz. Mesela, İslâm'ın olmadığı dönemde kıyılan nikahları Allah geçerli kabul etmektedir. Hz. Peygamber'in 25 yaşında kıydığı nikah İslâm döneminde yenilenmemiştir. Diğer taraftan, Tebbet suresinde "Ebû Leheb'in karısı", Tahrim suresinde "Firavun'un karısı" ifadeleri, kâfir olmalarına rağmen, nikahlarının Allah tarafından kabul edildiğini göstermektedir. Demek ki nikah/evlilik evrensel bir olgu ve akiddir. Nikahın şartlan da evrenseldir. [134]

4. Ceza Ve Mükafaat:

Din kavramı, Kur'an'da karşılık (ceza ve mükafaat) anlamında pek çok ayette geçmektedir. Her gün beş vakit namazda okuduğumuz ve tefsirini yaptığımız Fatiha/4 ayeti şöyledir:

Ceza ve mükafaat gününün sahibidir. [Fatiha/4]

Ayette geçen din kavramı, ceza ve mükafaatı ifade etmektedir. İyi ve kötü davranışların değerlendirileceği ve hükme bağlanacağı güne bu ad verilmektedir. Sorgulama ve hesap günü demektir. Dünyada haksızlığa uğrayan ve hakkını alamayanların ve yanlış davrananların karşılıklarının verileceği zamana din günü ismini veren Allah, bu ifadesiyle insanları yanlış davranışlardan caydırmayı istemektedir. Bunu bir misalle daha iyi anlatabiliriz: Cehennemin varlık sebebi, insanları günah ve yanlış davranıştan caydırmaktır. Buna rağmen caymayanlara da cehennemin ateşi gösterilir. İlahî hukukun uygulandığı o güne, "ceza ve mükafaat" günü denmektedir. Bu, din kavramıyla gün kelimesinin bir araya gelmesi ile oluşan bir ifadedir.

Mearic/26'da ceza ve mükafaat gününe inananlar ele alınırken, Müddes-sir/46'da ise bu ceza gününü inkar edenlerden bahsedilmektedir:

(Ceza gününün doğruluğuna inananlar). [Mearic/26]

(Ceza gününü de yalan sayıyorduk). [Müddessir/46]

Her iki ayet de şunu ifade etmektedir: Din gününe (ceza gününe) inanmak, Kur'an'ın önemli bir iman ilkesidir. İslâm dini, din gününe inanmayı şart koşmaktadır. O güne inanmayanlar, yine o günde pişman olacaklar ve bu inançsızlıklarını orada itiraf edeceklerdir. Çünkü ceza gününde, hesap verip inkarlarının karşılığını göreceklerdir.

Ceza ve mükafaat gününün en önemli vasfı hakkında İnfitar suresinde şöyle buyuruluyor:

(Ceza günü nedir bilir misin? Nedir acaba ceza günü? O gün hiçbir kimse başkası için bir şey yapamaz. O gün iş Allah'a kalmıştır). [İnfitar/17-19]

Demek ki o gün, kimsenin kimseye bir faydasının dokunamayacağı ve hüküm sahibinin Yüce Allah olacağı bir gündür. Bu bize şunu ifade ediyor: Hukukî meselelerde tarafsızlık şarttır. Hukukun karşısında fertler eşit muameleye tâbi tutulmalıdırlar. Suç ferdîdir. Başkasının suçunu diğerleri çekemez. Hukuk vanıltılmamalıdır.

Hukuk karşısında, fertlerin statüsü gözönünde bulundurulamaz. Suçların cezalandırılmadığı ve başarıların ödüllendirilmediği toplumlar medenî olamazlar. Böyle bir toplum aşiret toplumudur. Halbuki İslâm medeniyet dinidir.

Medenî toplumlar hukukun hakim olduğu toplumlardır. Medenî insan, hukuka göre davranan insan demektir. 'Medenî' kavramı, dinden gelen bir kavramdır. 'Şehir' anlamına gelen medine, hukukun uygulandığı yer demektir. Böyle bir yerde yaşayan insanlar da medenîdirler.

Onun için Peygamberimiz, Arabistan'daki 'Yesrib' şehrinin adını 'Medine' olarak değiştirmiştir. İslâm dininin her şeyden önce bir hukuk dini olduğunu ve hukuk toplumunun da medenî bir toplum olması gerektiğini vurgulamak için Resulullah, Yesrib'in adını Medine yapmıştır. Daha açık bir ifade ile, Hz. Peygamber, farklı inanç ve dinlere mensup olan insanları müşterek bir hukukla idare etme zaruretini görmüş ve bir anayasa yapmak suretiyle de bunu tatbik sahasına koymuştur. [135]

5. Yol:

Kur'an-ı Kerîm'de geçen millet kavramına, İslâm alimleri din manasını vermişlerdir. Millet kelimesi, aslında yol demektir. Dirim anlamlarından biri de yol'dur. Demek ki millet ile din, 'yol' anlamında bir araya gelmektedirler. Allah şöyle buyurmaktadır:

Sen onların milletine tâbi olmadıkça, yahudi ve hristiyanlar asla senden razı olmayacaklardır. De ki: "Dosdoğru yol Allah'ın yoludur". Sana gelen ilimden sonra sen onların arzusuna uyacak olursan, Allah'tan sana ne bir dost ne de bir yardımcı vardır. [Bakara/120]

Ayette üç kavramı bir arada görmekteyiz: millet, hidayet ve heva (arzu). Bu kavramlardan hidayet 'millet'i, heva da hidayetin zıttı olan 'yol'u tanımlamaktadır. Millet genel manada dini/yolu ifade ederken, hidayet özel manada doğru olan "dinin yolunu" ifade etmektedir. Heva ise, insana sapık yolu çizen arzuların tümünü ifade etmektedir.

En'âm suresinde millet ile din bir araya gelmektedir:

(Deki: "Şüphesiz Rabbim beni doğru yola, dosdoğru dine, Allah'ı birleyen İbrahim'in milletine iletti. O, ortak koşanlardan değildir"). [En'âm/161]

Ayette hidayet, doğru yol, doğru din ve millet kavramları bir örgü meydana getirmektedir. Hidayet kavramı yüklem olarak kullanılırken, diğerleri cümlenin tümleci olmaktadırlar. Ama bu kavramlar birbirlerini manalandır-maktadırlar. Doğru yol 'doğru din' demek, doğru din de 'millet-i İbrahim' demektir. Hepsinin ortak anlamı 'doğru yol'dur.

Demek ki din, doğru yolun kendisi olduğu gibi, aynı zamanda o doğru yolu da açıklamaktadır. Din, Allah tarafından konduğu için, objektif bir kaynaktan gelmektedir. O aynı zamanda, tüm insanlığa evrensel değerleri öğretme ve yaşatmayı amaçladığı için doğru yolun kendisi olmaktadır. Bu doğru yolun bilinmesi, onun bilgisine sahip olunması önemli şartlardan biridir.

İnsanı Allah'a götüren, insanların gönüllerini birbirine; ferdi ise kendi içine bağlayan yol manasında doğru din, akıl, bilgi ve sevgi ile örülmüştür. Bunun dışındaki yollar tefrika yollandır.

Din denen doğru yolun kilometre taşları, haklarla belirlenmiştir. Maide/151-153 ayetleri, dinin oluşturduğu doğru yolun ne olduğunu anlatmaktadır. Allah hakkı, ana baba hakkı, çocuk hakkı, toplum hakkı, hayat hakkı, yetîm hakkı, ekonomik haklar, adalet gibi haklar, doğru yolu meydana getirmektedir. Kadın haklan ve kendini savunma hakkı gibi önemli haklan da buna ilave edersek, doğru yol denen dinin ne kadar önemli temeller üzerine kurulduğu ve Allah tarafından gönderildiği daha iyi anlaşılmış olacaktır. [136]

6. Hüküm (Emir):

İş manasına da gelen emr, bu manasıyla din'i ifade etmektedir. Zaten dinin kendisi, bir iş, amel, eylem ve hüküm demektir. Kur'an'da 'emir'le ilgili yüzlerce ayet vardır. Bu emirler, dinin kendisini oluşturmaktadırlar. Hüküm manasına gelen emr, aynı zamanda din anlamında kullanılmaktadır. Şu ayette olduğu gibi:

(Fakat onlar din konusunda aralannda parçalara aynldılar, ama hepsi bize döneceklerdir"). [Enbiya/93]

Burada emr, 'din' manasına gelmektedir.

Din, bir hükümler demetidir. Kullannm mutluluğa ulaşması için Allah'ın göndermiş olduğu emir ve yasaklann bütünü, dini meydana getirmektedir. Hükmü olmayan bir fikirler topluluğuna din denemez. [137]

7. İslâm:

Din’in bir manası da boyun eğmek, hükmü altına girmek, teslim olmaktır. islâm ile din bu anlamda buluşmakta, başka bir ifadeyle aynı manayı paylaşmaktadırlar.

Diğer taraftan barış, güven ve rahmet dediğimiz İslâm'ın manalan da, dinin kendi yapısında vardır. "Din niçin vardır?" sorusunu cevaplandırırken barış, güven, rahmet ve teslimiyet için vardır, cevabını vermemiz gerekiyor.

Kur'an-ı Kerîm, Allah katında hak din İslâm'dır diyerek, din ile İslâm'ı birleştirmiş ve dinin adını İslâm koymuştur. Demek ki, dinimizin adı barış, güven, teslimiyet ve rahmettir. Bunlara inanmayan ve bunları hayatına geçirmeyen insan doğru dinden bahsedemez.

İnsanlığı mutluluğa götüren bütün değerlerin kaynağında, Hz. Âdem'e gelen tevhid dini vardır. Mutlak tevhid dininin adı İslâm'dır. Demek ki İslâm dini, sadece Kur'an'ın getirdiği din değildir; Hz. İsa'nın, Musa'nın, Davud'un, Yusuf un, Süleyman'ın, Nuh'un vb. hepsinin kutsal kitabı, İslâm dininin sürecinin safhalarını oluşturmuştur.

Allah, din gününün sahibidir ayetini bir bütün olarak ele alıp açıklarsak şunları tesbit etmemiz mümkündür:

Din günü ifadesiyle, ahiretteki ceza ve mükafaat ânı kasdedilmektedir. Oradaki dinin sahibi Allah olduğu gibi, bu dünyadaki dinin sahibi de Allah'tır:

(Gözünüzü açın, gerçek ve temiz din Allah'ındır). [Zümer/3]

(Göklerde, yerde ne varsa O'nundur. Din de sadece O'nundur. O halde Allah'tan başkasından mı korkuyorsunuz?) [Nahl/52]

Dini Allah koyar; insan din alanına giremez. Arınmış dine sadece Allah sahip olabilir:

(Onlar Allah'ın dininden başkasını mı arıyorlar?) [Âl-i İmran/83]

Yaratılışında yer alan inanç duygusu, insanı, tatmin için bir arayış içine iter. Onu tatmin edecek olan güç dindir. Gerçek din, insanı Allah'ın dostluğuna götüren dindir. Benliğini Allah'a teslim ederek işlerini iyi yapanlar, tevhid inancına; dolayısıyla da, mükemmel olan dine sahiptirler. Bu da bir bakıma, Allah'ın dostluğunu kazanmak demektir:

(İşlerinde doğru olarak kendini Allah'a ve İbrahim'in Allah'ı bir tanıyan dinine tâbi olan kimseden dince daha güzel kim vardır? Allah İbrahim'i dost edinmiştir). [Nisa/125]

Doğru din, insanları Allah'ın dostu yaptığı gibi, Allah'a teslim olmak, mükemmel iş üretmek ve tevhid inancına sahip olmak da, toplumsal birlik bakımından dostluğu yakalamak demektir.

Hesap, ceza ve mükafaat anlamlarıyla din, insanın sorumluluk duygusunu geliştirme ve onu eylemlere yansıtma gibi bir işleve sahiptir. Bu işlevini de, insanın psikolojik yapısına ve sosyal hayata, barış ve güveni getirmek suretiyle yerine getirmiş olacaktır. Dinin hükümranlık ve itaat manalarının gereği de budur. İnsanlar arasındaki çekişme, kavga ve ayrılıkları kaldırıp, yerine, barış ve karşılıklı güveni getirmekle yükümlü olan din, yaratıcı gücün varlığını hissettirme, insan adına bütün güzellikleri geliştirme amacını gütmektedir.

Tabiat kanunlarının meydana getirdiği ahenk, denge ve sanatın belli bir oranda fert ve toplumun hayatına yansımasını sağlamak için var olan din, insanı içten ve dıştan sarmalayan gücü temsil etmektedir. Bu dünyada yapılan bir davranışın ahirete uzantısı varsa, o eylem dinin içine girmektedir. Âhirette insana sorumluluk getirmeyen ve bir ödül verilmesini sağlamayan eylemler, dinin içine girmemektedir. Âhirette ceza ve mükafaat getirmeyen davranışları dinden kabul edemeyiz ve zâten din de onları içine almamaktadır. Böylece bu dünyada neye ve hangi oluşumlara din diyeceğimiz ortaya çıkmış olmaktadır.

Borç manasıyla din, kulun Allah'a olan borcunu, kulun kula olan borcunu ve dinin topluma olan borcunu ifade eden ve bunları yerine getirmekle yükümlü olan bir müessesedir. Din, insamn borçlu olduğu alanı belirlemekte ve kendisinin de bu borçlan yerine getirme eğitimini vermekle borçlu olduğunu söylemektedir. Var olması ve varlığını devam ettirmesi sebebiyle insan, bazılarına borçludur. Onun borçlarının neler olduğunu ve bu borçlan nasıl ödeyeceğini ona öğreten okulun adı dindir. Din denen ilahî okul, insana borçla-nm nasıl ödeyeceğini ve ahiretteki ceza ve mükafaatın bu öğretiyi yerine getirmenin üzerine oturduğunu öğretir. Borçlann yerine getirilmesinin yüklediği sorumluluk, dinin bu dünyaya yönelik olan boyutunu; sorumluluklann yerine getirilmemesi veya getirilmesiyle meydana gelecek olan ceza ve mükafaat da, ahirete yönelik olan boyutunu oluşturmaktadır.

İşte Allah dinin ahiretteki nihaî karşılıklarının sahibi olduğu gibi, bu dünyadaki yaptırımlarının da sahibidir. O'ndan başkası din koyamaz ve kimse de dini O'ndan başkasına bağlayamaz. İnsan düşüncesi ve uygulamaları, din alanının dışında bir kültür oluşturup devam ederken, din alanı bakir, saf, halis ve temiz olarak Allah'a ait kalır. İnsanlar din alanından alır, ferdî ve sosyal boyuta götürür; ama sosyal boyuttan alıp din alanına koyamaz. Dışarıdan güneşe ışık verilemez, ama güneş dışarıya ışık verir. Onun gibi din dışarıya, yani insan hayatına ışık verir, bilgi verir; ama dışarıdan bilgi almaz. [138]

Kime Kulluk Edilir, Kimden Yardım İstenir?

5. Yalnız sana kulluk eder; yalnız senden yardım dileriz.

Hamd alemlerin rabbi, rahman-rahim ve din gününün sahibi olan Allah'a mahsustur. Rab, rahman, rahim ve mâlik sıfatlarının kainatla ve içindeki beşerî alemle olan ilişkilerinin başlangıçta doğurduğu borcun karşılığı, hamdet-mektir. Hamd sadece Allah'a ait olduğu gibi, kulluk/ibadet de O'na aittir.

Demek ki Fatiha/l-3'deki sıfatların önünde hamd, arkasında ibadet ve yardım dileme yer almaktadır. Allah yaratan, besleyip büyüten, rahmet ve merhamet edip sahip çıkan bir varlık olması hasebiyle hamde, ibadete ve sadece kendisinden yardım talep edilmesine layıktır. Hamdedilmek, kulluğun sadece O'na tahsis edilmesi ve sadece O'ndan yardım ve destek beklenilmesi O'nun hakkıdır.

Şimdi 5. ayette geçen kavramların analizini yaparak şu sonuçlara varmamız mümkündür:

(Sadece sana kulluk ederiz).

Fahruddîn Râzî ve Elmalılı Hamdi Yazır, bu ayetin Allah'a nasıl hamdedileceğini öğrettiğini söylemektedirler. "Sadece Allah'a kulluk etmek ve sadece O'ndan yardım dilemek, Allah'a hamdetmektir" diyen bu alimler, ayeti ayetle tefsir etmişlerdir. Onların tefsirine katılmamak mümkün değildir.

Bize göre 'kulluk' kavramının içi, 'hamd' ile doldurulmaktadır. Rab, rahman, rahim ve mâlik sıfatlarına sahip olan Allah, hamdedilmeye, yani ibadet edilmeye layık bir varlıktır. Yaratma, eğitme, rahmet, merhamet ve sahip çıkma sıfatlarıyla insanlar alemi ile ilişki kuran Allah, şirk koşulmadan ibadet edilmeye layık bir hüviyete sahiptir.

“İyyake: sadece sana” ibaresi hasr ifade eder. Başka bir deyişle (Ve sadece senden yardım dileriz) ifadesine denk düşmekte ve Allah'tan başka varlıkların tapınma bakımından kutsallığını dışlamaktadır. Cümlenin başına gelmesinin sebebi, kulluktan önce sahte tanrıları dışlamanın zorunlu olduğunu göstermektir. [139]

Abd (Kul) Ve İbadet

(na'budu) kelimesinin kökü (abede)dir. İbadet, ubudiyyet, âbid ve ma 'bûd kelimeleri de ondan türemiştir.

Emrini tutmak, ibadet etmek, tapınmak, çok muhterem tutmak, perestiş etmek, köle etmek, esir etmek, boyun eğdirmek, tâbi kılmak, hükmü altına almak, ıslah etmek, tekamül ettirmek, ilerletmek, işe yarar hale getirmek, muteber hale getirmek, kendini vermek manalarına gelmektedir. [140]

'Abede' Kavramı

('abede) kavramının Kur'an'da çeşitli manaları olup bunları şöyle sıralayabiliriz: [141]

1) Bilmek

(Ben cinleri ve insanları sadece bana kulluk etsinler diye yarattım). [Zariyat/56]

Hâzin bu ayette geçen (liya'budûni) kelimesine, (liya'rifûnî=beni bilsinler) manasını vermektedir. Çünkü Allah, cin ve insanları yaratmasaydı, O'nun varlığı bilinmeyecekti.

Böylece Hâzin, Allah'a ibadeti bilgiye dayandırmakta veya bilgi ile kulluğu ay-nîleştirmektedir. Ona göre kulluk, bilmek demektir.

Muhammed Esed de aynı fikri savunmaktadır. Ona göre, bütün akıl sahibi varlıkların yaratılmasındaki temel amaç, onların Allah'ın varlığını tanımaları ve bundan dolayı kendi var oluşlarını bilinçli olarak O'nun iradesi ve planı ile uyumlu hale getirme isteği duymalarıdır.

Işıe bu iki aşamalı tanıma ve isteme kavramlarıdır ki, Kur'an'ın "kulluk" :urak tanımladığı şeye derin anlamını verir.[142]

2 Birlemek

îbn Abbas'a göre Kur'an'da ibadet kavramı, birlemek anlamına gelmektedir.[143] Tevhid inancı olmadan (Allah birlenmeden) kulluk yerine getirilemez. Nesefî de İbn Abbas'ın görüşünü naklederek, tevhid ile abd kavrammı birleştirmektedir. Hâzin ile Nesefî'nin görüşlerini bir araya getirirsek şöyle bir sonuca varabiliriz: Bilgiden kalkan ve tevhidde konaklayarak insanı Allah'a yaklaştıran gönül oluşumuna, kulluk denmektedir. Demek ki kulluk için bir-mek, birlemek için de bilmek gerekiyor.[144]

3) İtaat Etmek

Ibn Abbas (ya'budu) kelimesine (yutî'u) manasını vermektedir. Kulluk yapabilmek için itaat şarttır. İtaat edilmeyen varlığa kulluk edilmiş olmaz.

Demek ki insanlar ve cinler, Allah'ı bilmek, birlemek ve itaat etmek için yaratılmışlardır. Bilgi, insanının uğruna yaratıldığı bir değerdir. Var olmanın temelinde sadece Allah'a ibadet etmek vardır. Bilgisiz, tevhidsiz ibadetin bir şeye yaramayacağı da bir gerçektir. [145]

4) İbadet Etmek

(abede), dini Allah'a has kılarak yapüıdığında ibadet, Allah dışında bir varlığa yapıldığında ise 'şirk' olduğu için tapınmak'ta. Fatiha/5'teki (iyyâke na'budu=yakaz sana ibadet ederiz) ifadesi, başka ayetlerde şöyle geçmektedir:

(Allah size kendisinden başkasına ibadet etmemenizi emretmiştir). [Yusuf/40]

(Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi emretti). [İsra/23]

Fatiha/5'te başa gelen (İyyake=sadece sana) ifadesi, bu iki ayette istisnadan sonra gelmektedir. Mana ağırlığı ve tahsisin vurgusu bakımından aralarında hiçbir fark yoktur. Yusuf/40 ve İsra/23'te Allah emrederken, Fatiha/5'te kul kendisi ifade etmektedir. Her üç ayetteki ifadenin amacı, şirki dışarıda bırakıp, şirksiz bir ibadetin yapılmasıdır.

Şirkten uzak bir kulluk veya ibadet nasıl yapılabilir? Bu sorunun cevabını şu ayetlerle verebiliriz:

(De ki: "Bana, dini Allah'a halis kılarak O'na ibadet etmem emrolundu"). [Zümer/11]

(De ki: "Ben dinimde ihlas ile ancak Allah'a ibadet ederim").'[Zümer/14]

Şirkten uzak bir ibadet, dini Allah'a tahsis ederek, yani dininde ihlâs sahibi olarak yapılan ibadettir. Bu ayetler, Fatiha/5'teki (iyyâke=sadece sana) demenin neyi ifade ettiğini açıklamatadır. Sadece sana demek; dini Allah'a tahsis ederek ve ihlas sahibi olarak demektir.

Bu tarz bir ibadet, tevhid inancının eyleme dönüşmesi, tek tanrı inancının davranışlara yansımasıdır. Bütün davranışlarında Allah'ın yanında olduğunu hissetmesi ve O'na yönelmesidir. Kulluğu güzelleştiren de bu tarz olan yöneliştir. İbadetteki ihlas ve dini Allah'a tahsis etme olgunluğu, sadece Allah'a yönelme ile doruk noktasına çıkmaktadır. Kulluğun bu güzelliğini Allah şöyle ifade etmektedir:

(Biz Davud'a Süleyman'ı verdik. Süleyman ne güzel bir kuldu. Doğrusu o, daima Allah'a yönelirdi). [Sâd/30]

Dini Allah'a tahsis ederek ve sadece Allah'a yönelerek yapılan ibadet, şirki dışlayan ve insanı şirkten uzak tutan bir ibadet olmaktadır. Allah, dini Allah'a has kılarak ibadet etmesini Hz. Peygamber'e niçin emretmiştir? İnsanın başka varlıklara ibadet etme ihtimali var mıdır? İnsanlar şeytana, putlara ve kendi nefislerine tapınabilirler mi?

(Ey Âdemoğullan! Size şeytana tapmayın, çünkü o sizin apaçık bir düşmamnızdır, demedim mi? Bana kulluk ediniz, doğru yol budur demedim mi?) [Yasin/60-61]

Bu ayetlerin birincisi, şeytana tapılma ihtimaline karşı insanları uyarmaktadır. Bu uyarısını, şeytanın insanların düşmanı oduğu gerçeğine dayandırarak yapmaktadır. Doğru yolun sadece Allah'a ibadet etmek olduğu bilincini de vermektedir. Ayetlerin birincisi şirki yasaklıyor, ikincisi doğru tapınmanın bilgisini veriyor. Ayrıca olumsuzdan olumluya giden bir metodla, tapınmanın eğitimi veriliyor. Hem şeytana hem de Allah'a tapınmanın imkânsızlığının bilinci kazandırılıyor. Bu bilinç verilmeden, Yalnız sana ibadet ederiz ifadesinin gündeme gelmesi mümkün değildir.

(Heva ve hevesini tanrı edineni gördün mü?) [Casiye/23]

Bu ayete göre insan, kendi nefsini/ nevasını tanrı edinebilmektedir. İnsan aklını ve gönlünü nefsinin emrine verirse, nefsini tanrı edinmiş olur. Demek ki sınırsız arzu ve hevesler, insanın içindeki psikolojik yönelişi tam bir denetim altına alabilir. Böyle bir denetim altında, bütün eylemlerimizi nefsin emirlerine göre yaparsak, nefsi tanrı edinmiş oluruz. Nefsin kullan, beyin, gönül ve davranışlardır. Şirkin kökleri, insanın nefsinden beslenmektedir. Terkedilmesi ve farkına varılması en zor olan şirk, nefsin tanrı haline gelmesidir.

Onun içindir ki kul (iyyâke na'budu=yalmz sana kulluk ederiz) derken, nefsini tanrı edinmekten de sıyrılmış olmaktadır. Kendi benliğini tanrı edinmekten sıynlamayan insan bu ifadeyi kullanamaz. Şeytan ve kendi nefsinin dışında kalan canlı ve cansız varlıklara, yani putlara tapınma ihtimâli de vardır. Bu hususta pek çok ayet vardır:

("Putlara tapıyoruz ve onlara tapmaya devam edeceğiz" diye cevap verdiler). [Şu'ara/71]

(İbrahim'in şöyle dediğini hatırla: "Rabbim! Bu şehri güvenli kıl, beni ve oğullarımı putlara tapmaktan uzak tut"). [İbrahim/35]

İnsan tabiattan herhangi bir varlığı tanrı edindiği gibi, kendi eliyle yaptığına taptığı da olmuştur. Bazen tabiat olaylarının zararından korunmak bazen de faydasını elde etmek için onlara tapınma yolunu seçmiştir.

Allah, tarihte insanların yaşadıkları şirkin çeşitlerini ve tonlarını bize anlatarak, şirkin kötülüğüne karşı bilincimizi açmakta ve tevhid inancı için gönlümüzde bir yer oluşturmaktadır. Çünkü şirkten temizlenmeyen gönüle tevhid inancının girip yerleşmesi imkansızdır. Böylece Allah, eğitime eskimeyen bir metod kazandırarak, yanlışlardan temizlenmeyen bir beyin ve gönüle, doğrulan kazandırmanın ve yerleştirmenin imkansızlığına dikkat çekmiştir. Bir demirin pasını silmeden oraya boya sürülürse, o boya tutmayacak ve kısa zamanda içindeki pası kusacaktır. İnsanın gönlündeki şirk pasını silmeden oraya tevhid inancının boyasını sürmek kalıcı olmayacaktır. Zamanla o pas kendini dışa vurup, boyayı yok edecektir. İşte bu gerçeğe dikkat ederek hareket etmek, din eğitiminin ana metodlarından biri olmalıdır. [146]

İstiane:

(Yalnız senden yardım dileriz).

Yalnız Allah'a kulluk ediyor olmanın, ifadesi veya isbatı, yalnız O'ndan yardım dilemektir. Sadece Allah'a kulluk ettiklerini söyledikleri halde, insanlardan, türbelerden, mezarlardan ve diğer tabiat varlıklarından yardım dileyenler vardır. Bu durum, tevhid inancının gönüle yerleşmediğini, gönlün şirkten tam temizlenmediğini göstermektedir.

İsti'âne kavramı, yardım manasına gelen (avn) kelimesinden türemiştir. Bu kalıptan alınınca, "yardım dilemek" manasını ifade etmektedir. İyyâ-ke nesta'în (yalnız senden yardım dileriz) ifadesi, tevhid inancının sağlam olduğunu ve gönüle tam anlamıyla yerleştiğini isbat etmektedir.

Varlıkları yaratıp terbiye eden, onlara rahmet ve merhamet eden ve sahip çıkan varlık, yardım istenmeye layıktır. Bu sıfatlara sahip olmayan diğer varlıklardan yardım istenmez, istenirse şirke düşülmüş olur. Yalnız Allah'a kulluk etmek ve yalnız O'ndan yardım dilemek, hamdin içindeki manayı doldurmaktadır. Allah'ı bilmek ve birlemek, O'na itaat ve ibadet etmek ve yalnız O'ndan yardım dilemek, hamd ibadetinin içeriğini teşkil etmektedir. [147]

Hidayet Kimden İstenir?

6. Bizi doğru yola ilet.

Allah'a hamdedip, kulluğunu O'na tahsis eden ve sadece O'ndan yardım dileyen insan, dua vasıtasıyla Rabb'inden bir şeyler isteme fırsatını yakalamış demektir. Fatiha/6'daki dua, Allah'tan nasıl yardım istenileceğini öğretmektedir.

Ayette iki kavrama yer verilmektedir. Bunlardan birisi hidayet diğeri de sırât-ı müstakim olgusudur. Sırat-ı müstakim (doğru yol) kavramı da iki kelimeden teşekkül etmiştir: yol ve istikamet. Şimdi bu iki kavramı inceleyebiliriz: [148]

Yol Ve İstikamet

Yüce Allah'ın vahiy ve peygamberler göndermesi, yol meselesinin insan hayatı için ne kadar önemli olduğunu ifade etmektedir. İlahî vahiy, insana doğru yolu bildirmek bakımından çok önemli görevler yerine getirmiş ve getirmektedir.

İnsanın hayatını devam ettireceği ve kendini uyduracağı kuralları içine alan yol kavramı, insanın kendini en iyi bir şekilde ifade etmesinin sürecidir. Dinî, felsefî ve ideolojik bütün sistemlerin insan için yollar oluşturduğunu dikkate alırsak, insanın çok karmaşık bir alanla karşı karşıya kaldığını söyleyebiliriz. Yolunu ve yönünü bulmak, insanlığı yoran bir faaliyet olmuş ve olmaya devam etmektedir. Kur'an, insanların bu yorgunluğunu gidermek, zorluklarını kolaylaştırmak, karmaşık buldukları bu alanı sade bir hale getirmek için 'yol' kavramını çeşitli şekillerde ve detaylı bir biçimde ele almış ve insanları derinlemesine bilgilendirmeye çalışmıştır. Sırat, sebîl, tarîk, millet ve şeriat gibi kelimeler, yol anlamını ifade ettiği için söz konusu edilmiştir.

Fatiha/6'daki sırât-ı müstakim, adaletin yolu/denge yolu, düz, geniş, sapma ve eğim bulunmayan yol demektir. Kur'an, sırat kavramını fizikî manasından alarak, ona insanlık hayatı için son derece önemli olan manevî manalar yüklemiştir. Sırât-ı müstakim (doğru yol), Allah ile kul arasmmdaki en kestirme yoldur. Bu tanım, tamamen manevî nitelikli bir tanımdır. İnsan ile insan arasındaki manevî oluşumların meydana getirdiği çizgi de bu yolun içine girmektedir. Demek ki Kur'an'daki "doğru yol" kavramının içeriğinde, Allah ile kul; kul ile kulun arasındaki dengeli ilişkiler yer almaktadır. İnsanın gönlünden ve beyninden çıkan, sosyal hayatı kapsayan, oradan Allah'a uzanan bu yol, aslında uzun görünse de doğru olması sebebiyle en kısa yolu temsil etmektedir.

Bu yol insanın, Allah'ın buyruğu doğrultusunda ilerlemesine mâni olmaya çalışan tüm engelleri aşmasına imkan veren kuralların bütününden meydana gelmektedir. Önemli olan bu kuralların doğru olmasıdır. Bu nedenledir ki Kur'an, sırat kelimesine müstakim sıfatını ilave etmiştir. Dosdoğru, ölçülü, kıvamında, uygun ve adil olma manasıyla müstakim kelimesi, "yolun" niteliğini belirlemektedir. Daha iyiyi, daha doğruyu, daha güzeli, daha faydalı olanı ve daha mutluluk vereni yakalamak ve onları elde etmenin normlarını belirlemek için insanlığın sarfettiği gayret küçümsenemez. Ama bu gayretlerin olumlu neticeye ulaşması, kimi zaman insanın iradesini aşar.

Bazen insanlık sahte, kötü ve çıkmaz yollara girmiş ve bu yollarda ümit etmediği çileler çekmiştir. Yanlış inanç, batıl fikir ve şeytanın oluşturduğu bu tefrika yolları, insanlığın hayatına kara bulutlar getirmiş, lekeler sürmüş ve karanlıklar bırakmıştır. Bu yollar insanlığın hürriyetine, hür atılımına ve gelişimine zincir vurmakla meşgul olmuştur. Yüce Allah'ın "doğru yol" öğretisi,

?o sıkıntılı anlarda imdada yetişmiş ve insanlığın önünü açmıştır. Kur'an'da-ıj doğru yol, bu sıkıntılardan bir çıkıştır.

Kainatta varlıklar arasındaki denge; insanın iç alemini oluşturan, beyin, gönül ve nefis arasındaki denge ve bunların arasındaki ölçülü hareket, dikkat edilmesi ve korunması gereken bir yoldur. Adalet, ölçü ve denge, doğru yolun temellerini oluşturmaktadırlar. İtidal, mizan ve hak kavramı üzerinde derinlemesine duran Kur'an, "doğru yol"un ne olduğunu bunlarla anlatmış ve örgüsünü bunlarla örmüştür. Bu örgü yapısıyla "doğru yol", dinin tümünü içine almaktadır. Kur'an'a göre, doğru yolun üzerinde oturduğu denge, tevhid inancı olmadan sağlanamaz. Tevhid inancı, Allah ile kâinat arasındaki ilişkilerin bütünlüğünü oluşturmaktadır.

Sümerler'de nig.si.sa. kelimesi adalet; di.ku. da hüküm vermek manasına gelirdi. Çift sürerken yolundan çıkmış olan öküzü boynuzundan tutup yürümesi gereken yola koyarken si.sa. denirdi. Bu kelime Akkadca'da maş'arum, simdatum kavramlarıyla ifade edilmekteydi. Bunlar, "hukukî olan doğru yol" anlamlarına gelmektedir Arapça'da şeriat veya hikmet, bu anlamlan ifade etmektedir. Yunan-ca'daki cosmos, logos, Arapça'daki şeriat manasına gelmektedir. Cosmos ve logos, "ahenkle ve doğru olarak düzenlenmiş sistem" manasını ifade etmetedir. Hatta Hindliler'deki rta ve Çinliler'deki tao kelimeleri de aynı anlamı taşımaktadır. İngilizce'deki street, Almanca'daki strasse ve Latince'deki strata kelimeleri, yol manasına gelmektedir. Sırat ile strata kelimelerinin başındaki se harfi ve telaffuzlanndaki yakınlık, bunların insanlığın müşterek tarihinden gelen kelimeler olduklarını göstermektedir.

İnsanı amacına kısa yoldan ulaştıran metoda da 'yol' denmektedir. Amaç doğru ise ona ulaştıran yol da doğru yol olacaktır. Yanlış amaca götüren metoda, yani yola "doğru yol" denmesi mümkün değildir. Bu açıdan Kur'an'ın gündeme getirdiği ve Fatiha'da insanın dua ile Allah'tan iletmesini istediği doğru yol, maddî yol olmaktan ziyade, manevî yolu ifade etmektedir. Aklî, imanî ve amelî açıdan doğru yolu insanın hayatına dahil etmektedir. İman, ibadet ve davranışların bütünü, ahlâkî doğru yolu oluşturmaktadır.

"Doğru yol" bazen, düşülen yanlış yoldan; belalardan, olumsuzluklardan, sosyal ve ferdî çözümsüzlüklerden çıkış yolu da olabilir:

(Kim Allah'tan korkarsa, ona bir çıkış yolu verir). [Talak/2]

Ayetteki mahreç (çıkış yolu) kelimesi, sıkıntıları, sosyal problemleri geride

bırakma, onları çözme ve onlardan kurtulma manasına gelir. Demek ki sırât-ı müstakim (doğru yol), bir çıkış, bir kurtuluş, bir çözüm ve bir hedefe ulaşma yoludur. Bu anlamda sırât-ı müstakim, bir hukuk yolu, yani hakların yoludur:

(Biz hepiniz için bir hukuk ve bir yol belirledik). [Maide/48]

Ayette önce hukuk, sonra yol (minhac) kavramının gelmesi manidardır. Doğru yola hukuktan geçilmektedir. Hukuksuz doğru yol olamaz.

Sadece insanlar arasındaki hukukun yol manası yoktur; aynı zamanda tabiat kanunları da yolu ifade etmektedir. Tabiattaki düzeni, ahengi ve dengeyi sağlayan tüm kanunlar, doğru yol manasına geldiği gibi, insanlar arasındaki ilişkilerde denge, itidal, ahenk ve düzen sağlayan kanun ve kuralların tümü "doğru yol"dur. Bu sosyal değer ve hukuk kuralları arasında tam bir bütünlük ve uyum olmalıdır. İnsan ile Allah arasında hiçbir engel tanımayan, insanı doğrudan Allah ile yüz yüze getiren yoldur.

Kur'an'da (sırâta'l-mustakîm=doğnı yol) anlamına gelen başka ifadeler de vardır.

(sırâtıllah=Allah'm yolu) ifadesi şu ayette geçmektedir:

(Şüphesiz ki sen, doğru bir yol göstermektesin. O yol, göklerin ve yerin sahibi olan Allah'ın yoludur. Bütün işler sonunda Allah'a döner). [Şura/52-53]

Hz. Peygamber'in gösterdiği yol, Allah'ın yoludur. Din adına hiç kimsenin Allah'ın yolundan başka bir yol göstermesi mümkün değildir. Böylece bu iki ayet şunu neticeye bağlamaktadır: Sırât-ı müstakim (doğru yol), Allah'ın yolundan başkası değildir.

{sırâten seviyyâ=tesviye edilmiş, doğru yol) ibaresi de şu ayette geçmektedir:

Babacığım! hakikaten sana gelmemiş olan bir ilim bana geldi. Öyleyse bana uy ki, seni düz yola çıkarayım. [Meryem/43]

Ayetteki (seviyyâ) kelimesi, düz, doğru ve tesviye edilmiş anlamına gelmektedir. Bir bakıma (müstakim) kelimesiyle eş anlamlıdır. Demek ki, Hz. İbrahim ile Hz. Muhammed'in gösterdikleri yol, doğru yoldur, yani Allah'ın yoludur.

(Dînen kayyimen=dosdoğru din)

De ki: "Şüphesiz Rabbim beni doğru yola, dosdoğru dine, Allah'ı birleyen İbrahim'in dinine iletti. O, ortak koşanlardan değildi". [En'âm/161]

Bu ayette eşit manalı üç kavram bir araya gelmiştir: doğru yol, doğru din ve millet kavramlarının birbirine ne kadar yakın mana taşıdıkları bu ayetle isbatlanmış olmaktadır. Sırât-ı müstakim (doğru yol), doğru dindir. Doğru yol ve doğru din, Hz. İbrahim'in milletidir. Böylece millet ve doğru din, doğru yol anlamına gelmektedir. Fahruddîn Râzî şöyle diyor: "Sırât-ı müstakîm, din demektir. Zira hak aslında bir tektir ve her yönde üzerinde ittifak edilendir".[149] Bu izahtan şöyle bir netice ortaya çıkıyor: Doğru yol, üzerinde ittifak edilen tek gerçeği ifade etmektedir. Şimdi, sırât-ı müstakîm, yani doğru yolu çeşitli manalanyla ele alabiliriz. [150]

Fizikî Manada Yol:

Fizikî manada sırat hat, çizgi, hiza, meslek, çare, nizam, düzen, tertip, vasıta, tedbir, hareket tarzı, usûl, suret, minval, gidiş, tutum ve tavır, sistem, maksat, çıkış yolu, çıkar yol, hal çaresi, yol, tarîk, râh, patika yol ve cadde[151] manalarına gelmektedir.

Lügat manasıyla müstakîm de, türevleriyle beraber "kalkmak, ayakta durmak, düzelmek, terazinin dilinin ortaya gelmesi, destek, düz, doğru, dosdoğru çizgi[152] anlamlarını ifade etmektedir. Hiçbir yerinde eğrilik ve meyil bulunmayan, dümdüz ve pürüzsüz[153] manalarına da gelmektedir.

Sırat ile müstakîm kavramlarını bir araya getirip tamlama yaparsak, şu manalar ortaya çıkar: Doğru yol, doğru çizgi, meyili olmayan dümdüz yol, düzelten yol, insanı ayağa kaldıran yol, doğru tavır ve tutum, doğru sistem, doğru maksat, doğru çare, doğru usûl, doğru nizam, doğru vasıta ve doğru tedbir. [154]

Psikolojik Ve Ahlâkî Manasıyla Yol:

Psikolojik manasıyla sırat âdet, ayin ve meslek demektir. Herkesin bir karakteri vardır. Ferdî farklar psikolojisine göre, insanlar kendi karakterlerine ^öre bir yol tutarlar, bir iş yaparlar ve bir meslek edinirler. Bu durumu onlara yaptıran, psikolojik yapılardır. İnsanların tuttukları yollar, onların psikolojisini ifade etmektedir.

Psikolojik bakımdan müstakim kavramı özne olarak alınınca, devam ve sebat etti, idaresini üzerine aldı, yerleşti, düzeltti, hüküm beyan edip uygulama alanına koydu, eğrisini düzeltti, değer ve fiyat koydu, düzeldi, doğruldu, sorumluluğunu yüklendi; masdar olarak müsabakadan galip çıkmak, ahlâkî, dînî ve sosyal kurallar bakımından insanı ayakta tutan her türlü yol ve yöntem demektir.[155]

İffetli, namuslu, hile ve irtikabı olmayan anlamlarına gelen müstakim kavramı, sırat ile bir araya gelince,[156] psikolojik ve ahlâkî bir içeriğe kavuşmaktadır. Böylece sırât-ı müstakim tamlaması, iffetin yolu, namusun yolu, hile olmayan yol, doğru idare ve doğru hüküm anlamlarını ifade etmektedir. Ayrıca, ferdî farklar psikolojisine uygun olarak, edinilen meslek ve tutulan yol demektir. Başka bir ifadeyle sırât-ı müstakim, insanın yaratılış kanununu ifade etmektedir. Fıtrat kanunu, Allah'ın kanunudur ve insanı yanıltmadığı için doğru yol özelliği taşır.

Bu manasıyla sırât-ı müstakim, kulluğun yoludur.

(Allah, benim de Rabbim, sizin de Rabbinizdir. Öyleyse O'na kulluk edin, İşte bu, doğru yoldur). [Âl-i Imran/51]

Demek ki Allah'a kulluk, doğru yoldur. Allah'a boyun eğmek, O'na inanmak ve ibadet etmek sırât-ı müstakim olduğuna göre, dinin psikolojik temellerini de, bu durumlar oluşturmaktadır. Ayrıca sırât-ı müstakim, "din yolu" manasına gelmektedir. Dinin de temelini kulluk oluşturduğu için sırât-ı müstakim "kulluk yolu" olmaktadır. Sırât-ı müstakîm iffetin, namusun ve doğru düşüncenin yoludur. Bu manayı şu ayet ifade etmektedir:

(Onlar, sözün en temizine yöneltilmişlerdir, yani övgüye layık olan Allah'ın yoluna iletilmişlerdir). [Hac/24]

Bu ayet, "Allah'ın yolu" ifadesiyle "en temiz" olan şeyi aynîleştirmektedir. Ne bakımdan "en temiz" olduğunun cevabı da, müstakîm kelimesinin psikolojik manasında yer alan "iffet ve namus"tur. Hac/23'e bakarsak, insana cenneti kazandıran şeylerin yoludur diyebiliriz. Psikolojik manada namusu (utanma ve ar duygusunu), ahlâk bakımından da temiz davranışı ifade etmektedir.

Psikolojik manasından hareket edersek sırât-ı müstakim, doğru inancın yoludur. Bu manayı şu ayetlerden çıkarmaktayız:

(Sen onları doğru bir yola çağırıyorsun. Ahirete inanmayanlar ise, ısrarla yoldan çıkmaktadırlar). [Mü'minûn/73-74]

Hz. Peygamber insanları doğru yola (sırât-ı müstakime) çağırdığı halde, bazıları bu yoldan çıkmaktadır. Yoldan çıkanlar kimlerdir? Ahirete inanmayanlar... İman nedir? Psikolojik bir olgudur. Demek ki, iman doğru yolun ta kendisidir. İman etmeyen kimse doğru yoldan çıktığına göre, iman edenin yolu, doğru yol olmaktadır.

Hz. Peygamber, sırât-ı müstakîm'in psikolojik temellerini ve bu temellerin ahlâkî davranıştaki etkilerini beyan ederken istikamet kavramını kullanmaktadır:

İnsanoğlu her sabah kalktığında organları kendisine şöyle der: "Bizim hakkımızda Allah'tan kork, eğer sen doğru olursan, biz de doğru oluruz. Eğer sen doğruluktan çıkar ve yanlışa düşersen, biz de yanlışa düşeriz".[157]

Bir insanın kalbi doğru olmayınca, imanı da doğru olmaz. Sözü doğru olmayanın kalbi de doğru değildir. [158]

Ahlâkî davranışların temelinde, insan aklının, gönlünün ve nefsinin olduğu, bu hadîslerden anlaşılmaktadır. İnsanın psikolojik yapısındaki niyet, düşünce, inanç, duygular ve istekler, onun ahlâkî bakımdan istikametinin belirleyici etkenleri olmaktadır. Davranışlanndaki istikametin, psikolojik istikamete dayandığını söyleyen Hz. Peygamber, doğru yolun başlangıç ve çıkış noktasını vermiştir.

Sırât-ı müstakîm kavramında yer alan istikamet, insanın iç alemi ile davranışları arasındaki uyum, denge ve tutarlılığı ifade etmektedir. İlahî değerlendirmeye tâbi tutulacak olan da, sözün davranışlarla uyum halinde olmasıdır. Bu konudaki ayet şöyledir:

("Rab-bimiz Allah'tır" deyip sonra istikamette olanların üzerine melekler iner; "Korkmayın, üzülmeyin, size söz verilen cennetle sevinin!" diye). [Fussilet/30]

Rabbim Allah'tır sözü, psikolojik boyutu olan bir ifadedir. Bu inanç ifadesi, insanın istikametini temin ediyorsa, iman ile davranış arasında bir uyum ve tutarlılık var demektir. Bu inanç olmadan, insanın istikamette olması çok zordur. [159]

Hukukî Manada Doğru Yol:

Yüce Allah, Kur'an'da sırât-ı müstakîırii (doğru yolu) anlatırken, onu hukukî işlevleri bakımından ele almakta ve o kavramın içini haklar sistemiyle doldurmaktadır.

Doğru yolu oluşturan haklar nelerdir? Yüce Allah bunları En'âm/151-153 ayetlerinde sıralamaktadır:

a) Allah hakkı: O'na şirk koşmamak,

b) Ana baba hakkı: Onlara iyilik etmek,

c) Çocuk hakkı: Onları açlık korkusu ile öldürmemek,

d) Toplumun hakkı: Ahlâkî değerleri muhafaza etmek,

e) Hayat hakkı: Haksız yere hiçbir cana kıymamak,

f) Yetim hakkı: Buluğ çağına ulaşıncaya kadar yetimlerin malına iyi bir şekilde yaklaşmak,

g) Tüketici hakkı: Ölçü ve tartıda adil olmak,

h) Hukukun hakkı, yani hukuku yanıltmamak: Şahitlikte, -suçlu akraba bile olsa- adil olmak,

i) Allah hakkı: Allah'a verilen sözü yerine getirmek.

153. ayette bu hakların neyi oluşturduğu ifade edilmektedir:

(Şüphesiz bu benim dosdoğru yolumdur. Bu yola uyun; başka yollara uymayın. Zira o yollar sizi Allah'ın yolundan ayırır. İşte sakınasımz diye bunları emretti).

En'âm/151 aklı kullanmak; En'âm/152 düşünmek; En'âm/153 ise sakınmak/takva gibi önemli psikolojik oluşumlarla bitmektedir. Akıl, düşünmek ve takva gibi değerlerin yanında, haklar ve sırât-ı müstakim (dosdoğru yol) yer almaktadır. Yüce Allah'ın saydığı bu hakların üzerinde aklı yormak, düşünmek ve onları çiğnemekten sakınmak, doğru yolu oluşturmaktadır.

Demek ki doğru yol hakların, aklın, düşüncenin ve takvanın yoludur. Fatiha/6'da yapılan Bize doğru yolu göster şeklindeki dua ile sırât-ı müsta-kîm'in, haklara saygının, aklın, düşünce ve takvanın yolu olduğu anlaşılmaktadır. [160]

Eğitim Ve Doğru Yol:

Yüce Allah'tan doğru yola iletilmeyi istemenin başka bir anlamı, gönlün İslâm'a açılmasıdır. Bu ilahî bir eğitim faaliyetidir. Bu faaliyet şu ayette belirtilmektedir:

(Allah kimi doğru yola iletmek isterse, onun kalbini İslâm'a açar). [En'âm/125]

126. ayette ise bunun "Allah'ın doğru yolu" olduğu söylenmektedir. Demek ki, Allah'ın doğru yolu, insanın gönlünü İslâm'a açan eğitim faaliyetinden geçmektedir. Gönlün İslâm'a açılması ise, Allah'ın ışığı ile aydınlanmaktır. [Zümer/22]

Kısaca formüle edersek şöyle diyebiliriz: Allah'ın insanın gönlünü İslâm'a açması ve onu kendi nuru ile aydınlatması faaliyeti, eğitim anlamıyla, sırât-ı müstakîmdir. Bu yol, Allah katındaki selam yurduna ve Allah'ın dostluğuna kadar uzanmaktadır.

En'âm/125'teki islâm ile 127'deki selâm kelimeleri, -esas manası barış olan- silm kelimesinden türemiştir. İslâm ve selâm kelimelerinin ortak manası, barış ve güven'dir. Allah'ın insanın gönlünü İslâm'a açması, "barışa ve güvene" açması demektir.

Barış ve güvene açılan gönlün içini ilahî nur doldurur. Doğru yol (sırât-ı müstakim), barış, güven ve ilahî nurun yoludur.

Barışın, güvenin ve ilahî nurun yolundan giden kimse, neticede Allah'ın dostluğunu kazanır.

Fatiha/6'daki Bizi doğru yola ilet duası, barışı, güveni, ilahî nuru ve Allah'ın dostluğunu hedeflemektedir.

Nerede barış ve güven varsa, orada ilahî ışık ve dostluk vardır.

Yüce Allah'ın insanların gönüllerini İslâm'a, yani barışa, güvene açması ve onları kendi nuru ile aydınlatması, bir eğitim faaliyetidir. Bu faaliyetin sonunda insanlar barış ve güven yurdunu ve Allah'ın dostluğunu kazanmaktadırlar.

Sırât-ı müstakîm'in bir eğitim yolu olduğu şu ayette de görülmektedir:

(Ben, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah'a dayandım. Çünkü yürüyen hiçbir varlık yoktur ki, 0, onun perçeminden tutmuş olmasın. Şüphesiz Rabbim dosdoğru yoldadır). [Hud/56]

Yüce Allah'ın bütün yürüyen varlıkların perçeminden tutmuş olması, onlarla ilgilenmesini, onları tevhide çağırmasını, tevhide inanmalarını teşvik etmesini ifade etmektedir. 'Perçem', kafa ile ilgili bir kavramdır. Canlıların perçeminden tutmak, onların beynini bir araya getirip tevhidi aşılamak demektir. İşte Allah'ın bu uygulaması, O'nun doğru yol üzerinde olduğunu göstermektedir. Eğitimde doğru yol üzerinde olmak demek, insanların beyinle-riyle ilgilenmek demektir. Demek ki eğitimde 'ilgi göstermek', en doğru metoddur. Perçemden tutmak demek, insanın beynini öne doğru yönlendirmek, rehberlik etmek ve insanın önünü açmak demektir. Perçeminden tutmak, beyni istikbâle doğru ısrarla yönlendirmek, istikbale bağlı kılmak, geleceğin tutkusunu ona aşılama demektir. Perçemden tutulursa, insan yıkılmaz, ama kafasının gerisindeki saçlardan tutup çekilirse yıkılır. İnsanın beyni geçmişe takılırsa, o insan yıkılır; istikbale takılırsa yıkılmaz ve hızlanır. [161]

Nimet

7. Kendilerini nimetlendirdiğin insanların yoluna; gazaba uğramışların ve sapıkların yoluna değil!

Bu ayet, 6. ayetteki sırât-ı müstakîm'in açılımıdır. Nimetlendirilenlerin yoluna derken, gazaba uğrayanlar ve sapıkları dışlamaktadır. Allah'ın gazabına uğrayanların da, sapıkların da bir yolu vardır; ama çıkmaz bir yol.

Yine bu ayet, "doğru yol"un eğitimle ilgili boyutunu belirlemektedir. Allah'tan doğru yol isteyenlerin, o yolun ne olduğu ve ne olması gerektiğinin bilincinde olduğunu ifade etmektedir. Yüce Allah böylece "doğru yol" konusunda insanı bilinçlendirdiğini isbat etmektedir. Eğitimin ana amaçlarından biri, neyin doğru yol ve neyin sapık yol olduğunu öğretmek ve bu bilinci insana kazandırmaktır. Böylece bu ayet, geçmişteki insanların başından geçen hayat tecrübesinin gelecek nesiller için bir bilgi kaynağı ve eğitim kanunu olacağı gerçeğini de vurgulamaktadır.

Ayette geçen kavramları ve temsil ettikleri olguları açtığımızda karşılaşacaklanmızdan birisi, (kendilerine nimet verilen kimseler)dir:

(Allah ve Resulü'ne itaat edenler, Allah'ın kendilerine nimet verdiği kimseler, peygamberler, sıddîklar, şehidler ve iyi kimselerle beraberdir. Onlar ne iyi arkadaştır). [Nisa/69]

Fatiha/6-7'de geçen doğru yol, bu insanların yoludur. Yüce Allah, onlara bu vasıflan vermiş ve bu kalitede insan olma imkânını onlara tanımış ve böylece onları nimetlendirmiştir. Doğru yola iletmek, doğru yolu göstermek gibi, hidayetin özünü oluşturan bir ilahî eğitimin etkinliğinde yer alan nimet kelimesi, ne anlama gelmektedir?

Nimet kelimesi, fiil olarak alınınca, refah içinde yaşamak, kolay bir hayata başlamak, gailesiz, meşakkatsiz bir hayata girmek, zevk almak, mutlu ve memnun olmak, keyif içinde olmak, sükunet ve güven hissetmek manalarına gelir.

İsim olarak ise "kolay, rahat, huzurlu ve iyi hayat, tatlılık, letafet, saadet, ikbal, refah, felah, mutluluk, zevk" anlamlarını ifade etmektedir.

Ni'am, en'um veya na'mât kalıplarında ise, hayır, fayda, inayet, şükran, iyilik, himmet, teveccüh, himaye, armağan, şefkat demektir. (nimetal-lah) ibaresi, Allah'ın lütfü, ihsanı, inayeti manasını ifade etmektedir. Maddî anlamıyla "servet ve zenginlik" demektir. Yüce Allah şöyle buyuruyor:

(Allah'ın nimetlerini sayamazsınız). [İbrahim/34]

Elmalılı Hamdi Yazır, nimetin, yumuşaklık manasına gelen nü'ûmeften geldiğini söylemektedir. O zaman Fatiha/7'deki nimet, "güzel ahlâk" anlamını ifade etmektedir. Râzî ise, bunu dinin dayandığı "iman nimeti" olarak yorumlamıştır.

Elmalılı Hamdi Yazır nimeti, önce dünyevî ve uhrevî olmak üzere iki kısma ayırmaktadır. [162]

A) Dünyevî Nimetler

Allah vergisi olan ve yaratılıştan getirdiğimiz nimetler: Bu nimetler ruh ve bedenle alakalıdırlar. Ruhun bedene girmesiyle akıl ve zekanın meydana gelmesi; bunlarla ilgili olan anlayış, düşünce, konuşma ve duygulardır. Bedenle ilgili olanlar ise, vücudun tüm organlarıdır.

Nefsi terbiye edip temizleme, ilim ve marifet, üstün ahlâk, cömertlik, yiğitlik, doğruluk, onur sahibi olmak, mal ve servet kazanmak bu nimetlerin arasında sayılabilir. [163]

B) Uhrevî Nimetler

Dünyada ifrat ve tefritten uzak yaşayan insanların, ahirette cennetle ödül-lendirümesidir. Orada sonsuz bir huzur ve sükunet içinde olmaktır.[164]

Nisa/ 69'daki nimet kavramı neyi ifade ediyor? Allah, rahman sıfatı gereği, bütün yarattıklarına ve emek sarfeden, çalışan, gayret gösteren herkese nimet vermektedir. Peygamberlere, sıddîklara, şehitlere ve iyi kimselere verilen nimet, dünyevî nimetlerden farklı olsa gerektir.

Bir insana peygamberlik vermek, ona bahşedilen en büyük nimettir. Birine sıddîklık, birine şehitlik ve diğerine de iyilik vermek, onlara ihsan edilen en üstün ilahî nimettir. Demek ki bu insanların diğerlerinden farklı bir nimete ulaşmaları, bu vasıflarla donatılmalarını temin eden ruh olgunluğudur.

Allah'ın, sırât-ı müstakim (doğru yol)a ulaştırdığı insanlar, peygamberlere, sıddîklara, şehitlere ve iyi insanlara arkadaş olacaklardır. O zaman sırât-ı müstakimin farklı bir manası daha ortaya çıkmaktadır.

İnsanlığın en üst seviyesine ulaşan dört grup insana arkadaş olmak, sırât-ı müstakime girmektir. Bu insanların yoluna girmek ve onlarla arkadaş olmak, Allah'ın bir lütfudur. Onun için Nisa/70'te Bu Allah'ın bir lütfudur ifadesi yer almaktadır.

Fatiha/7'de geçen Allah'ın nimetlendirdiği kişilerin yolu ifadesi, peygamberlerin, sıddîklann, şehit ve iyi insanların yolu olmaktadır. Allah'a ve Pey-gamber'e itaat etmek, insanın Allah tarafından sırât-ı müstakime konulmasına yeterli olmaktadır.

Diğer taraftan "iyi arkadaş" [Nisa/69] ibaresiyle, çok önemli bir sosyoloji ve eğitim kanununa dikkat çekilmiştir. Böylece insanların içinde bulundukları gruba göre davranışta bulunacakları, grup psikolojisinin fert üzerindeki etkinliği ve ferdin iradesinin grup iradesi içinde kaybolup gideceği gerçeği vurgulanmıştır. İyi arkadaş grubu, insana güzellikler kazandırır; kötü arkadaş grubu ise insanı kötülüklere iter.

Bu bağlamda "doğru yol"un bir tanımı da iyi arkadaş grubu içinde olmaktır. Eğitimin yapacağı en önemli rehberlik, insanlar için iyi arkadaş grubu oluşturmaktır. Bu konunun önemi şu ayette vurgulanmaktadır:

(Ey iman edenler! Allah'tan korkun ve doğrularla beraber olun). [Tevbe/119]

Yüce Allah bu ayette iki emir vermektedir: Allah'tan sakınmak ve doğru insanlarla beraber olmak/onlarla arkadaşlık etmek. İyi insanlarla beraber oturup kalkmak bir tercih değil, farzdır.

Gazaba uğramışların yoluna değil. Allah'ın yolu olan "sırât-ı müstakim" tek yoldur. Bunun dışındaki yollara "doğru yol" denemez.

Yüce Allah, Fatiha/7'de iki ayrı yoldan bahsetmektedir. [165]

a) Gazaba Uğrayanların Yolu

Bu yolun nasıl bir yol olduğunu anlatabilmek için, kimlerin gazaba uğrayacağının bilinmesi gerekiyor. Bu insanların yaptıkları ameller, onları gazaba götürmektedir. Allah'ın gazabına götüren yol kötü bir yol olduğu için, onu oluşturan ameller de o nisbette kötüdür.

Kur'an'a göre bu ameller şunlardır:

İnsan öldürmek [Nisa/93]; şirk koşmak, münafıklık, inanan insanlara kötülük etmek [Fetih/6]; değerli olanı bırakıp âdi olanı almak [Bakara/61]; Allah'ın peygamberlik verdiği kimseyi kıskanıp peygamberliği ona layık görmemek, kutsal kitaba inanmamak [Bakara/90]; isyan edip haddi aşarak, Allah'ın ayetlerini inkar etmek ve peygamberleri öldürmek; tevhid inancını reddetmek ve taklit bataklığına düşmek [A'raf/70-71]; savaştan kaçmak [Enfal/5-6]; kalbini küfre açmak ve imandan sonra küfre düşmek [Nahl/106]; haram yemek ve nankörlük etmek [Taha/81].

İşte bütün bu olumsuz eylemler, Allah'ın gazabına giden yolu oluşturmaktadır.

Geçmişte pek çok fert ve toplumlar bu yoldan geçmiş olduğu için, tecrübe edilmiş bir yoldur.

Allah bunların amellerini anlatarak, geçmiş toplumların yaptıklarından ibret alınmasını istemektedir. Böyle bir yöntem, eğitimin en önde gelen metod-lanndan biridir.

Geçmiş toplumların yaşadığı problemlerden hareket ederek yaşanan zamana ve geleceğe ışık tutmak, eğitimin esasım oluşturmaktadır. [166]

b) Sapmışların Yolu

(Sapmışların yoluna değil).

Kur'an'ın çeşitli ayetlerinde, sapıkların kimler olduğu anlatılmakta ve onların inanç ve davranışları sıralanmaktadır:

İmanı verip küfrü alan [Bakara/108]; Allah'a şirk koşan [Nisa/116]; Allah'ı, melekleri, kitapları, peygamberleri ve ahireti inkar eden [Nisa/136]; Allah'a ve Resulü'ne asi olan [Ahzab/36]; Allah'ın ve müslümanlann düşmanını dost edinen [Mümtehine/1]; başkasının hevasına uyan [En'âm/56]; Allah'ı inkar eden ve O'nun yolunu engelleyen [Nisa/167]; sapık topluluğa uyan ve din hakkında haddi aşan [Maide/77]; nefsini tanrı edinen [Casiye/23]; Allah'ın verdiği misali an-lamamazlıktan gelen [Bakara/26]; inandıktan sonra kâfirliğe düşüp, inkarda daha da ileriye giden ve tevbesi kabul edilmeyen [Âl-i İmran/90]; Allah'ın rahmetinden ümidini kesen [Hicr/56]; nefsine mağlup olan [Mü'minûn/106]; kalp, göz, kulak gibi duyu organlarını yerli yerinde kullanmayan [A'raf/179]; meşru olmayan cinsel istekte bulunan [Yusuf/30]; dünyayı ahirete tercih eden; Allah'ın yolunu engelleyen ve o yolun eğriliğini isteyen [İbrahim/3]; zulmeden [Meryem/38]; Allah'ı anmaya karşı kalbi katılaşan [Zümer/22]; kıyametten şüphede olan [Şura/18]; Allah'ın peygamberine uymayan [Ahkaf/32]; peygamberleri yalanlayıp, Allah'ın hiçbir şey indirmediğini söyleyenler [Mülk/9].

Allah'ın gazabına uğrayanlar ile sapıtan insanların müşterek özelliklere sahip oldukları bu ayetlerden anlaşılmaktadır.

Kişi, gazaba uğrayan ve dalâlete düşen insanların yolunu dışarıda bırakıp Allah'tan doğru yola iletilmeyi isterken, bütün bu yanlış davranışlardan da sıyrılmak istemektedir. Gazaba uğrayanları sırf hristiyanlara, sapanları da ya-hudilere izafe etmek yanlış olur. Her inanışta olanların arasında bu tip insanlar vardır. Gazaba uğramayı ve sapkınlığı, belli bir inanç grubuna has kılmak, taraflı bir yargı olur. [167]

Fatiha Suresinin Namazlarda Okunması Ve Kur'an'ın Anası Olarak Kabul Edilmesi

Fatiha suresinin namazın her rekatında okunması ve onun Kur'an'm anası olma vasfını kazanması nereden gelmektedir? Bu sorunun cevabını Fahruddîn Râzî'nin, Fatiha'nın eğitim açısından etkinliğine yüklediği manadan yola çıkarak verebiliriz. Bazı ilavelerle onun görüşünü sunmaya çalışacağız.

1. (elhamdülillah) diyen insan, sahip olduğu nimetle yetinerek daha çok kazanma hırsını frenler. Çünkü hamd, şükrü de içine almaktadır. Hamd ve şükür, kişinin yeterlilik duyduğunu ifade etmekte ve onu harekete geçirmektedir.

2. (rabbi'l-alemîn) diyen insan, elde edemediklerine karşı hır-

sim ve elde ettiklerine karşı cimriliğini disipline etmiş olur. Böylece şehvet ve lezzetlerin peşinden koşmanın belası da ondan uzaklaşmış olur. Çünkü her şeyi yaratan, besleyip büyüten ve terbiye edenin Allah olduğunu söyleyecek kadar asil bir ruha sahip olan insan, hırslı ve cimri olamaz. Kendini aşağılayacak şehvetin peşinden koşamaz.

3. (Rahman, rahim ve mâliki yevmi'd-dîn) diyen insan, bu bilinciyle gazab ve öfkesini yenmiş olur. Yüce Allah'ın, rahman sıfatı gereği çalışana vereceğini bilen insan, başkasına çeşitli nimetlerden dolayı haset etmez. Başkalarına sahip oldukları nimetlerden dolayı haset etmeyeceğinden, düşmanlık duygulan da beslemez. Çünkü bu insan bilir ki, Allah rahmetini layık olanlara verir. Rahîm diyen insan, Allah'ın merhametinin farkındadır. İnsanlara karşı daima merhametli davranır. Merhamet onun ahlâkî erdemlerinden biri haline gelir, Başka bir ifadeyle, Allah'ın merhamet sıfatını anan insan, kendi merhamet duygusunu kabartıp dalgalandırmış olur. Allah'ın rahmeti ve merhameti onun ruhuna yansımış olur.

4. (İyyâke na'budu=yaliniz sana ibadet ederiz) demekle de kibrini ortadan kaldırır ve böylece şirkten kurtulmuş olur. Gönlündeki şirk tortularını bu ifadeyle fırlatıp atar. Böylece gönlünü gizli ve aşikâr şirkten temizlemiş olur. Allah'ın huzurunda acizliğini ve O'na karşı kulluğunu ifade etmekle kendi gururunu, yani kibrini ayaklar altına almış olur. Çünkü kibir, Allah'a kulluk yolunu tıkamakta, insanın kendi kendine tapmasına sebep olmaktadır.

5. (Ve iyyâke nesta'în=ve yalnız senden yardım dileriz).

Sadece Allah'a sığınan ve yardım dileyen kimse, kendini yetersiz gördüğü için, kendini beğenme psikolojisinden kurtulmuş olur. Kibir ve kendini beğenme gibi olumsuz duygulardan sıyrılan insan, Allah'tan bekleyeceği şeyler için dua etmeye yönelir.

6. (Ihdina's-sırâta'l-mustakîm=Bizi doğru yola ilet).

Dikkat edilirse, kişi sadece kendini düşünme yerine, başkalarını da düşünmekte ve duasına diğer insanları da katmaktadır. Bu tarz bir dua, insana bencilce davranmamanın erdemini vermekte ve öğretmektedir. Kendisi için yaptığı duaya başkalarını da katma eylemi, kâmil insan olmanın üst basamaklarına tırmanmanın göstergesi olmanın yanısıra, ferdî şuurun sosyal şuura dönüşümünün de ifadesi olmaktadır. Başkalarının iyiliğini düşünmek, din eğitimi ile sağlanmak istenen önemli bir gelişmişlik düzeyidir. İnsanları, sadece kendilerini düşünen fertler olmaktan çıkarıp, onların sosyal şuura katılan bireyler olmalarını temin etmek, eğitim açısından önemli bir basandır. Bu tip bir bilinç, insanın gönlünden şeytanı çıkarıp, oraya insanı koyma gücünün elde edildiğinin göstergesi olmaktadır. Şeytanı gönlünden çıkarıp, oraya insan sevgisini koyma erdemi, Fatiha suresinin pedagojik etkinliğine işaret etmektedir.

7. (Kendilerini nimetlendirdiklerinin yoluna).

Fatiha suresinin bu ayetini duaya dönüştüren insan, hangi insan tipini örnek alması gerektiği bilincini kazanmış demektir.

Bu ifade, eğitimin gelişigüzel yapılmadığının, amacının belli olduğunun bir göstergesidir. Fatiha'yı iyi anlayan insan, model insanların kimler olacağının farkındadır. O model insanlar, ilahî eğitimden geçmiş, belli sıfatlar kazanmış ve Allah katında belli bir yere gelmişlerdir. Eğitimde örnek alma ve örnek edinme olguları çok önemli bir yer tutmaktadır. Özellikle gençlerin kimleri model aldıkları bilinirse, o toplumun değer anlayışı, gelişmişliği ve manevî olgunluğu iyice tesbit edilebilir.

8. (Gazaba uğrayan ve sapıtmışlann yoluna değil).

Bu ifade, müslüman bir insanın, olumsuz ve çıkmaz olan yolların neler olduğunu bildiğini göstermektedir. Hayatın olumsuz yönlerini insana anlatmak, tanıtmak ve bu bilinci kazandırmak, eğitimin en başta gelen görevlerinden biridir. Allah'ın kimlere gazap ettiğini ve kimlerin sapık yola düştüğünü bilen bir insan, bilinçli ve ahlâkî davranışı kazanmanın büyük bir yüzdesini halletmiş demektir. Bu bilinç olmadan, ahlâkî davranış, tesadüfîlikten kurtulamaz. Sosyal ahlâk da, tesa-düfî davranışlar üzerine oturamaz ve sürekliliğini sağlayamaz.

Fatiha suresi bu pedagojik etkinliği ile ummu'l-Kur'an (Kur'an'ın anası) olmaya hak kazanmıştır. Sanki Kuf'an'm diğer ayetleri ondan doğup bağımsızlıklarını kazanmışlardır. Bir bakıma, bütün Kur'an/tüm ayetler, Fatiha suresinin açılımıdır. [168]

[1] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/65.

[2] Zemahşerî, Keşşaf, 1/23-24; Fahruddîn Râzî, Tefsîr-i Kebîr, trc. Suat Yıldırım ve arkadaşları, s. 245-251; Kâdî, Envâru't-Tenzîl ve Esrâru't-Te'vtl (Mecmau't-Tefâsîr), İstanbul ts. 1/16-17; Elmalık M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, İstanbul ts., s. 27-29.

[3] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/66.

[4] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/66.

[5] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/66-67.

[6] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/67.

[8] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/67-68.

[9] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/68.

[10] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/68.

[12] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/68-69.

[13] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/69.

[14] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/69.

[15] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/69.

[16] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/69.

[17] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/70-71.

[20] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/71-72

[21] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/72.

[22] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/72.

[23] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/72-73.

[24] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/73.

[25] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/73-74.

[26] İsfehânî, ayetteki şeyâtîn kavramına, insanlar ve cinlerden olan arkadaşlar manasını vermiştir. Hâzin reisleri, Râzî münafıkların önde gelenleri olduğunu söylemektedir.

[27] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/74.

[28] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/74-75.

[29] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/75.

[30] İsfehânî, Hâzin, İbn Abbâs, Nesefi, ayette geçen mercûmîn kelimesine "öldürülmüşlerden"; Kâ-Ji. "Uğursuzluğa uğrayan ve dövülenlerden" manalarını vermişlerdir.

[31] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/75.

[32] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/75-76.

[33] Hz. İbrahim'in babası, seni "recmederim" derken, taşla öldürmeyi mi kasdetmiştir? İsfehânî, "kötü söz söyleme"; Nesefi, "taşla öldürme"; "Kâdî, "kötü söz söyleme"; Hâzin "kötü söz söyleme" İbn Abbâs da "kötü söz söyleme" manasını vermişlerdir.

[34] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/76.

[35] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/76.

[36] İsfehânî. el-Müfredâtfi Garîbi'l-Kur'ân, Beyrut, ts, s. 190.

[37] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/76-77.

[38] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/77-78.

[39] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/78-79.

[40] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/79-80.

[41] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/80-81.

[42] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/81-82.

[43] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/82.

[44] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/82.

[45] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/82-83.

[46] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/83.

[47] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/83-84.

[48] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/84.

[49] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/84.

[50] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/84-85.

[52] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/85.

[54] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/86.

[56] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/86-87.

[57] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/87-88.

[58] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/88.

[61] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/88-92.

[62] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/93.

[63] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/93-94.

[64] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/94-95.

[65] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/95-96.

[66] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/96.

[68] Bu izahlar için bkz. Zemahşerî. age. 1/46: Fahruddîn Râzî. age. 1/306-307: Kâdî Beydâvî, age, 1/25; Hâzin, a.g.e., Nesefî de aynı açıklamaları yapmıştır.

[69] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/96-97.

[70] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/97.

[72] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/98.

[73] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/98-99.

[74] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/99-100

[75] Âl-i İmran/80; İsfehânî, Müfredat'ta bu manayı vermektedir.

[76] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/100.

[77] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/100.

[80] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/100-102.

[81] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/103.

[82] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/103-104.

[83] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/104.

[84] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/104-105.

[85] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/105.

[90] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/105-106.

[91] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/107-109.

[92] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/109-112.

[94] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/112-113.

[95] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/113.

[96] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/113.

[97] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/113-114.

[98] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/114.

[99] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/114.

[100] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/114

[101] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/114-115.

[102] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/115-116.

[103] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/116.

[104] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/116-118.

[105] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/118.

[106] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/118.

[108] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/118-119.

[109] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/119.

[110] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/19.

[111] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/119-120.

[112] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/120.

[113] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/120.

[114] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/120.

[115] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/120-121.

[116] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/121-122.

[119] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/122-125.

[120] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/125.

[121] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/125-126.

[122] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/126.

[123] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/126-127.

[124] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/127-130.

[125] Taha/114; Mü'minûn/116; Haşr/23; Cuma/l; Kamer/55'te de geçmektedir.

Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/130-131.

[126] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/131-132.

[127] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/132.

[128] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/132.

[130] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/133-134.

[131] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/134.

[132] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/134-135.

[133] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/135-136.

[134] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/136.

[135] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/136-138.

[136] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/138-139.

[137] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/139.

[138] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/139-142.

[139] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/142-143.

[140] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/143.

[141] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/143.

[142] Muhammed Esed, Kur'ân Mesajı, III/1072, 38. dipnot.143.

Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/143-144.

[143] Nesefî, Zariyat/56 ayetini bu şekilde tefsir etmektedir.

[144] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/144.

[145] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/144.

[146] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/144-147.

[147] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/147.

[148] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/147.

[150] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/147-151.

[151] Şemseddîn Sami, Kâmûs-i Türkî, sırat maddesi; Karl von Steuverwald, a.y.m.

[152] İbn Manzûr, Lisânu'l-Arab, Kâ-me md.

[154] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/151.

[156] Şemseddîn Sâmî, age, müstakîm md.

[159] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/151-154.

[160] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/154.

[161] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/155-156.

[162] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/156-157.

[163] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/157.

[164] Elmalı Hamdi Yazır, age, 1/127-128.

[165] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/157-159.

[166] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/159.

[167] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/159-160.

[168] Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları: 1/160-162