145. — 152. AYETLER

Meali

145. (Ey Peygamber!) And olsun ki sen, kendilerine kitap verilmiş olan Yahudi ve Hristiyanlara her türlü âyet ve mucizeyi versen bile yine de senin kıblene uymazlar (dönmezler). Sen de onların kıblesine uyacak değilsin. Kaldı ki, onlardan kimi diğerinin kıblesine de uymazlar. And ol­sun ki, sana gelen bunca ilimden sonra eğer onların arzu ve isteklerine fa­raza uyarsan, o takdirde sen mutlaka zalimlerden olursun.

146. Kendilerine kitap verdiğimiz Yahudi ve Hristiyanlar, kendi öz çocuklannı tanır gibi Muhammed'in peygamber olduğunu bilir ve tanır­lar. Bu gerçeklere rağmen yine de içlerinden bir grup bile bile hakkı (ger­çeği) mutlaka gizlerler.

147. Hak ve ebedî gerçek Rabbin tarafından sana bildirilendir. O halde sakın şüphelenenlerden olma!

148. Herkesin yüzünü dönderdiği bir ciheti (kıblesi) vardır. Öyle ise hayırda (Kabe'ye dönüşte) yarış edin! Her nerede olursanız olun, ni­hâyetinde Allah hepinizi bir araya getirecektir. Muhakkak Allah her şeye kadirdir.

149. Nereden ve hangi araçla yola çıkarsan çık, namazda mutlaka yüzünü Mescit-i Haram'a (kıbleye) doğru çevir! Çünkü bu, Rabbin tara­fından sana gelen gerçek emirdir. Allah yaptıklarınızdan habersiz değil­dir.

150. Nereden ve hangi araçla yola çıkarsan çık, namazda yüzünü mutlaka Mescit-i Haram'a (kıbleye) doğru çevir! (Ey Müslümanlar!) Dünyanın neresinde olursanız olun, yüzlerinizi Mescit-i Haram tarafına döndürün ki, içlerinden zalim olanlar dışında insanlar sizin aleyhinizde kıble için kullanabilecekleri bir hüccete (delile) sahip olmasınlar. Sakın onlardan korkup çekinmeyin, benim sizi cezalandırmamdan korkun! Böylece size karşı olan nimetlerimi tamamlayayım da bu sayede doğru yolu bulaşınız.

151. Nitekim içinizden size bir peygamber gönderdik. O size bizim âyetlerimizi okur, sizi arındırır ve size Kitabı ve hikmeti öğretir. Ve o size bilmediğiniz şeyleri de öğretir.

152. Öyleyse siz benim hükümlerimi uygulayarak beni anın ki, ben de sizi mağfiretimle anayım. Benim nimetlerime şükredin ve sakın nan­körlükte bulunmayın. [1]

Tefsiri

145 - (Ey Peygamber!) And olsun ki sen, kendilerine kitap ve­rilmiş olan Yahudi ve Hristiyanlara her türlü âyet ve mucizeyi ver­sen büe yine de senin kıblene uymazlar (dönmezler). Sen de onların kıblesine uyacak değilsin. Kaldı ki, onlardan kimi diğerinin kıblesine de uymazlar. And olsun ki, sana gelen bunca ilimden sonra eğer on­ların arzu ve isteklerine faraza uyarsan, o takdirde sen mutlaka za­limlerden olursun.

"(Ey peygamber!) And olsun ki sen, kendilerine kitap verilmiş olan Yahudi ve, Hristiyanlara her türlü âyet ve mucizeyi versen bile," Bu âyette Rabbimiz bunlar arasında inatçı olanları murad ediyor. Dolayısıyla, bu türden inatçılara Kabe'nin hak ve gerçek kıble olduğunu, oraya mutlaka dönülmesi gerektiğini çok açık, net ve kesin delil ve kanıtlarla bile ortaya koymuş olsan, "Yine de senin kıblene uymazlar." Çünkü bunların sana uymama­ları, sana uymayı terk etmeleri herhangi bir şüpheye dayalı değil ki, ortaya koyacağın. kanıtlarla şüphelerini ortadan kaldırasın. Onların sergile­dikleri tavır ve durum sadece inada ve bir de kendilerini üstün kabul etme kibirliliğine dayanmaktadır. Kaldı ki, bunlar kendi yanlarında bulunan hak kitaplarında senin niteliklerini görüp okumuşlar ve hepsini de hak ve gerçek olduğunu öğrenmişleredir. Kasemin yani yeminin mahzuf (gizli) olan cevabı, şartın cevabı yerindedir.

"Sen de onların kıblesine uyacak değilsin." Bu ifade ile Rabbimiz İslâm düşmanlarının bu türden beklentilerine de kesin noktayı koymuş oluyor. Çünkü bunlar herhangi bir mecburiyet kar­şısında böyle bir davranış sergileyebilirler. Nitekim bunlar:

"Eğer bizim kıblemize (Kudüs) üzerinde sebat etmiş olsaydı, bu tak­dirde biz de onun, bizim beklemekte olduğumuz arkadaşımız (peygamber) olduğunu umabilirdik." dediler. Böylece Hz. Peygamber (Saiiallâhu Aleyhi ve Sellemfm kendi kıblelerine dönme beklentisi içine girdiler.

Âyette onlara ait kıble meselesini tekil olarak zikretti. Oysa biri Yahudilere ve biri de Hristiyanlara ait olmak üzere iki kıble bulunmak­tadır. Bunu nedeni her ne kadar bunların her birinin kendilerine ait bir kıbleleri var ise de, batıl de birleşmeleri nedeniyle hedef açısından tek ol­dukları içim, kıble de tekil olarak getirilmiştir.

"Kaldı ki onlardan kimi diğerinin kıblesine de uymazlar." Yani her ne kadar bu kitap ehli sana muhalefette, karşı çıkmada ittifak içine girseler bile, bunlar da kıble meselesinde kendi aralannda da tartışmalıdırlar. Onların sana muvafakatlan nasıl ki beklenemezse, kendi aralannda ittifakları da beklenemez. Çünkü Yahudiler Kudüs'e (Beyt-i Makdis'e) doğru yönelirlerken, Hristiyanlar ise güneşin doğuşunu bekler ve ona dönerler.

"And olsun ki sana gelen bunca ilimden sonra, eğer sen onların arzu ve isteklerine (faraza) uyarsan," Yani delil, burhan ve kanıtların açıkça meydana çıkmasından sonra ve kıblenin de gerçekte Kabe olduğunu öğrendikten sonra, Allah'ın dininin de İslâm'dan başkası olmadığı gerçeğini kavradıktan sonra (faraza) onlara uyarsan, takdirde sen mutlaka za­limlerden olursun." Sen de o iğrenç zulüm planı içerisinde yer almış olur ve o suçu işlemiş olursun.

İşte burada dinleyenlere ve duyanlara bir lütuf ve ikram yer almak­tadır. Kişiyi hakka yöneltmek ve onda sebat açısından sevaba aşın bir teşvik vardır. Aynı zamanda aydınlandıktan ve gerçekleri anlayıp kavra­dıktan sonra delile göre hareket etmeyi bırakıp hevâ ve istekleri doğrul­tusunda hareket edenleri de uyarıp ve tehdit ediyor, sakındırıyor.

Bir yoruma göre ahirde ilk değerlendirmede sanki hitap Rasulûllah (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) imiş gibi gözükse de bundan asıl murat olunan ümmetidir. İşte âyetin bu noktasında, üzerinde vakfetmek lâ­zım gelir. Eğer vasi edilir, yani durmayıp geçilirse, bu takdirde, bundan sonra gelecek olan âyet yani, ke­limesinin sıfatı olmuş olur. [2]

146 - Kendilerine kitap verdiğimiz Yahudi ve Hristiyanlar, kendi öz çocuklarını tanır gibi, O'nun (Muhammed'in) peygamber ol­duğunu bilir ve tanırlar. Bu gerçeklere rağmen yine de içlerinden bir grup bile bile hakkı (gerçeği) mutlaka gizlerler.

"Kendilerine kitap verdiğimiz Yahudi ve Hristiyanlar onun (Muhammed'in) peygaml)er olduğunu bilir ve tanırlar."

Az önce gördüğümüz gibi, kelimesinde durulmadığı ve doğrudan geçildiği takdirde, ibaresi bunun sıfatı oluyordu. Bu ibare aynı zamanda mübteda ve bunun haberi de, kelimesidir. Yani Kitap ehli Hz. Muhammed (Sallallahu Aleyhi ve Sellem), Kur'an'ı ya da kıblenin değiştirilmesi gerçeğini bilip tanırlar, demektir. Ancak bu görüşler içinde ilk görüş daha sahihtir, geçerlidir.

Çünkü bundan sonra gelen âyetin şu kısmı bu gerçeğe ışık tutmaktadır. Şöyle ki:

"Kendi öz çocuklarım tanır gün .." Nitekim Abdullah b. Selâm diyor ki:

— Ben onu (Muhammed'i), onun bir peygamber olduğunu, kendi öz çocuğumu bildiğimden daha iyi biliyor ve tanıyorum.

İşte bunun üzerine Hz. Ömer ona:

— Neden ve nasıl? diye sorar. O da:

—  Ben Muhammed'in peygamber olduğundan şüphe eden biri deği­lim. Çocuğuma gelince ondan şüphe ederim. Çünkü belki annesi bana iha­net etmiş olabilir, diye cevap verince Hz. Ömer de derhal gidip onun al­nından öper.

Bu gerçeklere rağmen yine de içerinden -İslâm'ı kabul etmemiş olan- bir grup -sırf haset ettiklerinden ve inatlarından dolayı- bile -Allah'ın kitaplarında a-çıklamış olduğu söz konusu- hakkı (gerçeği) mutlaka gizlerler. [3]

147 - Hak ve ebedî gerçek Rabbin tarafından sana bildirilen­dir. O halde sakın şüphelenenlerden olma!

"Hak ve- ebedî gerçek Rabbin torafindan sana bildirilendir. O halde sakın -bunu Rabbin tarafından ol­duğundan- şüphelenenlerden olma!"

Burada, mübtedadır. de bunun haberidir. kelimesinin başındaki yani belirtme takısı cins manasındadır. Yani: "Hak ve gerçek başkasından değil, Allah'tandır. " Yani bu şu demektir:

"Hak, şu anda senin üzerinde bulunduğun ve kabul ettiğin gibi Allah tarafından olduğu sabit olan gerçektir. Yoksa şu anda kitap ehlinin üzerinde bulunduğu ve Allah tarafından sabit olmayan şey değildir, ki bu da batı­lın kendisidir."

Ya da bu ahd için yani hali hazır durumu göstermek ve bil­dirmek için olabilir. Bu da, Allah Rasulü Hz. Muhammed (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) in üzerinde bulunduğu gerçeğe işaret etmektir.

Veyahut bu kelime mahzuf (gizli) bir mübtedanın haberidir. Bu da, demektir. ise haberden sonra ikinci bir haberdir (yüklemdir). Ya da bu, haldir. [4]

148 - Herkesin yüzünü dönderdiği bir ciheti (kıblesi) vardır. Öyle ise hayırda (Kabe'ye dönüşte) yarış edin! Her nerede olursanız olun, nihâyetinde Allah hepinizi bir araya getirecektir. Muhakkak Allah her şeye kadirdir.

"Herkesin yüzünü dönderdiği bir ciheti (kıblesi) vardır." Her din erbabının kendisince yöneldiği bir kıblesi var-dır. Übey bu âyeti, olarak okumuştur.

bu zamir, kelimesine aittir. daki zamir de, kelimesine aittir. Yani: "O yüzünü o tarafa çevirir." Bura­da iki mef ulden biri hazfolunmuştur (gizlenmesi).

Ya da, yüce Allah'a aittir. Yani: "Onu o tarafa yönlendiren Allah 'tır, " demektir. Kıraat imamlarından Ibn Amir, olarak okumuştur. Yani, "Onların yöneldiği cihete onları yönlendiren de Allah' tır. " Mana şöyle olmaktadır: "Sizden olsun, sizden başkaları olsun her bir ümmetin yöneldiği bir kıblesi vardır."

"Öyleyse -sizler- hayırda -kıble konusunda

olsun başkaca hayır olan şeylerde olsun sizden başkalarıyla-yarış edin!"

"-Siz ve düşmanlarmız-her nerede olursanız olun, nihâyetinde -kıyamet günü- Allah hepinizi bir araya getirecektir." Böylece kim hak üzere ve kim batlıdadır, aralarında ayırıcı hükmünü ortaya koyacaktır.

Veya: "Ey Muhammed ümmeti! Sizden her biriniz için bir yön, kendi­sine doğru yönelip namaz kılacağınız yönlerden, güney, kuzey, doğu ve batı olmak üzere bir ciheti, Kabe'ye bir bakış açısı vardır. Dolayısıyla bu yön­lerden en değerli olanında yarışın. Gerçi bu yönler farklı yönler olsalar bile, bunların içerisinde Kabe'ye yönü olan hangisi ise en değerli yön de orasıdır. İşte siz bu farklı cihetlerden hangisi üzerinde olursanız olun, Allah hepinizi toplayıp bir araya getirecektir. Böylece hepinizin namazını da sanki siz tek bir yöne doğru kılmışsınız gibi değerlendirecektir. Sanki sizler gerçekte Mescit-i Haram'da imişsiniz ve orada namaz kılıyormuşsunuz gibi olacaksınız.

"Muhakkak Allah her §eye ka­dirdir." [5]         

149 - Nereden ve hangi araçla yola çıkarsan çık, namazda mutlaka yüzünü Mescit-i Haram'a (kıbleye) doğru çevir! Çünkü bu, Rabbin tarafından sana gelen gerçek emirdir. Allah yaptıklarınızdan habersiz değildir.

"Nereden -hangi belde ya da ülkeden- ve hangi araçla yola çıkarsan çık, -namaz kıla­cağın zaman- namazda mutlaka yüzünü Mescit-i Haram'a (kıbleye) doğru çevir! Çünkü bu -sana emredilen şey- Rabbin tarafından sana gelen gerçek ub' emidir. Allah yaptıklarınızdan habersiz değildir."

Kıraat imamlarından Ebu Amr, kelimesini, harfiy­le, olarak okumuştur. [6]

150 - Nereden ve hangi araçla yola çıkarsan çık, namazda yü­zünü mutlaka Mescit-i Haram'a (kıbleye) doğru çevir! (Ey Müslü­manlar!) Dünyanın neresinde olursanız olun, yüzlerinizi Mescit-i Ha­ram tarafına dönderin ki, içlerinden zalim olanlar dışında insanlar sizin aleyhinizde kıble için kullanabilecekleri bir hüccete (delile) sa­hip olmasınlar. Sakın onlardan korkup çekinmeyin, benim sizi ceza­landırmamdan korkun! Böylece size karşı olan nimetlerimi tamam­layayım da bu sayede doğru yolu bulaşınız.

"Nereden ve hangi araçla yola çıkarsan çık, na­mazda yüzünü mutlaka Mescit-i Haram'a (kıbleye) doğru çevir! (Ey Müslümanlar!) Dünyanın neresinde olursanız olun, yüzlerinizi Mescit-i Haram tarafına döndürün ki" İşte bu tekrar, kıble olayı ile ilgili durumun ne kadar önemli olduğunu te'kit, teyit ve teşdit içindir. Çünkü nesh olayı aslında beraberinde fitne ve şüphe durumunu da getirir.

İşte bu tekrarların sebebi, Müslümanlar arasındaki şüpheyi önlemek ve gerçek üzerinde sebat etmelerini sağlamaktır. Dikkat edilirse bütün yapılan bu tekrarlarda farklı farklı yol ve yöntem izlenmiştir. Bu açıdan bunu yararları da buna göre farklıdır.

"İnsanlar sizin aleyhinizde kıble için kullanabilecekleri hır hüccete (delile) sahip olmasınlar." Yani, şanı yü­ce olan Allah, âyetlerinde kıble konusunda hüccet gösterme ile alâkalı olarak size gereken tanıtmada bulunmuştu. Örneğin:

"Herkesin yüzünü çevirdiği bir ciheti (kıblesi) vardır."[7] gibi.

Yani Yahudiler için sizin aleyhinizde, kıblenin tahvili (değiştirt­mesi) ile alâkalı olarak Tevrat'ta yer alanın aksine aleyhinizde bir hüccet, delil ve kanıta sahip olmasınlar. Âyette, ''hüccet/delil" adı inatçıların sözlerine karşılık mutlak manada zikredilmiş oldu. Çünkü inat içinde o-lanlar, ileri sürdükleri görüşlerini sanki birer hüccet imiş gibi hep su­narlar.

"içlerinden zatim olanlar dışında sizin aley­hinizde ....." İşte âyetin bu kısmı, "nas/insanlar" ifadesinden istisna edil­miş, dışarıda tutulmuştur. Yani Yahudiler içinde oldukça inatçı olanlar dışında kalan diğerleri lehine ve sizin aleyhinize ellerinde bir hüccetleri bulunmasın. Çünkü Yahudilerin inatçı ve azılı takımı:

"Muhammed bizim kıblemizi sırf eski dinine dönmek istemesi ve bel­desini sevmesi bakımından bizim dinimizi terk etti. Eğer Muhammed hak ve gerçek üzere olsaydı mutlaka geçen peygamberlerin kıblesine, Beyt-i Mak-dis'e bağlı kalırdı." Ya da bunun manası şöyledir:

"Arapların atası olan İbrahim ve İsmaiVin kıblesi durumundaki Kabe­'ye doğru ibadeti terk etmeniz bakımından Arapların sizin aleyhinize olarak ellerinde bu manada bit kanıtları olmasın."

"İçlerinde zalim olanlar dışında" ifadesiyle işaret olunmak istenen Mekke halkıdırlar. Çünkü onlar bu kıble olayı üzerine şöyle demeye başlamışlardı:

"Şimdi Muhammed gerçeği gördü ve böylece atalarının kıblesine dön­müş oldu. Artık atalarının dinine de döneceği zaman oldukça yakındır."

İşte bundan sonra onları uyarmak maksadıyla yeniden Rabbimiz meseleye şöyle girmiş oldu:

"Sakın onlardan korkup çekinmeyin." Sakın onların kıbleniz hakkındaki sakat görüşlerinden ve dil uzatmalarından korkup ürkmeyin. Çünkü onlar size zarar veremezler.

"Benim sizi cezalandırmamdan korkun!" Bunun için de benim emrime aykırı hareket etmeyin.

"Böylece size karsı olan nimetlerimi ta­mamlayayım da" Sizin aleyhinize bir hüccet bulamasmlar delil getireme-sinler için size gerçeği öğrettim. Bir de sizi doğru yola iletmemle ve Ka­be'ye yönlendirmemle size karşı olan nimetlerimi tamamlayayım da...

"Bu sayede doğru yolu -İbrahim'in kıblesine dönme gerçeğini- bulazyız." [8]

151 - Nitekim içinizden size bir peygamber gönderdik. O size bizim âyetlerimizi okur, sizi arındırır ve size Kitabı ve hikmeti öğ­retir. Ve o size bilmediğiniz şeyleri de öğretir.

"Nitekim içinizden -Araplardan- bir peygamber gönderdik."

Bu âyette bulunan, kelimesinin başında yer alan, har­fi, ya bir öncesine mütealliktir, yani bağlantılıdır. Dolayısıyla bunun ma­nası şöyledir:

"Dünyada size Rasul (elçi) göndererek nasıl ki nimetimi tamamlamış isem, ahirette de size sevap vererek nimetimi tamamlayacağım."

Ya da bu, mabadine (kendisinden sonra gelen cümleye) müteallik­tir. Bu takdirde de mana şöyle olur;

"Nasıl ki size peygamber göndererek sizi anmış (size yol göstermiş) isem, siz ede bana itaat ederek beni anını ki, ben de sizi sevap ile ödüllendi­rerek anayım,"

İşte bu yoruma göre, kelimesi üzerinde (okuma esna­sında) vakfedilir (durulur). Ancak ilk yoruma göre ise bu kelime üzerinde vakfolunmaz.

"O sîze bizim âyetlerimizi -Kur'an'ı- okur," "sizi arındırır, size Kitabh -Kur'an'ı- ve hikmeti -Sünneti- ve fıkhı -derin anlayışı- öğretir."

 size bilmediğiniz -ve fakat öğrenilmesi ancak vahiy yoluyla kazanılabilecek- şeyleri de Öğretir." [9]

152 - Öyleyse siz benim hükümlerimi uygulayarak beni anın ki, ben de sizi mağfiretimle anayım. Benim nimetlerime şükredin ve sakın nankörlükte bulunmayın!

''Öyleyse siz benim hükümlerimi uygulayarak beni -takdir ettiklerimle- anın ki, ben de sizi mağfiretimle ana­yım. " Veya siz beni sena ile anın ki, ben de size vereyim. Yahut siz ben­den isteyin ki, ben de sizi istediğinize erdireyim, ya da siz bana tevbe ederek beni anın ki, ben de sizi af ile anayım, yahut da siz beni ihlâs ve sa­mimiyetle anını ki ben de sizi kurtararak anayım ve nihayet siz beni münacat ile yakararak anın ki, ben de necat (kurtuluş) ile anayım.

''Benim nimetlerime -size nimet olarak verdiklerime- şükredin ve -verdiğim nimetlere karşı- nankörlükte bulun-mayın." [10]

153. — 157. AYETLER

Meali

153. Ey iman edenler! Sabır göstererek ve namazı vesile kılarak Allah'tan yardım isteyin. Şüphesiz Allah sabır gösterenlerle beraberdir.

154. Sakın Allah yolunda öldürülenleri, "ölüler" diye anmayın. Bi­lakis onlar (bitmediğiniz bir hayat ile) diridirler ve fakat siz bu gerçeği anlayamazsınız.

155. Yemin olsun ki, Biz, sizi mutlaka bir tür korku ile, bir çeşit aç­lıkla, mallardan, canlardan ve ürünlerden yana bir miktar eksiltmekle im­tihan edeceğiz. Sabır gösterenleri müjdele!

156. Sabır gösteren kimseler öyle kullardırlar ki, kendilerine her­hangi bir musibet (belâ) geldiğinde; "Biz Allah'a ait kullarız ve biz vakti gelince O'na döneceğiz." derler.

157. Rablerinden gelecek olan mağfiret ve rahmet işte bu özellilere sahip olanlaradır. Ve işte bunlar doğru yola erenlerin ta kendileridir. [11]

Tefsiri

153 - Ey iman edenler! Sabır göstererek ve namazı vesile kıla­rak Allah'tan yardım isteyin. Şüphesiz Allah sabır gösterenlerle be­raberdir.

Ey iman edenler!

Sabır göstererek ve namazı vesile kılarak Allah'tan yardım isteyin.M Çünkü sabır sayesinde insan her tür erdemliliğe erişebileceği gibi namaz saye­sinde de her tür menhiyattan, kötülüklerden uzak durur. Zira namaz her kötülüğü yasaklar ve onlara engel olar.

"Şüphesiz Allah sabır gösterenlerle beraberdir." Çünkü, onlara zafer vermekle ve yardımlarını esirgememekle onların ya­nındadır. [12]

154 - Sakın Allah yolunda Öldürülenleri, "ölüler" diye anma­yın. Bilakis onlar (bilmediğiniz bir hayat ile) diridirler ve fakat siz bu gerçeği anlayamazsınız.

"Sakın Alla/ı yolunda öl­dürülenleri, "Ölüler" diye anmayın." Bu âyetin nüzul (iniş) nedeni Bedir savaşında şehit edilenlerle alakalıdır. Bu savaşta on yedi sahabi şehit olmuş idi. İşte Allah yolunda canlarını ortaya koyan bu manadaki insan­lara diğer ölüler gibi sıradan ölü gözüyle bırakılmaması gereğine işaret edilmektedir.

"Bilakis onlar (bilmediğiniz bir hayat ile) diridirler ve. fakat siz bu gerçeği anlayamazsınız." Siz bunun bilemezsiniz. Çünkü şehidin yaşadığı o hayat bu duyu organlarıyla hissedi­lip anlaşılamaz, bilinemez.

Hasan Basri'den gelen bir rivayete göre demiş ki:

"Gerçekten şehitler, Allah katında diridirler, bir hayat yaşamaktadır­lar. Onların nzıklan ruhlarına sunulur, işte bu rızık sunulma olayından onlar mutlu olurlar, haz ve sevinç duyarlar. Nitekim, cehennem ateşi de Fi­ravun ve arkadaşlarına sabah ve akşam gösterilir de onların ruhları da bundan ötürü acı ve ızdırap duyarlar."

Mücahid'in söylediğine göre: "Şehitler cennet rızıklarıyla mıhlandı­rılırlar ve cennetin içinde henüz yer almadıkları halde kokusunu duyup hissederler." [13]

155. Yemin olsun ki, Biz, sizi mutlaka bir tür korku île, bir çeşit açlıkla, mallardan, canlardan ve ürünlerden yana bir miktar eksilt­mekle imtihan edeceğiz. Sabır gösterenleri müjdele!

"Yemin olsun ki, Biz, sizi mutlaka bir tür korku île, bir çeşit aç­lıkla, mallardan, canlardan ve ürünlerden yana bir miktar eksiltmekle imti­han edeceğiz." Şimdi bu âyetteki bazı kelimeler üzerinde duralım:

Size, bu şekilde tıpkı denemeye tabi tutulanların hali gibi birtakım şeyler isabet ettireceğiz. Acaba sizlerden istenen Al­lah'a itaati, emirleri yerine getirip yasaklardan uzaklaşarak sabır gösteri­yor musunuz, göstermiyor musunuz? Sizi kesin olarak bunlarla sınaya­cağız.

Ayette söz konusu edilen belâ, felâket ve musibetlerden biraz tattırarak... Bu âyette belânın azlığına özellikle dikkat çekiliyor. Çünkü, herhangi bir insanın başına gelen musibet, belâ ne kadar büyük olursa olsun, mutla o belâ, ondan daha üstün ve ağır olanına göre azdır. Dolayısıyla bu gerçeğe işaret edilmiştir. Bununla beraber yüce Allah, her halükarda rahmetiyle, şefkat ve merhametiyle, bağişlamasıyla da kulları­nın yanında olduğunu insanlara gösteriyor ve gösterecektir. Aynı zaman­da kullarına henüz belâ ve musibet gelip çatmazdan önce insanın kendisi­ni her an bu gibi şeylere hazırlaması gerektiğini de bildirmiş bulunmak­tadır ki, ileride bu gibi durumlarda bunlayım içine girmesinler.

"korkudan" Yani düşman veya Allah korkusu gibi korkularla...Açlıkla yani kıtlık veya ramazan orucu nedeniyle olan açlık ile de imtihan edeceğiz. "Mallardanyana eksiltmekle" yani, canlı mallarınızın (hayvanlarınızın) ölümüyle veya ze­kat ile imtihan ederiz.

Bu kelime de ya, üzerine veya, üzerine matuf­tur. Yani mallardan bir kısmım eksiltmekle...

"canlardan yana," yani öldürülme ile, normal ölüm ile, hastalık ve yaşlılıkla da imtihan ederiz. "ürünlerden yana eksiltmekle,.." Yani ekili alanlarınızı herhangi bir şekilde musibetlere uğ­ratmakla ya da çocuklarınızın ölümüyle de imtihan edeceğiz. Çünkü ço­cuk insanın ciğerparesidir.

"Sabır gösterenleri müjdele!" Yani, yukarıda sayı­lan belâlar karşı sabır gösterenleri ya da, belâlar karşısında İstirca yapan­ları, yani "Biz Allah 'in kullarıyız, nihâyetinde Ona döneceğiz " diye tesli­miyet göstererek sabredenleri müjdele! Çünkü İstirca; Allah'a teslimiyet­tir ve işin hassasiyetini gerektiği gibi kavramaktır. Nitekim, bir hadiste şöyle Duyurulmuştur:

"Herhangi bir musibet ve belâ anında kim «Biz Allah'tan geldik, niha­yetinde Allah'a döneceğiz.» diye teslimiyet ve sabır gösterirse, Allah ona ver­diği musibeti ya da belâyı hafifletir, Ahiret hayatım güzel eyler ve Allah o kuluna verdiği musibet yerine kendisinin memnun ve hoşnut kalabileceği iyi ve salih bir şey (evlat) verir."[14] Hz. Peygamber (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem)'in kandili söner ve bunun üzerine şöyle buyurur:

"Biz Allah'tan geldik ve sununda O'na döneceğiz." der. Bunun üzerine kendisine bu da mı bir musibet ya da belâdır? diye sorulur. Rasulûllah

(Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) buyurur ki:

"Evet, mü'mine eza ve. sıkıntı veren her şey bir belâdır, bir musibettir."[15]

Bu hitap ya Rasulûllah (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem). aittir veya müjde beklentisi içinde bulunan herkesedir. [16]

156. Sabır gösteren kimseler öyle kullardırlar ki, kendilerine herhangi bir musibet (belâ) geldiğinde: "Biz Allah'a ait kullarız ve biz vakti gelince O'na döneceğiz." derler.

"Sabır gösteren kimseler öyle kutlardırlar kı\ kendilerine herhangi bir musibet - be­lâ geldiğinde: «Biz Allah'a ait kullarız ve biz vakti gelince, O'na döneceğiz.» derler."

Şimdi âyetteki kelimeler üzerinde duralım:

Mansubdur ve, kelimesinin sıfatıdır. Dola­yısıyla bu, kelimesi üzerinde vakfedilemez (okuma sıra­sında durulmaz). Aksine bu âyetin sorîunda yani, kelimesi üzerinde vakfolunur (durulur). Ancak, ile cümleye (âyete) başlayan ve, 'yi de haber kabul edenlere göre, keli­mesi üzerinde değil de, kelimesi üzerinde vakfeder (durur). Fakat, doğru olan görüş ilk görüştür. Çünkü, ve sonrası sabır olayım açıklamaktadır. Musibet ise, hoşlanılmayan, kişiyi huzursuz ve ra­hatsız eden şey demektir. Kelime ism-i faildir. Başına herhangi bir şiddet ve sıkıntı doğuran şey gelen manasınadır. Aynı zamanda, kelimesi üzerinde durulmaz. Çünkü, kelimesi, edatının cevabıdır. da cevabıyla birlikte, kelimesinin sılasıdır.

demekle mülkün Allah'a ait olduğunu ikrar ve kabul etmek, demektir. ile de kendimizin bir gün gelip yok olacağı­mızı, faniliğimizi ikrar ve kabul demektir. [17]

157 - Rablerinden gelecek olan mağfiret ve rahmet işte bu ö-zelIHere sahip olanlaradır. Ve işte bunlar doğru yola erenlerin ta kendileridir.

"Rablerinden gelecek olan mağfiret ve rahmet işle bu özelliklere sahip olanlaradır."

Ayetteki, kelimesi şefkat, acıma ve merhamet manasındadır. Bu kelime, yerinde burada kullanılmıştır. Dolayısıyla ke­lime hem merhamet ve hem şefkat yanı acıma manalarında değerlendiril­miştir. Yani "rahmet" ve "re'fet" manasını bünyesinde toplamıştır. Ör­neğin:

[18]âyetlerinde görüldüğü gibi.[19]

Dolayısıyla bunun manası şöyledir: "İşte bu özelliklere sahip olanlar için rahmet üzerine rahmet, şefkat üzerine şefkat vardır."

"Ve işte bunlar doğru yakı erenlerin ta ken­dileridir. " Hak ve doğru yolda olanlardır. Çünkü bunlar istircada bulun­muşlardır, Allah'ın emrine boyun eğmişlerdir.

Hz. Ömer (Radıyallahü Anh) der ki: "Şu iki denklik ve bir ilâve ne gü­zeldir. Bu iki denklik eşit olan şey ise, salât (re'fet, şefkat) ve rahmet (merhamet, acıma) ile hidâyet olup, doğrusu bu üçü ne güzeldir." diyor. [20]

158. —167, AYETLER

Meali

158. Şüphesiz Safa ile Merve Allah'ın alâmetlerindendir. Her kim Beytullah'ı hacceder veya umre yaparsa bunları tavaf etmesinde kendisi için bir günah (vebal) yoktur. Her kim de fazladan farz olmayarak gönül­den hayır işler, ibadet eder ve umre yaparsa şüphesiz Allah onun bu iyi­liklerini kabul eder ve tüm yaptıklarını da bilir.

159. Doğrusu bizim indirdiğimiz apaçık âyetleri ve doğru yolu, Ki­tapta (Tevrat ve İncil'de) insanlara açık seçik olarak bildirmemizden son­ra gizleyenler var ya, işte Allah onları rahmetinden uzak tutarak lanet eder ve lanet etme durumunda olan her varhk da onlara lanet (beddua) okur.

160. Ancak onlardan tevbe edenler, yaptıkları yanlışları düzeltip ta­mir edenler ve gizledikleri gerçekleri halka açıklayanlar var ya, işte ben onların tevbelerini (hakka dönüşlerini) kabul ederim. Çünkü ben tevbeleri çok çok kabul eden ve çok merhamet sahibi olanım.

161. Şüphesiz inkâr yolunu seçerek kâfir olanlar ve bu küfürleri üzerinde Ölenler var ya, işte Allah'ın, meleklerin ve tüm insanların da la­neti onların üzerinedir.

162. Onlar artık sürekli olarak hep bu lanet içindedirler. Onlardan ne azapları hafifletilir ve ne de yüzlerine bakılıp bir süre tanınır.

163. İlâhınız bir tek ilâhtır. O'ndan başka bir ilâh yoktur. O Rah­mandır, Rahimdir.

164. Şurası bir gerçektir ki, göklerin ve yerin yaratılmasında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelmesinde, insanlara yarar sağlayacak şey­lerle denizde yüzüp sefer yapan gemilerde, Allah'ın gökten indirip de Ölü durumundaki toprağı sayesinde canlandırdığı suda, yeryüzünde her türlü canlıyı üreterek dağıtıp yaymasında, rüzgarları ve yer ile gök arasında Allah'ın emrini hazır olarak beklemekte olan bulutları dünyanın dört bir tarafına yönlendirmesinde doğrusu aklım çalıştıran bir toplum için Al­lah'ın varlığının ve birliğinin delilleri vardır.

165. Bu delilleri düşünmeyen öyle insanlar da vardır ki, Allah'tan başka varlıkları Allah'a denk ilâhlar kabul ederler ve onları Allah'ı sever gibi severler. Oysa Allah'a iman edenlerin, Allah'a karşı olan sevgileri müşriklerin ilâhlanna (ilâhlaştırdıkları sistemlerine) olan sevgi ve bağlı­lığından çok daha fazladır. Keşke zalimler azabı gördükleri andan itiba­ren gerçeği anlayacakları gibi bütün güç ve kuvvetin Allah'a ait olduğu­nu, Allah'ın azabının pek şiddetli olduğu gerçeğini şimdiden anlayabilselerdi.

166.  îşte o andan itibaren o kendilerine uyu(lup arkalarından görüşmüşlerin, peşlerinden gelenlerden nasıl kaçıp uzaklaştıklarını görecek­leri anı da hatırla! Zaten azabı da görmüşlerdir ve aralarındaki her türlü bağlar da kopup kesilmiştir.

167. Kötülük önderlerine uyanlar liderleri için derler ki: "Keşke bizim için yeniden dünyaya dönüş imkanı olabilseydi de, onların şu anda bizden kaçıp uzaklaştıkları gibi biz de onlardan kaçıp uzaklaşsaydık!" İşte böylece Allah onlara amellerini içlerindeki hasret, pişmanlık ve ü-züntüyle gösterecek ve onlar cehennem ateşinden de çıkacak değillerdir. [21]

Tefsiri

158 - Şüphesiz Safa ile Merve Allah'ın alâmetlerindendir. Her kim Beytullah'ı hacceder veya umre yaparsa bunları tavaf etmesinde kendisi için bir günah (vebal) yoktur. Her kim de fazladan farz olma­yarak gönülden hayır işler, ibadet eder ve umre yaparsa şüphesiz Allah onun bu iyiliklerini kabul eder ve tüm yaptıklarını da bilir.

"Şüphesiz Safa ile Merve Allah'ın alâmetlerindendir." Safa ile Merve iki dağa ait isimlerdir. Bu iki dağ ise Allah için ibadet edilmesi gereken yer ve işaretlerdendir.

kelimesi, kelimesinin çoğuludur. Bu da alâ­met, işaret demektir.

"Her kim Beytullah'a hacceder," Kabe'ye gitme­ye niyet eder, "veya umre yaparsa" Kabe'yi ziyaret ederse, bunları tavaf etmesinde kendisi için bir günah (vebal)yoktur."

Hac: Bir yere veya şeye yönelmek, niyet etmek ve kasdetmek, de­mektir.

İtimar (umre) ise; ziyaret etmek, demektir. Daha sonraki dönem­lerde bu ikisi Beytullah'a niyetle onu ziyaret için kullanılmıştır ki, gidip oralarda görülüp ibadet edilmesi gereken yerlerde ibadet etmek olarak bir terim halini almıştır. Bu ikisi yani hac ve umre mana itibariyle hacca ni­yet ve ziyaret etmek manasındadırlar. Yani tıpkı özel isim halini almışlar­dır. Örneğin; nasıl ki "necm" dendiğinde herhangi bir yıldız değil de Sü­reyya yıldızı akla geliyorsa ve beyt dendiği zaman da herhangi bir ev de­ğil Kabe akla geliyorsa hac ve umre dendiği zaman da başka bir yere yö­nelmek ve ziyaret etmek değil, Beytullah'ı niyetle oraya yönelmek ve orayı ziyaret etmek akla gelir.

yani kendisine bundan dolayı bir günah,-vebal ve sakınca yoktur. Bu kelime, demektir. Bu kelimede, harfi, harfine idgam olunmuştur.

Tayf'/Tavaf: Esas itibariyle bir şeyin etrafında ya da çevresinde do­lanıp yürümek demektir. Burada ise, âyette adı geçen Safa tepesiyle Mer­ve tepesi arasında gidip gelme yani sa'y etmektir.

Anlatıldığına göre İslâm öncesi cahili dönemde burada iki put var­mış. Bunlardan İsafe adlı put Safa tepesi üzerinde bulunurmuş ve Merve tepesi üzerinde de Naile adındaki put yer alırmış. Güya bu iki put aslında biri erkek ve diğeri de kadın olmak üzere iki insan imişler. Kabe içinde zina fiilim işlemişler ve Allah böylece onları cezalandırmak üzere iki taşa dönüştürmüştür. Sonra da bu ikisinin yaptıkları işten ötürü kendilerinden ibret alınmaları için her ikisi de Kabe'den alınarak biri safa ve diğeri de Merve tepelerine konmuştur. Ancak ardan oldukça uzun bir zaman dili­minin geçmesiyle artık bu ikisine Allah'tan başka tapınılır olmuştur. Ca-hiliye dönemi insanları bu iki tepe arasında sa'y yani gidip gelme görev­lerini yaparlarken bu iki puta dokunup meshederlermiş.

Ancak İslâm'ın gelişiyle, putlar kırıldı, çöplüğe atıldı. Fakat Müs­lümanlar, cahiliye döneminde müşriklerin bu iki tepe arasında sa'y göre­vini yapmalarını göz önünde bulundurarak burada sâyetmeyi pek uygun bulmayıp rahatsızlık duyuyorlardı. Çünkü daha önce burada cahiliyenin işledikleri yanlış işler ve puta tapınma vardı. Akla bu geliyordu. Putlar kırıldığından ve bundan eser kalmamış olduğundan artık bu iki tepe ara­sında sa'y etmek günah olmaktan çıkmıştır.

İşte âyet, yani, ifadesi bu noktaya dikkat çekiyor. Bu ise, İmam Malik ve İmam Şafii'nin -Allah her ikisine de rahmet eylesin-söyledikleri gibi bunun haccı bir rüknü (farzı) olmadığının bir delilidir.

 r k'm fazladan farz olmayarak gönülden hayır işler, ibadet eder ve umre yaparsa," Yani bu ikisi arasında sa'y ya da tavaf ile gidip gelirse -nitekim âyetin bu kısmı da bunun haccın bir rüknü olmadığını gösteriyor—, "şüphesiz Allah onun bu iyiliklerini kabul eder -onun az işine, ameline karşılık ona çok şey verir­ce tüm yaptıklarını da -küçük ve büyük her ne yaptıysa- bilir."

Kıraat imamlarından Hamza ve Ali olarak okumuşlardır. Kelimenin aslı ise, olup, harfi, harfine idgam o-lunmuştur. [22]

159 - Doğrusu bizim indirdiğimiz apaçık âyetleri ve doğru yo­lu, Kitapta (Tevrat ve İncil'de) insanlara açık seçik olarak bildirme­mizden sonra gizleyenler var ya, işte Allah onları rahmetinden uzak tutarak lanet eder ve lanet etme durumunda olan her varlık da onla­ra lanet (beddua) okur.

'Doğrusu bizim - Tevrat'ta- indirdiğimiz -ve Muhammed (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) duru­muyla ilgüi gerçekleri dile getiren- apaçık -şehadet eden- âyetleri ve -Muhammed (Sallallhu Aleyhi ve Sellem) tanıtarak İslâm'ın yolunu gösteren-doğruyolu Kitapta (Tevrat ve İncil'de) -içinde herhangi bir probleme yer bırakmaksızın— insanlara açık seçik olarak bildirmemizden sonra gizleyen -hahamlar, Yahudi bilgin- ler var ya, -çünkü bunlar bile bile açık ve se­çik olan gerçeklere yönelip onu gizlediler,- İşte Allah onları rahmetinden uzaklaştu'arak lanet eder ve lanet etme durumunda, olan her varlık da onla­ra lanet (beddua) okur." Bu lanet edebilecek ve beddua edecek olanlar ise melekler, insanlardan ve cinlerden iman etmiş olanlardır. [23]

160 - Ancak onlardan tevbe edenler, yaptıkları yanlışları dü­zeltip tamir edenler ve gizledikleri gerçekleri halka açıklayanlar var ya, işte ben onların tevbelerini (hakka dönüşlerini) kabul ederim. Çünkü, ben tevbeleri çok çok kabul eden ve çok merhamet sahibi olamam.

''Ancak onlardan -gizleme fiilini terk ederek ve imansızlığı bıra­karak- tevbe edenler, yaptıkları yanlışlai'i düzeltip tamir edenler -bozuk hal ve davranışlarını düzeltenler, eksiklerini tamamlayanlar- ve gizledikleri gerçekleri halka açıklayanlar vaj-ya, iste ben unların tevbelerini (hakka dö­nüşlerini) kabul ederim. Çünkü ben tevbeleri çok çok kabul eden ve çok mer­hamet sahibi olanım." [24]

161 - Şüphesiz inkâr yolunu seçerek kâfir olanlar ve bu kü­fürleri üzerinde ölenler var ya, işte Allah'ın, meleklerin ve tüm in­sanların da laneti onların üzerinedir.

"Şüphesiz inkâr yolunu seçerek kâfir olanlar ve küfürleri üzerinde ölenler -yani gizledikleri gerçekler sebebiyle pişmanlık duymayıp tevbe etmeden o hal üzere ölenler- var ya, işte Allah'ın, melek­lerin ve tüm insanların da laneti onların üzerinedir." Önceki âyette, onlar hayatta iken lanete uğradıkları belirtiliyor. Bu âyette de ölümlerinde de lanete uğratıldıkları belirtiliyor.

Âyette geçen, kelimesinden kasıt mü'minlerdir. Ya da hem mü'minler ve hem de kâfirlerdir. Çünkü kıyamet gününde kimisi kimisine lanet okuyacaktır. Nitekim, yüce Allah şöyle buyuruyor:

"Cehenneme giren her grup kendi yoldaşına lanet okur.'[25]

162 - Onlar artık sürekli olarak hep bu lanet içindedirler. On­lardan ne azapları hafifletilir ve ne de yüzlerine bakılıp bir süre ta­nınır.

"Onlar artık sürekli, olarak hep bu lanet içinde­dirler."  kelimesi, deki zamirinden haldir. ya "lanet içinde" veya "ateş'içindedirler"demektir. Ancak bu hususlar konunun önemi nedeniyle ve korkutmak, tehdit etmek için gizli bırakıl­mıştır.

"Onlardan ne azapları hafifletilir ve ne de yüzlerine bakılıp bir süre tanınır." Yani onlara asla bir mühlet, yeni bir süre tanınmaz. Ya da mazeret göstermeleri için beklenil­mez. Ya da bunlara rahmet nazarıyla asla bakılmaz. [26]

163 - İlâhınız bir tek ilâhtır. O'ndan başka bir ilâh yoktur. O Rahmandır, Rahimdir.

"İlâhınız bir tek ilâhtır." Yani, O Hanlığında-ulûhiyetinde ferddir, bir tektir. Ilâhlığında O'nun ortağı, şeriki yoktur. Bu İtibarla Allah'tan başkasının "İlâh" olarak adlandırılması doğru değildir.

"O'ndan başka hır ilâh yoktur." Ayetin bu kısmıyla başta Allah'ın birliğini kesin ikrar ile bildiriyor. Diğer şeyleri ilâh olarak kabul edilmesini ve bir başka ilâh varlığını reddediyor ve bunun yalnızca kendisinin olduğunu tesbitle belirtiyor.

Âyetteki, zamiri, 'den bedel olarak merfudur. Bura­da nasb caiz değildir. Çünkü bedel, ikinci amile itimad etmeye dayanır, ona delâlet eder. Nitekim âyetteki mana da buna dayanır. Eğer mansub olarak kabul edilirse bu takdirde ilk amile dayanır.

"O Rahmanadır, Rahim'dir." Bu ise merfudur.Yani nimetlerin hangi türü, aslı ve yan ürünleri varsa hepsini veren Allah'tır. Allah'tan başka böyle bir niteliğe sahip bir varlık asla yoktur. O'ndan başka olan şeyler ya nimet türünden olan şeylerdir veya kendilerine ni­met verilenlerdir.

Bunun merfu oluşu ya mübtedanın haberi olması itibariyledir. Ya da, zamirinden bedel olarak merfudur. Yoksa sıfat olarak değil. Çünkü zamir bir kelime vasfedilemez, nitelenemez.

Müşrikler bir tek ilâh konusunda şaşkınlık ve hayret duyunca, buna ilişkin olarak bir âyet ve mucize istediler. İşte bu âyetin iniş sebebi bu olaydır. [27]

164 - Şurası bir gerçektir ki, göklerin ve yerin yaratılmasında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelmesinde, insanlara yarar sağla­yacak şeylerle denizde yüzüp sefer yapan gemilerde, Allah'ın gökten indirip de ölü durumundaki toprağı sayesinde canlandırdığı suda, yeryüzünde her türlü canlıyı üreterek dağıtıp yaymasında, rüzgarla­rı ve yer ile gök arasında Allah'ın emrini hazır olarak beklemekte olan bulutları dünyanın dört bir tarafına yönlendirmesinde doğrusu aklını çalıştıran bir toplum için Allah'ın varlığının ve birliğinin delil­leri vardır.

"Şurası bir gerçektir kî, göklerin ve yerin yaratılmasında, gece ile gündüzün -renkte, uzayıp kısalmasında ve- birbiri ardınca gelmesinde," 'insanlara yarar sağlayacak şeylerle denizde yüzüp sefer yapan gemilerde," orada kendilerine faydalı olan şeyleri taşımada veya insanlara fayda getirmesinde, "Allah'ın gökten indirip -yağdırıp- da ölü -kurumuş— durumundaki toprağı sayesinde canlandırdığı suda,"

Burada, deki, edatı ibtidai gaye içindir. Âyet­teki, "sudan" kasıt yağmur demektir ve suyun cinsini açıklamak içindir. Çünkü gökten yağmur da, başka şey de iner (yağar). Daha sonra ise gelen şu ifade, fiili üzerine atfedilmiştİr. Bundan sonraki, kelimesi de, kelimesi üzerine atfedilmiştİr.

"Yeryüzünde her Uldü canlıyı üreterek dağıtıp yaymasında," yeryüzünde debelenen her canlıyı..."rüzgarları ne yer ile gök arasında Allah'ın emrini hazır olarak beklemekte olan bulutları dünyanın dört bir

tarafina yönlendirmesinde  "doğrusu aklını çalıştıran bir toplum için Allah'ın varlığının ve birliğinin delilleri vardır."

Kırat imamlarından Hamza ile Ali, çoğul olan bu kelime­yi, tekil olarak, şeklinde kıraat etmişlerdir. Yani, rüzgarların do­ğudan, batıdan, kuzey ve güneyden estirilmesinde, kimi zaman sıcak ola­rak ve kimi zaman da soğuk olarak estirilmesinde ve yönlendirilmesinde, kimi vakit kasırga ve fırtınalar şeklinde ve bazen de ılık ve yumuşak bir halde estirilmesinde, kimi vakit hiçbir yarar sağlamayan ve aşılamaya ne­den olmayan bir rüzgar halinde ve kimi vakit de bitkiler arasında aşılama görevini yapar halde estirilmesinde, bazan rahmet oluşunda ve bazen de azap ve ceza oluşunda akıl sahipleri için çıkaracağı dersler ve ibretler vardır.

Allah'ın dilemesine bağlı kalarak ona boyun eğen ve emrinde hazır bekleyen gök ile yer arasında da ibretler vardır. Yeterki bütün bunlara ders alabilecek şekilde kalb gözüyle bakılmalı ve ibret alınmalıdır. Tüm bu sayılan şeyler dikkate alınarak bunları var eden zatın kudreti için birer delil ve kanıt görmeli, bunlar eşsiz şekilde yaratan zatın hangi hikmete bağlı kalarak yarattığı üzerinde kafa yormalıdır. Bir de bunlardan bunun sahibinin birliğini, vahdaniyetini öğrenmeli, Allah'ın birliği için bunları delil saymalıdır. Nitekim bir hadiste şöyle buyurulmuştur:

"Bu âyeti okuduğu halde bunun üzerinde düşünmeyen, bundan ders çıkarmayan kimseye yazıklar olsun!"[28]

165 - Bu delilleri düşünmeyen öyle insanlar da vardır ki, Al­lah'tan başka varlıkları Allah'a denk ilâhlar kabul ederler ve onları Allah'ı sever gibi severler. Oysa Allah'a iman edenlerin, Allah'a kar­şı olan sevgileri müşriklerin ilâhlarına (ilâhlaştırdıkları sistemlerine) olan sevgi ve bağlılığından çok daha fazladır. Keşke zalimler azabı gördükleri andan itibaren gerçeği anlayacakları gibi bütün güç ve kuvvetin Allah'a ait olduğunu, Allah'ın azabının pek şiddetli olduğu gerçeğini şimdiden anlaşabilselerdi.

 Bu -apaçık burhan ve-delilleri düşünmeyen öyle insanlar da vardır ki, Allah'tan başka varlı/elan -put ve benzeri şeyleri- Allah'a denk ilâhtan- olarak kabul ederler ve" "onları Allah'ı sever gibi severler." Onlara tazimde bulunurlar, sanki sevilmesi ve saygı gösterilmesi gereken onlarmış gibi ona boyun eğerler. Adeta Allah'a tazimde bulunur ve Ona boyun eğilir gibi yaparlar.

Yani putlarını, (putlaştırdıkları sistemlerini) ve adamlarını tıpkı Al­lah gibi severler. Kısaca bunlara olan sevgi ile Allah'a olan sevgide eşit­lik gösterirler. Çünkü bunlar da Allah'ın varlığını ikrar ile kabul ediyor ve O'na yaklaşmak için kendilerince ibadetler yapıyorlar.

Bir yoruma göre de mü'minlerin Allah'ı sevdikleri gibi bunlar da putlarım ve putlaştırdıklarım bu manada severler.

"Oysa Allah'a iman edenlerin Allah'a karsı olan sevgileri, müşriklerin ilâhlarına (ilâhlaştırdıkları sistemlerine) o-lan sevgi ve bağlılığından çok daha fazladır." Çünkü mü'minler her ne o-hırsa olsun asla Rabbleri olan Allah'tan vazgeçip bir başka varlığa asla dönmezler, dönek değiller. Oysa münafıklar dönektirler. Çünkü başlarına bir sıkıntı gelince, başları sıkışınca Allah'a denk tuttukları ilâhlarını bıra­kır hemen yüce Allah'a sığınırlar ve O'na boyun eğerler.

"Keşke zalimler azabı gördük­leri andan itibaren gerçeği anlayacakları gibi."

Bu âyetteki, kelimesini İmam Nafı ve İbn Amir muha­tap sigasıyla, olarak okumuşlardır. Dolayısıyla bu okuyuşla

sanki Hz. Peygamber (Sallallhu Aleyhi ve sellem) sesleniliyormuş gibi değer­lendirilmiştir. Ya da her muhataba bir hitap olarak değerlendirilmiştir. Yani: "Sen bu durumu eğer görebiiseydin, gerçekten büyük bir olay kar­şısında olduğunu görürdün." demektir.

ile Allah'a denk eşler edinen, ortaklar kabul edenleri ifade ve işaret ediyor.

Kıraat imamlarından İbn Amir, kelimesini, meçhul ola­rak, şeklinde kıraat etmiştir.

 "Bütün güç ve kuvvetin Allah'a ait oluğunu, Allah'ın azabının pek şiddetli olduğu gerçeğini şimdi­den anlayabilmelerdi." Âyetteki, haldir.

Yani şirkleri yüzünden büyük bir zulüm ve inkâr içinde olanlar her bakımdan, sevap vermede ve cezalandırmada güç, kuvvet ve kudretin Al­lah'a ait olduğunu, Allah'a denk tuttukları varlıkların bir hiç olduklarını keşke bilmiş olsalardı, kıyamet gününde azabı gördükleri anda, Allah'ın zalimlere uygulayacağı azabın şiddetini bilselerdi, artık onlarda görüle­cek ve duyulacak pişmanlığın, üzüntünün tarifi anlatılamazdı.

Burada cevap mahzuftur. Çünkü, "eğer" arzu duyulan-özlenen bir ifadenin başında veya kendisinden korkulan bir durumu anla­tan bir cümlenin başında yer alınca, o zaman akla gelebilecek tüm sorula­ra bir cevap içeren bir ifade ya da cümle ile birleştirilmesi olayı oldukça azdır. Yani çoğunlukla cevap net olarak gösterilmez. Ki bu edattan sonra mazi (geçmiş zamanlı) fiil gelir, aynı şekilde bu, kelimeye eğer mazi (geçmiş zaman) manasına delâlet edecekse yine bu edat gelir.

Ancak burada geleceğe ait fiilin başına yani Muzari (şimdiki za­man) fiilinin başına gelmiş olması şu sebepledir. Allah'ın gelecekten ha­ber vermesi, doğruluğu itibariyle tıpkı geçmişte olmuş bir vakanın ger­çekliği manasmdadır. Zira Allah'ın bildirdiği şey mutlaka gerçekleşece­ğine göre bu bir manada mazi anlamındadır, olmuş gibidir. [29]

166 - işte o andan itibaren lider durumundakilerin, peşlerin­den gelenlerden nasıl kaçıp uzaklaştıklarını görecekleri anı da hatır­la! Zaten azabı da görmüşlerdir ve aralarındaki her türlü bağlar da kopup kesilmiştir.

İşte o andan itibaren lider durumundakikrin, peşlerinden ge­lenlerden nasıl kaçıp uzaklaştıklarım görecekleri anı da hatırla! Zaten aza­bı da görmüşlerdir ve aralarında her türlü bağlarda kopup kesilmiştir."

Kıraat imamlarından Asım dışında Irak okuluna mensup olanlar (ki bunlar Küfe ve Basra kıraat okulu mensupları olup eğer bunlar bir keli­mede ittifak ederlerse hepsine birden Irak okulu mensupları denmektedir) kelimesindeki harfini harfine idgam etmişler ve öyle okumuşlardır ki, bu okul mensuplarına göre bu türden kelimeler Kur'an'ın neresinde gelirse gelsin hepsi aynı şekilde ve aynı kuralı uygu­layarak okumuşlardır.

Aynı zamanda bu kelime, cümlesinden bedeldir. cümlesinden murat, kendilerine uyulanlar, lider konu-munda olanlar, önderler, demektir. Bundan sonraki cümlede de bu lider­lerin peşinden gidenler anlatılmaktadır.

Bu cümlenin başında yer alan, harfi hal için­dir. Yani, "Azabı gördükleri durumdan itibaren onlardan uzaklaştılar, bağlarını kestiler. " Yine âyetteki, kelimesi de, ke­limesine matufur.

yani aralarında birleşmeye neden inançları, akide­leri, ideolojileri, soy sop yakınlığı ve ahbaplıkları gibi her tür bağlan koptu, kesildi, demektir. [30]

167 - Kötülük önderlerine uyanlar liderleri için derler ki: "Keşke bizim için yeniden dünyaya dönüş imkanı olabilseydi de, on­ların şu anda bizden kaçıp uzaklaştıkları gibi biz de onlardan kaçıp uzaklaşsaydik" İşte böylece Allah onlara amellerini içlerindeki has­ret, pişmanlık ve üzüntüyle gösterecek ve onlar cehennem ateşinden de çıkacak değillerdir.

"Kötülük önderlerine uyanlar liderleri için dediler ki: «Keşke bizim için yeni­den dünyaya dönüş imkanı olabilseydi de onların şu anda bizden kaçıp uzaklaştıkları gibi biz de onlardan kaçıp uzaklaşsaydtk.» "

Ayetteki, kelimesi, temenninin cevabı olmak üzere mansubtur. Çünkü edatı temenni manasınadır. Mana şöyle oluyor:

"Keşke dönebilme imkanımız olaydı da biz de onlardan uzaklaşıp kaçsaydik."

İşte gerçekten bu iğrenç ve ürpertici azabı gösterme olayı gibi.. "İşte böylece Allah onlara amellerini -putlara tapınışlarını ve ilâhlaştırdıklart ideolojilerinin hesabı­nı— içlerindeki hasret, pişmanlık ve üzüntüyle gösterecek,"

Ayetteki, ibaresi, kelimesinin üçüncü mef ulüdür. Mana ise şöyledir:

"Onların amelleri kendilerine hasret, üzüntü, pişmanlık olarak dön­müştür. Çünkü onlar yapıp ettiklerinin karşılığı olarak hasret ve nedamet­ten başka bir şey görmeyecekler, göremeyeceklerdir."

"Ve onlar cehennem ateşinden de çıkacak değillerdir." Aksine onlar cehennem ateşinde daimdirler, ebedî kalıcıdır­lar. [31]

168. — 176. AYETLER

Meali

168. Ey insanlar! Yeryüzünde bulunan şeylerin helâl ve temiz olan­larından yiyin. Şeytanın adımlarına uymayın. Çünkü şeytan sizin için a-paçık bir düşmandır.

169. Şeytan size ancak kötülüğü, iğrenç hayasızlığı ve Allah hak­kında bilmediğiniz (söylememeniz gereken) şeyleri emreder.

170. Ne zaman onlara - İslâm'a karşı olanlara, "Gelin, Allah'ın in­dirdiği hükümlere uyun!" denilse, onlar: "Asla! Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz şeye uyarız." derler. Ya ataları bir şeye akıl erdirememiş ve doğru yolu da bulamamış idiyseler?

171. Kâfirlerin durumu ile onları hakka çağıran peygamberin duru­mu bağırış ve çağırıştan başka bir şey duymayan hayvanlara seslenen ço­banın haline benzer. Çünkü onlar sağırdırlar, dilsizdirler ve kördürler. İş­te bu bakımdan onlar akletmezler (kafalarını çalıştırmazlar).

172. Ey iman edenler! Size nzık olarak verdiklerimizin temiz ve helâl olanlarından yiyin. Eğer siz yalnız Allah'a kulluk ediyorsanız, O'na şükredin.

173. Allah size ancak ölüyü, kanı, domuz etini ve Allah'tan başkası adına kesileni haram kıldı. Her kim de bundan yemek zorunda kalırsa, bir başkasının hakkına saldırmadan ve haddini aşmadan yemesinde herhan­gi bir günah yoktur. Kuşkusuz Allah pek çok bağışlayan ve pek çok esir­geyendir.

174. Doğrusu Allah'ın indirdiği kitaptan bir şeyi gizleyip de onu biraz dünyalık için yok pahasına değiştirenler yok mu? İşte onların yiyip karınlarına indirdikleri şey cehennem ateşinden başka bir şey değildir. Kıyamet gününde Allah onlarla konuşmaz ve onları temize de çıkarmaz. Onlar için ayrıca acıklı bir azap da vardır.

175. Onlar hidâyete karşılık dalâleti (sapıklığı) ve mağfirete karşı­lık da azabı satın alan kimselerdir. Onlar ateşe karşı ne kadar dayanıklı­dırlar!

176. Bunun sebebi, Allah'ın Kitabı hak olarak indirmiş olması ve onların da buna aykırı davranmalarıdır. Hiç şüphesiz Allah'ın kitabı hak­kında anlaşmazlığa düşenler mutlaka içinden çıkılamaz bir anlaşmazlı­ğın içine düşmüşlerdir. [32]

Tefsiri

Bu âyetin nüzul sebebi, kendilerine Bahire ve benzeri isimlerle ad­landırdıkları develeri kendilerine haram kılanlar hakkındadır. Bahire ile ilgili bilgi, Maide sûresi, 103. âyette verilmiştir.

168 - Ey insanlar! Yeryüzünde bulunan şeylerin helâl ve temiz olanlarından yiyin. Şeytanın adımlarına uymayın. Çünkü şeytan si­zin için apaçık bir düşmandır.

Ey insanlar! Yeryüzünde bulunan şeylerin helâl ve temiz olanktnndan yiyin." Bu, "Ey insanlar yiyin." emri mubah olan bir emirdir yani emri ibahidir. Farz ve vacip manasında değildir.

ibaresindeki cer edatı, teb'iz yani bazısı, bir kısmı manasmdadır. Çünkü yeryüzünde bulunan her şey yenen şeyler­den değildir. kelimesi, fiilinin mef ulü olabileceği gibi, ibaresinden hal de olabilir. her tür şüpheden a-nnmış, tertemiz, demektir.

"Şeytanın adımlarına uymayın!" Şey­tanın önünüze serdiği ve sizi çağırdığı yollara, planlara uyarak onun tuza­ğına düşmeyin.

Kıraat imamlarından Ebu Amr b. Ala, Nafı, Hamza ve Ebu Bekr, kelimesindeki harfinin sükun ile, şeklinde kıraat etmişlerdir. veya aslında iki adım arasındaki mesafe, aralık, demektir. Dolayısıyla bir kimsenin Örnek alındığında, "Onun adımlarına uydu." denir ki bu, onun izinden gitti, onu örnek aldı, onun yolundan gitti manalarına gelir.

"Çünkü şeytan sizin için apaçık bir düşmandır," Onun düşmanlığı meydandadır. Düşmanlığının gizli ve saklı bir ya­nı da yoktur. kelimesi hem müteaddi (geçişli) ve hem de lâzım (geçişsiz) bir fiildir. Yani, kelimesi bu kökten gelmektedir.

Diğer taraftan bu âyet:

"İnkar edenlere gelince, onların velileri de tağuttur."[33]

mealindeki bu âyetle bir çelişki ortaya koymaz. Âyette geçen, "tağut" kelimesi de şeytan demektir. Çünkü şeytan gerçekte insanların düşmanı iken, görünürde onların dostu imiş rolünde gözükür. Zira şeytan onlara görünürde onların yanında imiş ve onlara dost elini uzatıyormuş tavrını sergileyip gösterir. İnsanların yaptığı şeyleri süslü, çekici ve cazip olarak onlara gösterir. Aslında şeytan bununla içinden onların helakini ve belâ­larını istemektedir[34].

169 - Şeytan size ancak kötülüğü, iğrenç hayasızlığı ve Allah hakkında bilmediğiniz (söylememeniz gereken) şeyleri emreder.

"Şeytan size ancak kötülüğü, iğrenç hayasızlığı, ve Allah hakkında bilmedi­ğiniz (söylememeniz gereken) şeyleri emreder."

Âyetteki, "Ancak size emreder," ifadesi, şeytan uymamanın gerek­liliğine ve ona uymaya son vermenin zaruri olduğunu açıklayan bir ifa­dedir. Yani bu şu demektir:

"Şeytan hiçbir zaman size iyiliği, hayır olabilecek bir şeyi emretmez. Onun emredeceği şey, kötülüktür, çirkinliktir. «İğrenç hayasızlığı» yani had­di aşıp çok daha kötü işer yapmak gibi şeyleri emreder."

Bir yoruma göre, kelimesi had (ceza) gerektirmeyen kö­tülükleri size emreder, demektir. ise had yani ceza gerektiren şeyleri de emreder, demektir. ifadesi, kelimesi üzerine matuf olarak mecrurudur. Dolayısıyla bu, demektir.

"Allah hakkında bilmediğiniz (söylememeniz gereken) şeyleri em­reder. " demek, işte sizin herhangi bir bilgi ve belgeye dayanmaksızın, "Bu helâldir, şu da haramdır. " diye söylediğiniz ifadeler gibi. Dolayısıy­la bu ifadenin içerisine, Allah hakkında söylenmesi caiz olmayan söz ve ifadelerin konuşulması da bu hükmün içerisine girer. [35]

170 - Ne zaman onlara (İslâm'a karşı olanlara), "Gelin, Allah'­ın indirdiği hükümlere uyun!" denilse, onlar: "Asla! Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz şeye uyarız." derler. Ya ataları bir şeye akıl erdirememiş ve doğru yolu da bulamamış idiyseler?

"Ne zaman onlara (İslâm'a karşı olanlara): «Gelin, Allah'ın indirdiği hükümlere uyun!» denilse,"

Ayetteki, zamiri insanlara racidir. Burada iltifat yoluyla on­lara direkt hitaptan, gaibe geçilmiş oldu. Bir yoruma göre, "onr"dan maksat, " müşrikler "dir, bir diğer yoruma göre de bir kısım Yahudilerdir. Çünkü Allah Rasulü onları iman etmeye ve Kur'an'a uymaya davet edin­ce, onların cevabı şöyle olmuştu:

"Onlar: «Asla Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz şeye uyarız.» dediler." Çünkü atalarımız bizden daha iyi, daha üstün ve daha bilgilidirler. Yüce Allah da onların bu türden olan söz ve davranışlarını şu şekilde reddediyor.

"Fa ataları bir şeye akıl erdirememiş ve doğru yolu da bulamamış iseler!"

Burada, ifadesinde yer alan, hal içindir Baştaki hemze de red ve taaccub içindir. Manası da şöyledir:

"Onlar atalarının izinden mi gidecekler? Ya ataları din konusunda bir şey bilmeyen, akletmeyen ve doğru yolu da tanımayan türden insanlar ise de mi?"

Daha sonra yüce Allah onların durumlarını bir örnek ile şöyle açık­lıyor: [36]

171 - Kâfirlerin durumu ile onları hakka çağıran peygambe­rin durumu bağırış ve çağırıştan başka bir şey duymayan hayvanla­ra seslenen çobanın haline benzer. Çünkü onlar sağırdırlar, dilsizdir­ler ve kördürler. İşte bu bakımdan onlar akletmezler (kafalarım çalış­tırmazlar).

 "Kâfirlerin durumu ile onları hakka çağıran pey­gamberin -davetçinin- durumu," Burada muzaf mahzuf (gizlidir) bulun­maktadır. Ve bu, ".... davetçinin..." demektir.

 "Bağu'iş ve çağırış­tan başka bir şey duymadın hayvanlara seslenen çobanın haline benzer." Mealde de gördüğümüz gibi, "Bağırış ve çağırıştan başka bir şey duyma­yan" ifadesinden murat "hayvanlar" demektir. Manaya gelince şöyledir:

"Bu çağırış ve seslenişinde sadece bir ses ve haykırmayı, yalnızca sesin yankısını duyup onu zihinlerine yansıtmayan ve basiretle meseleyi kavra­mayan kâfirleri imana çağıran davetçinin durumu, tıpkı haykıran çobanın ne dediğini anlamayıp sadece seslenişini ve çağırışım duyan hayvanlar kar­şısındaki bir çoban gibidir. O hayvanlar bir ses ve bağırtının olduğun ve bunurda kendilerinin uyarıldığını hissederler, evet sadece hissederler ama, akıl sahibi kimselerin akıllarını çalıştırmaları gibi davranıp bir şey anlamaya çalışmazlar. Çünkü bu yetenekten yoksundurlar."

"naik" kelimesi seslenme, çağırış ve bağırma, demektir. Örneğin, yani Müezzin ezan ile u-yardı, çoban koyunları (sürüyü) uyardı gibi.

 - Nida; Duyulup işitilen seslenme anlamında olduğu gibi.

- Dua ise kimi zaman duyulabilen ve kimi zaman da işitilemeyen ses, çağırış, demektir.

Çıınku onlar sağırdırlar, dilsiz­dirler ve kördürler, işte bu bakımdan onlar Metmezler (kafalarını çalıştır­mazlar). "

kelimesi muzmar olan bir mübtedanm haberidir. Bu da, zamiridir. Bunlardan ilki ikinci haber, ikincisi de üçüncü haberdir. Bu kâfirler hakka kulaklarını tıkmışlar, dillerini hakkı itiraftan tutmuşlar ve hakkı görmekten de gözlerini köreltmişler. Bu ba­kımdan hiçbir öğüdü anlamazlar, anlamak istemezler.

Yüce Allah daha sonra da müşriklerin haram kıldığı helâl konusu­nu açıklamak üzere şöyle buyuruyor: [37]

172 - Ey iman edenler! Size rızık olarak verdiklerimizin temiz ve helâl olanlarından yiyin. Eğer siz yalnız Allah'a kulluk ediyorsa­nız, O'na şükredin.

"Ey iman edenler! Size rızık olarak verdiklerimizin temiz — lezzetli ve iğrenç olmayan- ve, helâl olanlarından yiyin. Eğer siz yalnız Allah'a kulluk ediyorsanız- Eğer sizin ibadet ve kulluğunuzu yalnızca Ona tahsis ettiğinizde ve nimetleri verenin Allah olduğu hususundaki ikra­rınızda doğru ve samimi iseniz size verdiği rızıklar için- O'na şükredin."

Yüce Allah şimdi de haram olan şeyleri şöyle açıklıyor: [38]

173 - Allah size ancak Ölüyü, kanı, domuz etini ve Allah'tan başkası adına kesileni haram kıldı. Her kim de bundan yemek zorun­da kalırsa, bir başkasının hakkına saldırmadan ve haddini aşmadan yemesinde herhangi bir günah yoktur. Kuşkusuz Allah pek çok ba­ğışlayan ve pek çok esirgeyendir.

"Allah size ancak ölüyü -herhangi bir şekilde meşru kesim yapılmadan ruhu bedeninden ayrılan hayvanı- ha­ram kıldı."

Ayetteki, sadece âyette zikredilenlerle konunun münhasır bulunduğunu ve bunların dışında kalanların ise haram kılınmayacağım belirten bir kelimedir. Yani Allah size Öleni, "Kanı," yani akıcı olan kanı, çünkü bir başka âyette bu noktaya işaretle şöyle buyurulrnuştur:

"Veya akıtılmış kan..."[39]

kaldı ki hadiste de iki ölü ile iki kan helâl kılınmış olduğu açıklanmıştır. Rasulûllah (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) şöyle buyurmuşlardır:

"Bize iki ölü ile iki kan helâl kılındı. İki ölü balık ile çekirgedir. İki kan ise karaciğer ile dalaktır."[40]

"domuz etini" yani domuzun tüm parçalan, organ­ları ve cüzleri haramdır, demektir. Âyette Özellikle "et" ifadesine yer ve­rilmiş olması, yenen şeyin et olması bakımındandır.

Allah'ları başkası adına kesileni haram kıldı." Yanı putlar için, için kesilenler de haram kılınmıştır. Çünkü Al­lah'ın adı bırakılarak kesilen hayvanlara bunların adları söylenerek kesil­mektedir. Âyette yer alan, "ihlâl" kelimesinden maksat, sesi yükseltmek, demektir. Yani, kesim anında kesilen hayvanı ne maksatla kesildiğini haykirarak yüksek bir sesle boğazlamak demektir. Çünkü cahiliye toplu­mu, bir hayvan keserlerken Lat ve Uzza adına diye keserlerdi.

Her kim de bundan yemek zorunda kalırsa bir başkasının hakkına saldırmadan ve haddini aşmadan yemesinde herhangi bir günah yoktur."

Kıraat imamlarından Ebu Amr, Yakub, Hamza ve Asım, iki sakin biri ve Ötekisi de harfi olarak bir araya geldiklerinden ötürü harfi kesralı okunmuştur yani, olarak bu imamlar bu­nu kıraat etmişlerdir. Bu imamların dışındaki kıraat imamları ise, harfinin ötresine uymak için harfini de Ötreli olarak okumuşlardır.

kelimesi de haldir. Yani, ''lezzet, haz ve şehevi duygular için olmamak kaydıyla,ihtiyaç miktarını aşmak-sızın yerse herhangi bir günah ve vebal yoktur."

Ancak "Devlet başkanına ve meşru nizama baş kaldırmaksızın ve haram olan bir sefere (yolculuğa) çıkmaksızın... " diye yorum yapanların yorumu yerinde bir yorum olmayıp zayıf bir yorumdur. Çünkü itaate bağ­lı olarak yapılan bir sefer (yolculuk) zaruret olmaksızın bir mubahlık sağ­lamaz. Oysa sefere çıkmaksızın hazarda iken yani mukimken bile hapset­mek mubahtır. Kaldı ki, kişinin meşru bir düzene ya da başkana başkal­dırması onun imandan çıkmasına bir neden değildir. Bu bakımdan da böyle biri mahrum bırakılmayı hak etmez.

Eğer bir kimse mecbur kalırsa ve başka bir imkanı da kalmamış ise, kendisini ayakta tutabilecek ve sağlığını koruyabilecek bir miktarı yeme­sinde herhangi bir sakınca yoktur. Yoksa tıka basa yemesi söz konusu değildir. Çünkü mubahlık, bir konuda verilen izin ya da müsaade sadece muzdar olması yani mecbur kalınması halindedir. Bu da ancak zaruret ölçüsü ne şekilde önlenebilecekse işte o miktar ya da ölçüde izin verilmiş bulunmaktadır. Böyle olması halinde bunlardan yiyenler için herhangi bir günah ve vebal de yoktur.

"Şüphesiz Allah -büyük günahları- pek çok bağışlayan -olunca, eğer bir kimse mecbur ve çaresiz kalmış ise ve bu yüzden haram kılınanlardan yemiş ise onu hiç bağışlamaz mı?- ve -izin ve ruhsat tanıyarak- pek çok esirgeyendir."

Şimdi tefsirin yapacağımız âyet Yahudi liderler ve önderler hakkın­da nazil olmuştur. Çünkü bunlar Hz. Peygamber (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) in Tevrat'ta yer alan niteliklerini değiştirmişler ve bunu için de rüşvet al­mışlardır. [41]

174 - Doğrusu Allah'ın indirdiği kitaptan bir şeyi gizleyip de onu biraz dünyalık için yok pahasına değiştirenler yok mu? İşte on­ların yiyip karınlarına indirdikleri şey cehennem ateşinden başka bir şey değildir. Kıyamet gününde Allah onlarla konuşmaz ve onları te­mize de çıkarmaz. Onlar için ayrıca acıklı bir azap da vardır.

 "Doğrusu Allah'ın indir­diği Kitaptan bir şeyi gizleyip efe" Yani Hz. Muhammed (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) nitelikleri hakkındaki gerçekleri gizleyip de, "Onu bir dünyalık için yok pahasına değiştirenler yok mu" bir karşılık veya bir değer, para ile ....

İşte onların yiyip karınlarına indirdikleri şey cehennem ateşinden başka bir şey değildir." Karınlan dolana kadar, yani patlayana kadar. Örneğin:

"Filan kimse karnını (midesini) iyice doldurdu." ve "Karnını bi­razcık doyurdu. " ifadesi gibi. Çünkü bir kimse yediği şeylere karşılık o-larak ateş ile cezalandırılacaksa, bu kimse bizzat ateş yemiş demektir.

Nitekim, bir kimse bedeli karşılığı olan diyet parasını alıp yiyorsa, ona, "Filan kimse kan yedi." denir, İşte bu da tıpkı bunun gibi bir ifadedir. Nitekim şair şöyle der:

Birtakım cılız eşeklerimiz var bizim Her gece yedikleri semerdir durmaksızın

Burada eşeklerin yedikleri şey oysa semer değil, semerden kazan­dıkları, elde edilen şeydir. Burada semer denmesinin sebebi, kazancın o yoldan elde olunması sebebiyledir. İşte âyetteki ifade de tıpkı buna ben­zer bir ifade olmaktadır. Çünkü eşeklerin yediği şey her ne kadar saman ise de, o samanın kazancı eşeğin sırtına vurulan semer sayesinde olmak­tadır. Dolayısıyla Allah'ın haram kıldığı şeyleri yiyenler de ileride bunun cezası ateş olacağından burada bu, ateş yemek, midelerine ateş indirmek diye ifade olunmuştur.

"Kıyamet gününde Allah onlarla -onları mutlu kılacak, sevindirecek bir söz ile- konuşmaz." Ancak şunun gibi bir ifade ile karşılık verir:

"Alçaldıkça alçalın orada! Bana karşı konuşmayın artık!"[42]

ve onlon temize çıkarmaz." Onları bulaşıp bulandık-lan günah kirinden temize çıkarmaz veya onlara sena olunmaz, ikinci kez bir söz hakkı, tekrar tekrar söz hakkı verilmez.

"Onlar- için ayrıca acıklı, bir azap vardır," Her üç cümle de, kelimesinin haberi üzerine matufturlar. Dolayısıyla, bu kelimenin cümlelerden oluşan dört haberi bulunmaktadır. [43]

175 - Onlar hidâyete karşılık dalâleti (sapıklığı) ve mağfirete karşılık da azabı satın alan kimselerdir. Onlar ateşe karşı ne kadar dayanıklıdırlar!

"Onlar -Hz. Muhammed (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) in niteliklerini gizleyenler- hidâyete kar§ılık dalâleti (sapıklığı) ve mağfirete karşılık da a-zabı satın alan kimselerdir. Onlar ateşe karşı ne kadar dayanımıdırlar!" A-caba onları cehennem ateşine karşı dayanıklı kılacak (kılan) şey nedir ki?

Aslında bu, yerme anlamında olan bir soru şeklidir. [44]

176 - Bunun sebebi, Allah'ın Kitabı hak olarak indirmiş ol­ması ve onların da buna aykırı davranmalarıdır. Hiç şüphesiz Al­lah'ın kitabı hakkında anlaşmazlığa düşenler mutlaka içinden çıkıla­maz bir anlaşmazlığın içine düşmüşlerdir.

"Bunun sebebi Allah'ın Kitabı kak olarak indirmiş olması ve onların da, buna. aykırı davranmalarıdır." Yani bu azabın nedeni, Allah'ın kitaplarında indirdiklerini hak ve gerçek olarak indirmiş olmasıdır.

"Hiç şüphesiz Allah'ın Kitabı -Tüm kitapları için kimisine haktır, kimisine de batıldır diyerek bunlar-hakkında aırlaşmazlığa düşenler -Yahudi ve Hristiyanlar- mutlaka için­den çıkdmaz bir anlaşmazlığın içine di'ışmüşlerdir." Haktan uzaklaşmışlar­dır.

Ya da onların inkârlarının sebebi, Allah'ın Kur'an'ı hak olarak in­dirmesidir ki kendileri de bunun hak olduğunu biliyorlar ve bildikleri hal­de küfre gidiyorlar. Dolayısıyla bunun hakkında anlaşmazlığa ve ihtilafa düşenler gerçekten hidâyetten, doğru ve hak yoldan tamamen uzaktırlar.

Bu âyette geçen, "kitap" kelimesi cins manasına olup, bütün ilâhi kitaplar anlamındadır. [45]

177. AYET

Meali

177. Asıl iyilik yüzlerinizi (soyut manada) doğu ve batı tarafına çe­virmek değildir. Fakat gerçek iyilik yapan kimse Allah'a, ahiret gününe, meleklere, kitaplara, peygamberlere iman eder, mala olan sevgisine rağ­men onu yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere ve kölelerin özgürlüğüne harcar, namazı doğru bir şekilde kılar, zekatı verir. Söz verdikleri zaman verdikleri sözleri yerine getirir. Sıkıntı, hasta­lık ve savaş zamanlarında sabreder, İşte imanlarında asıl doğru ve samimi olanlar bu Özellikleri taşıyanlardır. Allah'ın emirlerine bağlılık gösteren ve yasaklarından uzak duran gerçek takva sahipleri de işte bunlardır. [46]

Tefsiri

Asıl iyilik yüz­lerinizi (soyut manada) doğu ve batı tarafına çevirmek değildir." Bu hitap aslında kitap ehli denilen Yahudi ve'Hristiyanlaradir. Çünkü Hristiyanlar kıble olarak Beyt-i Makdis'in doğusunu kullanırlarken, Yahudiler de bu­nun batısını kıble olarak kabul ediyorlar. Dolayısıyla iki gruptan her biri asıl iyiliğin kendi kıblelerine dönmekte olduğunu ileri sürmektedirler. îş-te burada bunlara, kıble olarak iddia ettikleri yönlerin kıble olmadığını bildiriyor ve onların bu husustaki inançlarını reddediyor. Çünkü onların kıbleleri mensuhtur, yani artık bir hükmü kalmamıştır, yürürlülükleri kal­dırılmıştır.

'Takat gerçek iyilik yapan kimse Allalı'a, a/ıiret gününe, meleklere, kitapla­ra, peygamberlere iman eder." Yani asıl iyilik, şöyle şöyle yapanların iyi­liğidir veya asıl iyilik sahibi,.... olanlardır. Bu her iki yorum da muzafın (tamlananın) hazfedilmiş (gizlenmiş) olduğu varsayımına göredir. Ancak bu iki yorumdan en doğru ve şık olanı ilk yorumdur.

Birr: Hayır ve iyiliğe ad olan bir kelime olup hoşnut kalınan her iyi ve güzel şey manasmdadır.

Anlatıldığına göre Müslümanlar kıble konusunda aralarında hayli tartışmalara giriştiler. Denilmiştir ki; asıl büyük ve gerçek birr yani iyilik, diğer iyilik çeşitleri içinde önem verilmesi gerekli olan ve diğerlerini bir kenara bırakıp sadece kıble meselesini ele almak ve iyiliğin bu olduğunu ileri sürmek değildir. Fakat asıl ve gerçek birr yani iyilik, ihtimam ve önem verilmesi gereken iyilik, iman edenlerin ve buna bağlı olarak da ya­pılması gereken amelleri yapanların yaptığı iyiliktir.

kelimesi, mansub olarak, kelimesinin haberidir. İs­mi de, kelimesidir. Bu tarz okuyuş ise kıraat imamlarından Hamza ile Hafs'ın okuyuşudur. Ancak kıraat imamlarından Nafî ve İbn Amir ise, ibaresindeki kelimesinde harfini şeddesiz olarak tahfif haliyle olmak üzere şeklinde merftı okumuşlardır.

Ancak Müberred (H.210-286/M.825-899)'den gelen bir rivayete göre demiş ki: "Eğer ben Kafan okuyanlardan (kıraat imamlarından) ol­saydım, mutlaka, olarak okurdum." Ayrıca bu, olarak da okunmuştur.

Ahiret gününden kasıt, öldükten sonra dirilme günüdür. Kitaptan kasıt cins manasında olması nedeniyle bütün ilâhi kitaplar veya sadece Kur'an olabilir.

"Mala olan sevgisine rağmen onu yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere ve kölelerin özgürlüğüne harcar,"

Burada, farklı olarak yorumlanmıştır. Örneğin, "Allah' in sevgisine dayanarak, mal sevgisine rağmen veya verme sevgisi, harcama isteği... " gibi. Hep o malı vermek ister. Ve verirken de içten isteyerek bir sıkıntı duymaksızın verir.

Âyette yardım ve verme sırlamasında öncelik yakınlara verilmiştir. Çünkü bunun sebebi, akrabanın yardım olunmaya çok daha lâyık ve hak sahibi olmalarındandır. Nitekim, Rasululah {Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) bir ha­dislerinde şöyle buyurmuşlardır:

"Senin yoksullara yaptığın bir iyilik (verdiğin bir sadaka, bir tek sa­daka) sevaptır. Oysa senin yakın - uzak akrabana yaptığın bir iyilik - ver­diğin bir sadaka ise vuslattır (akrabalık bağını pekiştirmektir)."[47]

Yetimlerden kasıt ise, hem yakın ve uzak akraba içindeki yetimler ve hem genel manadaki yetimleri içerir. Ancak burada mutlak anlamda "yetimler" ifadesinin geçme nedeni herhangi bir karışıklığa meydan ve­rilmemesi sebebiyledir.

Miskin, yani yoksullardan kasıt, sürekli olarak insanların yardımla­rına muhtaç olan demektir. Çünkü böyle kimselerin ellerinde ve avuçlannda hiçbir şeyleri yoktur. Bunlar adeta hiç ayilmayan ve gece gündüz sarhoş gezenler gibidirler. Bir türlü iki yakaları bir araya gelmez.

Yol oğlu, yani yolcu: Yani yolda kalmak suretiyle ulaşabilmesi ge­reken yerlerle bağı kopmuş olan kimse demektir ki, elinde avucunda bir şeyi de kalmamış olan kimse demektir. Her ne kadar lâfız olarak tekil ise de cins manası taşıdığından bütün yolcular demektir. Yol oğlu yani "ibn sebil" denmesinin nedeni de yola bağlı kalması ve bu yolculuğun kendisi için gerekli olması yüzündendir. Veyahut doğrudan doğruya misafir de­mektir.

Dilenenlerden kasıt ise, yiyecek v.b. gibi şeyleri isteme ihtiyacını duyanlardır.

Fir-rikab: Boyunduruk altında bulunanlar, köle­ler. Bunlar efendıleriyle özgürlüklerine kavuşmak kaydıyla antlaşma ya da sözleşme yapan kölelerdir, ki bunlara mükâteb adı verilir. Bunlara da gereken yardımın yapılması icab eder, ki bu sayede özgürlüklerini kaza­nabilsinler ve boyunduruk altından çıkıp kurtulabilsinler. Ya da esaret al­tında bulunanlara yardım ederek onların kurtulmasını ve özgürlüklerini kazanmalarını sağlamaktır.

Farz olan "namazı doğru bir şekil­de kılar -yine farz kılınmış olan- zekalı verir." Bir yoruma göre bu, birin­ciyi teyit ve te'kit içindir. Yine denildiğine göre birinciden murat da; sa­dakaların nafile olanları ve yapılan iyiliklerdir.

Allah'a veya insanlara "Söz ver­dikleri zaman verdikleri sözü yerine getirir." Bu cümleler de yine "iman edenler" ifadesi üzerine matuftur. fakirlik ve yoksul­luk manasında ''sıkıntı, -kronik ve müzmin manada- luıstalık ve savaş za­manlarında -savaş alanlarında- sabreder."

kelimesi medih ve ihtisas üzere mansubtur. Bu da şiddet ve sıkıntı anlarında sabrın değerini ve üstünlüğünü ortaya koymak­tır. Diğer ameller arasında savaş meydanlarında ve şiddet anlarında sab­rederek göğüs germenini değerini ve üstünlüğünü ortaya koymak içindir.

İşte imanlarında asıl doğru ve samimi olanlar bu özellikleri taşıyanlardır." Bu niteliklere sahip olan kimseler gerçek­te dinde doğru söyleyen ve sadakat gösterenlerdir.

"Allah'ın emirlerine bağlılık gösteren ve yasaklarından uzak duran gerçek takva sahipleri de işte bunlardır."

Rivayete göre cahiliye döneminde iki Arap kabilesi arasında kan davası varmış. Ancak bu kabilelerden biri diğerine göre daha bir üstün ve değerli bir kabile imiş. Bunlar, yani üstünlük iddiasını taşıyanlar şöyle bir yemin ederler:

"Eğer sizden herhangi biri bizden bir köle öldürürse biz de buna kar­şılık Öldürülen kölemizin yerine sizden hür olan birini, bir kadınımızı öldür­meniz halinde yerine bir erkeğinizi, bir hür adamımızı öldürmeniz duru­munda da iki hür adamınızı öldüreceğiz."

Ancak İslâm'ın gelmesi üzerine bunlar meselelerini Allah Rasulü (Sallallâhu Aleyhi ve sellem). İşte bunun üzerine aşağıdaki âyetler nazil olmuştur.[48]

178. — 182. AYETLER

Meali

178. Ey iman edenler! Kasden öldürülenler hakkında size kısas farz kılındı. Hür olana karşılık hür, köle olana karşılık köle, kadına karşılık kadın kısas yoluyla öldürülür. Ancak her kimin kısas cezasının bir kısmı, öldürülenin yakınları tarafından herhangi bir şekilde bağışlanırsa, artık diyeti alacak olan örfe uygun hareket etsin ve diyeti ödemek durumunda

bulunan katil de gerekli olan diyeti güzellikle ödesin. İşte bu durum Rab-binizden bir kolaylık ve rahmettir. Her kim de affetme veya diyetten son­ra katilden öc almaya kalkışarak haddi tecavüz ederse muhakkak onun için pek acıklı bir azap vardır.

179. Ey akıl sahipleri! Kısasta sizin için hayat vardır. Olur ki, suç işlemekten bu sayede sakınırsınız.

180. Herhangi birinize ölüm yaklaştığında eğer geride bir varlık bı-rakacaksa anaya, babaya ve yakınlara maruf (uygun) bir şekilde vasiyette bulunmak size farz kılındı. Bu, Allah'ın emir ve yasaklan karşısında ti­tizlikle davranıp sakınanlar için bir borçtur.

181. Artık her kim bu vasiyeti işitip kabul ettikten sonra değiştirir­se, bunun vebali ancak onu değiştirenlere aittir. Hiç kuşkusuz Allah her şeyi en iyi işiten ve her şeyi en iyi bilendir.

182. Bununla birlikte kim de vasiyet edenin hataya yönelmesinden veya günaha girmesinden endişe eder de ilgili kimselerin aralarını bulur­sa kendisine herhangi bir günah yoktur. Şüphesiz Allah çok çok bağışla­yan ve çok çok merhamet edendir. [49]

Tefsiri                                                

178 - Ey iman edenler! Kasden Öldürülenler hakkında size kısas farz kılındı. Hür olana karşılık hür, köle olana karşılık köle, kadına karşılık kadın kısas yoluyla öldürülür. Ancak her kimin kısas cezasının bir kısmı, öldürülenin yakınları tarafından herhangi bir şekilde bağışlanırsa, artık diyeti alacak olan örfe uygun hareket etsin ve diyeti ödemek durumunda bulunan katil de gerekli olan diyeti güzellikle ödesin. İşte bu durum Rabbinizden bir kolaylık ve rahmet­tir. Her kim de affetme veya diyetten sonra katilden öc almaya kalkı­şarak haddi tecavüz ederse muhakkak onun için pek acıklı bir azap vardır.

Ey iman edenler! Kasden Öldürülenler hakkında size kısas- farz kılındı." Esas itiba­riyle kısas eşitlik demektir. Kelime birinin izini takip etmek demektir. Nitekim, bir kimsenin izini takip etmeye bu anlamda iktisas denmektedir. Kaldı ki, eskilere ait bilgileri ve haberleri araştırıp anlatana da bu manada adı verilir.

kelimesi, kelimesinin çoğuludur. Dolayısıyla ma­na şöyle olmaktadır: ''Öldürülenler açısından eşitlik ve denkliğe önem ve özen gösterilmesi size farz kılındı. "

"Hür olana karşılık hür,'" Önce bu cümle mübteda ve haberdir. Manası da, hür birini öldüren kimseye karşılık olarak Özgür olan biri yakalanıp tutulur veya öldürülür,

''köle olana karşılık köle, kadına karşılık kadın kısas yoluyla öldürülür." İmam Şafii (Rahmemllâhi Aleyhi) işte bu âyete dayanarak, hür yani özgür olan bir kimse, bir köleye karşılık olarak öldürülemez, demektedir. Ancak biz Hanefılere göre şu âyete daya­nılarak hür olan bir kimse ile köle olan arasında kısas hükmü cereyan eder. Çünkü yüce Allah şöyle buyurmuştur:

"Cana karşı can, ....[50]

Nitekim, erkek ile kadın arasındaki durum da böyledir. Nitekim Rasulullah (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) şöyle buyurmuşlardır:

"Müslümanların kanları denktir."[51]

Dolayısıyla can alma noktasında eşitlik esastır, üstünlük söz konu­su değildir. Kadının da, hür erkeğinde ve kölelerinde canı candır. Çünkü bunun delili de şudur:

"Eğer bir topluluk bir kişiyi öldürecek olurlarsa, öldürenlerin tamamı (tüm katiller) öldürdükleri o bir kişi sebebiyle öldürülürler."

Çünkü hükmün bir çeşide ya da türe tahsisi (aidiyeti), diğer bir türe uygulanamaz hükmünü getirmez. Aksine hüküm o konuda varid olan (gelen) bir başka delile göre aynen baki kalır. Nitekim yukarıda açıkla­dığımız gibi de varid olmuştur.

"Ancak her kimin kısas cezasının bir kısmı öldürülenin yakınları tarafından bağışlanırsa., arlık diyeti alacak olan örfe gjire hareket etsin ve diyeti ödemek durumunda bulunan katil de gerekli olan diyeti güzellikle Ödesin." Nitekim affetmek, cezalandırmanın karşıtıdır, derler. Örneğin; filanı affettim, de­nir ki bu, onu bağışladım, onu cezalandırmaktan vazgeçtim, demek olur.

Bu kelimesi cer edatıyla cani ve cinayet manala­rında müteaddi (geçişli) hale gelir. Örneğin:[52]

gibi. [53]Şayet bu ikisi bir arada bulunurlarsa, birincisine, cer edatıyla müteaddi (geçişli) hale gelir.

Örneğin; gibi. Nitekim şu hadis de buna bir örnektir:

"Sizden atların ve kölelerin zekatını kaldırdım." [54]gibi, Zeccac (v.316 / 928) diyor ki: cümlesinin manası, ''kendisine öldürme konusu diyet olarak bırakılan kimse" demektir. Ebu Mansur Muhammed Ezberi (282-370/895-980) de diyor ki:

"Afv" lügatte fazlalık manasına gelir. Nitekim şu âyette bu manada gelmiştir:

"Yine sana iyilik yolunda ne harcayacaklarını sorarlar. «İhtiyaç fazlasını» de."[55]

gibi. Örneğin, birine mal bakımından bir üstünlüğün bulunması ve ona o maldan verilmesi halinde şöyle denir:  gibi. Ona onda olan malın bırakılması halinde de şöyle denir: gibi.

Cumhura göre âyetin manası şöyledir:

"Kim kardeşi cihetinden ona bırakacağı, terk edeceği bir şeyi varsa."

Burada fiilin mastara isnadıyla bu, elde olunmaktadır. Tıpkı şu: cümlesi gibi. Âyette geçen, "kardeşten " maksat, maktulün yani öldü­rülenin velisi demektir. Burada özellikle "kardeş" lafzının kullanılmış olması, şefkat duygularını harekete geçirmek içindir. Çünkü aralarındaki soy ve İslâm bağı için böyle zikredilmiştir.

Yine âyetteki, kelimesinden kasıt, kendisi için af ve bağış­lanma istenen ve suçu işlemiş olan katili ifade etmektedir. Diğer mefulun terk edilmiş olması ona gerek duyulmaması sebebiyledir.

Yine bir yoruma göre denmiştir ki, âyette geçen, edatı, yermedir. Ayrıca, kelimelerinde yer alan zamir, kelimesine aittir. kelimesindeki zamir ise, kelimesine aittir. Veya, kelimesinin delâlet ettiği tabi olan, olması gerekene racidir. Çünkü mana şöyle olmaktadır:

"Maktulün velisi ya da yakını katilden diyet alacağım güzellikle iste­sin, bu noktada örfe ve uygulamaya uysun. Katil de kendisinden isteneni hemen güzellikle ödesin, kan bedelini versin. İşi uzatarak savsaklamasın ve örften düşük bir şey vererek kandırma cihetine gitmesin."

Yine âyette "bağışlanan şey" ifadesine yer verilmiş olması da şu gerçeğe dikkat çekmek ve şunun bilinmesini istemek içindir: "mağdur olan taraf eğer kanın bir kısmından vazgeçmişlerse veya varislerden bir kısmı haklarından feragat etmişlerse, artık af yani bağışlanma işi tamam­lanmış, demektir. Bundan böyle kısas cezası da düşmüş olur."

Diğer taraftan, terk anlamında tefsir edenlere göre, mef ulun bih olur. Nitekim bu kelime, manasına yorumlandı­ğında da durum yine böyle olur. Yani, mana şöyle olur:

"Eğer veliye kardeşinin (katilin) malından barış ve antlaşma ile bir şey verilirse o da bunu herhangi bir sıkıntı ve zorluk çıkarmaksızın alsın. Fakat katil de vermesi gerekeni savsaklamaksızm, ödemeyi ona (maktulün ilgililerine) hemen yapsın."

bu kelime muzmar bir mübtedanm haberidir ve merflı oluşu da bundandır. Yani bu konuda gerekli olan, "hte bu durum -bağışlanmadan ötürü varılan hüküm ve diyetin alınması meselesi- Rabbinizden bir kolaylık ve bir merhamettir." Çünkü Tevrat'taki hükme göre hiçbir şey alınmaksızın, diyete gidilmeksizin ka­tilin her halükarda ve mutlak manada öldürülmesinin gerektiğidir.

Tevrat'a göre katil mutlaka öldürülecektir. İncil'in hükmüne göre ise katilden herhangi bir bedel (diyet) alınmaksızın doğrudan affedilmesi ve bağışlanması dır. Oysa biz Müslümanlar için durum böyle değildir. Bi­zim için durumda daha bir genişlik ve esneklik ya da kolaylık sağlanmış­tır. Şöyle ki, ya kısas yoluyla katilin öldürülmesi veya bağışlanması ya da diyet alınmasıdır. İşte bu üç yoldan biri barış ya da sulh (anlaşma) yoluy­la çözüme bağlanması istenmiş dolayısıyla konuya daha bir kolaylık, genişlik ve esneklik getirilmiştir. Halbuki Yahudilikte (Tevrat'ta) kesin öldürme, Hristiyanlıkta (yani İncil'de) ise hiçbir şey alınmaksızın bağış­lama vardır. İslâm'da ise görüldüğü gibi kolaylık getirilmiştir.

Bu âyet ayrıca şu gerçeğe de delâlet etmektedir. Büyük günah iş­leyen bir kimse mü'mindir, kâfir değildir. Çünkü adam öldürme olayın­dan sonra bile adam mü'min vasfını ve niteliğini taşımakta, bunu yitirme­mektedir. Bir de iman sebebiyle var olan din kardeşliği de sürmektedir, bakidir. Bir de bu kimseye bir hafifletme, kolaylık sağlanmış ve ona karşı şefkat ve merhamet duyguları harekete geçirilmiştir. İşte bütün bunlar büyük günah işleyen bir Müslümanm mü'min olarak kaldığının kanıtı­dırlar.

Her kimde affetme veya diyetten -ha­fifletme ve kolaylıktan- sonra katilden öc almaya kalkılarak haddi teca­vüz ederse..." örneğin gidip katil dışında aynı aileden birini Öldürürse ya da diyetin alınmasından sonra gidip katili öldürürse, bu anlamda haddini aşarsa, "...muhakkak onun için pek acıklı bir azap vardır." Âhirette onun için bir tür çok şiddetli bir azap olacaktır.[56]

179 - Ey akıl sahipleri! Kısasta sizin için hayat vardır. Olur ki, suç işlemekten bu sayede sakınırsınız.

"Ey akıl sahipleri! Kı­sasta sizin için bir hayat vardır." Doğrusu bu ifade taşıdığı dikkat çekici manası ve garabetiyle yani muktezayı hale (durumun gerektirdiği şeye) uygun düşmesiyle fasih bir söz ve kelâmdır. Bilindiği üzere kısas olayı bir Öldürme, ortadan kaldırma olayıdır. Hayata, yani yaşama son verdir­medir. Buna rağmen kısas, yani öldürme olayı hayatın zarfı kılınmıştır.

Kaldı ki, kelimesinin marife (belirli) olarak getirilme­sinde, kelimesinin de nekra (belirsiz) getirilmesinde apaçık bir belagat sergilenmiştir. Bu itibarla bunun manası şöyle olmaktadır:

"Sizin için kısası içeren bu cinsten hüküm verilmesinde gerçekten bü­yük ve önemli bir hayat vardır."

Çünkü bununla Örneğin bir kişiyi öldüren birkaç kişi ya da cemaat veya topluluk güçleri ne olursa olsun haksız olarak bir kimseyi öldürme­leri sebebiyle öldürülürler, İşte bu ceza uygulaması sebebiyle kısası göz önünde tutan bir kimse için bir caydırıcılık sebebi ve unsurudur. İşte bu açıdan kısasta hayat vardır, yani insanı Öldürmek değil yaşatmak vardır. Hem de ne hayat ve ne yaşatma! Bunun üzerinde bir başka şey gösterile­bilir mi? Ya da bir tür yaşatma veya hayat vardır. Bu, öldürülebilirim, bana da ölüm cezası uygulanır korku ve endişesinin berberinde getirdiği bir hayat. Çünkü, katile kısas uygulanabileceği gerçeğini bilmesi onu ge­nel manada öldürmeden uzak tutar. Çünkü, bir kimse eğer birini öldür­meyi planlayıp tasarlasa aklına hemen kısas hükmü gelir. Bundan dolayı kendi adına korkar, ürperir. Bu şekilde öldürmekten -kaçınır. Dolayısıyla öldüreceği kimse ölümden kurtulur, yaşamım sürdürür. Kendisi de kısas cezasından kurtularak o da yaşamını öylece sürdürür. Görüldüğü üzere kısas cezasının meşruluğu, şeriat noktasından getirilmiş olması, iki haya­tın ya da canın hayatta kalmalarına sebeptir.

"Olur ki, suç işlemekten bu sayede -kısas endişesi sayesinde öldürmekten- sakınırsınız." [57]

180 - Herhangi birinize Ölüm yaklaştığında eğer geride bir varlık bırakacaksa anaya, babaya ve yakınlara maruf (uygun) bir şe­kilde vasiyette bulunmak sîze farz kılındı. Bu, Allah'ın emir ve ya­sakları karşısında titizlikle davranıp sakınanlar için bir borçtur.

"Herhangi birinize ölüm yaklaştığında -kendisinde ölüm emareleri belirdiğinde- eğer geride bir varlık -çokça mal- bırakacaksa", rivayete göre Hz. Ali (Radıyallahü Anh)nin bir kölesi varmış, bunun da yedi yüz dirhem kadar bir varlığı bulunuyormuş. Bunları vasiyet etmek ister, fakat Hz. Ali (Radıyaliahü Anh) buna mani olur. Bu defa kölesi ona:

—  Yüce Allah, "Eğer bir hayır bırakırsa..." buyuruyor, der. Hz. Ali (Radıyaliahü Anh) de:

— Hayır, çok mal, demektir. Oysa senin malın yoktur, diye karşılık verir." [58]

kelimesinin faili (öznesi) bundan sonra gelen, olan cümledir.

"...anaya, babaya ve yakınlara maruf- uygun bir şekilde vasiyetle bulunmak size farz kılındı." İslâm'ın ilk zamanlarında vasiyet varislere yani mirasçı olanlara yapılırdı. Daha sonra bu âyet, "Şerhu'l-Menâr" adlı eserimizde de açık­ladığımız gibi miras ile ilgili âyetin gelmesiyle neshedilmiş, hükmü yü­rürlükten kaldırılmıştır.

Bir yoruma göre de bu âyet mensuh değildir, yani hükmü yürürlük­ten kaldırılmamıştır. Çünkü, âyet küfürleri sebebiyle mirasçı olmayanlar hakkında nazil olmuştur. Zira bu dönem henüz İslâm'ın yeni geldiği bir dönemdir. Dolayısıyla adam Müslüman olmuş ama, henüz ana ve babası Müslüman olmamış veya yakınları Müslüman olmamışlardır. İslâmiyet ise bu manadaki yakınlıklarda mirasçı olmaya yer vermiyor ve hak tanı­mıyor. Ancak buna sadece aralarındaki akrabalıkları sebebiyle bir mendup hüküm olarak farz olmaksızın bu durumda olanlara vasiyetin yapıla­bileceğine bir izin mahiyetindedir.

İşte bu şekilde âyetin yorumlanması durumunda, kelime­siyle farz kılındı manası murat olunamaz. demek, adaletle, demektir. Yani fakir ve yoksul bir kenara bırakılarak zengin olana vasi­yetin yapılmaması ve malın üçte birinden fazlasının vasiyetle başkalarına bırakılmaması demektir.

"Bu, Allah'ın emir ve yasakları karşısında ti­tizlikle davranıp sakınanlar -şirkten uzak duranlar- için bir borçtur." Bu­radaki, kelimesi müekked mastardır olup de­mektir. [59]

181 - Artık her kim bu vasiyeti işitip kabul ettikten sonra de­ğiştirirse, bunun vebali ancak onu değiştirenlere aittir. Hiç kuşku­suz Allah her şeyi en iyi işiten ve her şeyi en iyi bilendir.

"Artık her kim bu vasiyeti -şeriata uygun olarak yapıldığını vasi. ve şahitlerden- işitip kabul ettikten sonra -vasi­yeti-değiştirirse "bunun vebali ancak onu değiştirenler aittir." Vasiyeti değiştirmenin vebal ve günahı yalnızca onu değiştirenleredir. Yoksa bu vebal ne vasiyet dene ve ne de kendileri için vasiyet yapılmış olanlaradır. Bunların bir günahları yoktur. Çünkü her ikisi de zulümden beri ve uzaktırlar.

"Hiç kuskusuz Allah her şeyi en iyi işiten -va­siyet edenin söylediklerini duyan- ve her şeyi en iyi bilendir." Vasiyeti de­ğiştirerek zulmeden kimsenin de durumunu bilendir. [60]

182 - Bununla birlikte kim de vasiyet edenin hataya yönelme­sinden veya günaha girmesinden endişe eder de ilgili kimselerin ara­larını bulursa kendisine herhangi bir günah yoktur. Şüphesiz Allah çok çok bağışlayan ve çok çok merhamet edendir.

'Bununla birlikte kim. de vasiyet edenin hataya yönelmesinden veya günaha girmesinden endişe eder de, ilgili kimselerin aralarını bulursa kendisine herhangi bir günah yoktur."

Ayette geçen, kelimesi bildi (bilmek) manasınadır. Bu ifâ­de genelde Araplar arasında yaygın olarak kullanılır. Örneğin:

gibi ki, "Neredeyse göğün yağdırmasın­dan korktum", demek olup bununla, bilgi yerine geçen galip zannı (kuv­vetle muhtemel olan ihtimal) demek istiyorlar.

kelimesini Hafs dışında kalan Küfe okulu temsilcileri olarak kırat etmişlerdir. vasiyet konusunda yanılmak suretiyle haktan meyletmek, başka bir şeye yönelmek, demektir. sırf zulmetmek, haksızlık yapmak için bilerek yan çizmek demektir.

kendi lehlerine vasiyet yapılanlar demek olup bun­lar da, ana baba ve akrabalardan meydana gelirler. İşte bunlar arasında şeriat ölçüleri içerisinde aralarını bulmaktır.

Çünkü bu kimsenin yaptığı değişiklik batıl ve yan­lış olan bir şeyi hakka dönüştürmek, hak olanı gerçekleştirmektir. Bu açı­dan bir vebal altına girmez. Önce hakkı değiştirip batıla yönelenleri an­latması ve sonra da batılı tekrar eski durumuna, yani hakka getirmesini, hakka dönüştürmesini zikretmesi meselesi her değiştirmenin ya da tebdi­lin vebal ya da günah olmadığını göstermek ve bildirmek içindir, bu bi­linsin diyedir.

Bir yoruma göre de bu, vasiyet edenin hayatta iken olacak olan du­rumuyla ilgilidir. Yani, bir kimse bir vasiyet hazırlarken bir kimse de ya­nında bulunur ve yapılan vasiyetin şeriata aykırılığını görür de bunun üzerine ona mani olur ve öyle yapmaması gerektiği üzerinde durarak onu doğruya yöneltirse, dolayısıyla bu şekilde ilk defa hatalı bir vasiyete bulunan kimsenin bununla ilgili söyledikleri açısından kendisine bir gü­nah ve vebal yoktur.

"Şüphesiz Allah çok çok bağışlayan ve çok çok merhamet edendir." [61]

183. — 187. AYETLER

Meali

183. Ey iman edenler! Oruç tutmak sizden öncekilere farz kılındığı gibi size de farz kılındı. Umulur ki, takva ile hareket edip Allah'ın emir ve yasaklarına bağlı hareket edersiniz.

184. Farz kılman oruç sayılı günlerdedir. Sizden her kim hasta ya da yolcu olursa, tutamadığı günler sayısınca diğer günlerde oruç tutusun. Oruç tutmaya güç yetiremeyenler de bir yoksulu doyuracak miktar fidye versin. Her kim de kendi adına fidye miktarını fazlasıyla verirse bu, onun lehine çok daha hayırlıdır. Eğer bilirseniz, fidye vererek oruç tutmama­nızdan oruç tutmanız sizin için daha hayırlıdır.

185. Ramazan ayı ki Kur'an o ayda indirilmiştir. O Kur'an insanlar için doğru yolu gösteren, doğruyu ve hak ile batılı ayırt eden ölçüleri ko­yan apaçık delilleri taşıyan kitaptır. O halde sizden her kim o aya erişirse hemen oruç tutsun. Kim de hasta olur veya bir yolculukta bulunursa tuta­madığı günler sayısınca diğer günlerde oruç tutsun. Allah sizin için ko­laylık diler, size zorluk dilemez. Böylece size farz kılman sayılı günleri tamamlayasınız, size doğru yolu göstermesi nedeniyle Allah'ı tazim ede­siniz ve şükredesiniz diyedir.

186. Kullarım sana benden sorduklarında, de ki: Ben onlara gerçek­ten çok yakınım. Bana dua edip çağırdığında dua edenin çağrısına cevap veririm. Öyle ise kullarım da benim davetime karşılık versinler ve bana iman etsinler ki doğru yolu bulmuş olsunlar.

187. Oruç tutulan günlerin gecesinde eşlerinize yaklaşmak size he­lâl kılınmıştır. Eşleriniz sizin için birer elbise, sizler de onlar için birer elbisesiniz. Allah sizin kendi nefislerinize karşı kötülük ettiğinizi bildiğin­den dolayı sizin tevbenizi kabul buyurdu ve sizi bağışladı. Artık rama­zan gecelerinde onlara yaklaşın ve Allah'ın sizin için takdir buyurduğunu isteyin. Şafak vakti, günün ağarması gecenin karanlığından ayırt edilince­ye kadar yiyin, için, sonra akşama kadar orucu tamamlayın. Mescitlerde itikafta bulunduğunuz müddetçe eşlerinize geceleri de yaklaşmayın. İşte bunlar Allah'ın koyup çizdiği sınırlardır. Sakın o sınırlara yaklaşıp çiğne­meyin. İşte Allah insanlara âyetlerini böylece açıklar ki yasaklanan sınır­ları çiğnemekten sakınsınlar. [62]

Tefsiri

183 - Ey iman edenler! Oruç tutmak sizden öncekilere farz kı­lındığı gibi size de farz kıtındı. Umulur ki, takva ile hareket edip Al­lah'ın emir ve yasaklarına bağlı hareket edersiniz.

"Ey imarı edenler! Oruç tutmak sizden öncekilere farz kılındığı gibi size de farz kılındı."

Ayette geçen, kelimesi, fiilinden mastardır. Mak­sat ramazan ayında tutulan oruçtur. kelimesi farz kılındı, demek­tir. "Yazıldığı gibi ...yazıldı. " Bu ifade mahzuf bir mastarın sıfatıdır. Yani, Hz. Adem (Aleyhi's-Selâm) den itiba­ren sizin zamanınıza kadar bütün peygamberlere ve ümmetlerine de farz kılınmıştır. Çünkü, oruç oldukça eskiye dayanan bir ibadettir. Buradaki teşbihin, yani benzetmenin sebebi, eski ümmetlerin hepsini de günlere dayalı oruç ibadetiyle mükellef bulunmaları itibariyledir. Yani, "sizden öncekilerin ibadet ettikleri gibi, siz de günlerle sınırlı oruç ibadetiyle so­rumlu tutularak ibadet edeceksiniz."

"Umulur ki. takva ile hareket edip Allah'ın emir ve yasaklarına bağlı hareket, edersiniz'' Oruç sayesinde mas etlerden uzak kalırsınız. Çünkü, oruç nefsi kötülüklerden daha fazla korur. Onu kötü yerlere gitmekten daha çok alıkoyar, kötülüklerine set olur. Ya da bunun manası şöyle olur:

"Olur ki, siz bu sayede müttakiler zümresi içerisinde yer alırsınız. Çünkü oruç tutmak onların şiarıdır." [63]

184 - Farz kılınan oruç sayılı günlerdedir. Sizden her kim hasta ya da yolcu olursa, tutamadığı günler sayısınca diğer günlerde oruç tutusun. Oruç tutmaya güç yetiremeyenler de bir yoksulu doyu­racak miktar fidye versin. Her kim de kendi adına fidye miktarım fazlasıyla verirse bu, onun lehine çok daha hayırlıdır. Eğer bilirseniz, fidye vererek oruç tutmamanızdan oruç tutmanız sizin için daha ha­yırlıdır.

"Farz kılman oruç sayılı günlerdedir."

Burada, kelimesinin mansub oluşu, iledir. Yani: "Size «saydı günler» oruç tutmanız farz kılındı, " dernektir. yani zamanla vakitleri belirlenmiş sayılı günlerde, demektir. Yani az sa­yıda günler, demektir. Bu esasen şuna dayanmaktadır; az sayıdaki bir mal sayı ile değerlendirilir. Oysa çok olması halinde durum değişir.

"Sizden her kim hasta -oruç tutması halinde hastalığı artacak- ya da yolcu olursa -herhangi bir yolculuğa çıkarsa- kılamadığı günler sayısınca diğer günler­de oruç tutsun." Yani, bu takdirde o günlerde oruç tutmaz daha sonra kaç gün oruç tutamamış ise onlar sayısınca oruç tutsun.

Burada, kelimesi ma'dut, yani sayılı günler, demektir. Yani bu durumdaki bir kimseye daha sonra tutamadığı günler sayımca oruç tutması emrolunur.

hastalık veya yolculuk günleri dışındaki günler demektir. kelimesi vasıf olması ve bir de elif ve lâm harflerinden dönülmesi bakımlarından gayrı munsarif bir kelimedir. Çünkü, vezninde sıfat olan kelimelerde asıl olan cemi yani çoğul olmaları halin­de elif ve lâm ile kullanılması gerekir. Örneğin: ve gibi.

"Oruç tutmaya güç ye­tiremeyenler de bir yoksulu doyuracak miktar fidye versin." Şimdi âyetin bu kısmına ait tefsirimizdeki yorumuna geçelim. Şöyle ki:

 "Oruç tutmaya güçleri yettiği halde herhan­gi bir mazereti bulunmaksızın oruç tutmayanlara gelince, bunlar için"

"Bir yoksulu doyuracak miktar vermek vardır. " Bu miktar buğdaydan olursa bu, her gün için yarım sa'dır (ölçektir), eğer buğday dışındaki maddelerden olursa bu, bir sa'dır (ölçektir). Bir sa' ise yaklaşık dört kg. demektir. kelimesi, kelimesinden bedeldir.

Kıraat imamlarından Medine okuluna mensup olan Nafî (7(M69/ 689-785), Ebu Cafer ve ayrıca İbn Zekvan (v.242/856), cümlesini, olarak okumuşlardır.

Bu şekilde mazereti olmadan oruç tutmayıp da fidye verme durumu İslâm'ın ilk dönemlerinde idi. Çünkü bunlara oruç farz olmuş olmasına rağmen bir türlü alışamamışla ve oruç tutmak ağırlarına gidiyordu, açlık sıkıntı veriyordu. Dolayısıyla bu durumda olanlar için onlara oruç tutma­yıp fidye vermeleri için bir ruhsat tanınmış oldu, bir muhayyerlik getiril­di. Daha sonra bu muhayyerlik olayı şu hükümle neshedilmiş oldu, yü­rürlükten kaldırıldı.

"O halde izden her kim o aya erişirse hemen oruç tutsun.[64]

Nitekim bunun için, kavli ya­ni, "Sizden her kim hasta ya da yolcu olursa..." ifadesi tekrarlanmış ol­du. Mademki bir kez hükmü yürürlükten kaldırılan yani mensuh olan â-yette bir kez zikredildi. O halde bir kez de hükmü yürürlükten kaldıran, yani nasih olan âyette de böylece zikredildi ki, gerçek anlaşılsın istendi. Böylece bu hükmün halen baki olduğunu ve yürürlülüğünün devam etmiş olduğunu göstersin diyedir.

Bir başka yoruma göre de bunu manası, yani güç yetiremeyenler, tutamayacak kadar mazereti bulunanlar, demektir. Dikkat edilirde burada kelimenin başına bir nefy edatı olan, takdir olunmuş­tur. Müzminlerin annesi bizim annemiz Hz. Hafsa'nın kıraatinde, harfi muzmardır, (gizli kılınmıştır). Bu değerlendirmeye göre âyet men­suh değildir, yürürlüktedir.

Her kim de kendi adına fidye mik­tarını fazlasıyla verirse bu -fazladan verme veya hayır yapma işi- onun lehine çok daha, hayırlıdır."

Kıraat imamlarından Hamza ile Ali, kelimesini olarak okumuşlardır. Bunun da manası, demektir.

"Eğer bilirseniz -ey gücü yetenler!- sizin için oruç tutmamanızdan, oruç tutmanız -fidyeden ve faz­lasıyla hayır yapmaktan- daha hayırlıdır." Bu durum İslâm'ın henüz ilk dönemlerinde idi. Bir diğer yorum ise şöyledir:

'Yolculuk esnasında olsun hastalıklı durumunuzda obun eğer bilirse­niz, oruç tutmanız sizin için daha hayırlıdır. Çünkü bu size daha ağır gele­ceğinden sevabı da o oranda artar."

cevabı mahzuf (gizli) olan bir şart cümle­sidir. [65]

185 - Ramazan ayı ki Kur'an o ayda indirilmiştir. O Kur'an insanlar için doğru yolu gösteren, doğruyu ve hak ile batılı ayırdeden Ölçüleri koyan apaçık delilleri taşıyan kitaptır. O halde sizden her kim o aya erişirse hemen oruç tutsun. Kim de hasta olur veya bir yolculukta bulunursa tutamadığı günler sayısınca diğer günlerde oruç tutsun. Allah sizin için kolaylık diler, size zorluk dilemez. Böyle­ce size farz kılınan sayılı günleri tamamlayasınız, sîze doğru yolu göstermesi nedeniyle Allah'ı tazim edesiniz ve şükredesiniz diyedir.

"Ramazan ayı, ki Kur'an o ayda indirilmiştir."

Burada, ifadesi mübtedadır. Bunun haberi de, cümlesidir. Yani, ilk defa Kur'an'ın indirilmeye başlan­ması bu ayda olmuştur ve bu da bu aydaki Kadir gecesinden itibaren ol­muştur. Ya da mana şöyledir:

Bu ayın şanı ve önemi dolayısıyla Kur'an indirilmiştir, hakkında bir âyet nazil olmuştur, ki bu da Rabbimizin: kavlidir.

kavli de, kelimesinden bedeldir. Ya da mahzuf bir mübtedanın haberidir. Yani, demektir. kelimesi de, kelimesinin mastarı olup, yakmak ve yanmak manasındadır. kökünden alınmadır. kelimesi buna izafe olun­muştur. Böylece bir alem (yani özel bir isim) olmuştur. Kelimenin marife olması ve kendisinde ile harfinin var olması sebebiyle gayri munsariftir. Bu isimle isimlendirilmiş olması, insanların ramazanda tut­tukları oruç nedeniyle çektikleri açlık ve susuzluk sıkıntısı, zorluğu ve şiddetidir. Çünkü genelde Araplar ayları içlerindeki durum ve olaylara göre zaman açısından değerlendirmektedirler. Ramazan ayının ise yakıcı sıcak günlere denk düşmesi sebebiyle buna bu isim verilmiştir.

Eğer sen, "Kim ramazanı (ramazan ayında), inanarak ve mükafatım da Allah'tan bekleyerek oruç tutarsa..."[66] hadisindeki ifadeyi nasıl yo­rumlayacak ve bunun hakkında ne diyeceksin? Çünkü özel isim halini almış olan kelime, "muzafve muzafun ileyh" ile birliktedir. Oysa burada sadece "ramazan" geçiyor, ne diyeceksin? Buna benim cevabım şöyle­dir. Bu, bir karışıklığa meydan verilmeyeceği kesin olması bakımından bir tür hazf kabilindendir. Yani ramazan denince ramazan ayı demek ol­duğunun herkesçe bilinmesi nedeniyle ayrıca, "ramazan ayı" denmesine gerek yoktur.

ismi ya da kelimesi, Kur'an-ı Kerim'in her neresinde ge-çerse geçsin, İbn Kesir burada görüldüğü gibi hemzeli olarak, tarzında değil de, hemzesiz olarak, "el-Kuran" olarak okumuş­tur. Âyetin bundan sonra gelen kısmı ise hal olarak mansubtur ki, şu kı­sımdır:

"O Kur'an insanlar için doğru yolu. gösteren, doğruyu ve hak İle haldi ayırdcden ölçüleri koyan ap­açık delilim taşıyan bir kitaptır." Şimdi de bu kısmın tefsirimizdeki yoru­munu alalım. Şöyle ki:

"O Kur'an, insanları hakka, doğru yola ileten bir kitap olarak indiril­di. O apaçık âyetlerden, net ve şüpheye meydan bırakmayan kanıtlardan, açık delillerden ibaret bir kitap olarak hakka yönlendirir. Hak ile batılı birbi­rinden ayırt eder."

Âyetin bu kısmında önce, bu Kur'an'in bir hidâyet olduğu, doğru yolu gösterdiği ele alındı. Hemen bunun ardından da, bu kitap ya da Kur'an ile Allah'ın insanları hidâyete yönlendirdiği apaçık âyetler (ger­çekler) cümlesinden olduğu anlatıldı. Bunun hak ile batılı birbirinden ayırt eden bir kitap olduğu gerçeği üzerinde duruldu. Çünkü bu, Allah'ın vahyinin bir eseridir. Semavî olan kitaplarının gösterdiği bir gerçek çizgi ve yoldur. Çünkü bu vahiy ve semavî kitaplar hem insanları doğru yola iletir, yönlendirir ve hem hidâyet ile dalâlet (sapıklık) arasındaki farkı an­layabilme ve gerçeği kavrama imkanım verir.

"O halde sizden her kim o aya erişirse hemen, oruç tutsun." Yani kim bu ayda hazır ve mukim olur, misa­fir (yolcu) olmazsa hemen hiç durmaksızın bu ayda farz olan orucu tut­sun. Sakın orucu tutmamazhk ederek yemesin.

kelimesi zarf tümleci olarak mansubtur. Aynı şekilde, kelimesinde ki, zamiri de zarf olarak mansubtur. Yok­sa mef ulü bih değildir. Çünkü, ister mukim olsun ve ister yolcu olsun her ikisi de zaten o aya şahit oluyor ve o ayda bulunuyorlar.

"Kim de hasta olur veya bir yolculukta bulunursa, tutamadığı günler sayısınca diğer günlerde oruç tutsun."

Burada, mübtedadır. Haberi ise mahzuflur (gizlidir). Yani, bu kelime takdirinde olup, kendisi için tutamadığı günlerin orucunun tutmak vardır, demektir.

"Allah -yolculuk ve hastalık sırasında- sizin için kolaylık di/e/\ size zorluk dikmez." Hasta ve yolcu olanlara oruç tutmamayı farz kılanlar bakımından meseleye bakı­lınca, hasta ve yolcunun bu durumda oruç tutmaları halinde, her ikisine de oruçlarını iade etmeleri gerekir. Çünkü bu gibi bir durumda oruç tut­mamaları kimilerine göre farz kabul ediliyor. İşte böyle bir yanlışa düşül­memesi için bundan geri dönülmüştür. Yani bu gibilerin oruç tutup tut­mamaları ramazan içinde muhayyerdir. Durumları müsait olduğunda ise tutmak zorundadırlar.

"Böylece size farz kılınan sayılı, günleri tamamla­manız," Yani, hastalık veya yolculuk gibi mazeret ortadan kalkınca, tutamadiğiniz günler sayısınca kaza etmek suretiyle sayıyı tamamlamanız. Burada illet olarak gösterilen fiil mahzuftur (gizlidir). Çünkü daha önce geçen ifadeler buna işaret etmektedir. Dolayısıyla bu, takdirindedir ki, "...bilmeniz ve böylece size fan kılınan sayılı..." demektir.

"Size doğru yolu göstermesi nedeniyle Allah'ı tazim edesiniz ve şükredesiniz diyedir." Yani bütün bunlar için Allah bunları meşru kılmıştır. Kısaca ramazan a-yında hazır bulunanların o ayda oruç tutmaları, verilen ruhsatların da ile­ride tutamadığı sayıyı tamamlamaları kaydıyla oruç tutulmamasına izin verildiği gerçeğini aktaran bu hususlar işte bu maksatladır.

kavli, tutulamayan sayının yerine getirilmesi emrinin illeti ve sebebidir. kavli.ise, orucu kaza etme keyfiyetinin bilinmesi ile oruç yeme bağlayıcılığından ya da sorumluluğundan çıkma­yı bilmenin illetidir.

ise ruhsata ilişkin illettir. Bu, güze! ve latif bir leff örneğidir, yani edebî bir örnektir. Âyetteki "tekbir" yani, kelimesi, cer edatı ile müteaddi olmuştur. Çünkü "hamd" mana­sını içermektedir. Sanki şöyle denir gibidir:

Bu da, "...size doğru yolu göstermesi sebebiyle O'na hamd ederek O'nu tazim edesiniz." Kıraat imamlarından Ebu Be­kir, kelimesini, olarak şeddeli halde okumuştur.

Bir bedevinin Rasulüllah (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem)

"Rabbimiz bize yakın mı, yakınsa biz fazla ses çıkarmadan düşük bir ses tonuyla Rabbimize yakaralım, yok uzak ise sesimizi yükselterek O'na yalvarahm." demesi üzerine işte aşağıdaki âyet bununla ilgili olarak nazil olmuştur.[67]

186 - Kullarım sana benden sorduklarında, de ki onlara: "Ben onlara gerçekten çok yakınım. Bana dua edip çağırdığında dua edenin çağrısına cevap veririm. Öyle ise kullarım da benim davetime karşılık versinler ve bana iman etsinler ki, doğru yolu bulmuş olsun­lar.

"Kullarım sana beni sorduklarında de, ki onlara: «Ben onlara gerçeklen çok yakınım.»'" Allah'ın me­kandan münezzeh olması itibariyle kullarına ilmiyle ve onların istekle­rine icabetle çok daha yakındır.

"Bana dua edip çağırdığında, dua ede­nin çağrısına, cevap veririm." Kıraat imamlarından Sehl b. Muhammed ile Yakup b. îshak, ve kelimelerini, her iki halde de, ve olarak okumuşlardır. Nitekim, kıraat imamlarından Kalun dışında vasi halinde Ebu Amr ile Nafı de bu ikisine muvafakat et­mişlerdir. Diğer kıraat imamları ise her iki durumda da harfi ol­maksızın kıraat etmişlerdir.

Diğer taraftan, yapılan dualara icabet etmesi yüce Allah tarafından doğru olan bir vaaddir, söz vermedir ki, bu konuda Allah asla sözünden dönmez. Ancak duaya icabet bazan ihtiyacın giderilmesine muhalif olabi­lir. Yani ihtiyacı dışında bir başka şekilde tezahür edebilir. Duaya icabet meselesine gelince kulun: "Rabbim!" demesi, Allah'ın da, "Buyur ku­lum!" diye buna bu şekilde cevap vermesidir. İşte bu, her mü'min için vaad olunan ve var olan bir gerçektir.

Kaza-i hacet denilen ihtiyacın karşılanmasına gelince, bu, istenenin verilmesi demektir. Bu ise bazen karşılanabilir, yerine getirilir, bazen de istendikten bir müddet sonra olabilir, gerçekleşebilir. Bazen ise bu arzu ahirette karşılanır ya da bu, istekte bulunan, dua eden için kendisi adına daha hayırlı olabilecek bir şekilde bir başka türlü ortaya çıkar.

Onların kendi ihtiyaçları için bana dua ettikle-rinde benim onlara icabet ettiğim gibi, ben kendilerini bana iman etmeye ve itaate bulunmaya çağırdığımda "Öyle üse kullarım da benim davetime karşılık versinler ve" ''bana iman etsinler ki, "doğru yolu bulmuş olsunlar." Yani azgınlık ve sapkınlıktan kurtulup doğruyu umabilsinler.

"Rüşd" kelimesi, "ğayry" kelimesinin zıddı, karşıtıdır. Burada, ve kelimelerindeki harfi her ikisinde de emir manasınadır. [68]

Ramazan Ayında Eşiyle Beraber Olmak

İslâm'ın ilk zamanlarında adam akşam olup da iftar edince bu za­mandan itibaren yatsı vaktine erişip namazını kılıncaya veya bundan ön­ce yatıp uyumasına kadar yemesi, içmesi ve eşiyle cinsel ilişkide bulun­ması helâl idi. Bir yasaklama yoktu. Ancak yatsı namazını kıldıktan ya da yatıp uyuduktan sonra artık hiçbir şey yapmaksızın ertesi akşama kadar kendisine yeme, içme ve eşleriyle cinsel ilişkide bulunma haram kılın­mıştı. Ancak bir gece Hz. Ömer (Radıyaüahn Anh) yatsıdan sonra eşiyle bera­ber oldu. Yıkanınca ağlamaya ve kendi, kendisini kınamaya başladı. He­men Rasulûüah (Sallallâhu Aleyhi ve Selem) koşup geldi ve olup biteni ona anlattı. Bunun üzerine Hz. Peygamber (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) de,

— Ben bu hususta bir şey diyebilecek ve yapabilecek bir güce-hakka sahip değilim, buyurdu. İşte bunun üzerine,  âyeti nazil oldu.[69]

Şimdi âyetin tefsirine geçebiliriz. [70]

187 - Oruç tutulan günlerin gecesinde eşlerinize yaklaşmak size helâl kılınmıştır. Eşleriniz sizin için birer elbise, sizler de onlar için birer elbisesiniz. Allah sizin kendi nefislerinize karşı kötülük et­tiğinizi bildiğinden dolayı sizin tevbenizi kabul buyurdu ve sizi bağış­ladı. Artık ramazan gecelerinde onlara yaklaşın ve Allah'ın sizin için takdir buyurduğunu isteyin. Şafak vakti, günün ağarması gecenin karanlığından ayırt edilinceye kadar yiyin, için, sonra akşama kadar orucu tamamlayın. Mescitlerde itikafta bulunduğunuz müddetçe eş­lerinize geceleri de yaklaşmayın. İşte bunlar Allah'ın koyup çizdiği sınırlardır. Sakın o sınırlara yaklaşıp çiğnemeyin. İşte Allah insanla­ra âyetlerini böylece açıklar ki yasaklanan sınırları çiğnemekten sa­kınsınlar.

"Oruç tutulan günlerin gecesinde eşlerinize yrtklaşrnanız size helâl kdınmışlır."

cinsel ilişki, cima demektir. burada cer edatı ile müteaddi (geçişli) yapılmış ki, bundan ifza yani cinsel ilişki manası anlaşılsın. Ayette cinsel ilişki ifadesi, lafzıyla kinaye olarak zikredilmiştir. Çünkü bu, çirkinlik ve yanlışlık anlamında cinsel ilişkiye geçme manasına delâlet etmektedir. Âyette, denilmiş ve fakat, buyurulmamıştır. Çünkü henüz ramazanda cinsel ilişki serbestliği getirilmediği için böyle bir fiil çirkin bir fiil olarak kabul ediliyordu. Nitekim bu durum kendi nefislerine iha­net olarak adlandırılmıştır.

Mademki kadın ve erkek her ikisi birlikte aynı çarşafın ya da yor­ganın altında kucaklaşıp beraber olmaktadırlar. Her ikisi de bu manada tek bir örtü içinde yer aldıklarına göre bu durum kişinin üzerinde onu tümüyle kuşatan elbiseye benzetilerek ifade olunmuştur. Bunun için Rab-bim şöyle buyurmuş:

"Eşleriniz sizin için —sizi haramdan koruyup örten- birer elbise, sizler de onlar için birer elbisesiniz."cümlesi bir istinaf (yeni cümledir), bir ara cümledir ki, adeta olayın helâl kılınma gerekçesini açıklar gibidir. Mademki sizinle eşleriniz arasında bu manada bir iç içelik varsa, tıpkı üzerinize giydiğiniz elbise gibi hep berabersiniz, artık onlara karşı sabrınız ve dayanma gücü­nüz azalmıştır. Onlardan uzak kalmanız ve kaçınmanız gittikçe ağırlaş­mış ve sabredemeyeceğiniz bir duruma gelmiştir. İşte bunun için yüce Allah size bu konuda ruhsat ve izin vermiştir.

'Allah sizin kendi nefis-lerinize karsı -cinsel ilişkide bulunmakla ve alacağınız sevabınızdan ek­siltmekle- kötülük ettiğinizi bildiğinden dolayı sizin -işlediğiniz sakıncalı işten tevbe etmeniz ve dönmeniz se­bebiyle- tevbenizi kabul buyurdu ve sizi -ruhsattan Önce işlediğiniz suç­tan- bağışladı."

"İktisab" kelimesinin, "kesb" kelime­sinden alınmış olması gibi, kelimesi de "hıyanet" kelimesinden alınmadır. Dolayısıyla bunun manasında ziyadelik ve şid­det vardır.

"Artık ramazan gecelerinde onlara yoklasın." Ramazan gecelerinde onlarla cinsel ilişkiye girin. Bu mubahlık anlamın­da bir emirdir. Yani, cinsel ilişkiye girebilirsiniz, demektir. Âyette cima (cinsel ilişki), mübaşeret kelimesiyle yani, kelimesi ile dile getirilmiş olması, her iki cinsin tenlerinin birbirlerine temas etmesi, di­rekt olarak değmesi sebebiyledir.

"...ve Allah'ın sizin için takdir buyur­duğunu isteyin" Allah'ın sizin için taksim edip bölüştürdüğünü arayın. Çünkü Levh-i Mahfuz'da çocuğun dünyaya gelmesini, doğrudan cinsel ilişkiyle olacağını tesbit etmiştir. Yani bu, şu demektir; yalnızca şehevî arzularınızı tatmin için cinsel ilişkiye geçmeyin. Ancak Allah'ın evlenme yoluyla istediği çoğalmayı ve nesil üretmeyi isteyerek ve bunu dileyerek cinsel ilişkiye geçin.

Ya da bunun anlamı şudur: "Allalı'ın sizin için yazdığı ve emredip helâl kıldığı mahalden arayın. Yoksa istemediği ve haram kıldığı yerden değil"

"Şafak vakti günün ağarması gecenin karanlığuıdan ayırt edilinceye kadar yiyin, için,"

Bu vakit, sabah­leyin doğu tarafında tan zamanından itibaren uzun bir çizgi (hat) halinde enine doğru genişleyerek yayılan vakittir. Uzayıp gi­den gece karanlığı demektir. Her iki vaktin de beyaz ve siyah ipliğe ben­zetilmeleri, her ikisinin de uzayıp gitmesi sebebiyledir. ise, beyaz iplikten ya da çizgi veya hattan maksadın fecre (tan yerine) veya şafak vaktine dahil olduğunu, bundan başka bir şeye dahil olmadığını açıklamak içindir. Dolayısıyla, ifadesinin ayrıca açıklanmasına bu ifadesi sayesinde gerek duyulmamış oldu. Çünkü, bunlardan birisinin açıklanması demek, aynı zamanda ötekisinin de açıklandığı anlamına gelir. Ya da buradaki cer edatı, tab'iz için­dir, yani "bir kısmı" demektir. Çünkü bu, fecrin birazı ve başlangıcı demektir.

Âyette, ifadesinin zikredilmesiyle cümle istiare duru­mundan çıkarılmış olup, böylece beliğ (edebî) bir teşbih (benzetme) ya­pılmış olmaktadır. Örneğin, "Ben bir arslan gördüm." dediğin zaman bu bir mecaz olmuş olur. Fakat buna bir ilâve yaparak, "Ben filanlardan bir arslan gördüm. " dediğinde ise, bu defa teşbihe, yani benzetmeye yönel­miş olursun. Örnek, bir teşbihe (benzetmeye) döner.

Adiy b. Hatim (Radıyaliahü Anh) anlatıyor, diyor ki;

"Biri beyaz diğeri de siyah olan iki ip aldım. Bunları yastığımın altına koyarak, sabahın olup olmadığını anlamak ve ayırt etmek için biri beyaz ve diğeri siyah olan bu iki ipe bakıp dururdum. Fakat karanlık se­bebiyle bir türlü siyah ile beyazı ayırt edemedim. Sonunda bu durumu Hz. Peygamber (Sallallâhu Aleyhi ve sellem) bildirdim. Bunun üzerine Rasulûllah (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) onun saflığına işaret ederek şöyle buyurdu:

— "Sen, gerçekten kafası geniş olan birisin." (Aslında bununla kafa­sının çalışmadığına, bir bakıma beyinsizliğine bir işaret vardır). Rasulullah (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) devamla:

— Doğrusu bu, gündüzün beyazlığı (ışıması) ve gecenin de karanlığı demektir."[71]

"Sonra akşama kadar orucu lamamlayın." Bu kavliyle Rabbimiz söz konusu şeylerden artık uzak durulması gerektiğini bildiriyor. Yine buradan, ramazan orucunda gündüz vakti içinde oruca niyet yapılabileceğinin caiz olduğunu da öğrendiğimiz gibi cünüplükten dolayı yıkanmayı fecir (şafak) ya da tan vaktine kadar erte­lemenin de caiz olduğunu öğreniyoruz.

Bir de visal orucunun, yani hiç iftar etmeksizin ve ara vermeden art arda oruç tutulamayacağını da bu âyet gösteriyor. Bile bile yeme ve içme yüzünden kefaretin (cezanın) vacipliğini (farz olduğunu) da yine öğreni­yoruz. Aynı şekilde cünüp olmanın oruca bir zarar vermediğini, buna ay­kırı gelmediğini de öğrenmiş bulunuyoruz.

"Mescitlerde itikafta bulunduğunuz müddetçe eşlerinize geceleri de yaklaşmayın." Ayetin bu kıs­mından da, ramazan ayında geceleyin kişilerin eşleriyle cinsel ilişki kur­malarının helâl olduğunu ve fakat mescit ve camilerde itikafta bulunanla­rın ise geceleri de eşleriyle cinsel ilişkiye girmelerinin yasak olduğuna açıklık getiriliyor ve buna dikkat çekiliyor. Ayrıca cümle hal yerindedir. Yine bu âyetten anlaşıldığı gibi itikafa girmek ancak mescitlerde olur, başka yerde değil. Ancak mescitler için de özeİ bir mescit değil, herhangi bir mescit olursa olsun bu, caizdir, olabilir.

"İşte bunlar -zikredilen hükümler- Allah 'm koyup çizdiği sınırlardır." Bu sınırlara aykırı hareket ederek ve onları değiş-tirerek "Sakın o sınırlara yaklaşıp çiğnemeyin." "İşte Allah insanlam ayetlerini -şeriatlerini ve hükümlerini- böylece açıklar ki, yasaklanan -haram kılınan- sı­nırları çiğnemekten sakınsınlar." [72]

188. — 195. AYETLER

Meali

188. Aranızda mallarınızı haksız sebeplerle yemeyin. Kendiniz bil­diğiniz halde halka ait hiçbir malı haram yollardan yemeniz için o malları hakim ve idarecilere verip yedirmeyin!

189. Sana hilâl şeklinde doğan yeni ayları soruyorlar. De ki: Onlar insanlar için ve Özellikle de hac için vakit ölçüleridir. Birr (erdemlilik) ihramlı iken ve hac dönüşü evlere arkadan gelip girmeniz değildir. Fakat asıl erdemlilik ve davranış Allah'ın emir ve yasaklarına riâyet ederek sa­kınanların gösterdiği erdem ve davranıştır. Öyleyse evlere normal giriş kapılarından girin. Allah'ın emir ve yasaklarına muhalefetten sakının u-zak durun ki, kurtuluşa eresiniz.

190. Size karşı savaş açanlara siz de Allah yolunda savaş açın! Sa­kın saldırganlıkta bulunmayın. Şüphesiz Allah saldırganlık yaparak had­lerini aşanları sevmez.

191. Size karşı savaşanları her nerede bulur (yakalarsanız) hemen orada öldürün! Sizi çıkardıkları yerden siz de onları çıkarın! Fitne (Şirki ve şirk düzenlerini ayakta tutmak için baş vurulan tüm yollar) adam öldürmekten de beterdir. Onlar Mescit-i Haram'da sizinle savaşmadıkça siz de onlarla orada savaşmayın. Eğer onlar size karşı savaş açarlarsa siz de fırsat tanımaksızın onları hemen öldürün. İşte hakka karşı çıkan kâfir­lerin cezası böyle verilecektir.

192. Eğer şirk ve bu uğurda savaştan vazgeçerlerse siz de onlara dokunmayın. Çünkü Allah mağfiret edendir ve merhamet edendir.

193. Fitne (İslâm dışı şirk sistemleri ve işkenceleri) bütünüyle yok edilinceye ve dini nizam Allah adına hakim oluncaya kadar onlarla sava­şın. Eğer inkârdan ve saldırmaktan vazgeçerlerse bilin ki zalimlerden başkasına düşmanlık ve saldırı yoktur.

194. Haram (saldırmazlığın geçerli olduğu) ay, haram aya karşılık­tır. Hurumat (denen, dokunulmaz zaman ve mekanlarda dokunulmazlık­lar da) karşılıklıdır (bunlarda da kısas geçerlidir). Öyleyse her kim sal­dırmazlık bulunan bu dönemlerde size saldırırsa siz de ona saldırdığı ka­dar saldırın. Allah'ın koyduğu sınırları çiğnemekten sakının ve bilin ki Allah, koyduğu yasaklan çiğnemekten sakınanlarla beraberdir.

195. Allah yolunda harcama yapın da kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın. Hep iyilikte devam edin. Çünkü Allah muhsinleri (her bakımdan kendi emirleri doğrultusunda davrananları) sever. [73]

Tefsiri

188 - Aranızda mallarınızı haksız sebeplerle yemeyin. Kendi­niz bildiğiniz halde halka ait hiçbir malı haram yollardan yemeniz için o malları hakim ve İdarecilere verip yedirmeyin!

"Aranızda matlarınızı haksız sebeplerle -Allah'ın mubah kılmadığı ve meşru saymadığı yollarla kimi­niz kiminizin mallarını- yeninin. '*

"Kendiniz bildiğiniz halde halka ait hiçbir malı lıaram yollardan yemeniz için o nvıllan hakim ve idarecilere verip yedirmeyin "

cümlesi meczum olup nehiy (yasak) hükmü içerisindedir ve takdirindedir. Yani, onun duru­munu, işini ve o konuda hüküm vermesini isteyerek hakim ve yönetici­lere aktarmaym, götürmeyin, demektir.

halka ya da insanlara ait hiç bir malı, hakim ve yöneticilere peşkeş çekmek için yalan yere şahitlikte bu­lunarak veya yalan yere yemin ederek ya da haksız tarafla anlaşmak suretiyle bile bile yanıltma ve aldatma yolunu seçerek zalimden, ezenden ya­na hareket ederek yedirmeyin.

Hz. Peygamber (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) bir hadislerinde birbirleriyle hasım olan iki kişini davalarına bakarlarken şöyle buyurmuşlar:

"Nihayet ben de ancak bir beşerim. Siz davalarınızı bana getiriyorsu­nuz. Ola ki, biriniz diğerine göre konuşması ve deliliyle daha kurnazca ha­reket ederek beni ikna edebilir ve ben de ondan dinlediklerim doğrultusunda onun lehine hüküm (karar) verebilirim. Kardeşinin hakkı olan bir şeyden her kimin lehine bir hüküm vermiş isem, ondan hiçbir şey almasın. Çünkü benim onun lehine verdiğim hüküm (karar) ateşten bir parçadır."

İşte bunun üzerine davalı ve davacının her ikisi de ağlamaya baş­larlar ve her biri kendi hasmı lehine feragat ederek:

— Bana ait olan hakkım arkadaşıma kalsın demişlerdir.[74]

Bir başka yoruma göre ise, ile dikkat çekilmek iste­nen şey, o malların bir kısmını art niyetli hakim ve yöneticilere rüşvet olarak verilip yedirilmemesidir.

Âyetteki, kelimesi, kökünden türemedir. Bu da atmak ve sarkıtmak manalarına gelir. Örneğin; denir ki bu, kuyudan su ihtiyacını karşılamak için oraya kovasını sarkıtıp oradan su çekmek, demektir. İşte burada hakim ve yöneticilerin önüne rüşvet atarak haksız olduğu bir noktada davayı kendi lehine dönüştürmek içindir ki, haramdır.

Kendinizin batıl yolda olduğunuzu, haksız olduğunuzu bildiğiniz halde. Böyle bir masiyeti (çirkefliği) bilerek işle­mek suretiyle daha iğrenç bir konuma gelmektir. Bunu yapan bir kimse de kesinlikle kötüîenmeyi, tevbihi çok daha fazlasıyla hak etmiştir.

Muaz b. Cebel Hz. Peygamber (Sallâllahu Aleyhi ve Selem), hilâl ile il­gili soru yöneltir ve:

"Ey Allah'ın Rasulü! Nedir bu hilâlin durumu? Bir bakıyorsun ip gibi inceliyor, o şekilde gözüküyor, sonra da giderek yavaş yavaş doluyor ve nor-

mal haline geliyor. Sonra tekrar eksilmeye başlıyor ve böylece yine ilk haline dönüyor. Güneş gibi hep aynı durumda kalmıyor, acaba neden?"

İşte bu soru üzerine aşağıda tefsirini yapacağımız âyet nazil ol­muştur.[75]

189 - Sana hilâl şeklinde doğan yeni ayları soruyorlar. De ki: Onlar insanlar için ve özellikle de hac için vakit ölçüleridir. Birr (er­demlilik) ihrama iken ve hac dönüşü evlere arkadan gelip girmeniz değildir. Fakat asıl erdemlilik ve davranış Allah'ın emir ve yasakla­rına riâyet ederek sakınanların gösterdiği erdem ve davranıştır. Öy­leyse evlere normal giriş kapılarından girin. Allah'ın emir ve yasak­larına muhalefetten sakının (uzak durun) ki, kurtuluşa eresiniz.

"Sana, hilâl şeklinde doğan yeni aylan soruyarlar." kelimesi "hilâl" kelimesinin çoğuludur. Buna bu ismin verilmesi, halkın hilâli görmesiyle seslerini yükseltmelerinden ötürüdür.

Onlar insanlar için özellikle de hac için vakit ölçüleridir." Yani, bunlar öylesi ölçü ve işaretler (alâmetlerdir) ki, halk bunlar sayesinde ne zaman ziraat yapacaklarını, ekinlerini ne zaman ekip, ne zaman biçeceklerini, ticari yönden alış verişlerindeki alacaklarının ve vereceklerinin zamanlarını belirlemede, ne za­man ve hangi ayda oruç tutmaları gerektiğini, ne zaman bayram yapacak­larını, kadınlarının iddet sürelerini, hayız (aybaşı) dönemlerini (günleri­ni), gebelik sürelerini, doğumlarını ve daha buna benzer şeyleri belirle­yen zaman belirleme ölçüleridir.

Bunlar dışında ayrıca hac ibadetiyle ilgili vakitlerin belirlemesin­de de hilâl bir vakit ölçüsüdür.

Bir de Ensar'dan yani Medineli Müslümanlardan kimileri ihrama girdikleri zaman herjıangi bir bağ - bahçeye, bir eve ve çadıra kapıların­dan içeri girmezlermiş. Bunlardan köy ve kasabalarda yerleşik halk ola­rak oturanlar, evlerinin arkasından bir delik (kapı) açarlar ve buradan ev­lerine girip çıkarîarmış. Köy ve kasaba gibi yerlerde yerleşik olarak kal­mayıp da çadır hayatı yaşayanlar da, çadırlarına, kapının bulunduğu isti­kametin tersine olan arka taraftan girer çıkarîarmış. İşte şimdi tefsirini yapacağımız âyetin bu kısmı bu gerçeğe işaret ediyor.

"Birr (erdemlilik) ihramlı iken ve hac dönüşü evlere arkalarından gelip girmeniz değildir." Yani, asıl fazilet ve erdemlilik evlere girmek için kendinizi zora sokmakta değildir.

Bu âyetteki, kelimesinin merfu kılınmasında herhangi bir ih­tilaf yoktur. Daha önce, Bakara Sûresi 177. âyetde açıkladığımız gibi âyet orada iki şekilde yorumlanabilir bir ihtimal taşımaktadır. Orada hem merfu ve hem de mansub olarak okunması caizdir. Oysa buradaki âyette sadece bir tek yorum ihtimali vardır. Bu da merfu okunması ihtimalidir. Çünkü cer edatı yalnızca kelimesinin haberine dahil olur.

erdemlilik ve davranış Allah'ın emir ve yasaklarına riâyet ederek -Allah'ın haram kıldıklarından -sakı­nanların gösterdiği erdem ve davranıştır."

Kıraat imamlarından Nafı, Ebu Cafer, Ebu Amr, Yakup ve Hafs, kelimesini görüldüğü gibi zamme (ötre) ile okumuşlardır. Ki asi olan da zaten budur. Tıpkı, ve kelimeleri gibi.

Ancak harfinden sonra gelen harfi sebebiyle harfini kesreli olarak, tarzında okuyanlar da olmuştur. Fakat böyle bir okuma tarzında kesreden zamme harekesine geçişi gerektir­mektedir.

Onların hilâller hakkında soru sormalarında sanki şöyle bir soru so­rulmuş gibi: "Bu hilâllerin eksilip artmasındaki hikmet nedir?" Bilindiği gibi yüce Allah her ne yaparsa mutlaka bir hikmete dayalı olarak onu işler. Dolayısıyla siz hilâlden falan soru sormayı bırakın da işlemekte olduğunuz ve birr (iyilik ve fazilet) sandığınız halde iyilik ve faziletle hiç­bir alakası bulunmayan bu gerçeğe ve bu tek haslete bakın, onun üzerin­de düşünün.

İşte bu şekildeki bir yorumla bu kısmın âyetin öncesiyle bağlantısı mümkün olabilmektedir.

Bir diğer ihtimale göre de bu, bir tür konuyu değiştirmektir. Ma­demki burada hac ile ilgili vakitlere değinildi. Hemen buradan bir sap­tama yapılarak onların hac esnasındaki fiillerine de böylelikle değinilmiş oldu.

Bir başka ihtimal de şudur: Bu, onların sorularına bir bakıma aksiy­le bir cevap oluşturma açısından bir temsil, yani örneklendirmedir. Yani, böylesi bir soru sormak adeta evin normal giriş kapısından girmeyi bıra­kıp da arka taraftan açtığı bir delikten içeriye girenin durumuna benze­mektedir. Mana şöyledir:

"Som sormakla meseleyi çarpıtarak üzerinde durmak istediğiniz ve yapmamanız gereken şeyi islemeniz iyilik ve fazilet değildir. Ancak asıl fazi­let ve iyilik, haramlardan sakınanların, yasaklardan kaçınanların ve bu türden isler işlemeye kalkışmayanların fazilet ve iyiliğidir."

"Öyleyse evlere (normal) kapılarından girin." İşlere başlamanız gereken noktadan ve yerlerden başlayın. Tersine iş yapmayın. Ya da bundan murat şudur:

Allah'ın yaptığı tüm fiillerin mutlaka bir hikmete dayalı olarak ve doğru bir şekilde işlediğine iman etmek, buna şekilde itikatta bulunmak­tır. Herhangi bir şüpheye ve yanlışa düşmeden, bunlara fırsat vermeden inanmaktır. Bu konuda bir şüpheye yer olmadığına kesin iman etmektir. Bunlar olmalı ki, herhangi bir soru sorulmamış olsun. Çünkü, bu türden soruların sorulmasında bir tür şüphenin yer aldığına işarettir. Bunlardan da uzak durulmalıdır. Nitekim, Rabbimiz şöyle buyurmuştur:

"Allah, yaptığından sorumlu tutulamaz; onlar ise sorguya çeki­leceklerdir."[76]

"Allalıhn emir ve yasaklarına muhalefet ten sakının - uzak durun ki -ebedî nimetleri elde ederek- kurtuluşa erk siniz." [77]

190 - Sîze karşı savaş açanlara siz de Allah yolunda savaş a-çın! Sakın saldırganlıkta bulunmayın. Şüphesiz Allah saldırganlık yaparak hadlerini aşanları sevmez.

"Size karsı savaş açanlara siz de Allah yolunda savaş açın!" Allah yolunda savaş açmak demek, Al­lah'ın kelimesinin yücelmesi, dininin aziz olması ve uygulama alanına geçirilmesi için cihad etmektir. Ancak karşı taraftan size herhangi bir şe­kilde engel çıkarmaksızm ve savaşa girişmeksizin dokunmazlarsa, siz de onlara bir müdahalede bulunmayın. İşte bu duruma göre bu âyet, yüce Rabbimizin şu kavliyle mensuh bulunmaktadır, yani hükmü yürürlükten kaldırılmıştır.

"Müşrikler size karşı nasıl topyekûn olarak savaşıyorlarsa siz de onlara karşı topyekûn olarak savaşın!"[78]  

Rivayete göre Bakara Süresindeki bu âyet savaşma konusunda ilk inen âyettir. Böylece Rasulûllah (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) kendisiyle sava­şanlarla savaşır, savaşmayanlardan da uzak dururdu, onlara herhangi bir şey yapmazdı.

Ya da bunun manası şöyle olabilir: Sizinle doğrudan savaşanlarla ve açıkça düşmanlık sergileyenlerle Allah için savaşın. Fakat yaşlı, çocuk ve kadın gibi sizinle doğrudan savaşmayan, bir hareket içinde bulunma­yanlarla savaşmayın. Bunları savaşın dışında tutun.

Ya da her manadaki inkarcı kâfirlerle, İslâm'a ve hakka karşı olan­larla Allah yolunda savaşın, demektir. Çünkü bunlar ve bunlar gibi hare­ket edenlerin tümü, Müslümanlara karşı topyekün imha planının içinde yer almaktadırlar ve fiilen savaş halindedirler. Dolayısıyla böyle bir a-maçla hareket eden kâfirler adeta Müslümanlara karşı savaşıyor hükmü­nü taşırlar. Bu itibarla bunlar da asla göz ardı olunmamalıdırlar.

"Sakın -savaşı ilk başlatan olarak veya size yasaklanan şeyleri yapmakla örneğin kadınları, yaşlıları ve benzerlerini ezerek veya müsle yaparak- saldırganlıkta bulunmayın."

Şüphesiz Allah saldırganlık yaparak hadlerini asanları sevmez." [79]

191 - Size karşı savaşanları her nerede bulursanız (yakalarsa­nız) hemen orada Öldürün! Sizi çıkardıkları yerden siz de onları çı­karın! Fitne (Şirki ve şirk düzenlerini ayakta tutmak için baş vurulan tüm yollar) adam öldürmekten de beterdir. Onlar Mescit-i Haram'da sizinle savaşmadıkça siz de onlarla orada savaşmayın. Eğer onlar si­ze karşı savaş açarlarsa sîz de fırsat tanımaksızın onları hemen öldü­rün. İşte hakka karşı çıkan kâfirlerin cezası böyle verilecektir.

"Size kwşı savaşanları her nerede bulursanız (yakalarsanız) hemen orada öldürün."

"Sekf" kelimesi üstün gelmek suretiyle bulup yakalamak demektir. Yani, kelime hem yakalama ve hem de üstün gelme anlamında bulmak demektir.

"Sizi çıkardıklojı. yerden —Mek­ke'den- siz de onları çıkarın!" Yüce Allah bu âyet ile onlara Mekke'nin fethini vaat buyuruyor. Nitekim Rasulûllah (Sallallâim Aleyhi ve Sellem) Mek­ke'nin fethi günü de Müslüman olmayanları buna dayanarak Mekke'den çıkarıp atmıştır.

"Fitne (şirki ve şirk düzenlerini ayakta tut­mak için başvurulan tüm yollar) adam öldürmekten de beterdir." Onların Allah'a şirk koşmaları sizden dolayı onların helâl kılman ölümlerinden bu şirk olayı daha beterdir. Bir diğer yoruma göre de buradaki fitneden kasıt, ahiret azabıdır. Farklı diğer bir yoruma göre de fitne, insanın karşı karşıya kaldığı belâ, felâket, sıkıntı ve musibet demektir. Kişinin bu tür­den karşı karşıya bulunduğu sıkıntılar Ölümden daha beter gelir.

Nitekim bir bilge kişiye:

— Ölümden daha beter ve şiddetli şey nedir, diye sorulur. O da:

— Karşı karşıya kalınan mihnet ve sıkıntı sebebiyle ölümün temenni edilmesi olayıdır, der. Nitekim, bir kimsenin Öz vatanından çıkarılması, sürgün edilmesi, kişinin sırf bu ezadan dolayı ölümü arzuladığı olaylar­dandır.

"Onlar Mescid-i Haram'da sizinle savaşmadıkça siz efe onlarla, orada savaşmayın." Harem dahilinde ve çevresinde olsun savaşa ilk başlayanlar ve saldırıya ilk geçenler onlar olmadıkça buna ilk başlayan siz olmayın. Biz Ehl-i Sünnet'e (Hanefilere) göre Mescit-i Haram ifadesiyle tüm, harem sınırla­rı buna dahildir.

"Eğer onlar size karşı savaş açarlarsa siz de fırsat tanımaksızın onları hemen -Harem'de- öldürün." Her ne kadar, "Size karşı savaşanları her nerede bulursanız (yakalarsanız) hemen ora­da öldürün!" hükmüne göre bütün mekanlarda İslâm düşmanlarını öldür­menin rnübah olduğu, bir sakıncasının bulunmadığı ifade edilmiş ise de bize (Hanefilere) göre haram aylarda savaşılır. Ancak onlar savaş ve sal­dırıyı ilk başlatan olurlarsa biz de hemen onlarla savaşırız ve saldırırız. Bunun Harem dahilinde olup olmaması fark etmez.

Ancak, "Onlar Mescit-i Haram 'da sizinle savaşmadıkça siz de on­larla orada savaşmayın." kavlinde Özellikle Harem'in söz konusu edil­mesi ve burada savaşa başlama izni, ilk saldırının ve savaşın onlar tara­fından başlatılması halinde biz de ayniyle karşılık veririz. Nitekim "Şer-hu'1-Te'vilat" eserinde de böyledir.

"işte hakka karşı çıkan kâfirlerin cezası böy­le verilecektir." Bu cümle mübteda ve haberdir.

Kıraat imamlarından Hamza ve Ali elifsiz olarak tarzında kıraat etmişlerdir. [80]

192 - Eğer şirk ve bu uğurda savaştan vazgeçerlerse siz de on­lara dokunmayın. Çünkü Allah mağfiret edendir ve merhamet eden­dir.

"Eğer şîrk ye bu uğurda savaştan vazgeçerlerse siz de onlara dokunmayın. Çünkü Allak -onların geçmişte iş­ledikleri azgınlı ve taşkınlıklarını- mağfiret edendir, -tevbe ve imanlarını kabul etmekle de- merhamet edendir[81],"

193 - Fitne (İslâm dışı şirk sistemleri ve işkenceleri) bütünüyle yok edilinceye ve dini nizam Allah adına hakim oluncaya kadar on­larla savaşın. Eğer inkârdan ve saldırmaktan vazgeçerlerse bilin ki, zalimlerden başkasına düşmanlık ve saldırı yoktur.

"Filne (İslâm dışı şirk sistemleri ve işkenceleri) bütünüyle yok edilinceye ve dini nizam Allah adına hakim oluncaya, -şeytani ve tağuti bir düzene imkan kalmaymcaya ve Allah'tan başkasına kulluk edilmeyinceye- kadar onlarla savaşın."

Bu âyetteki, fiili tam fiildir. kelimesi de, ya da manasınadır.

Eğer inkârdan ve savaştan vazgeçerlerse biliniz ki zalimlerden başkasına düşmanlık ve saldırı yoktur." Eğer küfrü bırakırlarsa artık onlarla savaşmayın. Çünkü zalimlerden başkasma düşmanlık yoktur. Zalimler de kalmayınca artık dokunmayın. Ya da bunun yorumu şöyle de olabilir:

"Düşmanlıkta ısrar eden zalimlere karşı değil, zulmetmeyenlere karşı bir şey yapmayın."

Benzerlik sebebiyle zalimlerin cezası zulüm olarak adlandırıldı. Tıpkı Rabbimizin şu kavli gibi:[82]

Bunu biraz sonra açıklayacağız.

Müşrikler Hudeybiye senesinde haram olan ayda, yani savaş yapıl­maması gereken ve dokunulmazlığın bulunduğu bir ayda Müslümanlara savaş açmışlardı. Bu ay zilkade ayı idi. Müslümanlar umrelerini kaza et­mek maksadıyla umre haccı için yola çıktıklarında ve savaşmayı da iste­mediklerinden Ötürü -ki çıktıkları ay da yine haram olan zilkade ayı idi— kendilerine işte aşağıdaki âyette belirtildiği şekilde cevap verildi. [83]

194 - Haram (saldırmazlığın geçerli olduğu) ay, haram aya kar­şılıktır. Hurumat (denen, dokunulmaz zaman ve mekanlarda dokunul­mazlıklar da) karşılıklıdır (bunlarda da kısas geçerlidir). Öyleyse her kim saldırmazlık bulunan bu dönemlerde size saldırırsa siz de ona saldırdığı kadar saldırın. Allah'ın koyduğu sınırları çiğnemekten sa­kının ve bilin ki Allah, koyduğu yasakları çiğnemekten sakınanlarla beraberdir.

"Haram (saldırmazlığın geçerli oldu­ğu) ay haram aya karşılıktır."

Burada, mübtedadır. de bunun haberidir. Yani; mademki onlar geçen yıl bu haram ayda dokunulmazlığı hiçe saydılar ve saldırı olabilecek girişimlerde bulundular. İşte onların o aydaki hareketlerine ve davranışlarına karşılık biz de aynı ayda görevimi­zi gerektiği gibi yerine getireceğiz ve ne icabederse onu da yaparız. Onla­rın yasakları çiğnemeleri halinde biz de aynıyla karşılık veririz. Nasıl ki onlar o yasaklı ayda size saldırıya ve engel olmaya kalkıştılar ise siz de aynı şekilde o ayda bunu onlara yapabilirsiniz.

"Hurumal (denen dokunulmaz zaman ve me­kanlarda dokunulmazlıklar da) karşılıklıdır (bunlarda da kısas geçerli­dir). " Yani, hürmet gerektiren her yer ve zamanda kısas cereyan eder, ge­çerlidir. Her kim bir hürmeti (dokunulmazlığı) çiğnerse, yani kısas gerek­tirecek tarzda bir sınırı çiğneyene bu ceza verilir. Mademki onlar sizin haram (dokunulmaz) olan sınırınızı çiğnediler. Siz de onlara aynısını ya­pın ve bu hususu da Önemsemeyin, dedikodulara aldırmayın. Nitekim Rabbimiz bu gerçeği şu kavliyle de te'kit ve teyit ederek şöyle devam ediyor:

"Öyleyse her kim saldırmazlık ve dokunulmazlık bulunan bu dönemlerde size saldırırsa siz de ona misilleme olacak kadar saldırın."

Ayette geçen, edatı şart içindir. harfi zaide değildir. Ayette aynı zamanda, "mümaselet" cezası tesbit edilmiş bulunuyor. Sal­dırganın saldırı şekli, zamanı ve yerine göre aynıyla kendisine karşılık verileceğinin kesin yolu açılmış oluyor. Onların düşmanlıklarından sakı­nıp Allah'ın emirlerine sağlam bir şekilde bağlanın.

Veya âyetteki, harfi zaidedir. Bu durumda mana şöyle takdir olunur, "onların düşmanlıkları gibi bir düşmanlık. "

"Allah'ın koyduğu, sınırları çiğnemekten sakının. -Siz onların size olan düşmanlıklarını ve tecavüzle­rini bertaraf ederek zafer ve üstünlük kazanmışken, helâl olmayan bir yoldan onlara saldırmaktan uzak durun.- Ve bilin ki, Allah, koyduğu yasakları çiğnemekten sakınanlarla -yardımı ve zafere erdirmesiyle- bera­berdir." [84]

195 - Allah yolunda harcama yapın da kendi ellerinizle kendi­nizi tehlikeye atmayın. Hep iyilikte devam edin. Çünkü Allah muhsinleri (her bakımdan kendi emirleri doğrultusunda davrananları) sever.

''Allah yo­lunda harcama yapın da. kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın."

Allah rızası uğrunda harcayın. Bu, cihad ve diğer tüm hayri konular anlamında geneldir.

kendi canınızı..harfi zai­dedir. Ya da bunun manası, "Kendi ellerinizle kendinizi öldürmeyin, can­larınıza kıymayın. " demektir. Nitekim, kişinin kendisinin helakine sebep olabilecek bir şeyi yapması durumunda "Filan kimse kendi eliyle canını helak etti." denir. Bu durumda mana şöyledir: Allah yolunda infak ve harcamayı terk etmekten nehiy, yasaklanma vardır. Çünkü Allah yolunda harcamayı terk etmek helak sebebidir. Ya da bizzat kendisini bile başka­sına muhtaç hale getirecek olan israftan, savurganlıktan, nafakayı har vu­rup harman savurmaktan men etmektir. Çoluk çocuklarım başkalarına el-avuç açacak konuma düşürmekten men etmektir. Ya da canını tehlikeye sokmaktan men etmektir. Ya da bir bakıma düşmanın güçlenip kuvvet­lenmesine neden olabilecek olan gazaya (savaşa) gitmeyi terk etmeyi bir yasaklamadır. Tehlike, helak ve helek hepsi de aynı anlamdadırlar.

"Hep iyilikle devanı edin -geride bırakacağınız şeyler noktasında Allah hakkında iyi zanna ve niyete sahip olun- çünkü Allah nuılısinleri - her bakımdan kendi emirleri doğrultusunda davrananları) -ihtiyaç sahiplerine yarım ellerini uzatanlan- sever." [85]

196. — 203. ÂYETLER

Meali

196. Haccı da umreyi de Allah adına tamamlayın. Şayet engellenir­seniz bu takdirde kolayınıza gelen kurbanı gönderin. Kurban yerine va­rıncaya kadar başlarınızı tıraş etmeyin. Sizden her kim hasta olur ya da başından bir rahatsızlığı olursa, bu gibi kimselerin fidye olarak oruç tut­ması, sadaka vermesi veya kurban kesmesi gerekir. Hac yolculuğu için tehlikeden emin olduğunuz zaman her kim hac günlerine kadar umre yaparak sevaptan yararlanmak isterse kolayına gelen bir kurban kesmesi gerekir. Kurbanı bulamayan kimse de hac sırasında üç ve memleketine döndüğünde de yedi gün olmak üzere toplam on gün oruç tutar. Kendi­lerinden bu görevler istenen kimseler, ailesi Mescit-i Haram civarında oturmayanlar içindir. Allah'ın emirlerine karşı gelmekten sakının ve iyi bilin ki, Allah'ın vereceği ceza pek çetindir.

197. Hac ibadeti bilinen aylarda yerine getirilir. Kim o aylarda hac­ca niyetle ihrama girerse hac esnasında kadına yaklaşmak, günah sayıla­bilecek tutum ve davranışların içine girmek ve kavga etmek yoktur. Her ne hayır işlerseniz Allah onu bilir. (O halde ey inananlar!) azık edinin. Şüphesiz azığın en hayırlısı ve en iyisi Allah'ın emir ve yasaklarına bağlı amel işlemek suretiyle olan takvadır. Ey akıl sahipleri! Emir ve yasakla­rımı çiğnemekten sakının.

198. Hac mevsiminde ticaret yapmak suretiyle Rabbinizden size gelecek bir lütfü ve kazancı aramanızda size herhangi bir vebal ve günah yoktur. Arafat'ta vakfeden ayrılıp sel misali Müzdelife'ye doğru yol aldı­ğınızda Meş'ar-i Haram'da Allah'ı zikredin. Ve Allah sizi nasıl doğru yola hidâyet etmiş ise siz de öylece Allah'ı anın. Oysa siz bundan Önce gerçekten hep dalâlet içinde (yani sapıklardan) idiniz.

199. Bundan sonra insanların sel misali akın edip geldiği yerden siz de akıp gelin. Allah'tan mağfiret dileyin, Doğrusu Allah çok affeden ve çok merhamet edip esirgeyendir.

200. Hac ibadetlerinizi tamamlayınca, zamanında atalarınızı överek andığınız gibi, hatta ondan da çok Allah'ı anın. İnsanlardan Öyleleri de var ki: "Ey Rabbimiz! Bize vereceklerini bu dünyada ver." derler. Böyle-lerinin ahirette sevaptan yana elde edecekleri bir nasipleri yoktur.

201. Onlardan öylesi insanlarda vardır ki; şöyle yakarırîar; "Rab­bimiz! Bize bu dünyada da iyilik ve güzellik ver, ahirette de iyilik ve gü­zellik ver ve bizi cehennem ateşinden koru!"

202. İşte bunlar için kazandıklarından Önemli bir pay vardır. Kaldı ki; Allah, hesabı pek çabuk görendir.

203. Sayılı günlerde tekbir ve telbiye (Lebbeyk) ile Allah'ı anın! Kim erken hareket edip iki gün içinde Mina'dan Mekke'ye dönmek ister­se ona bir vebal yoktur. Kim de geri kalırsa ona da bir vebal yoktur. Bü­tün bunlar Emir ve yasaklar uyarak sakınıp hareket edenler içindir. O hal­de Allah'ın emirlerine bağlı kalarak yasaklarından sakının! Ve iyi bilin ki; sonunda hesap vermek üzere O'nun huzurunda toplanacaksınız. [86]

Tefsiri

196 - Haccı da umreyi de Allah adına tamamlayın. Şayet en­gellenirseniz bu takdirde kolayınıza gelen kurbanı gönderin. Kurban yerine varıncaya kadar başlarınızı tıraş etmeyin. Sizden her kim has­ta olur ya da başından bir rahatsızlığı olursa, bu gibi kimselere fidye olarak oruç tutmak, sadaka vermek veya kurban kesmek gerekir. Hac yolculuğu için tehlikeden emin olduğunuz zaman her kim hac günlerine kadar umre yaparak sevaptan yararlanmak isterse kolayı­na gelen bir kurban kesmesi gerekir. Kurbanı bulamayan kimse de hac sırasında üç ve memleketine döndüğünde de yedi gün olmak üze­re toplam on gün oruç tutar. Kendilerinden bu görevler istenen kim­seler, ailesi Mescit-i Haram civarında oturmayanlar içindir. Allah'ın emirlerine karşı gelmekten sakının ve iyi bilin ki; Allah'ın vereceği ceza pek çetindir.

"Huccı da umreyi de Allah anına tamam­layın. " Hac ve umre görevlerini eksiksiz olarak, tüm şartlarını yerine ge­tirerek ve savsaklamaksızın Allah rızası için farzlarını işleyerek yerine getirin.

Bu görevlerin tamamlanması ancak göreve başlanmasından sonra­dır, denmiştir. Bu da, hac ve umre görevlerine başlayan kimselerin bu takdirde bu her iki görevi tamamlamalarının lâzım geldiğini gösterir, bu­nun için bir delil oluşturur. Nitekim biz Hanefiler, işte buna dayanarak, Umre görevine başlanmakla bu görev artık mutlaka yapılması gereken bir ibadet olmuş olur, demekteyiz.

Ancak Şafiilere göre bu ayete dayanarak umrenin de lüzumuna hükmetmek gerekmez. Çünkü bu, bunu tamamlamakla ilgili bir emirdir. Öyle olur ki, bazen bir vacibin (farzın) tamamlanması emredileceği gibi bir tatavvuun (nafilenin) tamamlanması için de emir verilebilir.

Ya da hac ile umrenin tamamlanması demek, bu her ikisi için bu­lunduğu yerden itibaren bu niyetle ihrama giyerek bu şekilde hareket et­mektir. Ya da hac ve umre için ayrı ayrı yolculuk tertib etmektir. Yahut da bu her iki ibadet için de helâl yoldan infakta bulunmak, harcama yapa­rak gelmektir. Ya da bu her iki ibadet ile bir ticarete niyet etmemektir.

' Şayet engellenirseniz," Örneğin, " Filan kimse mu­hasara altına alındı. " demek, herhangi bir korku, hastalık ve acizlik gibi bir durumdan ötürü bu ibadetlerden engellenirse, demektir.

"hasara" kelimesinin manası bir kimsenin düşman tara­fından hapsedilmesi, engellenip kuşatma altına alınması, gitmesine engel oluşturması, demektir.

Biz Hanefîlere göre "ihsar" yani engel olma durumu her türden mazeretle olabilir. Örneğin, düşman varlığı, hastalık veya bu ikisi dışında herhangi bir mazeretle olabilir. Çünkü, ayete ilk bakışta anlaşılan mana budur. Nitekim bir hadiste şöyle buyurulmuştur:

"Kimin bir tarafı kırılır veya hac yolculuğunda vasıtasız ve parasız kalırsa ya da topallaşırsa bu takdirde ihramdan çıkar ve ertesi yıl haccet­mesi gerekir."[87]

Ancak İmam Şafii'ye göre "ihsar" yani engellenme sadece düşman tehlikesinin baş göstermesiyle olabilir, başka değil.

Yine bu nassın zahirine (görünüşteki anlamına) göre ihasnn yani olabilecek bir engellemenin aynı şekilde umre için de geçerli olduğu ger­çektir. Çünkü, ayette geçen hüküm hemen bu iki görevin yani hac ile um­re görevinin ardından zikredilmiş bulunmaktadır.

"... hu luhdinle kolayınıza gelen kurbanı ğinderin." Kurbandan kolayınıza geleninden. Nitekim tıpkı, ve denmesi gibi, ve denir ki, iş kolay oldu, kolayına geldi, manasınadır. kelimesi, keli­mesinin çoğuludur. Yanİ, mana şöyle olmaktadır:

"Hac veya umre için ihramlı iken eğer Beytullah'a gitmekten engelle­nirseniz ve böyle bir durumda da ihramdan çıkacaksanız (çıkmanız gereki­yorsa), bu takdirde, (deve, sığır veya koyun gibi) kurbanlardan herhangi birini kolayınıza nasıl geliyorsa öylece kesmeniz gerekir."

kelimesi mübteda olarak merfudur. Yani bu, "o halde kolayınıza geleni kurban etmek için göndermeniz gerekir." takdirinde olur. Ya da bu kelime mansubtur. Bu takdirde mana, "Kolayınıza geleni kurbanı gönderin. " olur.

"Kurban yerine va-nncaya kadar başlarınızı tıraş etmeyin." Bu sesleniş ya da hitap hac ve umre ibadetlerinden engellenenleredir. Dolayısıyla mana şöyledir: "Sizin kesme yerine gönderdiğiniz kurbanlarınızın kesilmiş olduğu bilgisini alma­dan baslarınızı tıraş ederek ihramdan çıkmayın," Yani kurbanların kesil­mesinin vacip olduğu yere (ki burası Harem'dir) gönderin, başka yerde kesmeyin, demektir. İşte bu, biz Hanelilerin lehinde ve Şafıinin de aley­hine olan bir hüccettir. Çünkü bize göre ihsar yani engellenme sebebiyle kesilecek olan kurban ancak Harem dahilinde kesilebilir, başka yerde de­ğil. Çünkü Şafii (Rahmetullâhi Aleyh)ye göre bu, Harem'den başka bir yerde de kesilebilir, kesilmesi caizdir.

Sîzden her kim -başını tıraş etmek zorunda kalacağı şekilde-fıasta olur, ya da başından -yaralanma veya bitlenme gibi- bir rahatsız­lığı olursa, bu gibi. kimselere -tıraş olmaları halinde-fidye olarak -üç gün-oruç tutmak, -her birine buğdaydan yarım sa' (ölçek) olmak üzere altı yoksul kimseye- sadaka vermek veya kurban kesmek gerekir." ke­limesi, ya mastardır veya kelimesinin çoğuludur.

Hac yolculuğu için tehlikeden emin olduğunuz zaman..." Yani karşınıza bir engel çıkmadığı ve çıkarılmadığı zaman ve siz güven içinde iseniz, haliniz de yerinde ise,

"... her kim hac günlerine kadar umre yaparak sevaptan yararlan­mak isterse," Yani hac vaktine kadar hac yapmadan önce, umre yaparak bununla Allah'a yaklaşmak ve bundan menfaat sağlamak isterse veya her kim hac zamanında kendisi için haram ve yasak olan şeylerin vakti gel­meden umre yaparak böylece hac sırasında haram (yasak) olabilecek şey­lerin helâl (serbest) olmasından bu şekilde yararlanmak isterse, "... kolayına gelen bir kurban kesmesi gerekir." İşte bu kurban mut'a kurbanı olup, bundan yenilebilir.Yani sahibi bu kurbanın etinden yiyebilir ve bu da yine Kurban günleri denilen nahr (kurban bay­ramı) günlerinde kesilir.

"Kurban bulamayan kimse de hac sırasında üç gün" oruç tutar. Bunun zamanı biri umre ihramı diğeri de hac ihramı olan iki ihram arasındaki süredir.-" memleketinize döndüğünüzde de- yani Mina'dan ayrılıp hac ile alâkalı tüm görevleri bitirip ülkelerinize dönmeniz halinde de- "yedi gün olmak üzere toplam on gün oruç tutar(smız)." Ya bu, tamamen kurban yerine geçer anlamında on gün demektir, çünkü bu, "hedy"'den bedeldir. Ya da sevap bakımından ona denktir, manasınadır. Yahut da bundan murat ortadaki müphemliği (anlaşılamazlığı) kaldırmak içindir. Çünkü, arada yer alan harfi sebebiyle bundan mübahlık gibi bir anlam çıkarılmasın diye, "...tamamı on gündür. " ifadesine ayrıca yer verilmiş oldu. Bu, tıpkı şuna benzer: gibi. Bu takdirde ibahelik (mübahlık, serbestiyet) anlaşılır. Oysa durum öyle değildir.

Bu işaret ismiyle temettua işaret olunmaktadır. Çünkü biz Hanefîlere'göre Mescit-i Haram'da oturanlar için Temettü haccı da Kıran haccı da yoktur.

Şafii'ye göre bu işaret ismi ile hedy'in, yani kurbanın vucubiyetini gerektiren hükme işaret etmektedir veya oruca işaret etmektedir. Dola­yısıyla onların üzerine herhangi bir şey gerekmez, vacip kılınmaz.

"İşte kendilerinden bu görevler islenen kimseler, ailesi Mescit-i Haram civarında oturmayanlar içindir." ise Harem mikatı içinde yer alanlar ile Mekke civarında bulunanlardır. İşte Hanefılere göre bunun dışında olan­lar için söz konusu görevler istenmektedir.

"Allah'ın emirlerine karsı gelmekten -hac sırasında olsun başka zamanlarda olsun Allah'ın emirle­rine karşı gelmekten ve nehyettiği şeyleri de işlemekten- şahmın ve iyi bilin ki -sakınılması gereken şeylerden sakınmayanlar için- Allah'ın vereceği ceza pek çetindir." [88]

197 - Hac ibadeti bilinen aylarda yerine getirilir. Kim o aylar­da hacca niyetle ihrama girerse hac esnasında kadına yaklaşmak, gü­nah sayılabilecek tutum ve davranışların içine girmek ve kavga et­mek yoktur. Her ne hayır İşlerseniz Allah onu bilir. (O halde ey ina­nanlar!) Azık edinin. Şüphesiz azığın en hayırlısı ve en iyisi Allah'ın emir ve yasaklarına bağlı amel işlemek suretiyle olan takvadır. Ey akıl sahipleri! Emir ve yasaklarımı çiğnemekten sakının.

"Hac ibadeti bilinen aylarda yerine getirilir." Bu, haccın vakti ve zamanı anlamındadır. Yani haccın zamanı ve vakti halk tarafından bilinen aylardadır. Onlar açısından bu hususta herhangi bir problem de yoktur. Bu aylar da; şevval, zilkade ve zilhicce ayının da ilk on günüdür. Haccın bu vakit olarak bu aylarla sımrlandınlmasındaki yarar, hac fiilleriyle ilgili herhangi bir fiilin ancak bu aylarda sahih olma­sına bağlı olduğundandır. Nitekim İmam Şafii (Rahmetullâhi Aleyhe) göre de ihram meselesi de böyledir. Biz Hanefılere göre her ne kadar böyle bir şey caiz ise de mekruhtur. Ayette, ay ifadesi çoğul olarak, diye gelmiş olmasıdır. Bunun nedeni iki ay tamamen ve üçüncü ayın da birkaç gününün buna dahil olmasındandır. Ya da cemi (çoğul) manasında isim olan kelimeler birden fazla olması halinde müşterektirler. Bunun da delili Rabbimizin şu kavlidir:[89]

"Kim o aylarda hacca niyetle ihrama girerse" kendisini ihrama sokarak bu farzı işlemeye karar kılarsa, "ka­dına yaklaşmak, " cinsel ilişkide bulunmak, kadınların bulunduğu bir yer­de bu gibi şeylerden söz etmek ve çirkin sözler sarfetmek, "günah sayılabilecek tutum ve davranışların içine girmek" masiyet türün­den işler yapmak, kırıcı olmak, sövmek. Çünkü Rasulûllah (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) şöyle buyurmuştur:

"Mü'mine sövmek (mü'mini kırıcı hareket yapmak) fasıklıktır." [90]

Ya da onu kötü lâkaplarla çağırmamak. Çünkü yüce Allah şöyle buyurmuştur:

"İmandan sonra faşıklık ne kötü bir isimdir."[91]

"ve kavga etmek yoktur." Arkadaşlarıyla olsun yanında çalışanlarıyla olsun, hayvan bakıcılanyla (araba sürücüleriyle) olsun kav­ga ve tartışma yoktur. "hac esnasında" Evet yukarıda sayılan­ların tamamı hac esnasında yasaktır. Bütün bu sayılanlardan kaçınılması ve uzak durulması emredildi. Çünkü, bunlar insanın her zaman kaçınması ve uzak durması gerekli olan şeylerdir. Başka zamanlarda kaçınılması ge­rekli olan şeylerden hac esnasında kaçınılması ise haliyle daha bir önem kazanır. Çünkü, hacda böyle bir davranış içine girmek çok daha çirkindir. Zira hacda böyle bir davranışın sergilenmesi tıpkı namaz kılarken haram olan ipek giysi giymek gibidir veya Kur'an okurken okuyuşu şarkı söyle­meye benzetmek gibidir.

Buradaki nefıyden murat nehiydir, yasaklamadır. Yani, bunun va­cip ve gerekli olduğudur. Bunların işlenmemesi açısından bu, gerçek ifa­desiyle bu demektir, yani kesin yasak olduğudur.

Kıraat imamlarından Ebu Amr ile İbn Kesir ilk iki kelimeyi yani, kelimelerini merfu olarak okumuşlar ve her ikisini de nehiy manasına yorumlamışlardır. Üçüncü kelime olan, kelimesini ise nasb ile okumuşlardır. Bunu böyle okumalarının sebebi de haber manasında yani cinsi nefîy için olan nın ismi olarak değer­lendirmeleri ve bu manada cidalin yani kavganın olumsuz bir şey olduğu ifade edilmiştir. Sanki şöyle denir gibi: yani "hacda şüpheye ve kavgaya yer yoktur. "

Yüce Allah daha sonra kötülükten men etmenin hemen peşinden hayra ve iyiliğe teşvikte bulunuyor ve çirkin, kötü söz kullanma yerine güzel ve iyi sözler ve işler kullanmalarını, fasıklık yerine de fazilet ve takvaya yönelmelerini istiyor. Kavga ve tartışmanın yerini de anlaşmaya ve güzel ahlâka bırakmalarını emrediyor. İşte bütün bunlar için Rabbimiz şöyle buyuruyor:

"Her ne hayır islerseniz Allah onu bilir." Şunu iyice bil ki; Allah her yaptığınızı çok iyi bilendir ve sizi, yap­tıklarınız sebebiyle de ya cezalandıracak ya da ödüllendirecektir.

İşte ayetin bu kısmı, Allah cüzleri, basit şeyleri bilmez, diyenlerin görüşlerim reddediyor.

Yemen halkı yol için azık temin etmez, yanlarına almazlarmış ve: "Biz Allah'a tevekkül edenleriz. " diyerek hep halka yük olurlarmış. İşte şimdi tefsirini yapacağımız bu kısım bununla ilgili olarak nazil olmuştur.

"O Iralat', ey inananlar! azık edinin." Kendiniz adına azık hazırlayın. Halktan yiyecek istemekten sakının. İnsanları zora sok­maktan uzak durun ve onların omuzlarında ağırlık oluşturmayın.

"Şüphesiz azığın en hayırlısı ve en iyisi Al­lah 'in emir ve yasaklarına bağlı amel işlemek suretiyle olan takvadır." Yani bu konuda onlara yük olmak ve onları güç durumda bırakmaktan sakın­makladır. Ya da kötü ve yasak olan şeylerden uzak durmak suretiyle ahi-ret hayatı için azık hazırlayın. Çünkü bu manada azığın en hayırlısı, kötü­lüklerden el etek çekerek sakınmaktır.

"Ey akıl sahipleri Emir ve yasak­larımı çiğnemekten sakının." Azabımdan ve sizi cezalandırmamdan kor­kun. tıpkı, gibidir.

Rabbimizin akıl sahiplerine seslenmesi, akim, Allah'ın emirlerine bağlı ve yasaklarından sakınmanın temeli olması sebebiyledir. Dolayısıy­la bir kimse akıllı olduğu halde istenenlere aykırı hareket ediyorsa o ade­ta akılsız kimseler gibidir, demektir.

Aşağıda tefsirin ele alacağımız ayetin nüzul sebebi şöyledir. Bazı kimseler deve peşinden koşturanların ve ticaret için hac yapanların haccı makbul değildir iddiasını ileri sürerek:

"Şu kira ile hacılara iş yapanlar ve yardımcı olanlar hacı olamazlar, onlar sadece ticaret ve kar peşinde koşturanlardır." diyorlardı. İşte şimdi ele alacağımız ayet bu konuyu işlemektedir: [92]

198 - Hac mevsiminde ticaret yapmak suretiyle Rabbinizden size gelecek bir lütfü ve kazancı aramanızda size herhangi bir vebal ve günah yoktur. Arafat'ta vakfeden ayrılıp sel misali Müzdelife'ye doğru yol aldığınızda Meş'ar-i Haram'da Allah'ı zikredin. Ve Allah sizi nasıl doğru yola hidâyet etmiş ise siz de öylece Allah'ı anın. Oysa siz bundan önce gerçekten hep dalâlet içinde (yani sapıklardan) idiniz.

"Hac mevsiminde tica­ret yapmak suretiyle Rabbinizden size gelecek bir lütfü ve kazancı arama­nızda herhangi bir vebal ve günah yoktur." Rabbinizden bir vergi, bir ih­san, bir lütuf ve mali üstünlük, kâr.

ticaret yapmak ve kira ile iş yapmak suretiyle kazanç elde etmek ve fayda sağlamak, demektir.

"Arafat'ta vakfeden ayrılıp sel misali Müzdelife'ye doğru yol aldığınızda Meş'ar-i Haram'­da Allah'ı zikredin."

"Kalabalık halinde yola düştüğünüzde." Bu ifade suyun taşmasından alınan bir ifadedir. Suyun fazlasıyla dökülmesi, akıp gitmesi demektir. Esasen bu ifade, takdirinde olup mef ulü terk edilmiş, buna gerek duyulmamıştır.

"Arafat" bir Özel isimdir. Vakfe yapılan yerin adıdır. Kelime çoğul olarak isim halini aldı, tıpkı Şam civarında bir beldenin ismi olan gibi. Kelimenin munsarif olması ise, sonunda bulunan harfinin müenneslik (dişilik) harfi olmamasmdandır. Aksine kendisinden önce gelen elif harfiyle beraber cem, müennes (dişilik) alâmetidir. Arafat diye isimlendirilmesinin sebebi, bunun Hz. İbrahim (Aleyhis-Selâm) için bir tanınma işareti, nirengi noktası görevi yapmasından ileri gelmektedir. Çünkü Hz. İbrahim (Aleyhi's-Seiâm) o taşı gördüğünde onu tanımış ve bun­dan ötürü Arefe (Arafat) adını almıştır.

Bir yoruma göre de Hz. Adem (Aleyhi's-Selâm) ile Hz Havva burada karşılaşırlar ve birbirlerini tanırlar. İşte bunun için bilinme, tanınma ya da tanıma manasında Arefe denmiştir.

îşte bu, aynı zamanda Arafat'ta vakfe'nin (durmanın) vücûbiyetinin de delilidir. Çünkü ifada/ifaza yani sel gibi dönüş ancak vakfe yapıldık­tan sonra olur.

Allah'ı zikretmek demek, telbiye getirin (yani Lebbeyk duasını o-kuyun), tehlil getirin (La ilahe illallah, ...) deyin, tekbir getirin, Allah'a senada bulunun, dua edin ya da akşam ve yatsı namazlarını kılmak sure­tiyle Allah'ı anın.

Bütün bu istenenler Meş'ar-i Haram denilen yerde olmalıdır. Bura­sı da Müzdelife'deki Kuzah tepesinin yanıdır. Ki bu tepede İmam (Emir) durumundaki kimse durur, vakfe yapar. Burada üzerinde kandillerin ya­kıldığı bir çadır (kulübe) bulunmaktadır.

"Meş 'ar " demek, belli yer ve nokta, nirengi noktası demek olup, ibadet edilecek yerlerin bu şekilde belirlendiği yerler manasındadır. Buna da Haram adının verilmiş olması, bu yerlerin de kutsallığındandır. Dola­yısıyla burada da hiçbir yasak çiğnenmez, çiğnenmemesi gerekir. Aynı zamanda Meş'ar-i Haram'a Müzdelife adı da verilmektedir. Müzdelife dendiği gibi buraya Cem' (yani toplanma ve buluşma) noktası da den­mektedir. Çünkü Hz. Adem (Aleyhi's-Selâm) burada Hz. Havva ile bir araya gelmişler ve Hz. Adem (Aleyhe s-Selâm) burada ona yaklaşmıştır. Bunun için de ayrıca buraya Cem' adı verilmiştir. Ya da burada iki namaz cem edi­lerek bir arada kılındığından dolayı buraya Cem' adı verilmiştir. Yahut da halk burada yaptıkları vakfe ile Allah'a yaklaşmaktadır diye bu isim verilmiştir. Çünkü Müzdelife'nin manası yaklaşmak demektir.

"Ve Allah sizi nasıl doğru yola hidayet etmiş ise -size nasıl güzel bir yol göstermiş ve O'nu nasıl zikretmeniz gerektiğini size öğretmiş ise- siz de öyle Allah'ı anın. -O şekilde güzel bir halde ve öğrettiği gibi anın. Bu yoldan dönme­yin—. Oysa siz bundan —hidayetten— önce gerçekten hep dalâlet içinde idi­niz." Çünkü Allah'ı nasıl zikredeceğinizi bilmezdiniz ve O'na nasıl iba­det yapılacağından da habersiz idiniz.

kelimesindeki harfi ya mastar içindir veya "ma-i kâffedir. harfi sakileden yani şeddeli durumdan hafıfeye (şeddesiz hale) dönüştürülmüştür. buradaki harfi de farika (ayrışma) lamıdır. [93]

199 - Bundan sonra insanların sel misali akın edip geldiği yer­den sizde akıp gelin. Allah'tan mağfiret dileyin. Doğrusu Allah çok affeden ve çok merhamet edip esirgeyendir.

"Bundan sonra insanların sel misali akın edip geldiği yerden siz de akıp gelin." Sizin de akışınız, aynı şe­kilde insanların akın edip geldiği yerden olsun. Müzdelife'den olmasın.

Bunun Kuryeş için bir emir olduğu belirtilmiştir. Çünkü, Kureyşliler dönüşlerini Arafat'tan başlayıp Cem'e yani Müzdelife'ye doğru yap­malarını isteyen bir emirdir. Çünkü, diğer insanlar vakfelerini Arafat'tan başlayarak yaptıkları halde Kureyşliler vakfelerini Cem denilen yerde yaparlardı. Kendilerini diğer insanlardan farklı kabul ederlerdi. Nitekim bu hususta şöyle derlerdi:

"Biz Harem'in yerlileri ve bakıcılarıyız. Bu itibarla biz diğer insanlar­la birlikte vakfe yapmaya çıkmayız." İşte bu şekilde kendilerine bir ayrıca­lık veren Kureyş'e bu bir emir olup, onların da diğer insanlar gibi Ara­fat'ta vakfe yapmalarını ve dönüşlerini de onlarla beraber yapmalarını is­tiyor.

Bir yoruma göre de şöyle denmiştir: Arafat ile alâkalı ifada (dönüş) zaten anlatıldı. Bu ises Cem' denen yerden Mina'ya olan ifadadır (dö­nüştür). Burada bundan murat ise bizzat inançlarına oldukça sıkı biçimde bağlı olan Kureyş toplumudur. Bu itibarla hitap onlara olduğu gibi genel manasıyla mü'minleredir.

Vakfe durulacak yerlerdeki muhalefetiniz nede­niyle ve benzeri cahili davranışlardan dolayı ve bir de hac ile ilgili amellerinizdeki eksik ve kusurlarınız sebebiyle "Allah'tan mağfiret dileyin." "Doğrusu Allah çok affeden ve çok merhamet edip esirgeyendir." [94]

200 - Hac ibadetlerinizi tamamlayınca, zamanında atalarınızı Överek andığınız gibi, hatta ondan da çok Allah'ı anın. İnsanlardan Öyleleri de var ki: "Ey Rabbimiz! Bize vereceklerini bu dünyada ver." derler. Böylelerinin ahirette sevaptan yana elde edecekleri bir nasipleri yoktur.

"Hac ibadetlerinizi tamamlayıncak'' Yanı hac esnasında yapmakla emroUmduğunuz görevlerinizi bitirip dönmeye başladığınızda, "Zamanında atalarınızı andığınız gibi, hatta ondan da çok Allah'ı anın." Yani baba­larınızdan sitayişle söz ettiğiniz gibi öylesine anın. Mana bakımından şu demektir: Allah'ı oldukça çok çok zikredin, hatırlayın ve anın. Bu nokta­da ne kadar ileri gidebilir ve fazla zikredebilirseniz bunu yapın. Tıpkı a-talannızdan söz ettiğiniz gibi. Onlara ait hatıraları canlandırdığınız ve on­ların o dönemlerde o günlerde yaptıklarını andığım gibi anın. Çünkü Kureyşliler cahiliye dönemi atalarının geleneklerine uyarak Mina'da Mescit ile dağ arasında vakfe yaparak (durarak) atalarının yaptıklarım biri bir sa­yıp ortaya dökerler ve onların anılarını orada caniandınrlardı. O günlerin güzelliklerinden söz ederlerdi.

Burada, buyurulmasıyla yani; "hatta ondan da çok Allah'ı anın." denmesi cahili yönetimlerin, dönemlerin reddi açısından önemlidir. Dolayısıyla burada, hiçbir cahili dönemi ve yönetimi övmeyin, peşinden gidip savunmayın bütünüyle Allah'a ve O'nun şeriatına yönele­rek onu nasıl hakim kılacağınızı düşünün ve bunu değerlendirmesini ya-pın, demektedir, buna dikkat çekilmektedir. Bu cümle, kavlindeki "zikr" kelimesinin izafe olunduğu kelime üzerine atfolunması nedeniyle cer mahallinde gelmiştir.

Örneğin: veya, demen gibi. temyizdir.

"İnsanlardan öyleleri de vardır ki -Hac ibade­tini yapmak üzere o beldeye gelenler arasında Öylesi insanlar da vardır ki, dünyalı için istekte bulunarak şöyle dua ederler: «Ey Rabbimiz! Bize vereceklerini bu dünyada ver, derler.» Yani bize vere­ceklerini özellikle dünya ile ilgili olarak ver, makam, mevki ve zenginlik ver, derler. "Böylelerinin ahirette sevaptan yana elde edecekleri bir nasipleri yoktur." Çünkü bunların tek amaçlan ve tasalan vardır. O da bu dünyadır. Zira ahiret hayatını inkâr ederler. Mana şöyledir:     

"Allah'ı çok çok anın, zikredin, O'na hep dua edin. Çünkü insanlar ge­nelde iki şey arasında az ile çok arasında talepte bulunur dururlar, az istekte bulunanlar, Allah'ı anarlarken, O'ndan bir talepte bulunurlarken hep dünyaya yönelik şeyleri ister. Kimisi de çok fazla talepte bulunur, dualarım bu çerçevede yapar. Dolayısıyla hem bu dünya ile ilgili hayn, iyilik ve gü­zelliği ister ve hem ahiretle ilgili hayrı, iyilik ve güzelliği talebeder. O halde ey insanlar! Sizler çok istekte bulunanlardan olun. Yani haklarında şöyle denenlerden olun!" [95]

201 - Onlardan öylesi insanlarda vardır ki, şöyle yakarırlar: "Rabbimiz! Bize bu dünyada da iyilik ve güzellik ver, ahirette de iyi­lik ve güzellik ver ve bizi cehennem ateşinden koru!"

"Onlardan -hac ibadeti görevini yerine getir­mek Üzere gelen— Öylesi insanlar da vardır ki, şöyle yakarınlar: Rabbuniz! Bize bu dünyada da iyilik ve güzellik ver,» nimet, afiyet, ilim ve ibadet etme imkanlannı ver, «ahirette de iyilik ve güzellik ver.» Af ve mağfiret, bağışlanma ver, mal ve cennet ver, halkın övgüsün, hakkın rızasını bize kazandır. İman ve eman-güven ver. İbadet ve işlerimizde ihlâs ve samimiyet, kötülüklerden halâs-kurtuluş ver. Sünnet üzere hareket etmeyi ve cennetini ver. Kanaat ve şe­faat ihsan eyle. Saliha, iffet ve namus sahibi bir eş (hatun) ve cennet huri­lerini ver. Mutlu bir hayat, sağlıklı bir yaşam ve müjde ile kabirden diril­me ver. «ve bizi cehennem ateşinden koru!»" Cehennem ateşinin azabından veya kötü huylu bir eşin şerrinden koru[96]

202 - İşte bunlar için kazandıklarından önemli bir pay vardır. Kaldı ki; Allah, hesabı pek çabuk görendir.

"İşte onlar -dünya ve ahiret güzelliğini isteyenler- için kazandıklarından önemli bir pay vardır." Kazandıkla­rı ameller cinsinden. Bunlar da yaptığı iyiliklerden elde ettiği menfaatlerden oluşan sevaptır. Ya da kazandıkları şeylerden dolayı. Ya da burada, "dua" kazanç ya da kazanını olarak isimlendirilmiştir. Çünkü dua da iş­lenen ameller türündendir. Ameller ise kazanç diye nitelenir. Yahut, ile işaret edilmek istenen şeyin her iki grubun olması da, yani sadece dünyayı isteyenler iîe hem bu dünyanın ve hem ahireîin güzelliği­ni isteyenler olabilir. Dolayısıyla her iki grubun da kendi yaptıkları amel­leri cinsinden kazanımlan, pay ve nasipleri vardır.

"Allah, hesabı pek çabuk görendin " Kıyametin kopması pek yakındır. Kullarının hesabını da çarçabuk görüverecektir. Öyleyse Allah'ı çokça anmakta acele edin, ahiret hayatının mutluluğunu istemede hızh davranın. Bunun manası ya böyledir yahu da şu şekildedir:

Yüce Allah'ın yarattığı varlıkların çokluğuna ve amellerinin olduk­ça fazla olmasına rağmen zatını hesabı süratle görüveren olarak niteleme­si, kamil manada bir kudretin sahibi olduğunu göstermek içindir. Dolayı­sıyla kişinin bu manada dikkatli olması ve gereken ameli yapmasının ge­reği ileride başına geleceklerden kaçınması lâzımdır.

Rivayete göre, Allah, yarattıklarım bir koyunun süt sağımı kadar bir sürede kullarının hesabım görüverir. Yine yapılan rivayete göre göz açıp kapanacak bir zaman zarfında hesabını görüverir. [97]

203 - Sayılı günlerde tekbir ve telbiye (Lebbeyk) ile Allah'ı a-nın! Kim erken hareket edip iki gün içinde Mina'dan Mekke'ye dön­mek isterse ona bir vebal yoktur. Kim de geri kalırsa ona da bir ve­bal yoktur. Bütün bunlar emir ve yasaklar uyarak sakınıp hareket edenler içindir. O halde Allah'ın emirlerine bağlı kalarak yasakların­dan sakının! Ve iyi bilin ki; sonunda hesap vermek üzere O'nun hu­zurunda toplanacaksınız.

"Sayılı günlerde -teşrik tekbirleri günlerinde- tekbir ve Lelbiyr (Lebbeyk) -namazların ardından ve şeytan taşlama sırasında tekbir- ileAllahı anın."

"Kim erken hareket edip iki gün içinde Mina'dan'Mekke'ye dönmek islerse ona bir vebal yoktur." Yani kim Nefr gününde acele edip dönmek isterse.

Nefr Günü: Şeytan taşlamanın üçüncü günü, Teşrik tekbirlerinin ikinci günü ve zilhicce ayının da on üçüncü günü olup bu güne Yevm-i Nefr denmektedir. Ya da "bu günde acele ederek dönmek isterse..."  

Gerek fiili olsun, gerekse fiili olsun her ikisi de, anlamında mutavaat (dönüşlü) fiildirler. Örneğin, gibi. Müteaddi (geçişli) fiil de olabilirler. Örneğin, gibi. Ancak bundan sonra gelen, fii­line bakıldığında mutavaat (dönüşlü) için olması daha uygundur.

Yani; söz konusu üç gün kalması yerinde iken iki gün kalıp cemre­leri attıktan sonra hemen Mekke'ye dönmek isterse, üçüncü günü de cemre (şeytan taşlaması) için kalmazsa, üç gün şeytan taşlaması uygun i-ken iki gün taşlama ile yetinirse bu acelesi sebebiyle günahkâr olmaz ve vebal altında kalmaz.

"Kûn de geri kalırsa -üçüncü gününde cemre için kalır, iki gün içinde dönmezse- ona da vebal yoktur." "Bütün bunlar emir ve yasaklara uyamk -avlanmaktan, cinsel iliş­kiden ve kırıcı davranışlardan- sakınıp hareket edenler içindir." Yani her ne kadar geride kalıp üç günü tamamlamak daha faziletli ise de kişi acele ederek iki gün içinde dönme ile üçüncü gününe kadar kalıp tehir arasında muhayyerdir (serbesttir). Hangisini isterse öyle hareket edebilir. Dolayı­sıyla muhayyerlik meselesi faziletli olan ile çok daha faziletli olan arasın­da cereyan etmektedir. Bu tıpkı bir yolcunun ramazan ayında oruç tutma ile tutmama arasında muhayyer olması gibi bir duruma benzemektedir. Yolcunun bu haliyle oruç tutması tutmamasından daha faziletlidir.

Bir yoruma göre ise, cahiliye döneminde üç gün kalmayıp iki gün içinde dönenleri kimileri günahkâr sayarlarken, kimisi de iki gün içinde dönmeyip üçüncü güne kadar bekleyenlerin günahkâr olacaklarını ileri sürmüşlerdir. Bu hususta ikiye ayrılmışlardır. Dolayısıyla Kur'an bu ayetiyle etken dönen olsun, geri kalıp üçü tamamlayan olsun hiçbirisinin günahkâr olmayacağını belirterek onların bu inançlarını ret ediyor.

Hemen her konuda ve her işte "Allah'ın emirlerine bağlı kalarak yasaklarından sakının!" [98]

"Ve iyi bilin ki, sonunda hesap vermek üzere -kabirlerinizden diriltildiğinizde- O'nun huzurunda toplanacaksınız."[99]

Meali

204. İnsanlardan öyleleri de vardır ki, dünya hayatı hakkındaki söz­leri senin hoşuna gider. Kalbinde olana (samimi davrandığına) da Allah'ı şahit tutar. Oysaki o, düşmanların en yamanıdır.

205. İş başına geçince yeryüzünde fesat çıkarmaya (bozgunculuk ederek anarşi doğurmaya), ekinleri (ürünleri) tahrip ederek nesilleri de bozmaya koşar. Oysa Allah fesadı, sevmez.

206. Ona: "Allah'tan kork." diye uyan yapıldığında, gurur, onu (daha çok) günaha sürükler, İşte böylelerinin hakkından ancak cehennem gelir. Gerçekten o ne kötü varış yeridir.

207. İnsanlardan öyle kimseler de vardır ki, Allah'ın rızasını ka­zanmak için canını satar. Allah kullarına karşı oldukça şefkatlidir.

208. Ey iman edenler! Hepiniz toplu halde İslam'a girin. Sakın şey­tanın izinden gidferek tuzaklarına düş)mcym. Çünkü o sizin için apaçık bir düşmandır.

209. Size apaçık deliller geldikten sonra eğer buna rağmen tökezler (de şeytanın izine uyar)$ümz iyi bilin ki, Allah (kurulan her tuzağa) galip gelen ve hükümlerinde hikmet sahibi olandır.

210. Onlar, bulutlan gölgeler içinde Allah'ın ve meleklerin ken­dilerine gelivermesini (ve işlerinin hemen bitîrilivermesini) mi bekleyip duruyorlar? Oysa iş bitirilmiştir. Bütün işler yalnızca Allah'a döndürü­lecektir.

211. (Ey Muhammedi) İsrailoğullarına sor: Biz onlara apaçık ayet­lerden nicelerini verdik. Her kim kendilerine geldikten sonra Allah'ın nimetini (hükmünü) değiştirirse iyi bilsin ki, Allah'ın azabs ve cezası pek şiddetlidir.

212. Kâfirlere dünya hayatı süslü gösterildi. (Dolayısıyla bu inkar­cılar) iman edenleri alaya alırlar. Oysa müttakiler kıyamet gününde on­lardan üstündür. Allah dilediğini hesapsız olarak rızıklandırır.

213. İnsanlar bir tek ümmet idiler. Allah da kendilerine müjdeleyici ve uyarıcı olarak peygamberler gönderdi. İnsanların anlaşmazlığa düş­tükleri  konularda hüküm vermek için hak yolu gösteren kitapları da beraberlerinde gönderdi. Oysa o konularda anlaşmazlığa düşenler, ancak kendilerine deliller geldikten sonra sırf aralarındaki azgınlık ve hasetleri yüzünden anlaşmazlığa düşen (Yahudi ve Hrisüyan) başkası da değildir. İşte böylece Allah, iman edenlere, hak konusunda anlaşmazlığa düştükleri gerçekleri izniyle gösterdi. Ailah dilediğini doğru yola iletir.

214. Yoksa siz, sizden önce geçen ümmetlerin başlarına gelen du­rumlarla denenmeden cennete girivereceğinizi mi sandınız? Onlara öylesi yoksulluklar ve  sıkıntılar gelip  çatmış  ve  öylesine  sarsılmışlardı  ki, nihayet peygamber ve  beraberindeki  inananlar:  "Allah'ın yardımı  ne zaman?" demişlerdi. İyi bilin ki, Allah'ın yardamı yakındır. [100]

Tefsiri

Ahnes b. Şurayk çok güzel sözler söyleyen ve iyi konuşan, hoş söz­ler söylemesini bilen biriydi. Rasûlullah (Sallallâhu Aleyhi w Sellçm) ile karşıla­şınca ona karşı hoşa gidecek sözler söylerdi ve Müslüman olduğunu ve Allah Rasûlünü sevdiğini söyierdi ve: "Allah da benim doğru söylediğimi bilir." diye de söylediklerine Allah'ı tanık gösterirdi. İşte aşağıdaki ayet bununla ilgili olarak nazil olmuştur. [101]

204 - İnsanlardan öyleleri de vardır ki, dünya hayatı hakkın­daki sözleri senin hoşuna gider. Kalbinde olana (samimi davrandığına) da Allah'ı şahit tutar. Oysaki o, düşmanların en yamanıdır.

"İnsanlardan öyleleri de vardır ki, dünya hayalı hakkındaki sözleri .senin hoşuna gider."' Seni mest eden gönlünde üstün bir yer edinmek ister. Nitekim, insanın gönlünde yer eden ya da taht kuran bir şey için de "şaşılacak şey, harika şey" türünden ifadeler kullanılır.

cer edatı, kelimesine taalluk eder. Yani: "Onun dünya ile ilgili olarak söyledikleri senin hoşuna gider. Çünkü; onun "seni se­viyorum," iddiasıyla esasen söylemek istediği, dünya sevgisi ve mahab-betidir. Onun bu sevgiyle ahiret sevgisini murat ettiği söz konusu değildir." demektir.

Ya da, "senin hoşuna gider" sözü, "Onun dünya hakkındaki söz­leri hoşuna gider, ahiretle alâkalı olanı değil. Çünkü yarın kıyamet gü­nünde hesap yerinde dili tutulacak ve bir şey söyleme gücüne sahip olma­yacaktır.'1 demektir.

kalbinde olana, (samimi olduğuna) da Allah'ı .sahil tular. Oysaki düşmanların en ya­manıdır. " Yani, bu kimse sana yemim ederek şöyle der: "Seni ve İslâm 'ı sevdiğime dair kalbimde olana Allah şahidimdir. " Oysaki bu adam, düş­manlıkta düşmanlar içerisinde daha çok düşmanlık besleyen, Müslü­manlara karşı kin, öfke ve düşmanlık ile dolu olan bindir.

kelimesi, manasındadır. Buradaki izafet, yani tamlama ise, manasınadır. Çünkü, kalıbında olan kelimeler, örneğin kelimesi gibi, kendisinin bazısı (bir kısmı) olan şeye muzaf olur, meselâ, gibi. Dolayısıyla kişi, genç bireylerin bazısı demek değildir. Bu değerlendirmeye göre ayetin takdiri şöyledir. "Düşmanlık etmede daha bir azılıdır."

Ya da, kelimesi, tıpkı, kelimesinin çoğulu kelimesi olduğu gibi bu da kelimesinin çoğuludur. Bunun da takdiri şöyledir: "O düşmanlıkta düşmanlık edenlerin en azılısı ve en yamanıdır." [102]

205 - İş başına geçince yeryüzünde fe"Sat çıkarmaya (bozgun­culuk ederek anarşi doğurmaya), ekinleri (ürünleri) tahrip ederek nesil­leri de bozmaya çaba harcar. Oysa Allah fesadı sevmez.

İş başına geçince..." Bu kimse sana yumuşak ve ho­şuna giden sözler söyleyip, mest eden ifadeler kullanıp yanından ayrılıp gidince, daha önce Sakif kabilesi üzerine geceleyin onların bir şeylerden haberi olmadığı bir sırada apansızın baskın yaparak hayvanlarını ve ekin­lerini yakıp öldürdüğü, toplumu tarumar ettiği gibi.

"Yeryüzün­de fesat çıkarmaya, (bozgunculuk ederek anarşi doğurmaya), ekinleri (ürün­leri) tahrip ederek nesilleri de bozmaya çaba. lıarcar." Kısaca, ekinleri, can­lıları yok eder. Ya da idari manada başa geçince kötü ve zalim idareci­lerin yaptıkları gibi o da nesli, ekinleri bozgunculuğu ve anarşik ruhlu davranışıyla toplumu fesada verir, bozar. Her yerde terör estirir.

Bir yorumu da şöyledir: Bu tür idareciler zulümlerini öylesine açık­tan işlerler ki; nihayet onların bu kötülükleri sebebiyle yağmurlar kesilir, kıtlık baş gösterir. Sonuçta her yerde ve her şeyde kuraklık olur. Toplum sonuçta bütünüyle bozulur.

"Oysa Allah /hadi. sermez. "[103]

206 - Ona: "Allah'tan kork." diye uyarı yapıldığında, benlik ve gurur onu daha çok günaha sürükler. İşte böylelerinin hakkından ancak cehennem gelir. Gerçekten o ne kötü varış yeridir.

"Ona -Ahnes b. Şurayk ve benzerlerine toplumu ve nesli ifsadetmekten, anarşi çıkarmaktan dola­yı-, MlaJı 'lan kork, diye uyarı yapıldığında, gurur onu daha çok günaha sü­rükler. " Cahiyenin getirdiği kibir ve gurur onu kaçınması gereken güna­ha daha da sürükler. Daha fazla kötülük yapmaya çabalar, daha çok gü­nah işleme gayretine düşer.

Ya da, kelimesindeki harfi, sebep içindir. Yani, nıana şöyle olur: "Kalbindeki var olan günah işleme hırsı ve kini nedeniyle .o kibre, gurura kapılır." Bu ise küfürden başka bir şey değildir.

'İsle böylelerinin hakkından ancak cehennem gelir." Onlara cehennem ateşi yeter. "Gerçekten a ne kötü varış yeridir." Yatak olarak onlar için cehennem ne kötü yerdir.

Aşağıda okuyacağımız ayet Suhayb (Radıyallahu Aah) hakkında nazil olmuştur. Çünkü müşrikler onu, İslâm'ı bırakması için zorlamışlar, ona baskıda bulunmuşlar ve beraberinde bulunan bazı arkadaşlarını da şehit etmişlerdi. Ancak Hz. Suhayb (Radıyallahu-Anh) varlığını (malını) onlara bı­rakarak sadece canının bağışlanması ve İslâm'dan dönmesini istememe­leri kaydıyla müşriklere bırakmıştı. Bu şekilde Medine'ye hicret etmişti.

Ya da bu ayet öldürülene (şehit olunana) dek hep iyiliği emredip kötülükten meneden mü'minler. hakkında nazil olmuştur. [104]

207 - İnsanlardan öyle kimseler de vardır ki, Allah'ın rızasını kazanmak için canını ortaya koyar -canını satar-. Allah kullarına karşı oldukça şefkatlidir." Bu yaptığından dolayı ona sevap verecektir. [105]

208 - Ey iman edenler! Hepiniz topluca İslam'a girin. Sakın şeytanın izinden giderek tuzaklarına düşmeyin. Çünkü o sizin için apaçık bir düşmandır.

"Ey iman edenler! Hepiniz topluca islâm'a girtn Kıraat imamlarından İbn Kesir, Nafi, Ebu Cafer ve Ali, harfinin fethi/üstünü ile, kelimesini, olarak okumuşlardır. Bu da istislam, yani teslim olma ve itaat etme manalarına gelir. Yani "Allah'a-teslim olun ve O'na itaat edin.", demektir. Ya da bu, "İslâm " demektir. Hitap, yani sesleniş ve uyan kitap chünedir. Çünkü, bunlar yalnızca kendi peygamberlerine ve kitaplarına iman ediyorlardı. Ya da bu hitap münafıklaradır. Çünkü, münafıklar sa­dece dilden inandıklarını söylemekte idiler. Esasen iman etmiş değillerdi.

yani; içinizden hiçbir kimse O'na itaatten dışarı çıkmak­sızın, hepiniz toptan, demektir. Bu kelime, fiilindeki zamirden haldir. Yani, "toplu olarak" demektir. Ya da bu kelime, keli­mesinden haldir. Çünkü bu, rnüenneş (dişil) olabilmektedir. Sanki, "Al­lah'a itaatle ilgili tüm taatleri yerine getirmekle ve bu manada Allah'ın emri altına girmekle cmrolunuyorlar." Ya da "İslâm'ın tüm kurallarını, şeriatın her esasını uygulamakla emroltınmaktadırlar." demektir.

kelimesi, kelimesinden alınmadır. Sanki içle­rinden hiçbirinin de hariçte yer almaması şartıyla toplu olarak dinden ya da itaatten çıkmaktan men olunmaktalar.

"Sakın şeytanın izinden -vesveselerinden- giderek tuzaklarına, düşmeyin.  Çünkü o sizin için apaçık bir düşmandır." Size karşı düşmanlığı açıkça meydanda olandır. [106]

209 - Size apaçık deliller geldikten sonra eğer buna rağmen tökezler (de şeytanın izine uyar)saniz, iyi bilin ki; Allah (kurulan her tuzağa) galip gelen ve hükümlerinde hikmet sahibi olandır.  

"Size apaçık deliller geldikten -davet olunduğunuz hakka girmekten apaçık kanıtlardan ve in­kâr olunamayacak açıklıktaki burhanlardan- sonra eğer buna. rağmen tö­kezler, şeytanın izine uyarsanız -İslâm'a ve barışa girmekten yan çizerse­niz-," "...iyi bilin ki, Allah., kundan her tuzağa galip gelen -hiçbir güç onun sizi azap etmesinden asla kurtara­maz- m' hükümlerindi' hükmet sahibi olandır." O ancak hakka dayalı ola­rak azap eder. 

Rivayete göre biri bu ayeti okurken, sonunu, olarak yanlış bir şekilde bitirir. Fakat hiç Kur'an okumamış olan bir bedevi/Arabî bilmediği halde okuyana karşı çıkar ve şöyle der:

"Senin bu okuduğun Allah'ın kelâmı olamaz. Çünkü hakim olan bir zat, hakka aykırılıktan ve isyandan bahseden bir konudan sonra mağfiret­ten ve bağışlamaktan söz etmez. Zira bu, bir tür kötülüğe teşvik ve özendir­me anlamına gelir." [107]

210 - Onlar, mutlaka buluttan gölgeler içinde Allah'ın ve me­leklerin kendilerine gelivermesini (ve işlerinin hemen bitirilivermesini) mi bekleyip duruyorlar? Oysa iş bitirilmiştir. Bütün işler yalnız­ca Allah'a döndürülecektir.

Onlar, ancak buluttan gölgeler Allah'ın, -emrinin ve azabının- re me­leklerin kendilerine gelivermesini 'bekleyip duruyorlar." bitirilmiştir." -yani artık onların helakine ilişkin mesele bitmiştir.

"gözetiyorlar mı/bekliyorlar mı" manasmdaki bu söz "gözetmiyorlar/beklemiyorlar" ancak Allah 'in onlara gelmesini bekliyorlar. " manasına gelmektedir. Ay­nı Rabbimizin şu sözünde olduğu gibi:

"Ya da Rabhinin emrinin gelmesinden başka bir şey mi bekliyorlar?"[108]

Yine Rabbimiz buyuruyor:[109]

"Azabımız onlara,.... geldi."

Veya burada getirilecek şey mahzuftur. Mana şöyledir:  "Allah'ın onlara azabını getirmesini,.... "

Çünkü; mananın bu şekilde olduğuna bundan önceki ayette geçen, cümlesi işaret etmektedir.

Ayette geçen, kelimemi, kelimesinin çoğuludur. Bu da, kişiyi gölgeleyen şey, demektir.

Bulut, bulutlar demektir. Bu, bir anlamda onları korkutup ürkütmek içindir. Çünkü bulut söz konusu olduğunda genelde bundan rahmetin geleceği düşünülür. Eğer rahmet beklerken bundan üzerlerine azap gelirse bu, gerçekten onlar için çok daha feci ve korkutucu olur.

Onları cezalandırmak ve onlara azap getirmekle gö­revli meleklerin gelmesini mi, ya da kıyamet gününde onların hazır ol­masını mı beklerler? Ya da meleklerin onları kıyamet gününde azap yeri­ne getirmelerini mi?

"Bütün işler yalnızca Allah'a döndürülecek­tir." Gerçi kullar bu dünyada kimi şeyleri yapabilme, onlara sahip olma gücüne sahip ise de yarın kıyamet günün de bütün işler Allah'a döndürü­lecektir. Çünkü her şeyin gerçek sahibi O'dur.

Kıraat imamlarından İbn Amir, Hamza ve Ali, Kur'an'ın her yerin­de geçen, cümlesini, olarak okumuşlar­dır. [110]

211 - (Ey Muhammedi) İsrailoğuIIarına sor, Biz onlara apaçık ayetlerden nicelerini verdik. Her kim kendilerine geldikten sonra Allah'ın nimetlerini (hükümlerini) değiştirirse, iyi bilsin ki, Allah'ın azabı ve cezası pek şiddetlidir.

"(Ey Muhammedi) israiloğıdlaruıa sor,"'

Buradaki, kelimesinin aslı, olup, baştaki vasi hemzesi­nin hazfinden (düşürülmesinden) sonra fetha/üstün harekesi har­fine aktarıldı. Artık bundan böyle vasi hemzesine de gerek duyulma­dığından kelime, halini almış oldu. Bu, Rasûlullah (Sallallahu Aleyhi ve Sellem)â veya her kes için "sor" anlamında bir emirdir. Bu, bir paylama ve azarlama anlamında sormadır. Nitekim, yarın kıyamet gününde kâ­firlere bu türden sorular yöneltilecektir.

"Biz onlara -peygamberlerinin elle­riyle- apaçık belgeleri ayetlerden -ya da onların kitaplarında İslâm'ın doğ-ruluğuna ilişkin yer alan, şahit konumunda bulunan ayetlerden- 'nicelerini " Ayetteki, edatı ya istifham (soru) içindir veya haber manasındadır.

"İler kim kendilerine gel-diklen .sonra -gelen ayetleri bildikten, tanıdıktan ve yanlarındaki bilgile­rin doğru olduğunu gördükten sonra-.Allah'ın nimetlerini, hükümlerini, ayetleriııi değişiirir.se," Çünkü, insan eğer o ayetleri bilmez veya tanımaz ise, bu adeta o ayetler onun yanında tok anlamına gelir.

Ayette geçen, "nimet" kelimesi, "Allah'ın ayetleri" manasmdadir. Çünkü bu ayetler, yüce Allah tarafından gönderilen en üstün ve değerli nimetleridirler. Zira bu ayetler dalâletten, (sapıklıktan) hidayete (kur­tuluşa) sebep olan şeylerdir. Bunların değiştirilmesi ise; Allah, bu ayetleri ya da mucizeleri, onlar iman etsinler, hidayetlerine vesile olsun diye or­taya çıkardı, gönderdi. Ancak bunlar ise onu dalâletleri (sapıklıkları) için bir sebep durumuna getirdiler. Zira inkâra ve tahrife kalkıştılar. Nitekim şu ayet onların durumlarını çok net olarak sergilemektedir:

"Kalplerinde hastalık (kâfirlik ve münafıklık) olanlara gelince, onların da inkârlarını büsbütün artırır."[111]

Veya Hz. Muhammed (Sallaûâhu Aleyhi veSellem)'in getirdiği dinin doğ­ruluğunu gösteren ve kitaplarında yer almış bulunan bu ayetleri tahrif et­tiler, değiştirdiler.

"İyi bilsin ki, Allatim azabı ve ceza. su -hak edenler için- .şiddetlidir." [112]

212 - Kâfirlere dünya hayatı cazip gösterildi. (Dolayısıyla bu inkarcılar) iman edenleri alaya alırlar. Oysa muttakiler kıyamet gü­nünde onlardan üstündür. Allah dilediklerini hesapsız olarak rızık-landırır.

''Kâfirtere dünya hayalı cazip gösterildi " Dünya hayatını onlara böyle cazip gösteren şeytandır. Şeytan vesveseleriyle onların gözünde dünyayı güzelleştirir, dünyayı onlara sev­dirir.

Ya da dünyayı onlara bu manada cazip gösteren Allah'tır. Çünkü onlarda şehevî istekleri yaratmıştır. Çünkü tüm kainatı yaratıp var eden Allah'tır. Çünkü, olarak bu ayeti okuyan Mücahid, İbn Muhaysın, Humeyd/Hamid b. Kays ve Ebu Hay-ve'nin kıraatlerine göre mana buna da delâlet etmektedir. Buna göre ma­na şöyledir: "Kâfirlere Allah dünya hayatım cazip gösterdi."

''Dolayısıyla, bu inkarcılar iman edenleri alaya alırlar." Çünkü bu kâfirler İbn Mesud, Ammar, Suhayb ve benzeri mü'minlerden fakir ve yoksul olanlarla hep eğlenir dururlardı. Yani; kâ­firler, dünyadan başkasını istemezler, dolayısıyla dünyalıkları olmayan­ların veya az olanların haline bakarak hep onlarla alay eder dururlar veya dünyadan başka şey isteyenlerle alay ederler, demektir.

"Oysa mülakiler -Şirk. ve küfürden uzak duranlar ki bunlar burada adı geçen değerli mü'minlerdir-ktyamet gününde onlardan üstündür." Çünkü bu kimseler cennette yüksek mevkilerde olacaklar, kâfirler ise cehennem ateşinin en alt tabakalarında yer alacaklardır.

''Alkili dilediklerini hesapsız olarak nzıklandırır." Onlardan hiçbir şeyi eksiltmez. Yani; Allah, Karun ve benzerlerinin imkan ve varlıklarını bol bol verdiği gibi yine Allah dilediğine bol imkanlar ve rızıklar verir. Size bu türden bol imkanların verilmesi Allah'tan bir hikmete dayalıdır. Bu hikmet ise, nimet ile bir deneme ve istidraçtır, dünyalıkla bir ilerlemedir, başka değil. Eğer bu dünyada bir keramet, bir değer olsaydı, öncelikle sizden önce mü'min-lerin bunu hak etmeleri gerekirdi. Bu itibarla mesele sizin anladığınız gibi değildir. [113]

213 - İnsanlar bir tek ümmet idiler. Allah da kendilerine müj-deleyici ve uyarıcı olarak peygamberler gönderdi. İnsanların anlaş­mazlığa düştükleri konularda hüküm vermek için hak yolu gösteren kitapları da beraberlerinde gönderdi. Oysa o konularda anlaşmaz­lığa düşenler, ancak kendilerine deliller geldikten sonra sırf arala­rındaki azgınlık ve hasetleri yüzünden anlaşmazlığa düşen (Yahudi ve Hristiyanlar)dan başkası da değildir. İşte böylece Allah, iman eden­lere, hak konusunda anlaşmazlığa düştükleri gerçekleri izniyle gös­terdi. Allah dilediğini doğru yola iletir.

'İnsanlar bir tek ümmet, idiler." İnsanlar ta Hz. Adem (Aleyhi's-Selâm)'dan Hz. Nuh (Aleyhis-Selâm) kadar hep İslâm dini üzere ittifak etmişlerdir.

Veya Hz. Nuh (Aleyhi's-Selâm) ile onunla birlikte gemiye binenlerdir. Daha sonra aralarında ihtilâf, anlaşmazlık başgösterdi. İşte bunu üzerine, 'Allah da kendilerine -mü'minIeri sevap ile- müjdelevici ve -kâfirleri de azap ve ceza ile- uyarıcılar ola-mk peygamberler gönderdi." Çünkü ihtilâf ettiklerine dâir ifadenin hazfine (gizlendiğine), ayetin kısmı delalet etmektedir. Kaldı ki, Abdullah b. Mesud'un, tarzındaki kıraati de buna delâlet etmektedir. Ayrıca Rabbimizin:

"İnsanlar sadece bir tek ümmetti, sonradan ayrılığa düştüler."[114]

ayeti de bu manayı doğrulamaktadır.

Ya da, "İnsanlar kâfirler (inkarcılar) olarak tek bir ümmet idiler. İş­te bunun üzerine Allah peygamberler gönderdi de onlar hakkında anlaş­mazlığa düştüler." demektir. kelimelerinin her ikisi de hâldir.

"İnsanların anlaşmazlığa düştükleri konularda -önce ittifak ettikleri ve daha sonra anlaşamadıkları İslâm dini hakkında- aralarındaki anlaşmaz­lığı çözmek için -Allah'ın veya kitabın ya da kendisine kitap indirilen peygamberin çözmesi, hükmetmesi için- hak yolu gösteren -hakkın ve gerçeğin açıklayıcısı olan- kitapları da -her bir peygamberle birlikte ki­tabını da- beraberlerinde minderdi."

Oysa o konularda -hak konusunda- anlaşmazlığa düşenler, an­cak kendilerine -hakkın doğruluğunu gösteren- deliller geldikten -tartış­maya son verdirecek kitabın indirilmesinden- sonra sırf aralarındaki az­gınlık re lıaseUeri yüzünden -kendilerine inen kitaplar konusunda giderek daha fazlasıyla -anlaşmazlığa, düşen (Yahudi ve Hristiyanlar)r başkası da değildir."

Burada, mefulülehtir. Yani, aralarındaki haset ve çekememezlikten ötürü, dünyaya olan aşın düşkünlükleri sebebiyle bir zulüm olarak ve bir de acımasızlıklarından ve adaletsizliklerinden, de­mektir.

İşte böylece Allah iman edenlere, hak konusunda anlaşmazlığa düştükleri gerçekleri açıklayarak- izniyle —ilmi ile— gösterdi. Allah dilediğini doğru yola iletir. "[115]

214 - Yoksa siz, sizden önce geçen ümmetlerin başlarına gelen durumlarla denenmeden cennete girivereceğinizi mi sandınız? Onla­ra öylesi yoksulluklar ve sıkıntılar gelip çatmış ve öylesine sarsılmış­lar di ki, nihayet peygamber ve beraberindeki inananlar: "Allah'ın yardım ne zaman?" demişlerdi. İyi bilin ki, Allah'ın yardımı yakındır.

"Yoksa siz, sizden önce geçen ümmetlerin haşianmı gelen durum­larla denenmeden cennete girivereceğinizi mi sandınız?"

kelimesinin başında yer alan, kelimesi muttasıla olmayıp münkatiadır. Çünkü bunun şartı, kendisinden önceki istifham, yani soru hemzesinin olmasıdır. Örneğin:

gibi. Yani, bu ikisinden senin yanında bulunan hangisidir? Bunun cevabı ise şöyledir; Eğer yanındaki Zeyd ise, cevabı da "Zeyd" olur Ya da yanındaki Amr ise, cevabı da "Amr" olur. Oysa Münkatia manasındaki ise, istifhamdan ve haberden sonra gelir. Bu da bu takdir de, ve hemze manasında olur. Dolayısıyla bunun tak­diri de şöyle olur: Bundan önce gelen hemzenin ifade ettiği mana takrir ve tesbit içindir. Böyle bir durumu hesaba katmama­larını bertaraf etmek ve bunun uzak bir ihtimal olmadığını tesbit içindir.

Yüce Allah, tüm açık delillerin ortaya konmasına rağmen peygam­berlerin gelmesinden ve bu açık ayetlerden sonra ihtilâfa düştüklerini zik­redince hemen bunların peşinden rasûlü Hz. Muhammed (Sallâllâhu Aleyhi've Sellem), ve mü'minlere cesaret vermek ve dinlerinde sebatlarını sağlamak için bu açıklamaya yer verdi. Böylece müşrikler ve ehli kitap ile olan ihtilâflannda, bunların Allah'ın ayetlerini inkâr etmelerine ve kendisine karşı olan düşmanlıklarına sabretmelerini istemektedir. İşte bu bakımdan en mübalağalı bir ifade ve en beliğ bir anlatım olan iltifat yoluyla onlara sesleniyor ve yukarıda mealini sunduğumuz gibi, "Ey iman edenler! Yok­sa siz, .... " diye hitap devam ediyor.

ifadesinde yer alan, kelimesinde "olabilme" durumunda ya da "beklenen şey" durumundaki bir mana içerir. Yani, "Bu, denilen husus, beklenen ve olabilecek olan bir hâldir." anlamındadır. ile de, geçen bu toplumların çektikleri şiddet ve sı­kıntı konusunda örnek oluşturacak toplumlar olduğu gerçeğidir.

"Sizden öncekilerden" ifadesiyle bizden Önce geçen peygamberler ve onlara iman etmiş olanlar, denmek isteniyor.

"Onlara öylesi, yoksulluklar ve sıkıntılar gelip çatmış ve öylesine sarsılmışlar ki,"

kelimesiyle başlarına gelebilen ve örnek gösterilen sıkın­tıları açıklıyor. Bu, yeni bir cümledir. Sanki birileri: "Bu söylediğin ör­nek gösterilen durum nasıl bir durum?" diye sorar gibi. İşte buna cevap olarak, buyurulmuştur. yoksulluk, sıkıntı ve şid­detli açlık. Hastalık, açlık vb. şeyler. akla hayale gelmedik belâlarla denenmeleri, adeta deprem misali sarsıntıya uğratıl­mış olmaları..

"...nihayet peygamber ve beraberindeki inananlar, «Allah'ın yardımı ne zaman?» de­mişlerdi. " Burada, kelimesi gaye içindir. Bu imtihanda öyle ki Allah rasûlü ve mü'minler de, "Allah 'in yardımı ne zaman? " diye feryat ediyorlardı. Artık sıkıntı öylesine had safhaya ulaşmış ki, bundan böyle sabredecek bir güçleri de kalmamıştı. İşte bunun için de söyleyeceklerini söylemişlerdi. Bunu anlamı ise, zafer ve kurtuluş isteği ve arzusudur. Çünkü sıkıntı ve şiddet zamanı olabildiğince uzamıştı.

yardımı yakındır." Bu cümle ile onların isteklerine karşılık verilmiş bulunuyor ve zaferin yakın bir gelecekte olduğu ifade ediliyor. Ayette geçen, kelimesini kırat imamlarından Nafı, mazi halin hikayesi olarak raf ile şek­linde okumuştur. Örneğin:

gibi. (Yani; deve su içti, ta ki deve geviş getirip gevişini yutana kadar.)

Diğer kıraat imamları ise bir, izmariyle nasb ile ve istikbal gelecek manasıyla okumuşlardır. Çünkü, edatı istikbal manası için alemdir, yani özel olarak bunun için kullanılır. [116]

Meâli

215. (Allah yolunda) ne harcayacaklarını sana soruyorlar. De ki: Maldan sadaka olarak harcayacaklarınız, ana babaya, akrabaya, yetimle­re, yoksullara ve yolda kalmışlara yapılmalıdır. Hayır olarak ne işlerseniz muhakkak Allah onu en iyi bilendir.

216. Hoşunuza gitmediği halde savaş üzerinize farz kılındı. Ola ki bazen hoşlanmadığınız bir şey sizin için hayırlı olabilir ve sizin sevip hoşlandığınız bir şey de hakkınızda kötü olabilir. (Doğrusu) Allah bilir, siz bilmezsiniz.

217. Sana haram ayda savaşmanın hükmünü soruyorlar. De ki: "O ayda savaş yapmak büyük bir günahtır. Fakat (insanları) Allah yolundan (dininden) men etmek, Mescid-i Haram'in ziyaretine ve orada ibadete engel olmak, halkını oradan çıkarıp atmak ise Allah katında daha büyük günahtır. Fitne ise adam öldürmekten daha korkunçtur." Ellerinden gelse, sizi dininizden döndürünceye kadar size karşı hep savaşmayı sürdürüp duracaklar. Ancak içinizden her kim dininden döner ve kâfir olarak ölür­se, işte onların tüm işledikleri hem dünyada ve hem ahirette boşa gider. İşte bunlar cehennem halkıdırlar ve orada ebedi olarak kalıcıdırlar.

218. Muhakkak ki iman edenler, imanlarının gereği olarak hicret edenler ve Allah yolunda cihad edenler (savaşanlar) var ya, işte Allah'-tan rahmet ve merhamet beklentisi içinde olanlar bunlardır. Allah çok mağfiret eden ve çok merhamet edendir.

219. Sana şarabın (sarhoşluk veren şeylerin) ve kumarın (hükmün)-den soruyorlar. De ki: "Her ikisinde de insanlar için büyük bir günah ve birtakım da yararlar vardır. Ancak her ikisinin de günahı (ve tahribatı) yararlarından çok daha büyüktür." Yine sana Allah için ne harcayacak­larını soruyorlar. De ki: "İhtiyacınızdan fazla olanını harcayın." Allah ayetleri-ni size işte böyle açıklar ki gerçekleri düşünesiniz. [117]

Tefsiri

Ensar'dan Amr b. Cemuh yaşı oldukça ilerlemiş olan ve bir hayli de zengin olan bir sahabi idi, Bu zat, Rasûlullah (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem), mallarımızdan neleri Allah yolunda infak etmeliyiz, sadaka olarak ver­meliyiz ve kimlere vermeliyiz, diye soru yöneltir. İşte bunun üzerine şu ayet nazil olur.

215 - (Allah yolunda) ne harcayacaklarını sana soruyorlar. De ki: Maldan sadaka olarak harcayacaklarınız, ana babaya, akraba­ya, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışlara yapılmalıdır. Hayır ola­rak ne işlerseniz muhakkak Allah onu en iyi bilendir.

"(Allah yolunda) ne harcayacaklarını sana soruyorlar. De ki: 'Maldan sadaka, olarak harcayacaklarınız ana ba­baya, akrabaya, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışlara yapılmalıdır.

Ayette geçen, fadesi, nelerin infak oluna-cağını veya harcanabileceğini de açıklama bakımından mana olarak bunu içermektedir. Bu her türlü hayır ve iyilik manasmdadır. Dolayısıyla har­cama ve hizmet işte bu çerçevede yapılabilir. Esasen ayet konuya giriş o-larak işin en önemli olanlarından meseleyi ele alarak açıklama getirmek­tedir. Bu ise, harcamanın nerelere ve kimlere yapılabileceği işinden başla­narak ele alınmaktadır, Çünkü iyilik ve hayır anlamında yapılacak harca­ma eğer' yerini bulamazsa bu yerinde harcanmış bir hayır olmaktan çıkar. Hasan Basri ise bunun nafile yardımlarla alâkalı olduğunu zikretmiştir.

"Hayır olarak, ne işlerseniz muhakkak Allah ona en iyi bilendir." Bu yaptığınız hayra göre de sizi ödüllendirecek olan da kendisidir. [118]

216 - Hoşunuza gitmediği halde savaş üzerinize farz kılındı. Ola ki bazen hoşlanmadığınız bir şey sizin için hayırlı olabilir ve sizin sevip hoşlandığınız bir şey de hakkınızda kötü olabilir. (Doğ­rusu) Allah bilir, siz bilmezsiniz.

"Hoşunuza gitmediği halde -kâfirlerle- savaş -Allah yolunda cihad- üzerinize farz lalındı."

kelimesi, "Kerahet" kökünden türemedir. Burada mastar mübalağa anlamında olarak vasıf yerinde ya da manasında kullanılmıştır. Bu adeta tanınmış İslâm şairelerinden Hz. Hansa (Radıyaliahu Anha/nm şu

şiirindeki gibidir.. Yani'ikbal ve idbar kelimeleri mübalağa manasında va­sıf burada değerlendirilmiştir.

İnsanların hiç de hoşlanmadıkları savaş meselesi gündeme gelince sanki o bizatihi hoşlanılmayan bir şey imiş gibidir. Ya da buradaki, kelimesi, "mef'ul" manasında olan gibi değerlendirilebi­lir, yani, anlamındadır. Tıpkı ekmek manasında olan, kelimesinin, "yenerı yiyecek" anlamında olması gibi. Yani "o savaş sizin için hoşlanmadığınız bir şeydir." demektir.  

"Ota'bazen hoşlan­madığınız bir şey sizin için hayırlı alabilir." Örneğin; siz savaştan hoşlanmayabilirsiniz, ama bunda sizin yararınıza olmak üzere iki güzellik vardır. Bunlardan biri ya zaferdir ve ganimet elde etmeniz veya şehitlik mertebesine ererek cennete girmeniz olacaktır.

Ve sızın sevip hoşlandığınız bir şey de -örneğin, savaşa gitmeyip evde oturmak gibi-hakkınızda kötü olabilir." Çünkü sonuçta zillete düşebilir, fakir ve yok­sulluk çekebilir, ganimet ve cihad faziletinden mahrum kalabilirsiniz.

"...doğrusu Allah bilir, siz -bunu-bi/mcz.siniz." O halde sizin zor ve ağır da gelmiş olsa Allah'ın size emir buyurduklarını yerine getirmek için acele edin.

Şimdi tefsirini okuyacağımız bu ayetin iniş sebebi şöyledir. Rasûlııllah (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) müşriklerle savaşmak üzere bir seriye (aske­ri birlik) çıkarmıştı. Fakat bu sırada recep ayının hilâli de girmişti. Ancak onlar bunu bilemiyorlardı. Kureyş bundan yararlanarak:

"Muhammed, dokunulmazlık bulunan bir ayda dokunulmazlığı çiğne­di, saldırıya geçti. Oysa herhangi bir durumdan korkan bir kimse bu ayda hiçbir korkuya kapılmaksızın istedikleri gibi gezer." demişlerdi. İşte ayet bu olayı dile getiriyor. [119]

217 - Sana haram ayda savaşmanın hükmünü soruyorlar. De kî: "O ayda savaş yapmak büyük bir günahtır. Fakat (insanları) Allah yolundan (dininden) men etmek, Mescid-i Haram'ın ziyaretine ve orada ibadete engel olmak, halkını oradan çıkarıp atmak ise Allah katında daha büyük günahtır. Fitne ise adam öldürmekten daha korkunçtur." Ellerinden gelse, sizi dininizden döndiirünrcye kadar size karşı hep savaşmayı sürdürüp duracaklar. Ancak içinizden her kim dininden döner ve kâfir olarak Ölürse, işte onların tüm işledikleri hem dünyada ve hem ahirette boşa gider. İşte bunlar cehennem hal-kıdırlar ve orada ebedi olarak kalıcıdırlar.

-Ey Peygamber! Kâfirler ya da Müslümanlar- "Şano karanı ayda savaşmanın hükmünü soruyorlar. burada, kelimesinden bedel-i istimaldir. Bu, aynı zamanda, tarzında âmilin tekrarı ile de okunmuştur. Tıpkı,[120] kavlinde olduğu aibi.

De ki: o avda savaş yapmak büyük bir günahtır." Ayette geçen kelimesi mübtedadır, haberi de, kelimesidir. Bunun aynı zamanda nekire başlaması ya da mübteda olması da caizdir. Çünkü, ile vasıflanmıştır. Çoğu görüşlere göre ayetin bu kısmı:

"Müşrikleri bulduğunuz yerde öldürün,"[121]

ayetiyle mensuhtur, yani yürürlükten kalkmıştır.

"Fakat İmanlan Allah.yolundan (dininden) men etmek," müşrikler Hudeybiyc senesinde hem Raşûlullah'ı ve hem de as­habını Beytullah'ı ziyaretten menetmişlerdi. Bu, aynı zamanda mübteda­dır. "O'nu ve dinini inkâr etmek." Allah'ı inkâr etmek, bu da bir önceki ifade üzerine matuftur. "Mescid-i Haram'ın ziyaretine ve orada ibadete engel olmak," Bu da, üzerine matuftur. Yani; Allah yolundan ve Mescid-i Haram'dan menet­mek, demektir.

İmam Ferra ise bunun, deki zamir üzerine matuf olduğunu ileri sürmüştür. Buna göre mana: ''Allah'ı ve Mescid-i Haram'da ibadeti ve ziyareti inkâr etmek" demektir. Basra okuluna göre mecrur zamir üze­rine atıf yapmak caiz değildir (mümkün değildir). Ancak cer tekrarlanırsa bu, caiz (mümkün) olabilir. Örneğin:

denemez, ancak, denebilir, caiz (doğru) olanı budur. Eğer burada bu,  zamiri üzerine atfolunmuş olsaydı bu takdirde: denmesi ge­rekirdi.

"Halkını oradan. -Mescid-i Haram halkını ki bunlar da Rasülullah (Sallallaûhu Aleyhi ve Sellem) ile ona iman etmiş olan mü'minlerdir, işte bunları oradan- çıkarıp atmak ise" yine burası da daha önce geçen, üzerine matuftur. "Allah kalında en büyük günahtır." Yani küçük askeri birliğin bir yanlışlık sonucu haram ayda işledikleri fiilden sizin bilerek yaptığınız şey Allah katında daha büyük bir suç ve vebaldir.

İşte bu son cümle daha önce geçen üç ismin haberidir. "D'lne ise adam öldürmekten dalın korkunçtur." Yani Mescid-i Haram halkını haksız bir şekilde yerlerinden etmek, şirki hakim kılmak için çalışmak bir fitne olarak haram olan ayda adam öldürmekten ve kâfirlerin, genel manasıyla İslâm düşmanlarının Müslümanları her yerde ve her durumda cezalandırmaları, işkenceye tabi tutmaları, şu Müs­lümanların bir yanlışlık sonucu haram ayda yaptıkları saldırıdan daha korkunç ve daha tüyler ürperticidir.

"Ellerinden gelse, sizi dininizden -küfre- döndürüncevr kadar size karsı hep savaşmayı sürdürüp duracaklar." Bu gerçek aynı zamanda yüce Allah'ın, kâfirlerin ve müşriklerin Müslüman toplumlara karşı devamlı ve sürekli bir düşmanlık içinde olduklarını bize haber vermesidir. Kâfirler olsun müşrikler olsun ve onların izinden giden sözde Müslüman özde kâfirler olsun, Müslümanlar gerçek manada dinlerini terk etmedikçe, on­lar gibi olmadıkça hiçbir vakit Müslümanların yakalarından olmayacak­lardır.

Ayette geçen edatının manası ta'lil (sebep bildirmek) için­dir. Örneğin, "Filan kimse ta ki cennete girsin diye hep ibadet eder du­rur. " gibi. Yani, "Sizinle savaşırlar ta ki siz dininizden dönene kadar. "

Ayette yer alan, "ellerinden gelse, güçleri yetse" manasındaki, yü­ce Rabbimizin şu kavli, onların buna güç yetirerneyecek-lerine bir işarettir. Bu, senin düşmanına karşı söylemekte olduğunu şu ifadeye benzer bir ifadedir: "Eğer hana üstün gelirsen, bana hiç acıma, elinden geleni yap. " Düşmana bu tarz konuşurken, sen kendine gayet gü­ven içindesin, eminsin ve düşmanın seni hiçbir zaman yenemeyeceğini bildiğin için bu gerçeğe o cümle ile dikkat çekmiş oluyorsun.

"Ancak içinizden her kim dillinden -müşriklerle kâfirlerin dinine- döner ve -irtidat ettiği din üzere-kafir olarak ölürse," "İşte onların tüm işledikleri hem dünyada ve lıcm ahirette boşa gider." İslâm di­ninden irtidat edip başka bir dine geçmekle Müslümanların menfaatleri­ne olan her şeyden mahrum bırakılacak ve yoksun kalacak, ahirette de se­vaptan ve iyi bit sondan mahrum bırakılacaktır.

"işte bunlar cehennem halkıdırlar ve orada ebedi olarak kalı­cıdırlar. "

İmam Şafii Merhum, bu ayete dayanarak, bir kimse irtidat ettiği i-nanç üzere yani küfür üzere ölmediği sürece amellerinin boşa gitmeyece­ğini ileri sürüyor. Biz Hanefiler ise diyoruz ki; bir kimse irtidat etti mi, yani dinden döndü mü, o din üzere ölsün ya da ölmesin irtidat etmesiyle tüm amelleri boşa gitmiştir. Çünkü yüce Allah şöyle buyurmuştur:

"Her kim iman etmeyi kabul etmezse onun ameli boşa git­miştir." [122]

Biz Hanelilere göre temel dayanak şudur: Mutlak olan bir şey kayıt altına alınamaz. Şafii'ye göre mutlak olan bir şey mukayyede hamlolunabilir, yani kayıt altına alınabilir. İşte olay buna göre değer­lendirilmektedir.

İslâm'ın askeri birliğinde yani sedyesinde yer alan ve recep ayında müşriklerle savaşan mücahitler, Rasûlullah'a:

"Bizim için Allah yolunda cihad edenlerin sevabı olacak mı?" sorusu üzerine işte aşağıdaki ayet nazil olmuştur[123].

218 - Muhakkak ki iman edenler, imanlarının gereği olarak hicret (göç) edenler -Mekke'yi ve yakınlarını terketmek zorunda kalan­lar- ve Allah yolunda -müşrik ve diğer İslâm düşmanlarıyla- cihad eden­ler (savaşanlar) var ya, işte Allah'tan rahmet ve merhamet beklentisi içinde olanlar bunlardır. -Nitekim denir ki, uman kişi ister, korkan da kaçar.- Allah çok mağfiret eden ve çok merhamet edendir.

Bu ayette geçen, üzerinde vakf yapılmaz, durul­maz. Çünkü bundan sonra gelen, diye devam eden kısım, edatının haberidir.

Şarap (içki) hakkında dört ayet nazil olmuştur. Bunlardan Mek­ke'de nazil olanı ise şu ayettir:

"Hurma ve üzüm gibi meyvelerden içki edinirsiniz...."[124]

Müslümanlar İslâm'ın ilk yıllarında içki içiyorlardı, çünkü ilk za­manlar onlara içki yasaklanmamıştı. Daha sonra Hz. Ömer (Radıyallahu Anh) ve sahabeden bazı kimseler Rasûkıllah (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) a dediler ki:

"Ey Allah'ın Rasûlü! Bize şarap (sarhoşluk veren şeyler) hakkında bir açıklama getir. Çünkü bu, aklı gideriyor ve malı da yok ediyor." İşte bunun üzerine şu ayet-i kerime nazil oldu. [125]

219 - Sana şarabın (sarhoşluk veren şeylerin) ve kumarın (hük­mümden soruyorlar. De ki: "Her ikisinde de insanlar için büyük bir «ünah ve birtakım da yararlar vardır. Ancak her ikisinin de günahı (ve tahribatı) yararlarından çok daha büyüktür." Yine sana Allah için ne harcayacaklarını soruyorlar. De ki: "İhtiyacınızdan fazla olanını har­cayın." Allah ayetlerini size işte böyle açıklar ki gerçekleri düşünesiniz.

"Sana şarabın (sarhoşluk veren şey­lerin) ve kumcum hükmünden soruyorlar." İşte bu ayetin nazil olması üze­rine sahabeden bir kısmı içki içmeyi bırakırlarken bir kısmı da halen iç­meyi sürdürüyorlardı.

Daha sonraki tarihlerde sahabeden Abdurrahman b. Avf bir davet yaptı. Bu davette yemekler yenilip içkiler içildi ve sarhoş olundu. Bu sırada namaz vakti de girmişti. İçlerinden biri sarhoş bir hâlde imam ola­rak geçip namaz kıldırdı. Namazda, Kâfinin Suresini okumaya başladı. Fakat okurken sarhoşluk sebebiyle sureyi, şeklinde yanlış okudu. Çünkü, harfini okumadı, atladı. Yani, diye okuması gerekiyordu. Bunu okumadığı için mana da yanlış oldu. Yani, asıl mana "Ey kâfirler, sizin tapmakta olduğunuz (putlar)a ben tapmam." iken, mana bu defa,  harfinin okunmama-sıyla, "Sizin taptıklarınıza ben de taparım. " olmuştu. İşte bunun üzerine şu ayet nazil oldu.

"Ey iman edenler! Siz sarhoş iken (ne söylediğinizi bilinceye ka­dar) namaza yaklaşmayın."

İşte bu ayetin de gelmesi üzerine Müslümanlardan içki içenlerin sa­yısı azalmaya başlamıştı. Yine bir gün Utban b. Malik bir davet hazırla­dı, bazılarım buraya davet etti. Bir hayli içip iyice sarhoş olduklarında birbirleriyle kavgaya ve hatta vuruşmaya başladılar.

Bu olay üzerine Hz. Ömer (Radıyallahu Anh) şöyle yakardı:

"Allah'ım! Bize şarap ve içkiye ilişkin olarak gönlümüze şifa veren bir açıklama gönder!" İşte bunun üzerine Maide Suresinin 90. ve 91. ayetleri geldi. Artık bu ayetlerle içki bütünüyle yasaklanmış, haram kılınmış olu­yordu. Maide Süresindeki ilgili ayette, "Artık vazgeçtiniz değil mi?" de­niliyordu. Hz. Ömer (Radıyaiiahu Anh) de "Rabbim! Vazgeçtik. " dedi.

Hz. Ali (Radıyallahu Anh) den şöyle bir rivayet bulunmaktadır:

"Eğer bir kuyuya bir damla içki düşse, sonra da o kuyunun bulundu­ğu yerde bir minare yapılsa, o minarede zzan okumam. Eğer bir damla içki' bir denize düşse, sonra da denizin suyu çekilip deniz kurumuş olsa ve orada da otlar bitse, orada hayvanlarımı gütmem."

- Hamr (yani şarap): Üzümün çok fazla kaynatılmasıyla üzerinde oluşan köpük atılarak elde edilen bir içkidir. Mastar adıyla, "hamr" ismini almıştır ki, Örtmek ve bürün;ok manasına gelir. Bu da aklı giderdiğinden .ötürü, bu manada "hamr" isna , erilmiştir. [126]

KUMAR

kelimesi kumar demektir. Bu, kalıbında gelen bir kelimedir. fiilinden alınmadır. Kolay oldu, elemektir. Çünkü bu, adamın malını elinden hiçbir zorluk ve sıkıntı çekmeden, alın teri harca­madan kolay bir yoldan elde etmek demektir. Ya da bu kelime, kelimesinden alınmadır. Bu ise zenginlik demektir. Dolayısıyla sanki adamin bütün varlığını alıp götürüyor, manasınadır. Kumar oynama şekli­ne gelince bu da şöyledir.

Cahiliye dönemi Araplarının on adet oku bulunuyordu. Bunlardan yedi tanesinin üzerinde birtakım çizgiler bulunuyordu. Üzerinde tek çiz­gi olana -ki buna denirdi. kumardan bir pay, yani çift çizgi bulunan çıkarsa iki pay,  yazılı olan yani üç çizgi taşıyanın çıkması halinde buna da üç pay düşerdi. diye adlandırılan ve ü-zerinde dört çizgi bulunanın çıkması halinde bu kimse de dört pay alırdı. Üzerinde yazılı olan ya da Nafıs diye adlandırdıkları beş çizgili okun çıkması halinde buna da beş pay verilirdi. adını verdikleri beş çizgili okun çıkması halinde ona da altı pay verilirdi. adını taşıyan yedi çizgili okun çıkması halinde ise buna da-yedi pay ayrılırdı. Geride kalan üçü ise boş idi. Üzerlerinde herhangi bir çizgi yoktu. Bunla­ra da ve adını vermişlerdi.

İşte bu on adet kumar oku bir torbaya ya da koni şeklinde bir kabın içine konulurdu. Bunu da güvendikleri adil birinin eline teslim ederlerdi. Daha sonra adam bunları karıştırır ve içlerinden okları teker teker adam­lar adına çekerdi. Çekilen oklardan kimin payına ne kadar bir hisse düşü­yorsa o kendi okuna isabet edeni alırdı. Boş ok çıkan ise hiçbir pay ala­mazdı. Aynı zamanda ortaya konan devenin tüm ödenecek parasını bu adam ödemek zorunda kalırdı. Kazanlar da paylarına düşenleri yoksullara dağıtırlardı. Kesilen devenin de etinden yemezlerdi. Fakat bununla da övünürlerdi. Hatta bu gibi bir oyuna katılmayanları da kmaıiardı.

Kumar hükmünde sayılan daha birçok oyunlar da vardır. Örneğin, tavla, satranç ve benzeri oyunlar gibi.

Yani, sana içki ve kumarın durumu nedir, diye sorarlar. Çünkü aşa­ğıdaki ayet delil olarak bunu gösteriyor.

De ki: Her ikisinde de insanlar için -çekişme, kavga, küfürleşme, ağıza alınmayacak manada kötü sözler çıkmasına neden olmasından ötürü- büyük bir günah ve birtakım da ya­rarlar vardır." Örneğin; içki ticareti, içenin bundan haz duyması gibi az da olsa yararı, kumar da ise fakirlerin bununla gözetilmesi, hiçbir sıkıntı çekmeden kolay yoldan mal elde olunması türünden yine az da oysa fay­dası vardır.

Kıraat imamlarından Hamza ve Ali, kelimesini, olarak okumuşlardır. Buna göre mana, "Büyük" yerine "çok" olur.

"Ancak her ikisinin de gürthhı ve tah­ribatı -ikisine devam edilmesi, alınması hâlinde-,'yuvarlarından çok daha büyüktür." Çünkü içkiciler, ayyaş ve kumarbazlar birçok yönden hep gü­naha bulaşırlar, hep tahribat ve yıkım getirirler.

''Yine sana, Allah için ne harcaya­caklarını soruyorlar. De ki: llıiiyaclan fazla, olanım harcayın.'" Burada ge­çen,   kelimesi, fazla olan anlamındadır. Yani, ihtiyacınızdan arta­nım harcayın, demektir. İslâm'ın ilk zamanlarında, fazla olanı tasadduk etmek farz idi. Eğer adam ziraatçı ise, bir yıllık ihtiyacını alır, bundan art kalanını da sadaka olarak dağıtırdı. Eğer bir iş yapan sanatkar idiyse, gün­lük ihtiyacını alır, bundan arta kalanını da sadaka olarak verirdi. Ancak bu hüküm zekat ayetiyle nesh edilmiştir, yani yürürlükten kaldırılmıştır.

Kıraat imamlarından Ebu Amr, kelimesini, raf (ötre) ile, olarak okumuştur. Bu kelimeyi nasb ile okuyanlar, keli­mesini tek isim olarak kabul ederek, bunu, fiiliyle nasp mahal­linde kabul etmektedirler. Dolayısıyla bunu da takdiri şöyledir: "De ki:

Fazla olanım harcarlar."

Fakat, kelimesini raf (ötre) ile okuyanlar ise, keli­mesindeki, kelimesini mübteda ve kelimesini de sılası ile bir-likte haber kabul etmektedirler. Burada, kelimesi, manasmdadır. Bunun sılası, yani ilgi cümleciği de, kelimesidir. Yani: "İnfak edecekleri şey nedir?" demektir. kelimesinin cevabı ise, olup, yani, "Ofazla olanı vermektir. " demektir. Dolayısıyla cevabın irabı da, cevap ile soru arasında bir uyum olsun diye tıpkı sorunun irabı gibidir.

"Allah ayetlerini işle size böyle açıklar ki gerçekleri düşüneniniz. "

Burada yer alan, işaret isminde yer alan, harfi mahzuf bir mastarın sıfatı olması bakımından nasb mahal İmdedir. Yani, "Şu açıklama gibi bir açıklama. " anlamındadır. [127]

Meali

220. Dünya ve ahiret hakkında (lehinize olan davranışları, düşünün ve ona göre davranın). Sana yetimler hakkında soruyorlar. De ki: Onları iyi yetiştirmek (yüz üstü bırakmaktan) daha hayırlıdır. Eğer onlarla bir­likte yaşarsanız, onlar sizin kardeşlerinizdir. Allah, işleri bozanla düzel­teni bilir. Eğer Allah isteseydi, sizi de zahmet ve meşakkate sokardı. Mu­hakkak ki Allah güçlüdür, hakimdir.

221. İman etmedikleri müddetçe müşrik kadınlarla evlenmeyin. Müşrik bir kadın hoşunuza gitse de, iman etmiş bir câriye (köle kadın) kesinlikle ondan daha hayırlıdır. İman etmediği müddetçe müşrik erkek­lerle de kızlarınızı evlendirmeyin. Müşrik bir erkek hoşunuza gitse de, iman etmiş bir köle elbette ondan daha hayırlıdır. Çünkü müşrikler amel­leri itibariyle onları cehennem ateşine davet ederler. Oysa Allah izni ve ilmiyle cennetine ve mağfiretine çağırır. İşte Allah üzerinde düşünsünler de gerçeğe ulaşsınlar diye insanlara âyetlerini böylece açıklar.

222. (Ey Muhammedi) Bir de sana aybaşı (hayız) .hakkında soru­yorlar. Onlara de ki: "Aybaşı bir ezadır (rahatsızlık ve zarar vermedir). O halde aybaşı halindeki kadınlar cinsel ilişkijden uzak durun. Te­mizleninceye kadar onlara yaklaşmayın. Ancak temizlendiklerinde artık Allah'ın size emrettiği mahalden olmak suretiyle onlara yaklaşın. Çün­kü, Allah tevbe edenleri de sever, temizlenenleri de sever."       

223. Kadınlarınız sizin tarlaların izdir. Tarlanıza (haram yoldan git­memek kaydıyla) istediğiniz gibi gidin. Kendiniz için ileriye hazırlık ya­pın ve bilin ki muhakkak Allah'a kavuşacaksınız. (Ey Rasâlüm!) Müz­minlere müjde ver.

224. Allah adına yemin etmek suretiyle bunu iyilik yapmaya, emir ve yasaklara uymaya ve insanların arasını  bulmaya mani bir sebep haline getirmeyin. Allah her şeyi en iyi işiten ve en iyi bilendir.

225. Allah "lağv" (kasıtsız) olan yeminlerinizden dolayı sizi he­saba çekmez. Fakat bilerek yaptığınız yeminleriniz yüzünden hesaba çeker. Allah çok mağfiret eden ve azabını erteleyendir.

226. Kadınlarına yaklaşmamaya yemin edenler dört ay beklerler. Eğer bu zaman zarfında eşlerine dönmek isterlerse şüphesiz Allah çok bağışlayan ve çok merhamet edendir.

227. Eğer boşamada kesin kararlı iseler, iyi bilsinler ki, Allah hakkıyla işiten ve hakkıyla, bilendir.

228. Boşanmış kadınlar tekrar evlenmeden üç hayız süresi bekle­sinler. Eğer gerçekten Allah'a ve ahiret gününe iman ediyorlarsa, Al-Iah'-m onların rahimlerinde boşandığı kocasından yarattığı cenini (ço­cuğu) ya da hayzı gizlemeleri onlara helâl değildir. Eğer kocaları ken­dileriyle süresi içinde barışmak isterlerse (bu takdirde boşadıkları ka­dınları süresi içinde) geri almaya kendileri daha fazla hak sahibidirler. Kadınların da erkekler üzerinde hakları vardır. Ancak erkeklerin, ka­dınlara göre hakları bir derece daha fazladır. Allah Azizdir, Hakimdir. [128]

Tefsiri

220 - Dünya ve ahiret hakkında (lehinize olan davranışları dü­şünün ve ona göre davranın). Sana yetimler hakkında soruyorlar. De ki: Onları iyi yetiştirmek (yüz üstü bırakmaktan) daha hayırlıdır. Eğer onlarla birlikte yaşarsanız, onlar sizin kardeşlerinizdir. Allah, işleri bozanla düzelteni bilir. Eğer Allah isteseydi, sizi de zahmet ve me­şakkate sokardı. Muhakkak ki Allah güçlüdür, hakimdir.

Dünya oc ahiret hakkında (lehinize olan dav­ranışları düşünün ve ona göre davranın)."

Ayetin başında yer alan, cer edatı, bir önceki ayetin sonunda yer alan, fiiline taallûk etmektedir. Yani, "Her iki dünyayı da ilgilendiren şeyler hakkında düşütlesiniz ve sizin için daha uygun ola­nı alasınız, diye... " demektir. Ya da, "Her iki dünya hakkında iyice düşü­nüp bu ikisinden hangisi baki ise ve hangisi daha çok faydalı ise onu ter­cih edesiniz, diye..." demektir. Aynı zamanda bu edatın yine bir önceki ayette geçen, fiiline taallûk etmesi de caizdir. Yani, "Her iki dünyaya ilişkin ayetleri, mucizeleri ve bu ikisi ile alakalı şeyleri sizin için açıklar. " demektir.

"Zulüm ve haksızlık yoluyla yetimlerin mallarını yiyenler hiç şüphesiz karınlarına (midelerine) ancak ateş tıkınmış olurlar."[129]

mealindeki bu ayet yetimler hakkında nazil olunca, insanlar bundan böy­le yetimlerden uzak durmaya, onlarla ilgilenmemeye başladılar. Onlarla bir araya gelmiyor, mallarına ait işlerle de ilgilenmiyorlardı. Bu durum Allah Rasûlü Hz. Muhammed (Sallallahu aleyhi ve Sellem) 'e anlatılınca, işte bunun üzerine şu ayet-i kerime gelmiştir.

"Sana yetimler hak-kında soruyorlar. De ki: Onları, iyi yetiştirmek (yüz üstü bırakmaktan) da­ha hayırlıdır.»" Yani, yetimleri korumak, kollamak, yanlışa düşmemele­rini sağlamak ve mal varlıklarını da üretmek amacıyla iyi bir niyetle ken­dilerine yaklaşmak, onlardan ayrılıp hiç ilgilenmeden uzak durmaktan daha hayırlı bir görevdir.

"Eğer onlarla birlikte yaşardınız, -kendileriyle ilgilenir ve uzak durmazsanız-, (unutmayın ki) onlar sizin -dinde- kardeşlerinizdir," Kardeşliğin bir gereği de onunla birlikte olup onu yalnızlığa terk etmemesidir.

"Allah, işleri -yetimlere ait mal­ları- bozanla, -har vurup harman savuranla, o malları- düzelteni bilir. Do­layısıyla Allah onları hangi amaçla yetimin malına yaklaşırlarsa, yaklaş­ma niyetine ve müdahalesine göre ya cezalandırır veya ödüllendirir. Bu bakımdan böyle bir şeyden uzak durun ve yetime ait imkanları düzeltme ve artırma niyeti dışında bir başka yol aramayın.

'Eğer Allah -sizin için zorluk ve meşak­kat- dikseydi sizi de zahmet ve meşakkate sokardı." Sizi sıkıntı ve me­şakkat içinde bırakırdı. Dolayısıyla onlara müdahale konusunu bu açıdan mutlak anlamda zikretmedi.

"Çünkü Allah güçlüdür -kullarını bu hizmete mecbur bırakmaya.ve onları sıkıntı ve zora sokmaya kadir olan, gücü yetendir- hakimdir.'" Kullarının gücü üzerinde onlara yük yüklemeyen, sıkıntı vermedendir.

Mersed adındaki bir sahabi, Anak adında müşrik olan bir kadınla evlenme ile ilgili Hz. Peygamber (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) soru sorması üzerine şimdi tefsirini okuyacağımız, âyeti nazil olmuştur. "[130]

221 - İman etmedikleri müddetçe müşrik kadınlarla evlenme­yin. Müşrik bir kadın hoşunuza gitse de, iman etmiş bir câriye (köle kadın) kesinlikle ondan daha hayırlıdır. İman etmediği müddetçe müşrik erkeklerle de kızlarınızı evlendirmeyin. Müşrik bir erkek ho­şunuza gitse de, iman etmiş bir köle elbette ondan daha hayırlıdır. Çünkü müşrikler amelleri itibariyle onları cehennem ateşine davet ederler. Oysa Allah izni ve ilmiyle cennetine ve mağfiretine çağırır. İşte Allah üzerinde düşünsünler de gerçeğe ulaşsınlar diye insanlara âyetlerini böylece açıklar.

"İman etmedikleri, müddetçe müşrik kadınlarla evlenmeyin.

Bu ayetteki, cümlesi, yani; onlarla evlenmeyin, demektir. Çünkü "nikah" evlenme manasındadır. "İnkah" ise başkasını evlendirmek, demektir.

"Müşrik bir kadın hoşunuza, gitse de, -ister onu sevmiş olun, ister bir başka yönden olsun- iman etmiş bir câriye (köle kadın) kesinlikle ondan daha, hayırlıdır."

İman etmedikleri'müddetçe müşrik erkeklerle de -Müslüman- kızlarınızı evlendirmeyin." Nitekim Zeccac da bunu söylemiştir. Camiu'1-Ulûm diye bilinen Şeyh Nuruddin Ebu Hasan Ali b. Hüseyin b. A!i el-Bakuli (v.543/1148) ise diyor ki: Burada iki mefulden biri hazfediimiştir. Bunun takdiri ise şöyledir:

"Kızlarınızı müşrik erkeklerle evlendirmeyin."

"Müşrik bir erkek hoşunuza gitse de, iman etmiş bir köle elbette ondan daha hayıi'lıdır," Daha sonra yüce Allah hangi sebepten dolayı böyle bir evliliğin olamayacağını

şöyle açıklıyor:

''Çünkü -kadın olsun, erkek olsun- müş­rikler amelleri itibariyle onları cehennem ateşine -küfre ve inkâra- davet ederler." Çünkü işi cehennem ehlinin ameli olan küfrü işlemektir. Dolayı­sıyla bir hak olarak bunların dost edinilmemeleri, bunlarla akrabalık iliş­kilerinin kurulmaması ve onlara velayet yetkisinin verilmemesidir.

"Oysa Allah izni ve ilmiyle -emriyle- cennetine ve mağfiretine çağırırı/:" Allah'ın dost ve velileri ise -ki bunlar mü'minlerdir- cennete, Allah'ın mağfiretine veya bu ikisine ulaş­tırabilecek yollara çağınnlar. Ancak dost edinilmeleri, velayet yetkisi ve­rilmesi ve kendileriyle akrabalık kurulması gerekenler de işte bunlardır.

"İşte Allah, üzerinde düşün­sünler de. gerçeğe ulaşsınlar diye insanlara ayetlerini böylece açıklar. "

Cahiliye döneminde Araplar tıpkı Yahudilerle Mecusiler (ateşpe­restler) gibi aybaşı halinde olan, yani hayız gören bir kadının pişirdiğini yemezler, elinden su içmezler ve onlarla aynı çatı altında oturmazlardı. Ebu Dahdah (Radıyaüahu Anh) adındaki sahabi bunun hükmünü Rasûlullah (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) Ve:

"Ey Allah'ın Rasûlü! Kadınlarımız aybaşı olduklarında onlara karşı ne yapmalıyız?" der. İşte bunun üzerine ayeti iner."[131]

222 - (Ey Muhammed!) Bir de sana aybaşı (hayız) hakkında so­ruyorlar. Onlara de ki: "Aybaşı bir ezadır (rahatsızlık ve zarar verme­dir). O halde aybaşı halindeki kadınlarla (cinsel ilişkiden) uzak du­run. Temizleninceye kadar onlara yaklaşmayın. Ancak temizlendik­lerinde artık Allah'ın size emrettiği mahalden olmak suretiyle onlara yaklaşın. Çünkü, Allah tevbe edenleri de sever, temizlenenleri de sever."

(Ey Muhammed!) Bir de .sana ay­başı (hayız) hakkında soruyorlar. Bu kelime, tıpkı gibi olarak gelir.

"Onlara de ki, aybaşı, bir ezadır, rahatsızlıktır, ve za­rar vermedir." Yani, hayız hali insanın tiksineceği bir durumdur, cinsel ilişkide bulunmak isleyen bundan rahatsızlık duyar.

"O halde aybaşı halindeki kadınlarla (cinsel ilişkiden) uzak durun." Onlarla bu durumda cinsel ilişkiye girmeyin.

Anlatıldığına göre Hristiyanlar kadının aybaşı hali olup olmaması­na bakmaksızın her halükârda kadınlarla cinsel ilişkide bulunurlardı. Ka­dının hayızli olup olmadığına aldırmazlardı. Yahudiler ise, aybaşı gören kadınlarla her manada bağlarını aybaşı sonuna kadar keserlerdi. Pişirdik­lerini yemezler, aynı evi ve yatağı birlikte paylaşmazlardı. Ancak, Allah, Hristiyanlann ya da Yahudilerin yaptıklarını değil orta yolu emretti.

İmam-ı Azam Ebu Hanife ile İmam Ebu Yusuf a göre, peştemaliyle kapatması gereken yer dışında, yani göbeği ile diz kapağı arası dışındaki yerlere temas edebilir, bunda bir sakınca yoktur. Bahsedilen yerlerden kaçınması gerekir. İmam Muhammed'e göre cinsel organ dışında dilediği yerlere dokunabilir. Hz. Aişe (Radıyalhhu Anha) ise şöyle demiştir:

"Sadece kan mahallinden (cinsel organdan) uzak durur ve bunun dı­şında koca için her şey mubahtır."

 Teinizlei'unceye, kadar onlara yaktaşmarın." Cinsel ilişkiye geçerek yaklaşmayın ya da cinsel ilişki kurmak maksadıyla yaklaşmayın. kelimesini kıraat imamlarından Hafs dışında Ebu. Bekir, Hamza, Kisai ve Halef şeddeli olarak, tarzında okumuşlardır. Bu da "Yıkanıp temizleninceye kadar" demektir. Kelimenin aslı ise, ile harflerinin mahreç­leri (çıkış yerleri) birbirlerine yakın olması nedeniyle harfi harfine idğam olundu. Adı geçen diğer kıraat, imamları ise bu kelimeyi, olarak ayette geçtiği gibi okumuşlardır. Bunun da manası, "aybaşı kanı ya da hayız kesilinceye kadar" demektir. Her iki kıraat yani okuyuş tarzı sanki iki ayrı ayet imiş gibidir. Biz de bu ikisiyle amel ederiz.

Bunun için gerekçemiz şudur: kıraatini, yani tahfif kıra­atini göz önünde bulundurarak aybaşı halindeki kadın bundan dolayı yı­kanmış olmasa da hayız süresinin çoğunun geçmesi ve aybaşı kanının da kesilmiş olması halinde ona yaklaşır. Yani; hayız kesilme süresinin en fazla zamanı olan on gün içinde kesilirse, kadın bu halde yıkanmış olma­sa da, yani gusletmese de hayız süresinin fazla olan on günlük süresi ta­mamlandığı için kanın kesilmesinden sonra eşiyle cinsel ilişki kurabilir. Eğer aybaşı süresinin en fazla olan süresinden daha az bir sürede hayız kam kesilmiş ise kadın bundan dolayı yıkanıp (gusledip) temizlenmedik­çe koca hanımına cinsel ilişki için yaklaşamaz. Ya da şedde ile okunan kıraatini göz önünde tutarak ve bununla amel ederek yıkan-masa bile üzerinden bir namaz vakti geçmedikçe koca hanımına cinsel ilişki kurmak maksadıyla yaklaşamaz. İşte ayeti buna hamletmek (yo­rumlamak) aksine yorumlamaktan daha evlâdır (yerindedir). Çünkü bu takdirde bilindiği gibi ikisinden biriyle amel terk olunmuş olacaktır.

İmam Şafii (Rahmetüiiâhi Aleyftfyz göre koca, hanımı aybaşı kanından kesilip ve aynı zamanda yıkanmadıkça eşine yaklaşamaz. Yani, hem kan­dan kesilmiş olacak ve aynı zamanda yıkanmış da olacak ki, kocası ha-nımıyla cinsel ilişki kurabilsin. İmam Şafii'nin delili ise, ayetin devamı olan: kavlidir. Böylece İmam Şafii her iki hükmü de yani, kanın kesilmiş olmasını ve bununla beraber aynı zamanda yıkanmış olmasını cem ederek: "Onlar temizlenip yıkanınca onlarla cinsel ilişki kurabilirsiniz." diye yorumlamıştır.

dikleruule arlık Allah'ın size emrettiği olmak sureliyle onlara yoldaşın.'" Allah'ın size cinsel ilişkiye geçmesini emrettiği ve sizin için helâl kıldığı yerden -ki burası ön mahaldir ve bilinen uygun yerdir- cinsel ilişki kurabilirsiniz.

"Çünkü, Allah levbe edenleri de sever," Yasaklandığı şeyleri işlemekten tevbe edenleri ya da defalarca günah ve ya­saklara bulanıp tekrar tekrar tevbe ile Allah'a dönenleri, ne kadar sürçer­lerse sürçsünler yine de dönenleri Allah sever. Sevgi ya da mahabbet, Al­lah'ın affının ve mağfiretinin çok büyük olduğunu ve O'ndan umutsuz­luğa kapılmaması gerektiğini bilmesi ve tanıması sebebiyledir.

"'temizlenenleri de sever." Su ile yıkanıp temiz­lenenleri ya da kadınlara uygun olmayan arka mahalden ilişkiden uzak duranları veya hayız halinde iken hanimlanyla cinsel ilişkiden sakınan­ları veya her tür kötülükten uzak duranları sever.

Şimdi tefsirini okuyacağımız ayetin nüzul sebebi şöyledir. Yahudi­ler şöyle derlermiş:

"Kişi hanımına arka taraftan yaklaşarak cinsel ilişki mahallinden ilişkiye geçerse, kadının hamile kalması halinde doğacak olan çocuk şaşı olarak doğar."

İşte gerçeğin onların inandıkları ve söyledikleri gibi olmadığını inen bu ayet şöyle açıklıyor: [132]

223 - Kadınlarınız sizin tarlalarınızdır. Tarlanıza (haram yol­dan gitmemek kaydıyla) istediğiniz gibi gidin. Kendiniz için ileriye hazırlık yapın ve Allah'tan korkun. Ve bilin ki muhakkak Allah'a kavuşacaksınız. (Ey Rasûlüm!) Mü'minlere müjde ver.

"Kodınlarınız sizin tiuiakmn izdir." To­hum ektiğiniz arazinizdir. Bu bir mecazi ifadedir. Kadınlar tarlalara ben­zetilerek, onların rahimlerine (döl yataklarına) bırakılan nutfeler (sperm­ler) de tohuma benzetilmiştir. Nasıl ki tarlaya atılan tohumdan ekin bek­leniyorsa, ana rahmine aktarılan sperm ile de nesil (çocuk) beklenir. Do­layısıyla çocuk da meydana gelen ürüne benzetilmektedir. Bu açıdan, nazil olmuş ve bu ayet ayetini açıklama ve izah anlamında gelmiştir. Yani; Allah'­ın size cinsel ilişki için emrettiği yer, tohum atmanız gereken yerdir. Yok­sa pisliğin çıkış yeri olan makattan ilişkiye girmeyin.

Böyle bir uyarı ile asıl amacın nesil üretme olduğuna ve şehevî ar­zuların tatmini olmadığı gerçeğine dikkat çekmek içindir. Dolayısıyla eş­lerinize bu amacın gerçekleşebileceği yerden cinsel ilişkiye geçin, de­mektir

"Tarlanıza islediğiniz gibi gidin." Onlarla ne zamanı isterseniz ve nasıl isterseniz haram olan mahalden gitmemek kaydıyla istediğiniz gibi cinsel ilişki kurabilirsiniz. İster arka­dan normal cinsel organla ilişkiye geçin, ister uzanır vaziyette, ister yanı üzere yattığı halde cinsel ilişkiye geçebilirsiniz. Hiçbir sakıncası yoktur. Yeter ki doğal cinsel organdan ilişki kurulmuş olabilsin. Burası da üre­menin, neslin geliştiği tohum ekme yeridir, ekim alanıdır. Bu bir temsil­dir. Yani; siz tarlalarınıza gidip onları nasıl ki dilediğiniz yerden ve dile­diğiniz gibi sağlıklı bir tohum atmak istiyorsanız, işte tıpkı o tarlalannız-daki tohum atma şekli ve rahatlığı ile siz de hanımlarınıza o rahatlıkla nutfeyi (spermi) dilediğiniz gibi atabilirsiniz. Hiçbir yön ve taraf doğru olan yerden cinsel ilişkiye geçtikten sonra sakıncalı değildir. Yani ister ayakta, ister yatıp uzanarak, ister yana yatarak, ister oturarak olsun bu ve benzen hiçbir durum sakıncalı değildir. Yeter ki meşru mahalden cinsel ilişki olabilsin.

Rabbimizin, kavilleri hep hoş olan güzel kina­yeler ve uygun görülen tarizlerdendir. Bu itibarla her Müslüman da bu ayetlerin çizdiği doğrultuda edebe riayet etmeli, konuşmalarında olsun, yazışmalarında olsun bu sözleri direkt olarak değil de o anlama gelebilen kelimelerle konuşması ve yazması daha yerinde bir hareket olmuş olur.

"Ve kendiniz için ileriye hazırlık rapta, " Size yasaklananların aksine sizin için doğru olabilecek amelleri takdim erme­niz gerekir ya da çocuk isteme niyetiyle veya cinsel ilişkiye geçerken Besmele çekerek bu manada iyi şeyler sunun ve isteyin.

"Ve Allah 'tan korkun." DoIâyısiylaJyasaklan işleme­ye kalkışmayın, bu manada cüretkâr davranmayın.

"Ve bilin ki; muhakkak Allah'a kavıışa-cafisımz," O'na gideceksiniz. Öyleyse o kavuşma ve buluşmaya hazırla-nnı ve bunun için hazırlık yapın. ''(Ey Rasulüm!) Mü 'mirilere -sevap ile- müjde ver."

kelimesi üç yerde harfi olmaksızın sadece, tarzında geldi. Üç yerde de aynı kelime harfiyle, olarak geçti. Çünkü, ilk üç sorma olayında sanki farklı farklı hallerde geçmesiyle ilgili sorular niteliğindedir. Bu bakımdan ara­larında herhangi bir atıf (bağ) edatına yer verilmemiştir. Sanki her bir so­ru ilk sorular imiş gibi geçiyor. Diğer olaylarla ilgili sorulara gelince bunların tek bir zamanda sorulmalarından ötürü aralarına atıf yani bağ edatı, kısaca cem harfi getirilmiş oldu. [133]

224 - Allah adına yemin etmek suretiyle bunu iyilik yapmaya, emir ve yasaklara uymaya ve insanların arasını bulmaya mani bir sebep haline getirmeyin. Allah her şeyi en iyi işiten ve en iyi bilendir.

 "Allah adına yemin etmek sureliyle bunu.....mani bir .sebep haline getirmeyin. "

Ayetteki, kelimesi kalıbında "mef'u!" manasına gelir. Tıpkı kelimesinin, "alınan" anlamında olduğu gibi. Bu  kelimesi, herhangi bir şeyin önüne engel ya da siper olmak maksadıyla öne sürülen bir mani, barikat de­mektir. Örneğin, kabın üzerine konan tahta parçası gibi. Dolayısıyla bu parça o kabın üzerinde bir engeldir. Meselâ, filan kimse iyilik önünde bir urzedir, denilince, bundan o iyiliğin yapılmasına engel kişi demek olur.

Örneğin; adamın biri bundan böyle iyilik yapmayacağına, sılayı ra­him gibi akraba ile olan münasebetlerini keseceğine, insanların arasını bundan böyle bulmaya çalışmayacağına, herhangi bir kimse artık iyilikte bulunmayacağına veya ibadet etmeyeceğine yemin eder, and içer. Kendi­sinden bu manada bir yardım istenince hemen, "Ben yeminliyim, yemini­mi bozmaktan Allah 'a sığınırım. " bahanesiyle bunu yapacağı iyilikler i-çin bir siper, bir engel olarak öne sürer.

İşte böyleleri için Rabbimiz:

"Bir de Allah adına:yemin, et­mek sureliyle bunu .... mani bir sebep haline getirmeyin." buyurmuş oluyor. Yani üzerinde yemin ettiğiniz şey için bunu bir engel yapmayın. Üzerine and içilen şeye yemin adının verilmiş olması, bunun yemine benzemesi, onunla karıştırılması sebebiyledir. Nitekim, Rasûlullah (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) bir hadislerinde şöyle buyurmuşlardır;

"Kim herhangi bir şeyi yapmamaya ya da yapmaya yemin eder de, ancak yemininin aksi işin yapılmasını daha hayırlı olarak görürse hemen yeminini bozup kefaretini ödesin ve hayır gördüğü şeyi yapsın."[134]

"İyilik yapmaya, emir ve ya­saklara uymaya, ve insanların arasını bulmaya, mani bir sebep haline, setirmeşin." Ayetin bu kısmı, ifadesinin atf-ı beyanıdır. Yani, hakkında yemin ettiğiniz şeyler için, ki onlar da iyilik yapmak, emir ve yasaklar uymak ve insanların aralarını bulmak gibi hususlardır. har­fi ise, fiile mütealliktir. Yani, "Allah'ı yeminleriniz için bir kalkan yap­mayın. " demektir. Aynı zamanda harfinin ta'Iil, yani illet ve neden için olması da mümkündür. kelimesi ya fiile veya kelimesine taallûk etmektedir. Yani mana şöyledir: "Allah'ı yeminleriniz i-çin iyilik yapma hususunda bir payanda, bir engel kılmayın."

"Allah her şeyi. -ettiğiniz yeminlerinizi- en iyi. işiten ve -niyetlerinizi de- en iyi bilendir." [135]

225 - Allah "lağv" (kasıtsız) olan yeminlerinizden dolayı sizi hesaba çekmez. Fakat bilerek yaptığınız yeminleriniz yüzünden he­saba çeker. Allah çok mağfiret eden ve azabını erteleyendir.

"Allah «Lağv» (kasıtsız) oları yeminlerinizden dolayı sizi lıesaba. çekmez. "

Lağv; Söz ve benzeri başka şeylerde hiçbir değer taşımayan ve bir mana ifade etmeyen boş laf, demektir, "lağvu'l-yefnin" ise yapılan ye­minde bir anlam ifade etmeyen boş yemin manasınadır. Yani, adam doğ­ru zannıyla bir konuda yemin eder ve fakat iş aksi olarak meydana çıkar. İşte bu tür bir yeminde kasıt olmadığından buna boş yere yemin anlamda, "lağvu'l-yemin" ya da "yemin-i lağv" adı verilir. Bu takdirde ma­na şöyle olur:

"Allah, herhangi birinizi boş yere yapmış olduğu yemin sebebiyle he­saba çekmez, cezalandırmaz."

İmam Şafii'ye göre yemin-i lağv; kişinin kasıtlı olmaksızın dilinin alışa geldiği gibi yaptığı yemine denir. Örneğin: Hayır vallahi, öyle değil vallahi, evet öyledir vallahi... gibi.

"Fakat bilerek yaptığınız ka­sıtlı yeminleriniz yüzünden sizi -cezalandırır- hesaba çeker." İçten isteye­rek yalan yere yemin etmek karar ve kastıyla yaptığınız yeminleriniz yü­zünden cezalandırılacaksınız. Çünkü bu tür yapılefn bir yeminde, yemin eden kimse, doğru olanın yemin ettiği şekil olmadığını, başka şey oldu­ğunu bilerek ve isteyerek yemin etmektedir. İşte bu yemine, ''ğamus ye­min" diye ad verilir. Çünkü kişiyi cehennem ateşine daldırıp bırakan ye­min budur.

İmam Şafii (Rahmetullâhi Meyh) bu ayete dayanarak ğamus yemin için kefaretin vacip (farz) olduğuna hükmetmiştir. Çünkü kalbin kesbi (ka­zancı) demek, kesin karar ve kasıt demektir. Muaheze yani cezalandırma ve hesaba çekme konusu burada bu ayette açıklanmamıştır. Bu konu Ma-ide Suresinde ilgili ayette açıklanmıştır. Dolayısıyla orada yapılan bir açıklama aynen burada yapılmış bir açıklama manasında geçerli bir açık­lama ve bir hükümdür.

Biz Hanefiîer ise diyoruz ki; burada sözü edilen muaheze ya da hesaba çekilme olayı mutlak manadadır. Bu da zaten ahiret hayatını, ce­za yurdunu ilgilendirir, orada olacak bir husustur. Oysa Maide Suresin­de sözü edilen ceza ise bu dünya ile kayıtlıdır, burada uygulanacak olan bir cezadır. İşte bu bakımdan birinin ötekisin hamli doğru değildir, sa­hih olmaz.

"Allah çok mağfiret eden ve azabını erteleyen­dir. Yeminlerinizdeki yanılgılarınız sebebiyle sizi hesaba çekmeyecek olandır. [136]

226 - Kadınlarına yaklaşmamaya yemin edenler dört ay bek­lerler. Eğer bu zaman zarfında eşlerine dönmek isterlerse şüphesiz Allah çok bağışlayan ve çok merhamet edendir.

''Kadınlarına yaklaşmamaya yemin edenlerin...'' Ayetteki, kelimesi "yemin ederler" manasındadır. Nitekim bu, aynı zamanda İbn Abbas'm da kıraatidir.

Cer ile mecrura taallûk eder. Yani, ye taalluk eder. Bu ifade adeta, ve gibidir.

Yani; ''Hanımlarından dolayı yemin edenler için... "

"dört ay beklemeleri gerekir." Yani i'la mak-sadıyla yemin edenler için dört ay beklemeleri kararlaştırılmıştır. Bu, değildir. Çünkü bu fiili, cer edatı olan ile müteaddi olur. Örneğin, gibi. Ancak, diye bu kelimeyi cer edatıyla müteaddi olduğunu düşün­mek bu ayet sebebiyle doğan bir vehimden ibarettir. Ancak burada yer alan yemin ifadesinde, bu kelime, cer edatıyla müteaddi olmuştur. Çünkü uzaklaşma manası verilmekle böyle değerlendirilmiştir. Sanki şöyle denir gibidir: "Kadınlarından yemin ederek uzak kalırlar. "

''Eğer bu zaman zarfında, eşlerine dönmek isterlerse -Hanımlarına cinsel ilişkide bulunmamada ısrardan vaz­geçip ilişkiye dönerlerse- şüphesiz Allah çok bağışlayan ve çok merhamet edendir." Çünkü Allah kefareti meşru kılmıştır. [137]

227 - Eğer boşamada kesin kararlı iseler, iyi bilsinler ki, Allah hakkıyla işiten ve hakkıyla bilendir.

"Eğer boşamada kesin kararlı iseler," Eşlerine dönmezler ve sürenin bitimini beklemede kararlı iseler, "iyi bilsinler ki Allah -onların yeminlerini- hakkıyla, işiten ve -niyetlerini- hakkıyla bilendir" Bu, onların yeminde ısrarları ve tekrar dönmeyi terk etmemeleri yani, dönmemeleri açısından onlar hakkında bir tehdit manası içermektedir.

İmam Şafii'ye göre bunun manası, "Eğer dönerlerse" sürenin geçmesinden sonra "kesin kararlı iseler" demek­tir. Çünkü baştaki, harfi takip içindir.

Ancak biz Hanefilere göre, ile ibareleri, kavlini açıklamak içindir. Çünkü tafsil (açık­lama) mahiyetinde olan bir ifade mufassal, yani açıklanan ibareyi takip eder. Örneğin:

"Ben bu ay sizin konuğunuzum. Eğer size karşı iyi hareket edersem yanınızda ay sonuna kadar kalırım. Eğer öyle davranmazsam, kalmam. An­cak kaldığım kadarıyla yetinir, dönerim."

İşte bu ifade içerisinde yer alan, harfi de aynen buradaki gibidir veya ayette geçen harfi buradakine benzer, [138]

228 - Boşanmış kadınlar tekrar evlenmeden üç hayız süresi beklesinler. Eğer gerçekten Allah'a ve ahiret gününe iman ediyor­larsa, Allah'ın onların rahimlerinde boşandığı kocasından yarattığı cenini (çocuğu) ya da hayzı gizlemeleri onlara helâl değildir. Eğer kocaları kendileriyle süresi içinde barışmak isterlerse (bu takdirde boşadıkları kadınları süresi içinde) geri almaya kendileri daha fazla hak sahibidirler. Kadınların da erkekler üzerinde haklan vardır. Ancak erkeklerin, kadınlara göre hakları bir derece daha fazladır. Allah Azizdir, Hakimdir.

"Boşanmış kadınlar, tekrar evlenmeden üç hayız süresi beklesinler."

Ayette, yani "Boşanmış kadınlar '"dan kasıt, başla­rından evlilik olayı geçen ve kocalarıyla cinsel ilişki olan kadınlar de­mektir. Yani, hayız ya da temizlik süresine sahip kadınlar,. İşte bu durumdaki  kadınlar, 'kendi kendilerine beklerler

(beklesinler)" Bu cümle emir manasında bir haberdir. Yani, ''beklerler" değil, "beklesinler" anlamında bir haber. Zira cümlenin aslı şöyledir: "Bo­şanmış kadınlar beklesinler."

Bir emrin haber şeklinde getirilmesi ise, emir manasını te'kit ve pe­kiştirmek ve bir an önce emre göre hareket etmenin gerektiği gerçeğini bildirmek içindir. Sanki bununla o kadınlar bekleme emrine hemen sarıl­mış oldukları manası anlaşılmaktadır. Çünkü bu ifade bu gerçeğin var ol­duğunu bildiriyor.

Nitekim bunun benzeri insanların dualarında, "Al­lah sana rahmet ve merhamet eylesin." diye söyledikleri ifadeye benzer. Alacağı cevaba güveni sebebiyle hadiseyi haber tarzında belirtti. Sanki, "Ben rahmeti elde ettim, buldum da o da bundan haber veriyor." gibi bir ifade. Ayrıca cümlenin bir mübteda şeklinde takdimi ise yine fazladan bir tekit ve pekiştirme sebebidir. Çünkü isim cümleleri, fiil.cümlelerinin ak­sine devam ve sebatlıhk bildirirler.

Ayette, "kendi kendilerine" ifadesine yer verilmesi ise, kadınları beklemeye, iddet sürelerini beklemeye yönlendirmek ve özendirmek ve bundan kaçmamalarını sağlamak manasınadır. Çünkü ka­dınlar şehevî duygular noktasından hep bir an önce erkeklere kavuşsun isterler. Bu açıdan onların nefislerine sahip olmaları, gem vurmaları, ne­fislerine yenilmemeleri ve dikkatli hareket etmeleri için ve aynı zamanda kendilerinden istenen bekleme sürelerini bitirmeleri için de bir icbar emridir.

Burada geçen, kelimesi, veya kelimesinin çoğuludur. Bu da "hayz" yani kadınların aynalı anla­mına gelir. Çünkü Hz. Peygamber (Sallallhu-Aleyhi veSellem) bir hadislerinde şöyle buyurmuşlardır:

"Kur' (aybaşı) günlerinde namazı bırak."[139]

Yine Rasûlullah (Sallallâhu Aleyhi veSellem)hn şu kavli: "Cariyenin talâkı iki boşamadır ve iddeti (bekleme süresi) de iki hayız süresidir." [140]

İşte bu iki hadise baktığımızda Rasûlullah (Saîlailâhû Aleyhi vesellem) Kur' için iki temizlik süresi yani dememiş, hayız olarak değer-lendirmiştir. Kaldı ki, şu ayet de yine buna delildir. Rabbimiz şöyle bu­yurmuştur:

"Kadınlarınız içinde adetten kesilmiş olanların bekleme sürele­ri hakkında şüpheye düşerseniz, onların bekleme süresi üç aydır."[141]

Dikkat edilirse, hayız (yani ayhali) durumu ile değerlen­dirilmiş ve bu, temizlik aylan olarak değil hayız aylan olarak gösteril­miştir. Kaldı ki, iddet olayında yani kadının bekleme süresinde aranan nokta rahmin temize çıkması, yani gebeliğin olup olmadığının meydana çıkmasıdır. Bu ise ancak hayız yoluyla yani kadının ay halini geçirme­siyle sağlanabilir, yoksa temizlenme (tuhr) ile değil. Bunun içindir ki, ca­riyenin yani köle kadının istibra (arınma) durumu bir hayız ile değerlen­dirilmiştir. Eğer bu, İmam Şafii'nin dediği gibi tuhr (temizlik) manasında olsa idi bu takdirde cariyenin iddet süresi iki tam ve biraz da üçten de gün alarak kur' ile mümkün olabilirdi. Böyle olması halinde süre üç ay hali süresinden daha aşağıya çekilmiş ve azalmış olurdu. Düşünün bir kez eğer adam hanımını temizliğin sonunda boşamış olsa, İmam Şafii'ye göre bu, kadının iddet (bekleme) süresinden sayılır, mahsup edilir. Eğer adam temizlik süresinin sonunda değil de, hayız günlerinin sonunda boşasa, bu, biz Hanefılere göre kadının iddet süresinden sayılmaz, ona mahsup edilemez.

Oysa kelimesi, bilinen belli bir adedin özel ismidir, yani "üç" sayısının adıdır. Dolayısıyla bu, üçten az bir mana ifade etmez, edemez.

Nitekim, kadın ayhali olunca, ve den­mesi de bu açıdandır. kelimesinin mansub olması mefulü bih olması itibariyledir. Yani, "Kadınlar üç kuru' süresinin geçirinceye ka­dar beklesinler. " demektir. Ya da bu, kelimesi zarf tümleci olarak mansub olabilir. Bu takdirde de mana şöyledir: "Üç kuru' müddeti süresince beklesinler."

Temyiz olan, kuru' kelimesi yerine cem-i kuleli (azlık çoğulu) olan, "akra"' olarak değil de, cem-i kesreti (çokluk çoğulu) olan "kuru"' lafzıyla gelmiştir. Çünkü ister, "ak­ra"' olsun, ister "kuru"' olsun her ikisi de cemi (çoğul) oluşta genelde kullanımları itibariyle ortaktırlar. Kaldı ki, kelimesinin çoğulu olarak lâfzı daha çok kullanılan bir kelimedir. Çoğui olan "akra"' lâfzı ise daha az kullanılıyor olabilir. Dolayısıyla dilde kullanılışı az olan bu kelime sanki kullanılmıyormuş gibi değerlen­dirilerek bunun yerine daha çok kullanılan, "kuru"' lâfzı zikredilmiştir.

 "Eğer gerçekten Âllah ve ahiret gününe iman ediyorlarsa, Allah'ın onların _ rahimlerinde boşandığı kocasından yarattığı cenini (çocuğu) ya da. liayzt gizlemeleri onlara helâl değildir." Yani kadın hamile olup olmadığını veya hayız görüp görmediğini ya da her ikisini olsun gizlemesi'doğru değildir, hela! olmaz.

Bu durum eğer kadın kocasından kesin ayrılmayı ya da boşanmayı istiyorsa ve bundan dolayı da gebeliğini gizleyerek kocasının doğum sürecini bekleme gibi bir düşünce ile boşamayı ertelemesi ve doğacak olan çocuğuna karşı şefkat duygularının baskın gelerek kendisini boşa­maktan vazgeçeceği endişelerine kapılarak gebeliği gizlemesin, buna kal­kışmasın. Ya da kadın henüz ayhali bitmemişken, bir an önce kocam beni boşasm niyetiyle, hayız bitti, temizlik süresi başladı gibisinden yalana ve gerçeği gizlemeye başvurmasın.

"Eğer Allah 'a ve ahiret gününe iman ediyorlarsa... " ifadesiyle de iman edenler bu denli önemli olan ve büyük bir günah oluşturan şey­lerden uzak kalmaları noktasına dikkatleri çekiliyor. Zira Allah'a ve ahi­ret gününe iman eden ve O'nun kendilerini cezalandıracağına inanan bir kadın ya da kadınlar bu türden büyük vebal ve günah teşkil eden şeylere kolay kolay cesaret edemezler.

"Eğer kocaları kendileriyle süresi içinde barışmak isterlerse (bu takdirde boşadıkları kadın­ları süresi içinde) geri almaya, kendileri daha fazla hak sahibidirler."

Ayetteki, "buul" kelimesi, "ba'l" kelimesinin çoğuludur. Fakat, kelimesinin sonunda bulunan, harfi, cemi olan kelimenin müennesliğini bildirmek içindir. Ya­ni kadınların kocaları hanımlarına müracaata, dönmeye daha çok hak sa­hibidirler. İşte ayetin bu kısmından delil olarak şunu anlamaktayız:

Ric'î talâk, vat'a yani cinsel ilişkiye engel değildir. Çünkü burada "boşama" (talâk) ifadesinden sonra bile, onlardan kadınların kocası diye ayette söz edilmektedir. Bu da vat' için (yani cinsel ilişki için) bir mani olmadığının kanıtıdır. yani bekleme süresi içerisinde, demek­tir. Bu durumda mana şöyledir:

"Eğer adam, yani koca karısına dönmek isterse, buna rağmen kadın da bu dönüşe rıza göstermez ve kabul etmezse, bu takdirde kadının sözü de­ğil, kocasının müracaat (dönüş) konusundaki sözü dikkate alınması gerekir, vacib olanı budur. Çünkü buna daha çok hak sahibi ve yetkili olan ko-casıdır. Ric'at konusunda kadının bir söz hakkı, dönmeme hakkı yoktur, dönmek durumundadır."

"Eğer ric'at ile kocalar ile karıları arasında barış ve anlaşmayı istiyorlarsa... ", bununla kadınlara bir iyilik yapılması arzu ediyor ve onların zarar görmemeleri aranıyorsa bu olabilir.

"..... Kadınların da erkekler üzerinde hakları vardır." Kadınların erkekler üzerindeki gerekli olan hak­ları, örneğin onların mehirlerinin tanı olarak verilmesi, nafakalarının ge­reği gibi karşılanması, onlarla güzel ve insanî manada ilişkiler kurul­ması, kendilerine zarar verilmemesi gibi. Bunlar kadınlara ait haklar iken bir de kocalarının da iyilikle emir ve yasaklar çerçevesinde onlara iyilik­leri emretme ve kötülüklerden de onları menetme hakları vardır. Fakat bütün bunlar şeriatın öngördüğü ve toplum arasında da gelenek olarak kabul gören şekliyle yapılmalıdır. Eşlerden hiçbiri diğerine altından kal­kamayacağı ve yapamayacağı bir şeyi teklif edemez ve isteyemez, (istememelidir).

Ayette geçen, "mümaseletten" yani, 'den kasıt, olayın iyilik ve güzellik yani hasene olması bakımından tarafların görevlerinin birbi­rine denkliği anlamındadır. Yoksa iş olarak yaptıkları şeylerin denkliği demek değildir. Örneğin kadın erkeğin giysilerini yıkadığında veya ona ekmek ve yemek yaptığında bu demek değildir ki erkek de aynen bunları yapacaktır. Böyle bir durum söz konusu değildir. Ancak bunu karşılığın­da da erkeklerin de onlara yakışır şekilde bir iş yapmaları demektir.

"Ancak erkeklerin kadınlara göre hakları bir derece daha fazladır." Hak açısından biraz daha farklıdır. Kadına karşı görev ve sorumlulukları bakımından bir üstünlüğe sahiptir. Gerçi taraflar birbirlerinden yararlanmaları, lezzet almaları noktasında her ne kadar müşterek (ortak) iseler de, evin harcamasını yapmada (infak noktasında) ve nikahı elinde bulundurmada erkek kadına nazaran bir derece daha üs­tündür.

"Allah Azizdir'--işlerinde Allah'a asla iti-raz olunamaz- ve Hakimdir." Allah ancak doğru ve güzel olan şeyleri emreder. [142]                                                                

Meali

229. Boşama iki defadır. (Bundan sonrası) ya iyilikle tutmak ya da güzellikle salıvermektir. Hanımlarınıza vermiş olduğunuz (mehirden her hangi) bir şeyi geri almanız size helal değildir. Ancak kan ve koca Allah'ın sınırlarında duramayacaklarından korkarlarsa başka. Eğer karı ve kocanın Allah'ın sınırlarında duramayacaklarından korkarsanız bu taktirde kadının (boşanmak için kocasına) verdiği fidye de ikisine de bir günah yoktur. İşte bunlar Allah'ın   sınırlarıdır. Sakın bunları aşmayın. Kimler Allah'ın (çizmiş olduğu) sınırlan aşarsa işte onlar zalimlerin ta kendileridir.

230. Eğer (koca ikinci talâktan sonra hanımım üçüncü talâk ile) boşarsa, o kadın bir başka erkekle evlenip ondan boşanmadığı müddetçe tekrar (ilk boşanmış olduğu) kocasına helâl olmaz. Eğer bu ikinci kocası da (aralarında bir anlaşma söz konusu olmaksızın) kadını boşar ve ka­dın ite boşandığı ilk kocası, Allah'ın koyduğu sınırları çiğnemeyecek­lerine inanırlarsa yeniden evlenmelerinde taraflar için bir sakınca yok­tur. İşte bunlar kendini bilen ve gereğini yapmak isteyen kimseler için Allah'ın açıkladığı sınırlardır.

231. (Ey kocalar!) Hanımlarınızı (ric'i talâk ile) boşayıp onlar da iddet (bekleme) sürelerini  tamamlamışlarsa bundan  böyle  ya onları meşru sınırlar içinde yanınızda tutun ya da güzellikle (önlerinden çe­kilip) bırakın. Ancak sırf onlar zarar görsünler ve rahatsızlık çeksinler diye onlara haksızlık ederek hanımlarınızı yanınızda alıkoyup sınırları aşmayın. Kim böyle bir iş yaparsa kesinlikle kendi kendine yazık etmiş olur. Sakın Allah'ın ayetlerini (hükümlerini) alay ve eğlence konusu et­meyin. Allah'ın size verdiği hidayet ve İslâm nimetini, size kendisiyle öğüt vermek için indirdiği Kitap ve hikmeti hatırlayın. (Allah 'in emir ve yasaklarına riayet ederek) Allah'tan korkun. Ve iyi bilin ki; Allah, her şeyi (tüm incelikleriyle) bilendir.

232. (Ey kocalar!) Hanımlarınızı boşayıp onlar da iddet (bekleme) sürelerini bitirdiğinde, aralarında iyilikle anlaşmaları halinde onları boşa-yan kocalarıyla evlenmelerine engel olmayın. İşte   içinizden Allah'a ve ahiret gününe iman edenlere bununla öğüt verilmektedir. Bu sizin için daha iyi ve daha temizdir. Allah bilir; fakat siz bilmezsiniz.

233. Emzirme sürelerini tamamlamak isteyen kimse için (boşan­mış ya da boşanmamış) anneler çocuklarını iki tam yıl emzirirler. Anne­lerin meşru şekildeki yiyecek ve giyeceklerinin sağlanması baba tara­fına aittir. Bir kimse ancak gücünün yettiğinden sorumlu tutulur. Hiçbir anne çocuğundan dolayı ve hiçbir baba da çocuğu yüzünden zarar gör­mesin. Ve babanın mirasçısına da aynı görev düşer. Eğer ana ve baba birbirleriyle anlaşmak suretiyle çocuğu iki yıldan daha az veya fazla bir sürede sütten kesmek isterlerse her ikisine de bir vebal yoktur. Eğer çocuklarınızı süt anneye verip emzirtmek isterseniz, kendisine vermekte olduğunuz ücretini iyilikle vermek kaydıyla, bunda da size herhangi bir vebal yoktur. Allah'tan korkun ve bilin ki Allah yaptığınız her şeyi görmektedir. [143]

Tefsiri

229 - Boşama iki defadır. (Bundan sonrası) ya iyilikle tutmak ya da güzellikle salıvermektir. Hanımlarınıza vermiş olduğunuz (me-hirden her hangi) bir şeyi geri almanız size helal değildir. Ancak karı ve koca Allah'ın sınırlarında duramayacaklarından korkarlarsa baş­ka. Eğer karı ve kocanın Allah'ın sınırlarında duramayacakların­dan korkarsanız bu taktirde kadının (boşanmak için kocasına) verdiği fidye de ikisine de bir günah yoktur. İşte bunlar Allah'ın sınırları­dır. Sakın bunları aşmayın. Kimler Allah'ın (çizmiş olduğu) sınırları aşarsa işte onlar zalimlerin ta kendileridir.

''Boşama iki defadır."

"Talâk" kelimesi "boşama" manasınadır. Tıpkı "Selâm" kelimesinin "teslim" yani, selâm verme manasında olması gibidir.

Şeriat noktasından tatlik yani boşama ayrı ayrı olmak kaydıyla bir talâkın verilmesinden sonra ikinci talâkın verilmesidir. Yoksa toptan bo­şamak suretiyle bir tek defada vermek demek değildir. Yani ayette yer alan, ile belirtilmek istenen şey tesniye manasında de­mek değildir. Bu, tekrar anlamındadır. Yani iki kez tekrarlanan boşama, tekrar tekrar ard arda olan boşama demektir. Bu, tıpkı,[144]

ayinde geçen, kelimesi gibidir. Burada bu, "iki kere" de­mek değildir. Bu, "tekrar tekrar" demektir. Yani, "Sonra gözünü tekrar tekrar çevir."

İşte bu ayet bizim lehimizde bir delildir. Dolayısıyla biz Hanefılere göre bir tek tuhr (temizlik) içinde iki ve üç boşamayı bir anda vermenin bidat olduğu, yani sünnete uygun bir boşama şekli olmadığı gerçeğidir. Bu manada ayet lehimizde bir delildir. Çünkü yüce Allah tarafından ayrı ayrı olarak talâkın (boşama fiilinin) bizden istendiği emridir. Gerçi ayete ilk bakışta bize bir haber cümlesi gibi1 gözükse de bu, mana itibariyle bir emirdir. Aksi takdirde Allah'ın haberinde bu iş bunu yerine geçecek di­ğer bir şeye, bunun halefine döner. Çünkü bazen talâkın toptan verildiği de olabilmektedir.

Yine bir yoruma göre Ensar dan bir kadın demiş ki:

"Kocam bana şöyle dedi; Seni hep boşayıp duracağım ve fakat her defasında da sana ric'at ile döneceğim." Yani, sana hep eza edeceğim, de­mek istemiştir. İşte bu ayet bu olay üzerine nazil olmuştur. "Talâk (boşa­ma) iki defadır. " Yani ric'î talâk art arda iki defadır. Artık üçüncü boşa­madan sonra kadına müracaat (ric'at) yoktur.

"(Bundan sonrası)/a iyilikte, -ric'at ile- tut-mali" Yani, size düşen görev kadının hukukunu gözeterek birlikte karı koca olarak yaşamak "ya da güzellikle salıvermek­tir." Yani yeniden dönüş yapmamak, müracaatta bulunmamak suretiyle iddeti bitimi bain talâk olmuş olsun. Bir yoruma göre de, üçüncü temizli­ğinde onu üçüncü talâk ile boşamak suretiyle yol versin, diye değerlen­dirilmiştir.

Bu ayet, Cemile adındaki kadın ile kocası Sabit b. Kays b. Şemmas hakkında nazil olmuştur. Cemile kocasına karşj hep kin güder, onu sevmezmiş; fakat kocası da aksine onu severmiş. Hanımı onunla olan evlili­ğinden kurtulmak için kendisini boşamak kaydıyla kendisine ait olan bahçesini hul' suretiyle kocasına verir ve böylece ondan boşanmasını sağlar. Bu olay, İslâm'da ilk olarak meydana gelen, "hul"' olayıdır. [145]

"-Ey kocalar veya ey hakimler!- Hanımlarınıza vermiş olduğunuz (mehirden her hangi) bir .şeyi geri almanız size helal değildir." Ayetin hükmü içerisinde, "ey hakim­ler!" ifadesinin de yer alması, herhangi bir anlaşmazlık sonucunda oniara başvurulması ve hakların onlar tarafından alınıp verilmesinde emrin onlar tarafından verilmesi sebebiyledir. Bu durumda sanki alan ve verenler onlar imiş gibi olay değerlendirilmiştir.

"Ancak karı ve koca Atkılı in sınırlarında, duramayacaklarından korkarlarda başka." Yani eşlerin, bir­birlerine karşı yapmaları gereken görevlere riayet edemeyeceklerine ve Allah'ın koyduğu sınırları çiğneyeceklerine dair bir bildikleri var ise, ör­neğin kadının huysuzluğu, ahlakî kurallara uymaması, haksızlıkta diren­mesi gibi bir durumun varlığı hali bundan müstesnadır, bunun dışındadır.

"Eğer karı ve kocanın Allah'ın sınırlarında duramayacaklarından korkarmııız bu taktirde kadının (boşanmak için kocasına) verdiği fidye de ikisine de bir günah yoktur."

kısmını verirken "Ey yetkililer, veliler, hakimler" di­ye açıklanması ile ayetin bu kısmı ile bunlardan, önceki kısmı yani; ey kocalar, diye belirtilen kısmı ile de gerçekten kocaların kastedilmiş olma­sı da caizdir (mümkündür).

Ayetin bu kısmında belirtildiği gibi kocanın boşanma karşılığında karısından bir fidye almasında ve karısının da bunu gönül rahatlığıyla vermesinde herhangi bir vebal ve günah yoktur. Çünkü kadın bununla hul* suretiyle kendisini evlilik bağını mehirinden verdiği bir kısım karşı­lıkla sona erdirmiş oluyor.

Kıraat imamlarından Hamza, meçhul olarak, şek­linde okumuştur ve ifadesini de zamir olan elif harfinden be­del yapmıştır ki, bu bedeli istimaldir. Tıpkı, gibi.

İşte bunlar -Nikah konusunda çizilen sınırlar, yemin, iyla, boşama, hulu ve daha başka hususlar gibi hepsi- Allah'ın sınırlandır."

"Sakın bunları -karşı çıkarak- aşmayın." "Kimler Allah'ın (çizmiş olduğu) sınidan asarsa, işte onlar zalimlerin -kendi kendilerine zarar verenlerin­iz kendileridir." [146]

230 - Eğer (koca ikinci talâktan sonra hanımını üçüncü talâk ile) boşarsa, o kadın bir başka erkekle evlenip ondan boşanmadığı müd­detçe tekrar (ilk boşanmış olduğu) kocasına helâl olmaz. Eğer bu ikin­ci kocası da (aralarında bir anlaşma söz konusu olmaksızın) kadını bo-şar ve kadın ile boşandığı ilk kocası, Allah'ın koyduğu sınırları çiğ­nemeyeceklerine inanırlarsa yeniden evlenmelerinde taraflar için bir sakınca yoktur. İşte bunlar kendini bilen ve gereğini yapmak isteyen kimseler için Allah'ın açıkladığı sınırlardır.

"Eğer koca (ikinci talâktan sonra hanımını üçüncü ta­lâk ile) boşarsa," İlk iki talâkı verdikten sonra üçüncüsünü de verirse,

Eğer sen, "Biz Hanefilere göre, hul' talâk (yani boşama)dır, nitekim Şafii'nin de bir görüşüne göre de bu bir boşamadır, sanki bu anlatılan ise dördüncü bir boşama oluyor gibi," diye bir soru yöneltecek olursan, benim vereceğim cevap şöyle olur:

"Evet hül'u bir talâk (yani boşamadır; fakat bu, bir bedel karşılığında olan bir boşama olup, dolayısıyla bu da üçüncü talâk olmuş olmaktadır. İşte bu ise, onu açıklar mahiyettedir. Yani bu şu demek olur:

"Eğer koca karısına, bir bedel karşılığında üçüncü boşamasını da verirse..."

Bu boşanmış kadının eski, yani boşanmış olduğu kocasına yeniden helâl olması için hüküm ise şöyledir:

"O kadın -üçüncü boşamadan sonra- bir başka erkekle, evlenip ondan boşanmadığı müddetçe tekrar (ilk boşanmış olduğu) kocasına helâl olmaz. Nasıl ki evlilik erke­ğe isnat ediliyorsa bu ayette görüldüğü gibi nikah fiili kadına da aynen isnat olunmuştur. Tıpkı tezevvüc (evlenme) gibi. Bu ayetten delil olarak şu hükmü de elde edebiliyoruz: Evlenme akdi (sözleşmesi) sadece kadinın buna rıza göstermesiyle de nikah, yani evlilik geçerlidir. Ayrıca ve­linin iznine gerek yoktur.

Bir de, Hz. Peygamber (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) yani "balçağız" hadisini göz önünde bulundurmamız gerekiyor. Bu hadise göre boşanan bir kadının evlendiği ikinci kocasıyla mutlaka aynı yatağı paylaşmaları ve aralarında cinsel ilişkinin de gerçekleşmiş olması şarttır. Nitekim bu bir fıkıh usulü hükmü olarak bilindiği gibi konuya ilişkin detay bilgiler fıkıh kitaplarında yer almaktadır, dileyen oralara bakabilir. Çünkü fıkıh açısından durum şöyiedir:

Koca, karısını kesin boşayınca artık bundan böyle pişmanlık duy­manın kurtuluş için bir çare olmayacağıdır. Artık hanımı kendisi için he­lâl olmaz. Kendisine helâl olabilmesi için mutlaka duhul gerekir. Yani yeniden başından bir evliliğin geçmesi ve bu evlilikte kadın ve yeni ev­lendiği kimsenin karı koca olmaları, aralarında cinsel ilişki olması şartı vardır. İşte koca bunu bilmelidir ki; böyle bir boşamaya kolay kolay kalkı şamasın.

"Eğer hu ikinci kocası da (aralarında bir anlaşma söz konusu olmaksızın) kadını -vat'mdan, yani cinsel ilişkiden sonra- boşar"

"kadın, ile bo­şandığı ilk kocası Allah'ın koyduğu şuurları çiğnemeyecekler ine inanırlarsa. -birbirleriyle-yeniden evlenmelerinde taraflar için bir sakınca yoktur." Ya­ni eski kocası ile karısı aralarmda-evlilikle alâkalı karşılıkla haklara uya­caklarına dair bir inançları var ise evlenebilirler.

Ayette, ifadesi kullanıldı, bunu yerine, "bilir­lerse" denmedi. Yani, "Her ikisi evlilikle ilgili hakları yerine getirecek­lerini bilirlerse" diye ayette geçmedi. Çünkü yakinî anlamda kesin bilgiyi Allah'tan başkası bilemez. Bu, insanlar için bir ğayb yani bilinemezdir. Bu açıdan "bilme" fiili yerine, "zanne" fiiline yer verildi.

"İşte bunlar kendilerini bilen ve gereğini yapmak isteyen kimseler için Allah uı açıkladığı sınırlardır." Kendilerine açıklananları anlayabilecek kimseler için ...

kelimesi Mufacldal İbn Muhammed Dabbi tarafından harfiyle, olarak da kıraat olunmuştur. [147]

231 - (Ey kocalar!) Hanımlarınızı (ric'i talâk ile) boşayip onlar da iddet (bekleme) sürelerini tamamlamışlarsa bundan böyle ya onla­rı meşru sınırlar içinde yanınızda tutun ya da güzellikle (önlerinden çekilip) bırakın. Ancak sırf onlar zarar görsünler ve rahatsızlık çek­sinler diye onlara haksızlık ederek hanımlarınızı yanınızda alıkoyup sınırları aşmayın. Kim böyle bir iş yaparsa kesinlikle kendi kendine yazık etmiş olur. Sakın Allah'ın ayetlerini (hükümlerini) alay ve eğ­lence konusu etmeyin. Allah'ın size verdiği hidayet ve İslâm nimetini, size kendisiyle öğüt vermek için indirdiği Kitap ve hikmeti hatırla­yın. (Allah'ın emir ve yasaklarına riayet ederek) Allah'tan korkun. Ve iyi bilin ki; Allah, her şeyi (tüm incelikleriyle) bilendir.

(Ey kocalar!) Hanımlarınızı. (ric'i talâk ile) hoşayıp onlar da. iddet (bekleme) sürelerin! lamamlanııs-larsa," İddctlerinin sonuna erişmişler ve nihayete erdirmek üzere iseler, ya. onları meşru sınırlar içinde yanınızda tutun ya da güzellikle (önlerinden çekilip) bırakın," Yani; ya kadına tekrar dönüş (müracaat) ile ona herhangi bir za­rar verme isteği olmaksızın normal sınırları korumak maksadıyla evliliği sürdürün ya da iddeti, yani bekleme süresi bitene kadar bırakın, dokun­mayın, böylece herhangi bir zarara uğramaksizm bain talâk ile boşanma meydana gelmiş olsun.

"Ancak strf onlar zarar görsünler çeksinler -böylece fidye ödemek zorunda kalsınlar- diye onla­ra haksızlık ederek hanımlanmzı yanınızda alıkoyup şuurları aşmayın." Buradaki, kelimesi ya meful-ü lehtir veya hâldir. Yanı, onlara zarar vererek, demektir.

Eskiden adam hanımını boşar ve ilgilenmez, öylece bırakır, daha sonra iddet (bekleme) süresinin bitimine az bir zaman kala, ric'at ile ha­nımına tekrar dönerdi. Bu hareketi ona olan ihtiyaçtan dolayı değil de sırf o kadını zorlamak, sıkıntı ve mecburiyet karşısında bırakmak için böyle bir yola başvurur. Yeniden boşar, tekrar müracaat eder ve böylece kadı­nın evli mi boşanmış mı olduğu bilinemez. Kadın da bundan ötürü büyük zarar çeker ve sıkıntı içinde kalır. İşte bu şekilde kadını tutma olayına za­rar verme adı verilir. Çünkü kocanın amacı ya kadına zulmetmek veya boşanma karşılığında kadının mehilinden ya da malından bir şeyler elde etmektir. İşte bu, yanlıştır, zulümdür.

"Kini böyle bir iş yaparsa -sırf kadın zarar görsün diye tutarsa- kesinlikle kendi kendine yazık etmiş -ken­disini Allah'ın ikabına ve azabına arzetmiş- olur."

"Sakın Alkili m. ayetlerini (hüküm­lerini) alay ve eğlence konusu etmeyin." Yani, Allah'ın ayet ve hükümle­rine ciddi anlamda sarılın ve onları ciddi manada hayatınıza uygulayın. Onlar ne istiyorsa aynen isteneni yerine getirin. Tam anlamıyla ve gereği gibi o hükümlere riayet edin. Aksi takdirde siz onları alay ve eğlenceye almış olursunuz, bu duruma düşersiniz. Nitekim verilen emir konusunda ciddiyetsiz olarak hareket eden ve umursamayan kimseye sen bunu oyun­cak mı, eğlence mi kabul ediyorsun, diye uyarırlar.

Allahin size verdiği hidayet ve islâm nimetini -Hz. Mubammed (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) peygamberliğini,-"Size ken­disiyle öğüt Dermek için indirdiği kitap -Kur'an'ı- ve hikmeti —Sünneti— hatırlayın." Yani; bundan dolayı Allah'a şükretmek ve istenen hakları da uygulamakla Allah'ı anın. haldir.

"(Allah'ın) -sizi im­tihan ettiği konulardaki- (emir ve yasaklarına riayet ederek) Allah'tan korkun. Ve iyi bilin ki Allah, her şeyi (tüm incelikleriyle) bilendir." Allah'ı anıp anmadığınızı, emirlerine bağlı olarak kendisinden sakınıp sakınma­dığınızı, öğüt alıp almadığınızı ve daha başka her şeyi en iyi bilendir. Doğrusu bu, en beliğ, en net ve en açık ve aynı zamanda en mübalağalı bir söz verme ve bir tehdit içeren bir ifadedir. [148]

232 - (Ey kocalar!) Hanımlarınızı boşayıp onlar da iddet (bek­leme) sürelerini bitirdiğinde, aralarında iyilikle anlaşmaları halinde onları boşayan kocalarıyla evlenmelerine engel olmayın. İşte içiniz­den Allah'a ve ahiret gününe iman edenlere bununla öğüt verilmek­tedir. Bu sizin için daha iyi ve daha temizdir. Allah bilir; fakat siz

bilmezsiniz.

"(Ey kocalar!) Hanımlarınızı boştiyip onlar da idde!, (bekleme) sürelerini bitirdiğinde," Bu ayetin baş ta­rafı ile bir önceki ayetin baş tarafı ibare bakımından aynı olmakla bera­ber anlam gelişimi içerisinde değerlendirildiğinde, orada geçen, ile burada geçen, ifadelerinin iyice dikkat edil­mesi halinde farklı anlamlarda oldukları göze çarpar. Bu ayette nikahtan söz edilmektedir. Nikah olayı ise ancak iddet bitiminde olabilir. Oysa ilk ayette ise ric'atten söz edilmektedir. Ric'at ise ancak iddet süresi içinde olabilir.

"aralanuda -dünür olan erkek ile kadın- iyilikle -din açısından uygun görülen hususlarda ve yerine getirilmesi insanlık şartı olan konularda, mehri misli vermede veya denklikte- anlaşmalar-t halinde -kadınlar da buna arzulu iseler- onları boşayan kocalarıyla, -yeniden- evlenmelerine engel olmayın. " Kaldı ki; velilerden birinde burada ifade edilen denklik­ler yoksa bu bir saldın sebebi olabilir.

kelimesi, kadınlara engel olmayın, onları men et­meyin, demektir. kelimesi, men etmek, baskı kullanmak mana­sınadır.

Su ayet aynı zamanda kadınların kendi nikahlarını akdetmede, kıy­mada sözlerinin geçerli olduğuna da işaret bulunmaktadır.

Buradaki hitap ya da uyarı, iddet durumunun bitiminden sonra sırf zulüm olsun ve ezilsinler diye hanımlarına baskı yapan, önlerinde evlen­melerine engel oluşturan kötü niyetli kocalar içindir. Çünkü bu kötü ni­yetli kocalar kadınların diledikleri başka erkeklerle evlenmemeleri için bir türlü onların Önünden çekilmiyor. Yani; kadın ne evli gibi oluyor, ne de bekar, Bu sesleniş öylece ortada bırakıp zulmeden kocalaradır. Dola­yısıyla iyi niyetle ve isteyerek tekrar bu kadınlarla evlenmek isteyen ve onlara iyi davranacaklarını belirten iyi niyetli olanlara da mani olmayın.

Ayette "zevçler: eşler, kocalar" ifadesine yer verilmesi sonuçta biri diğerinin eşi olması bakımındandır. Ya da bu hitap, kadınların yeniden kocalarına dönmek istemeleri halinde buna engel olmak isteyen velilere bir uyarıdır. Çünkü; o evlenmek istedikleri kimseler bu kadınların eşleri­dirler. Zaten bu bakımdan da kocaları adı kullanılmıştır. Bunlar ise buna mam oluyorlar. Evet bu ismi almıştır.

Ayet sahabeden Ma'kil b. Yesar hakkında nazil olmuştur. Çünkü bu zat, kız kardeşine ilk kocasına varmaması için baskı kurmuştu. Ya da genel manada herkes içindir. Yani, aranızda olabilecek şeylerde herhangi bir baskı ve engel bulunmasın. Çünkü; aralarında böyle bir durum eğer var ise, onlar da buna rıza gösteriyorlarsa, dolayısıyla bu kimseler de aynen baskı kuranlar hükmündediıier.

içinizden Allah'a ve ahiret gününe iman edenlere bununla öğüt verilmekte­dir. " ile olan hitap ya Hz. Peygamber (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) veya herkes içindir. Çünkü yapılan öğüt kendilerine faydalı olabilir.

"Bu -baskıyı terk etmek ve zarar ver­mek- sizin için daha iyi ne daha temizdir -üstün ve güzeldir- " Çünkü sizi günah kirlerinden arındırır.

"-Temizlenme ve arınmayı- Allah bilir. Fakat, .siz -bunları- bilmezsiniz." [149]

233 - Emzirme sürelerini tamamlamak isteyen kimse için (boşanmış ya da boşanmamış) anneler çocuklarını iki tam yıl emzirir-ler. Annelerin meşru şekildeki yiyecek ve giyeceklerinin sağlanması baba tarafına aittir. Bir kimse ancak gücünün yettiğinden sorumlu tutulur. Hiçbir anne çocuğundan dolayı ve hiçbir baba da çocuğu yü­zünden zarar görmesin. Ve babanın mirasçısına da aynı görev düşer. Eğer ana ve baba birbirleriyle anlaşmak suretiyle çocuğu iki yıldan daha az veya fazla bir sürede sütten kesmek isterlerse her ikisine de bir vebal yoktur. Eğer çocuklarınızı süt anneye verip emzirtmek is­terseniz, kendisine vermekte olduğunuz ücretini iyilikle vermek kay­dıyla, bunda da size herhangi bir vebal yoktur. Allah'tan korkun ve bilin ki Allah yaptığınız her şeyi görmektedir.

"Eifizinne sürelerini tamamlamak isleyen kimse için  (boşanmış  ya da boşanmamı ş) anneler çocuklarını iki tomyti emzirirlcr."

tıpkı, fiilinde olduğu gibi te'kit eden emir manasında haberdir. Bu emir ya "nedip" manasında, yani mendup anlamında bir emirdir. Ya da, bebek annesinin memesinden baş­ka bir kadının memesini emmeyi kabul etmiyorsa vucûp anlamında bir

emirdir. Veyahut da çocuk için bir süt anne bulunamıyorsa, ya da çocu­ğun babası süt annenin ücretini ödemekten aciz ise yine vucûp ifade eder. Yahut burada geçen, "'anneler''den boşanmış anneler murat olunmuş ola­bilir. Bunlara nafaka vermenin ve giyimlerinin karşılanmasının vucûp sebebi emzirme için olabilir. kelimesi zarftır. keli­mesi de tam, bütün manasına olup te'kit içindir ve bu müsamaha verilen süredir. Örneğin; "Sen filan kimsenin yanında iki yıl kalmak istiyordun ve fakat iki yılı tamamlamadın." gibi bir ifade. Yani; burada kişi dilerse iki yılı tamamlar, dilerse tamamlamadan da ayrılabilir. Ayetteki de buna benzer bir ifadedir.

Ayetin-bu kısmıyla yani, "Emzirme sü­relerini tamamlamak isteyenler için" ifadesiyle bu hükmün kimlere yö­nelik olduğu belirtiliyor. Yani; bu hüküm, emzirme süresini tamamlamak isteyenler içindir.

Özet olarak anlatmak istersek, baba çocuğunu emzirtmekle yüküm­lüdür. Annenin böyle bir emzirme sorumluluk ve yükümlülüğü yoktur. Bu itibarla baba, çocuğunu emzirecek bir süt anne bulmakla görevlidir, yükümlüdür. Meğerki çocuğun öz annesi kendi arzu ve isteğiyle çocu­ğunu karşılıksız olarak emzirmek istesin. Bu, müstesna. Kadın çocuğunu emzirmeye teşvik edilse de ancak onu emzirmesi için üzerinde baskı ku­rulamaz. Ancak kadın halen eş olarak kocasıyla beraber ise veya iddet süresini bekliyorsa bu takdirde kendi çocuğu için ücret istemesi ya da ücretle tutulması caiz olmaz.

 meşru şekilde yiyecek ve içeceklerinin -aşırıya kaçmaksızın ve olması gerekenden de kısmaksızın- sağlanması baba kıraata aittir. kav­linde yer alan, deki zamiri, manasmdaki. har­fine racidir. Bunun da takdiri şöyledir: ''Kendisi için çocuk dünyaya geti­rilen -kî bu da babadır.-"[150]

tıpkı,  ayetinde geçen, 'de olduğu gibi fail olarak raf mahallinde gelmiştir.

Burada ayette, denildi ve fakat, denmedi. Bunun sebebi çocuğu doğuran annelerdir ve onlar da çocukla­rın babalan için onları doğururlar. Çünkü; çocuklar babalarına aittirler ve soy (nesep) babalarına aittir, kadınlara değil. Bu itibarla kocaların o an­neleri yedirmeleri ve giydirmeleri, onlar çocukları emzirdikleri sürece tıpkı süt anneler gibi çocukların babalarına aittir. Görmez misin Allah onu, yani babayı, bu mana burada olmadığı halde "valid" diye zikretmiş­tir. Bu da Rabbimizin şu kavlinde yer almaktadır:

"Ey İnsanlar! ...Ne babanın evlâdı, ne evlâdın babası nâmına bir şey ödeyebileceği günden çekinin."[151]

Dolayısıyla israfa kaçmamanın ve aşırı kısmamanın tefsiri de şimdi geliyor. Bu da: "Taraflardan hiçbirisi diğerini gücünün üzerinde bir öde­me yapmaya zorlamamalı ve zarar vermemelidir. "

"Bir kimse ancak gücünün, yettiğinden sorumlu tutulur." Gücü neye yetiyorsa o kadarı istenir. İmkanları neye el-veriyorsa imkanı ölçüsünde istenir.

Teklif, ya da sorumluluk, külfet konusunda sorumluluk altında tutu­lacak ve buna mecbur kılınacak şeyi vermeye sahip olmasıdır. Dolayısıy­la böyle bir imkana sahip olana sorumluluğu yüklenilir. keli­mesinin mansub olması istisna ile değil, kelimesinin ikinci mcfulü olması hasebiyledir. Ancak istisna edatı olan, iki meful arasına girmiştir.

Hiçbir anne çocuğundan dolayı zarar verpıesın.

kelimesini İbn Kesir, Ebu Amr, Yakub harfinin ref i, yani ötresiyle olmak üzere, şeklinde okumuşlardır. Bu­nun manası ise nehiydir. Hem malum, hem meçhul bir fiil olması ihtimali vardır. Kelimenin aslı, ya harfinin kesri (esresi) ile, dur veya harfinin fethi (üstünü) ile, 'dur. Diğer kıraat imam­ları ise, ayette olduğu gibi, olarak nehiy anlamında kıraat etmişlerdir. Kelime aslında, idi. Burada ilk harfi sakin ha­le getirildi, sakin hale gelen bu harf ikinci harfine idgam yapıldı. Bu defa iki sakin harf birleşince, sükun sebebiyle ikincisi fetha ile hare­kelendi ve kelime, şeklini aldı.

demek, "Hiçbir anne çocuğu sebebiyle kocası na zarar vermesin." Çocuğa hep sert muamelede bulunmakla, kocasına zorluk çıkarmakla, adalete varmayan ölçülerde yedirme ve giydirme ihti­yaçlarını istemekle, çocuğu sebebiyle kısıntıya gitmesine yol açacak şe­kilde kocanın kafasını hep onunla meşgul bırakmakla, bebek kendisine iyice alıştıktan sonra annenin, bu çocuk için bir süt anne bul, diye zorla­makla ve benzeri şeylerle zarar vermesin.

"ve hiçbir baba çocuğu Yüzünden zarar ver­mesin." Yani kendisi için çocuk dünyaya getirilen baba da çocuğu sebe­biyle hanımına zarar vermesin. Ona vermesi gereken yiyecek, içecek ve giyeceklerinden vermemek suretiyle ya da kadın çocuğunu emzirmek is­tediği halde onu ondan alarak ona bir zarar vermesin.

Eğer,kelimesi meçhul kabul edilirse bu takdirde mana, kadının kocası tarafından uğrayacağı bir zarardan kaçınılması yasağı ge­tiriliyor. Yani; kadın kocası tarafından böyle bir sıkıntıva maruz bırakıl­masın, demektir. Bir de hanımı tarafından kocaya gocuğu bahane edilerek herhangi bir zarara sokulmasın, demektir.

Ya da, kelimesi, manasında olabilir. kelimesindeki harfi de bunun sılası, yani ilgi cümleciği durumun­dadır. Bu itibarla mana şöyle olmaktadır:

"Anne çocuğunun gıdasına önem vermeyip, bu konuda yapması gere­kenleri yapmayarak, çocuk kendisine iyice alıştıktan sonra onu babasının üzerine atıp bırakarak zarar vermesin, böylesi bir yanlışın içine girmesin."

"Aynı şekilde baba da çocuğunu hanımının eline bırakarak, çocuğa karşı yerine getirmesi icabeden hakları yerine getirmeyerek, bu açıdan kadı­nın alması gereken haklarından da kısarak ve kadının da buna bağlı olarak çocuğun haklarından kısmaya sebep olabilecek bir davranışın içine girmek suretiyle çocuğunun annesine zarar vermesin."

Ayette, ve yani "annenin çocuğu " ve "babanın çocuğu" ifadelerinin yer almâ'ııeâeni şudur: Kadının zarar vermekten ya­saklanması sebebiyle şefkat ve merhamet duygularının kabarması bakı­mından çocuk orada anneye izafe edilirken, beride de, aynı amaçla çocuk babaya izafe edilmiştir.

"Ve babanın mirasçısına da aynı vreo düşer."

Ayetin bu kısmı, kavli üzerine matuftur. Bu son cümle ile bu cümle arasında yer alan kısım ise, kelimesini açıklama mahiyetindedir ve matuf ile matufun aleyh arasında mutarize (parantez) cümlesidir ya da yan cümleciktir. yani; sabinin varisi olanlar da, çocuğun baba­sının olmaması durumunda, baba hayatta iken, nasıl ki yedirme ve giydir­me ile alâkalı konularda sorumlu idiyse, ayını görevleri yerine getirmekle yükümlü ve sorumludurlar.

Ancak bu konuda ihtilâf, yani farklı görüşler vardır. İbn Ebu Leyla (v.l48/765)'ya göre çocuğa varis olan herkes bu görevle yükümlüdür. Biz Hanefilerc göre çocuğun mahremi olanlardan mirasçı olanlar önce­likli olarak bu sorumluluğu almak zorundalar. Herkesten önce nafaka ve bakımı bunlar üstlenmekle mükelleftirler. Çünkü Abdullah b. Mesud'un kıraatine göre hüküm bu şekilde ortaya çıkıyor. İbn Mesud'un kıraati de şöyledir:

İşte bu kıraate göre, be­beğin mahremi manasmdaki yakın akrabası mirasçı olmaları bakımından, yedirme ve giydirme ile alâkalı nafaka bu mirasçılara aittir. Ancak İmam Şafii'ye göre çocuk ile onun arasında vilâdet (doğum) itibariyle akrabalık bağı bulunanlar nafaka ile yükümlüdürler. Bunlar dışında kalanlara nafa­ka sorumluluğu yoktur.

"Eğer ana ve baba -kendi aralarında- birbirleriyle anlaşmak sureliyle çocuğu iki yıldan daha az veya fazla bir surede sütten kesmek islerlerse her ikisine de -bu konuda- bir vebal yoktur." Yani; bu süre iki yoldan ister eksik, ister fazla olsun bir sakınca yoktur. Bu, doğrusu getirilen sınırlamadan sonra bir genişliktir.

Teşavur, danışma, bir görüşü ortaya çıkarmak için çaba göstermek demektir. Örneğin; süzme bal elde etmek için, denir ki, balı süzüp çıkardım, demektir. Burada bu ifadeye yer verilme nedeni, karşılıklı hoşnut kalınması durumu ve memnuniyetin bir düşünme, fikir yorma sonucu meydana çıkabileceğini göstermek ve hatırlatmaktır, he­nüz emmekte olan bebeğin zarar görmemesini sağlamaktır.

Büyükleri tedip eden, onlara edebi öğreten, küçükleri ihmal etme­yen Rabbimi tüm eksikliklerden tenzih ederim. Çünkü, karı ile kocanın her ikisinin ittifaklarına değer veriyor. Zira babanın soy ve velayet hak­kına, annenin de şefkat ve titizlik hakkına uyuluyor.

"Eğer çocuklarınızı süt anneye verip emzirtmek isterseniz, kendisine -süt annelere- vermekte olduğunuz ücretini iyilikle vermek kay­dıyla, bunda da size herhangi bir vebal yoktur. "

Yani, çocuklarınız için... Bu, Zeccac'dan gelen yorumdur. fiilinin, fiilinden nakledildiği söylenmiştir. Nitekim,  denir. Yani; kadın bebeği emzirdi ve ben o kadına bebeği emzirttim, demektir. Bu kelime iki mef ule müteaddidir, yani iki mef ul alır.

Yani bu şu demektir: "Süt annelerine çocuklarınızı emzirmek isterseniz. " Burada iki mef ulden biri bazfedilmiştir. Yani; anneden başka, eğer anne emzirmek istemezse veya aciz kalırsa, demektir. "Ücret olarak onlara vermek istediğinizi. " demektir. Bu kavli kıraat imamların­dan İbn Kesir, olarak okumuştur. Bu, birine iyilikte bulunmak, ona ihsanı ulaştırmak, demektir. Nitekim Rabbimizin şu kavli de buna bir örnektir:

"Şüphesiz O'nun vâ'di yerini bulacaktır.[152]

Bu ayette geçen, kelimesi "mef iden" demektir; yani yeri­ni bulmuştur, anlamındadır. Ücretin teslimi cevaz için şart olmayıp menduptur. kelimesi, kelimesine mütealliktir. Yani, "Süt annelere ücretlerini güzellikle ve gönü! huzuruyla, mutlu bir şekilde teslim ettiğinizde... " demektir.

"Allah'tan korkun.. Ve bilin ki; Allah, yaptığınız her şeyi görmekledir " Hiçbir işiniz ve yap­tığınız Allah'a gizli kalmaz ve Allah sizi yaptığınız o şeylerden dolayı cezalandırır ya da ödüllendirir. [153]

Meali

234. İçinizden eşlerini geride bırakarak vefat edenlerin eşleri (evle­nebilmeleri için) kendi kendilerine dört ay on gün beklerler. Onlar söz konusu sürelerini bitirdiklerinde, kendileri ile ilgili meşru olarak yaptık­ları şeyler konusunda size herhangi bir günah ve vebal yoktur. Allah her yaptığınızdan haberdardır.

235. (Bekleme sürelerini tamamlamakta olan bu) kadınlarla evlen­me hususundaki niyetlerinizi üstü kapalı bir şekilde aktarmanızda veya içinizde saklı tutmanızda size bir günah yoktur. Sizin onları mutlaka ana­cağınızı (evlenmeyi içinizden geçireceğinizi) muhakkak Allah bilir. An­cak onlara karşı hislerinizi gizlilik içinde bildirmek yerine, kendileriyle en uygun bir şekilde görüşüp konuşun. Kesin olarak beklenmesi istenen süre bitmeden sakın nikah kıymaya kalkışmayın. Bilin ki; Allah içinizden geçeni bilir. O halde Allah'a karşı çıkmaktan sakının ve iyi bilin ki; mu­hakkak Allah, mağfireti sonsuz olan ve cezalandırmada acele etmeyendir.

236. Nikahlamanızdan sonra henüz kendilerine dokunmadığınız ya da kendileri için bir mehir belirlememiş olduğunuz kadınları boşadiğınız takdirde bundan dolayı size bir mehir mecburiyeti yoktur. Böyle bir du­rumda onlara sadece hediye kabilinden bir şeyler verin. Bunu (zengin olan kimse kendi durumuna uygun bir şekilde, fakir olan da kendi duru­muna) uygun bir şekilde versin. Uygun bir hediye vermek isteyen ihsan sahibi kimseler için bu, bir borçtur.

237. Eğer kendileriyle mehirlerini belirlemek suretiyle evlenme ak­dini yaptığınız kadınları onlara dokunmadan boşarsanız, bu takdirde on­lar için belirlediğiniz mehrin yansını vermeniz gerekir. Meğerki kadınlar bu mehiri almaktan vazgeçmiş olsun ya da nikah akdini elinde bulun­duran (koca ya da velisi) onu bağışlamış olsun, bu müstesna. Ancak (Ey kocalar!) Sizin affetmeniz (mehri bağışlamanız) takvaya daha uygundur. Aranızdaki ihsanı sakın unutmayın. Şüphesiz Allah yapmakta oldukları­nızı hakkıyla görendir. [154]

Tefsiri

234 - İçinizden eşlerini geride bırakarak vefat edenlerin eşleri (evlenebilmeleri için) kendi kendilerine dört ay on gün beklerler. On­lar söz konusu sürelerini bitirdiklerinde, kendileri ile ilgili meşru ola­rak yaptıkları şeyler konusunda size herhangi bir günah ve vebal yok­tur. Allah her yaptığınızdan haberdardır.

"içinizden eşlerini geride bırakarak vefat edenlerin eşleri (evle­nebilmeleri için) kendi kendilerine dört ay on gün beklerler. "

Ayette geçen kelimesini ele alalım. Herhangi bir şeyin tam ve eksiksiz olarak alınması halinde, ve denir; ki bu, "Ben o şeyi tastamam, eksiksiz olarak aldım. " manasınadır. Yani, onların ruhları (canlan) tama­men alındığında, öldüklerinde, demektir.

kelimesi de terk ederler, bırakırlar, anlammadir. Yani; içinizden kocaları ölen kadınlar beklerler. Ya­ni, iddet (bekleme) sürelerini beklerler. Veya bunun manası şöyle olabilir: "Onların ölümlerinden sonra eşleri kendi kendilerine beklerler. " İşte bu­rada, "Onlardan sonra/ölümlerinden sonra" ifadesi mabzuftur, açık olarak ayette yer almamıştır. Çünkü; "bundan sonra" ifadesinin zaten, konuşma­nın ya da mananın seyri içinde böyle geldiği bilinmektedir. Ancak yine de bunun takdir edilmesine gerek duyulmuştur. Zira haber olarak gelen bir cümlede mutlaka mübtedaya raci bir zamirin olması gerekmektedir.

kelimesi Mufaddal İbn Muhammcd Dabbi tarafından, olarak kıraat olunmuştur. Yani, "ecellerini bitirenler" demektir.

"Dört ay ve on". İşte buradaki "on" sayı­sıyla belirtilmek istenen gecesi ve gündüzüyle birlikte dört aydan sonra ayrıca artı on gün de buna ilâve olarak tam dört ay on gün müddetle bek­leyip iddetlerini bitirmiş olacaklar. Burada ayrıca on ifadesinden sonra günler manası anlaşılacağından yeniden buna bir hatırlatmada bulunmaya gerek yok, örneğin, "On oruç tuttum. " denilince bu, "On gün oruç tuttum." manasında olur. Şayet böyle bir hatırlatmada bulunulursa kurala uygun davramlmamiş olunur.

"Onlar söz konusu .sürelerini -iddetlerini-bitirdidertnde," "Kendileriyle ilgili meşru olarak -şeriat tarafından yadırganmayacak bir tarzda nişan ve evlenme hususunda-yaptıkları şeyler konusunda, -ey ida­reciler ve hakimler- size herhangi bir günah ve vebal yoktur." "Kaldı ki: Allah her yap (Ağınızdan haberdardır. " İçinizden geçen tüm gizli sırlarınızı bilir. [155]

235 - (Bekleme sürelerini tamamlamakta olan bu) kadınlarla ev­lenme hususundaki niyetlerinizi üstü kapalı bir şekilde aktarmanızda veya içinizde saklı tutmanızda size bir günah yoktur. Sizin onları mut­laka anacağınızı (evlenmeyi içinizden geçireceğinizi) muhakkak Allah bilir. Ancak onlara karşı hislerinizi gizlilik içinde bildirmek yerine, kendileriyle en uygun bir şekilde görüşüp konuşun. Kesin olarak bek­lenmesi istenen süre bitmeden sakın nikah kıymaya kalkışmayın. Bilin ki; Allah içinizden geçeni bilir. O halde Allah'a karşı çıkmaktan sa­kının ve iyi bilin ki; muhakkak Allah, mağfireti sonsuz olan ve ceza­landırmada acele etmeyendir.

"Bekleme sürelerini Camcım la makta olan bu kadınlarla evlenme hususundaki niyetlerinizi üstü kapak bir şekilde aktarmanızda veya. içinizde saklı, tutmanızda size bir günah yoktur.'' evlenme teklifi ve ni­şanlanma, sözlenme manasınadır.

Tariz ise; Kişin kadına; "Sen gerçekten güzelsin. "-; "Sen saliha, dini bütün bir hanımsın."., "Ben evlenmek istiyorum." türünden o kadınla ev­lenmeyi istediği izlenimini verecek sözler sarfetmektir. Böylece eğer o kadın da onunla evlenme arzusunu duyuyorsa kendisini ona göre hazırla­ması açısından bir işarettir. Yoksa açık seçik olarak bir evlenme teklifi, nikah isteği değildir ve bunu yapmamalıdır. Yani kişi, "Ben seninle evlen­mek istiyorum." türünden laflar etmemelidir. O halde kinaye ile tariz ara­sındaki fark nedir?   .

Kinaye: Bir şeyi asıl söylenmesi gereken kelime (ifade) ile değil de bir başka lâfızla belirtmektir.

Tariz: Asıl maksat hakkında hiçbir şey soylemeksizin konuşmasıy­la karşıdakinin bununla ne denmek istendiğini anladığı sözdür. Örneğin; ihtiyaç sahibi bir kimsenin ihtiyacını karşılayacağına inandığı bir kimse­nin yanma varıp: "Şöyle bir geçiyordum, sana da bir selâm vereyim, şu güzel soylu ve nurlu yüzüne bakayım istedim." gibisinden bir konuşma tarizdir. Oysa adamın maksadı ona ihtiyacını bildirmektir. Karşıdaki de gelenin maksadını anlar ve gereğini yapar. Nitekim şair der ki:

Burada maksat selâm vermek ise de asıl amaç yardım isteğidir. Bu itibarla adeta söylenen ifadede bir amaç için geldiği zaten kendisini göstermektedir. Ben selâm vermek istiyorsam da, sen de bir isteğim oldu­ğunu anla ve gereğini yap, gibi...

ne tariz yoluyla olsun ne de açık bir şe­kilde olsun soyleyemeyip içinizde gizlediğiniz şeylerden dolayı da sizin için bir vebal söz konusu değildir.

"Allah, sizin onları mutlaka ana­cağınızı (evlenmeyi içinizden geçireceğinizi) muhakkak bilir." Sizin on­ları hiç aklınızdan çıkarmayıp hep hatırlayıp duracağınızı ve bunu onlarla konuşmaktan geri durmayacağınızı da Allah muhakkak bilmektedir. O halde onları hatırlayın, ama...

Ancak onlara karsı histerinizi gizlilik içinde -gizlilik içinde olacak şeylerden olan cinsel ilişki anlamında- bildirmek yerine kendileriyle en uygun bir .şekilde -iddet süresi içinde söylememek ve ben bu cinsel ilişkiyi de bilirim gibisinden olmamak kaydıyla-görüşüp konuşun." Yani; tariz yoluyla konuşun, fakat serahat anlamında bir şey söylemeyin.

edatı, kavline mütealliktir. Yani, "Onlarla kesin bir evlenme ve ilişki anlamında söz almayın. Ancak şeriat bakımın­dan hoş karşılanan ve münker olmayan (yasaklanmayan) bir sözleşme ile onlarla görüşün. " demektir.

"Kesin olarak beklenmesi islenen süre bilmeden sakın nikah kıymaya kalkışmayın." Ayet­teki, fiili, bir şeye kesin karar vermek, azmetmek demek olan, fiilinden alınmadır. Burada özellikle kelimesine yer veril­mesi, nikah yani evlenme akdinden kesin olarak uzak kalınması gerçeği­ne dikkat çekilmesi içindir. Çünkü azim bir şeyi işlemeden önce gerekir, yani önce kesin karar ve bunun ardından da eyleme geçme gelir. Eğer bir şeye kesin karar vermekten yasaklanma emri veriliyorsa, dolayısıyla ona bağlı fiili işlemek de haydi haydi yasaklanmış demektir. Yani, "nikah (ev­lenme akdinin) düğümünü (kurdelayı) kesmeyin." veya "nikah (evlenme) düğümünü kesmeyin." demektir. Çünkü; azmetmek demek, gerçekte kes­mek, kati karar kılmak, demektir. Nitekim bir hadiste şöyle buyurulmuştur:

"Geceleyin oruca kesin karar vermeyen (geceden oruç tutmaya niyet etmeyen) kimsenin orucuyoktur." Farklı bir rivayet de şöyledir:

"Oruca geceden hazırlanmayanın orucu yoktur."[156]

Yani; kesin nikah (evlilik) akdini bağlamaya karar vermeyin, nikah kıymaya kalkışmayın.

"Kesin olarak beklenmesi istenen süre bitmeden" kavlinin manası, iddet süresini bitirmeden nikaha kalkışma­yın, demektir. Rabbimizin bu kavlinde geçen, iddet anlamın­dadır. Çünkü; bu sürenin beklenmesinin farziyeti Kitap ile sabit olmasın­dan dolayı Kitap olarak zikredilmiştir. Yani, "farz kılınan bekleme süresi bitinceye, sona erene dek." demektir.

"Şunu çok iyi bilmelisiniz ki; Allah, içinizden geçeni bilir." Caiz olmayan bir şey konusunda kesin karar­lılığınızı bilir.

"O halde Alkili in emirlerine karsı çıkmaktan -caiz ol­mayan bir şey konusunda kesin kararlı olmaktan- sakının."  "Ve iyi bilin ki; muhakkak Allah, mağfireti sonsuz olan ve cezalandırmada acele etmeyendir." Sizi cezalandırmak için acele etmez.

Aşağıda tefsirini okuyacağınız ayet, mehir adını belirlemeksizin ve eşiyle cinsel ilişkide bulunmamış bir kimsenin eşini boşamasıyla ilgili olarak nazil olmuştur. [157]

236 - Nikahlamanızdan sonra henüz kendilerine dokunmadı­ğınız ya da kendileri için bir mehîr belirlememiş olduğunuz kadınları boşadiğıniz takdirde bundan dolayı size bir mehir mecburiyeti yok­tur. Böyle bir durumda onlara sadece hediye kabilinden bir şeyler verin. Bunu (zengin olan kimse kendi durumuna uygun bir şekilde, fakir olan da kendi durumuna) uygun bir şekilde vermelidir. Uygun bir he­diye vermek isteyen ihsan sahibi kimseler için bu, bir borçtur.

'Nikahlamanızdan .sonra henüz kendileriyle cinsel ilişki kurmadı­ğınız ya. da. kendileri için. bir mehir belirlememiş olduğunuz kadınları boya­dığınız takdirde bundan dolayı .size bir vebal ve. mehir mecburiyeti yoktur." Burada, demek size bir mehir mecburiyeti yoktur, de­mektir. bu bir şarttır. Bunun cevabına ise, kavli delâlet etmektedir. Bunun takdiri de şöyledir: "Eğer kadın­ları boşarsanız.... size bir vebal (günah)yoktur."

"Kendilerine dokunmadığınız (cinsel ilişkide bulunmadığınız) müddetçe." burada şart manasınadır. Yani, "Eğer onlarla cinsel ilişkide bulunmamışsamz..."

Kıraat imamlarından Hamza ve'Ali, Kur'an'm neresinde geçerse geçsin hepsinde de, kelimesini, olarak okumuş­lardır. Çünkü fiil (iş) iki kimse arasında cereyan etmektedir.

"Ya da onlar için bir mehir adı koymadıkça " ve­ya, "Onlara taki bir mehir belirlenene kadar... " demektir.

Fardu'l-Farîda: Kadına verilecek olan mehrin adının konması,'be­lirlenmesi manasınadır. İşte bu, kendisiyle cinsel ilişkide bulunulmamış olan ve fakat nikahtan sonra, mehrin de adı konulmuş olduğu halde kadın boşanmışsa, bu kadına adı konan mehrin yarısının verilmesi gerekir. Eğer bir mehir belirlenmemiş ise, böyleleri için mehr-i misil adı verilen meh­rin yarısı da gerekmez. Aksine bunlar için sadece mut'a, yani bir bakıma uygun bir hediye verilmelidir. Gereken de budur.

"Böyle bîr durumda onlara, sadece hediye kabilinden bir sey perin." Bu cümlesi mahzuf bir fiil üzerine matuftur. Bunun da takdiri şöyledir: "Onları boşayın ve verilmesi gereken hediye­lerini de verin."

Mut'a: Bir dış eibise, bir iç elbise ve bir de başörtüsünden ibaret olan birtakım giysi manasınadır.

"Bunu. -veril­mesi gereken mut'ayı- zengin olan kimse kendi durumuna uygun bir şekil­de -gücü neye yetiyorsa-, juldr olan da -gücü yetmeyen de- kendi duru­muna uygun bir şekildi1 vermelidir. "

Kıraat imamlarından Ebu Bekir dışında Hafs, Hamza, Kisai, Halef ve İbn Zekvan, olarak her iki yerde de böyle okumuşlardır. Bu imamların dışındakiler ise, olarak okumuşlar, mana itibariyle her ikisi de aynıdır. Sıkıntı çeken, yoksul olan veya darda olan manalarına gelir. Mehir sorumluluğunu yerine getirip getirmemenin günah olup olmaması konusundaki deîil, kavlinden iti­baren, kavline kadar olan kısımdır.

kavli, burada verilme mecburiyeti bulunma­dığını isbat içindir. Biz Hanelilere göre mut'anın ancak böyle bir durum­da vacip, yani gerekli olabilmesi için bu ayetteki şartları taşıması gerekir. Bu şartlar var ise mut'a gerekir, vacip olur. Diğer boşananlar içinse, yani belirtilen şartları taşımayanlar için mut'a müstahaptır.

kelimesi, kavlini te'kit içindir ve faydalandır­mak, yararlandırmak suretiyle, demektir. Şeriat ve insani değerler bakımından, örf itibariyle güzel ve iyi olan bir şekilde, manasına gelir.

"Uygun bir muc'a hediye vermek isleyen ih­san sahibi kimseler -Müslümanlar- için bu, bir borçtur. " kelimesi,  kelimesinin sıfatıdır. Yani; onlara vermeleri gerekli olan bir mut'adır. Ya da, bu ihsan sahibi kimselere düşen gerçek bir borçtur. Ve­ya, "Mut'a yoluyla boşanmış kadınlara iyilikte bulunmak isteyenler için bu bir borçtur." demektir.

Henüz böyle bir yardım yapılmış değilken, âyette bunların, "muh-sin (ihsanda bulunan)" diye anılmaları, tıpkı şu hadisteki ifadeye benzer bir durumdur:

"Kim bir ölüyü (kimseyi) savaş esnasında öldürürse üzerinde bulu­nanlar onu öldüren gaziye aittir." [158]

Buradaki ihsan ifadesinden, kişinin vermek zorunda olmayıp teber­ru veya sadaka mahiyetinde birine bir şeyler verdiği şey gibi bir anlam çıkarılmasın. Burada geçen ihsan ifadesinden kasıt, burada sözü edilen ve vacip olan mut'adir. Bu gerçek böylece bilinmiş olsun.

Şimdi okuyacağımız ayetin tefsirinde de nikah akdi yapılıp ve fakat temas olmadan boşanmış ve mehri de belirlenmiş olan kadınların mehir durumlarından söz edeceğiz. Rabbimiz şöyle buyuruyor: [159]

237 - Eğer kendileriyle mehirlerini belirlemek suretiyle evlen­me akdini yaptığınız kadınları onlara dokunmadan boşarsanız, bu takdirde onlar için belirlediğiniz mehrin yarısını vermeniz gerekir. Meğerki kadınlar bu mehiri almaktan vazgeçmiş olsun ya da nikah akdini elinde bulunduran (koca ya da velisi) onu bağışlamış olsun, bu, müstesna. Ancak (Ey kocalar!) Sizin affetmeniz (mehri bağışlamanız) takvaya daha uygundur. Aranızdaki ihsanı sakın unutmayın. Şüphe­siz Allah yapmakta olduklarınızı hakkıyla görendir.

"Eğer kendileriyle nehirlerini belirlemek .sureliyle evlenme acdini yaptığınız kadınları onlara, dokunmadan basarsanız..."

kavlinde yer alan, ve beraberindeki fiili cer mahallinde te'vilî mastar hükmündedir. Yani "siz onlarla temas (ilişki) kurmadan önce... " demektir.

"Bu takdirde onlar için belirlediğiniz mehrin yansını onlara —boşadığınız kadınlara- vermeniz

gerekir."

olarak gelmiştir. mehir demektir.

"Meğerki kadınlar bu nıe.hri almaktan vazgeçmiş olsun ya da nikah akdini elinde bulunduran (koca ya da velisi) onu bağışlaniş olsun, bu müstesna."

Yine, fiiliyle beraber istisna üzere nasb mahallinde gelmiştir. Sanki şöyle denmektedir: "Boşanan kadınların sizden mehir almaktan vaz­geçmeleri hâlleri dışında her zaman sizin vermeniz gereken mehir bu gibi durumlarda belirlemiş olduğunuzun yarısıdır."

Şimdi burada geçen ve erkekler manasına gelen, ile ka­dınlar için değerlendirilen, arasındaki fark nedir? Bunun ceva­bı şöyledir:

İlk fiilde, harfi, cem-i müzekker zamiridir. Kelimenin Lamel fiili denilen son harfi mahzuftur. Sonundaki harfi de fef alâmetidir. Oysa ikinci fiilde yer alan harfi cem-i müzekker zamiri değil, keli­menin lamel fiili yani son harfidir. harfi de cem-i müennes zamiri­dir. Fiil mebni (yani sonu değişmeyen) fiillerdendir, dolayısıyla bu gibi kelimelerin lâfzı üzerinde amilin herhangi bir tesiri görülmez.

Bir önceki fiilin mahalli üzerine matuftur.

Bundan kasıt, kadının kocası demektir. Nitekim Hz. Ali (Radıyallahu Anh) de bunu böyle tefsir etmiştir. Bu, Said bin Cubeyr (v.75/694)'in, Kadı Şurayh (v.78/697)'ın, Mücahid'in, Ebu Hani-fe'nin ve İmam Şafii'nin de yeni kavlidir. Bunun böyle olmasının nedeni, kadını boşama yetkisinin kocanın elinde olmasından dolayıdır. Böyle olunca nikah akdinin bekası ya da devamlılığı da kocanın elindedir. Buna göre ayetin manası şöyle olabilmektedir:

"Şeriat açısından vacip ve gerekli olan mehir yansıdır. Yok eğer kadın isterse alacağı mehrin tümünden bir fazilet gereği vazgeçebileceği gibi, koca da dilerse yine bir üstünlük ve fazilet gereği mehrin tamamım eşine bağış­layabilir. "

İmam Malik ile İmam Şafii'nin de eski (kadim) kavline göre, nikah akdini elinde bulunduran kimse velidir. Ancak biz Hanefıler bunlara şöy­le karşılık verebiliriz ve deriz ki:

Veli durumunda olan bir kimse henüz sağire (küçük yaşta) olan kız çocuğu adına onun hakkından teberruda bulunamaz, böyle bir hak ve yet­kiye sahip değildir. Durum böyle olunca nasıl olur da akdi elinde bulun­durma yetkisi ona verilebilir ki?

"Ârieiik (Ey kocalar!) Sizin mehri al-mayıp bağışlamanız takvaya daha. uygundur." kavli mübtedadır. Bunun haberi de, kavlidir. Buradaki hitap birinin diğerine karşı üstünlüğünü ortaya koyması bakımından her iki eş içindir; hem kocaya ve hem kadına bir hitaptır. Zeccac bunu böyle zikretmiştir. Yani; kocanın mehrin tamamını boşadığı karısına bağışlaması koca açı­sından daha hayırlı olduğu kadar, boşanan kadının da kendi hakkı olan mehri almayıp bırakması onun adına çok daha hayırlıdır. Ya da buradaki hitap tüm eşleredir.

Aranızdaki ihsanı -üstünlüğünüzü- de sakın unutmayın. " Yani; kiminizin kiminizden üstün olduğunuz gerçeğini sakın ola unutmayın.

"Şüphesiz hilafıyapmakla olduklarınızı hakkıyla, görendir. Dolayısıyla Allah sizi üstünlüğünüze göre değerlendi­rip durumunuza göre ya cezalandırır ya da Ödüllendirir. [160]

Meâli

238. Namazlara ve (özellikle de) orta namaza devam edin. Allah için huşu içinde ve O'na bağlı kalarak namaza durun.

239. Herhangi bir durumdan korkacak olursanız yaya olarak veya binek üzerinde namazlarınızı kılın. Korkudan emin olduğunuz da ise, siz daha önce bilmezken size öğrettiği şeklide Allah'ı (ibadetle) anın.

240. Sizlerden ölüp geride (dul) eşler bırakanlar, eşlerinin evlerin­den çıkarıimaksızm bir yıl kadar bir süre içinde bıraktıkları maldan yarar­landırılmaları için ölmezden önce vasiyette bulunsunlar. Eğer o kadınlar kendi istekleriyle evden çıkıp giderlerse, kendi adlarına meşru (ölçüler içinde yaptıkları) şeylerden dolayı size herhangi bir günah yoktur. Allah, Azizdir, Hakimdir.

241. Boşanmış kadınlar için de meşru Ölçüler içerisinde (kocaların­dan) alacakları hakları vardır. Bu, Allah'tan korkanlar üzerinde bir borçtur.

242. İşte Allah ayet (hilkümjtenm size böylece açıklar ki, düşünüp gerçekleri anlayasımz. [161]

Tefsiri

238 - Namazlara ve (özellikle de) orta namaza devam edin. Al­lah içim huşu içinde ve O'na bağlı kalarak namaza durun.

"Namazlara ve (özellikle de) orta namaza devam edin." Namazların vakitlerine, rükünlerine ve şartlarına titizlikle uyarak devam edin ve bu namazlar arasında fazilet ve derece bakımından daha üstün olan orta namaza devam edin. Burada, kelimesinin tekil olarak zikredilmiş olması ve aynı zamanda çoğul olan,üzerine atfedilmesi, fazilet ve derece bakımından tek olması içindir. Bu orta namaz da Ebu Hanife'ye göre ikindi nama­zıdır. Nitekim cumhur da, Hz. Peygamber (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) Ahzab (Hendek) savaşı gününde söylediği hadise dayanarak bunun ikindi namazı olduğu görüşünü ortaya koymuşlardır. Hz. Peygamber (Sallaüâhu Aleyhi ve sellem) Ahzab gününde şöyle buyurmuştu:

"Bizi meşgul ederek orta namaz olan ikindi namazım kılmaktan bizi alıkoydular. Allah evlerini ve kabirlerini ateşle doldursun."[162]

Yine Rasülullah (Sallallâhu Aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuşlar:

"Bu namaz, güneş batana kadar Hz. Süleyman'ın da alıkonulduğu bir namazdır.[163]

Hz. Hafsa (Rddıyallahu Anha) annemizin mushafında ise bu, "Ve orta namaza ki bu ikindi namazıdır," tarzında geçer. Çünkü bu namaz iki gece namazı ile iki gündüz namazı arasında yer alan bir namazdır. Bu namazın önemi ve faziletine gelince, ikindi vaktinin ticaretin, alışverişin yoğun olduğu ve uğraşıların çok daha fazla olduğu bir vakit olmasındandır. Ay­rıca bu namazın öğle namazı olduğunu, çünkü bunun gün ortasında kılı­nan bir namaz olduğunu ileri sürenler olduğu gibi, bu namazın sabah na­mazı olduğunu söyleyenler de olmuştur. Çünkü sabah namazı iki gündüz namazı ile iki gece namazı arasında yer alan bir namazdır. Ya da bu na­maz akşam namazıdır, çünkü akşam namazı dört rekath namazlar ile iki rekatlı namazlar arasında yer alan üç rekatlı bir namazdır ve bu namaz iki sessiz olarak kılınan namaz ile iki sesli olarak kılınan namaz arasında yer alan bir namazdır diye de yorumlamışlardır. Ya da bu namaz yatsı nama­zıdır, diyenler de olmuştur. Çünkü bu iki vitir (tek kılman) namaz arasın­da yer alan bir namazdır.[164] Ya da bu vakti bilinemeyen herhangi bir na­maz olabilir. Tıpkı Kadir Gecesinin kesin olarak bilinememesi gibi. Böy­lece hepsini, yani-tüm namazları orta namazıdır niyetiyle kılıp eda etsin­ler istenmiştir.

Allah için huşu içinde ve O'na bağlı olarak na­maza durun. kelimesi burada haldir. Allah'a itaat eder ve hu­şu içinde hareket eder halde namaza durun, demektir. Ya da kıyamınız­da, ayakta iken Allah'ı anarak namaza durun, demek olabilir. Çünkü ku-nut mana olarak, Allah'a ayakta zikretmek, anmak veya namazda kıyamı (ayakta durmayı) uzatarak, manasına gelir. [165]

239 - Herhangi bir durumdan korkacak olursanız yaya ola­rak veya binek üzerinde namazlarınızı kılın. Korkudan emin oldu­ğunuzda ise, siz daha önce bilmezken size Öğrettiği şeklide Allah'ı (ibadetle) anın.

"Herhangi bir durumdan -düşman­dan veya başka bir şeyden- korkacak olursanız -namazlarınızı-yaya ola­rak veya -ima ile- binek üzerindi' namazlarınızı lalın. " Tıpkı ke­limesinin kelimesinin çoğulu olması gibi, kelimesi de kelimesinin çoğuludur. Bu durumda bulunanlar korkulan ya da mazeretleri devam ettiği sürece kıbleye karşı durup namaz kılmak zorun­da değiller.

 bu  ''Korkudan emin olduğunuzda ise korktuğunuz şey ortadan kalkınca, Önce -güven içinde nasıl ibadet olunacağını- bilmezken size -güven içinde nasıl namaz kılınacağını ve ibadet olunacağını- öğrettiği şekilde Al-

lah'i ibadetle anın." [166]

240 - Sizlerden ölüp geride (dul) eşler bırakanlar, eşlerinin ev­lerinden çikarılmaksızin bir yıl kadar bir süre içinde bıraktıkları maldan yararlandırılmaları için ölmezden Önce vasiyette bulunsun­lar. Eğer o kadınlar kendi istekleriyle evden çıkıp giderlerse, kendi adlarına meşru (ölçüler içinde yaptıkları) şeylerden dolayı size her­hangi bir günah yoktur. Allah, Azizdir, Hakimdir.

"Sizlerden ölü geride (dul) eşler bırakanlar, .... vasiyette bulunsunlar. " İbn Amir, Ebu Amr, Hamza ve Hafs, kelimesini nasb ile okumuşlardır. Nite­kim Zeccac'dan gelen rivayet de böyledir. Çünkü Zeccac bunu mef ul-ü mutlak ya da mef ul-ü bih olarak değerlendirmiştir. Bu, "bir vasiyet yap­sınlar" ya da "bir vasiyette bulunsunlar" demektir. Bunlar dışında kalan imamlar ise kelimesini ref ile okumuşlardır. Buna göre de ma­na şöyle olur:

"Onların bir vasiyet yapması gerekir."

"... eslerinin evlerinden çıkarılmakstzın bir yıl kadar bir süre içinde, bıraktıkları maldan yararlandınlmaları için ölmezden önce ...." Buradaki, kelimesi, kelimesiyle mansubdur. Çünkü mastardır. Veya, takdirindedir. ise, kelimesinin sıfatıdır. kavli de, tıpkı, "Bu söz, senin söylediğinden başka bir sözdür. " ifadesine benzer müekked mastardır veya bu, kelimesinden bedeldir. Mana da şöyledir:

"Zevcelerini geride bırakarak ölenler üzerinde bir hak olarak henüz ölmezden önce onlar için bir' vasiyette, bulunmaları ve bu vasiyetlerinde, kendilerinin ölümlerinden sonra eşlerinin evden atılmayıp tam bir yıl yarar-, landırılmalarım belirtmeleri bir borç ve görevdir." Yani; ölenin geride bı­rakmış olduğu terekesinden onlara harcamada bulunsunlar ve onları evle­rinden çıkarmasınlar, orada barındırsınlar.

İşte bu hüküm İslâm'ın ilk dönemlerinde yürürlükte idi, Ancak da­ha sonra bu hüküm, Bakara Suresi, 234. ayetindeki, "dört ay on gün" olarak sınırlandıran ifade ile neshedilmiştir, hükmü yürürlükten kaldırıl­mıştır. Nesh eden yani nasih veya yürürlükten hükmü kaldıran ayet tilâ­vet bakımından, yani Kur'an'daki okuma sırası itibariyle bu ayetten önce yer almış ise de, nüzul yani iniş bakımından bu ayetten daha sonradır. Bu ayet, 234. ayetten Önce gelmiştir. Bu, tıpkı Bakara Suresi, 142. ayeti ile yine Bakara Suresi, 144.'ayeti gibidir. Yani 142. ayet daha sonra nazil olduğu hâlde, 144. ayetten önce ayet sırası olarak yazılmıştır, Rasûlullah (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) böyle işaret buyurmuşlardır.

"Eğer o kadınlar -bir yıl bekledikten sonra- kendi istekleriyle evden çıkıp giderlerse, kendi adlarına meşru ölçüler içinde yaptıkları, şeylerden -süslen­melerinden ve şeriat ölçüleri içerisinde kendileriyle evleneceklere yaptık­ları tariz yollu hareketlerinden- dolayı size herhangi bir günah yoktur. "

"Allah, Azizdir, -hükmettiklerinde de-Hakimdir." [167]

241 - Boşanmış kadınlar için de meşru ölçüler içerisinde (koca­larından) alacakları -iddct nafakası- hakları vardır. Bu, Allah'tan kor­kanlar üzerinde bir borçtur.

kelimesi mastar olması üzerine mansubdur. [168]

242 - İşte Allah ayet(hüküm)lerini size böylece açılar ki, düşü­nüp gerçekleri anlayasınız.

Bu, edatının haberi olması itibariyle ref mahallindedir.

Eğer buradaki, kelimesiyle mut'a murat olunuyorsa bu takdirde ayette söz konusu edilen boşanmışların dışındakiler denmek isteniyordun Eğer onlar boşanmışların dışındakiler murat olunuyorsa bu takdirde

mut'a rnendup olarak söz konusudur, demektir. [169]

Meali

243. Binlerce (kişi) olmalarına rağmen ölüm korkusuyla yurtla­rından çıkıp gidenleri görmedin mi? Allah onlara, "ölün" dedi (öldüler). Sonra onları diriltti. Şüphesiz Allah insanlara karşı sonsuz lütuf sahibidir.

Fakat insanların çoğu şükretmezler.

244. Allah yolunda savaşın ve iyi bilin ki; Allah, her şeyi işiten ve

her şeyi bilendir.

245. Allah'a güzel bir borç verecek kimse var mı ki, (Allah) ona verdiğinin kat kat fazlasını versin? Darlığı da genişliği de veren Allah'tır. (Sonuçta) Yalnızca O'na döndürüleceksiniz.

246. Musa'dan sonra îsrailoğullarının liderlerini görmez misin? Onlar peygamberlerine demişlerdi ki: "Bize bir hükümdar tayin et ki, onun komutasında Allah yolunda savaşalım." Peygamber de onlara dedi ki: "Ya size savaşmak farz kılınır (emredilir) de savaşmazsanız?" İsra-iloğulları cevap olarak dediler ki: "Biz neden Allah yolunda savaşıp cihad yapmayalım ki? Zaten bizler yurtlarımızdan çıkarılıp atılmışız, çocuklarımızdan da ayrı bırakılmışız." Fakat kendilerine savaşıp cihad etme farz kılınınca içlerinden pek azı dışında çoğu geri çekilip kaçtılar. Allah, zalimleri bilir.

247. Peygamber onlara dedi ki: "İyice bilin ki; Allah, hükümdar olarak size Talût'u gönderdi." Bu durum karşısında dediler ki: "Hü­kümdarlığa biz ondan daha lâyıkken nasıl olur da o bizim üzerimizde hükümran olabilir? Kaldı ki; onun geniş bir mal varlığı da yok (zengin­de değil)." Şöyle dedi: "Allah, üzerinize onu seçti. İlim (bilgi) ve be­dence ona üstünlük verdi. Allah mülkünü dilediğine verir. Allah, (lüt­fü) geniş ve her şeyi bilendir."

248. Peygamber onlara dedi ki: "O'nun hükümdarlığının alâmeti, tabutun size gelmesidir. Meleklerin taşıdığı o tabutun içinde Rabbiniz tarafından size bir sekinet (güven duygusu) ile Musa ve Harun hane­danlarından geriye kalanlar (bir miras kalıntısı) bulunmaktadır. Doğru­su eğer mü'minseniz bunda kesin olarak sizin için bir ayet vardır." [170]

Tefsiri

243 - Binlerce (kişi) olmalarına rağmen ölüm korkusuyla yurtlarından çıkıp gidenleri görmedin mi? Allah onlara, "ölün" dedi (öldüler). Sonra onları diriltti. Şüphesiz Allah insanlara karşı sonsuz lütuf sahibidir. Fakat insanların çoğu şükretmezler.

"Binlerce kişi olmalarına rağmen ölüm korkusuyla yurtların çıkıp gidenleri görmedin mi?"

kavliyle özellikle Kitap ehlinden olup da bunların kıssa­larını ve öncekilere ilişkin haberleri duymuş olanların kulaklarını çınlat­mak ve bir bakıma onların dikkatlerini çekmek istenmiştir. Onların du­rumlarından, şaşkınlık ve hayret içine düşenlerin de aynı şekilde dik­katleri bu noktaya çekilmektedir. Evet burada böyle bir yorum yapıldığı gibi şöyle bir yorum yapılması da caizdir.

Olayı hiç görmemiş ve duymamış olanların da bu gerçekler üze­rinde düşünmeleri için olay onların dikkatlerine sunuluyor. Çünkü bu ifa­de hayret ve şaşkınlık anlamında bir bakıma bir ders alınacak hikaye, darbımesel tarzında sunulmuştur.

"ülkelerinden" ifadesinden kasıt, bulundukları kasabadan, demek olup, burasının da "Vasıl" kasabası olduğu söylenmektedir. Bu kasabada taun (veba) salgını başgöstermiş ve orada bulunanlar da kasabalarından kaçıp kurtulmaya başlamışlar. Ancak bu kaçışları onları Ölümden kurtaramamıştır. Allah onları yine de Öldürmüş, daha sonra yüce Allah onları, Peygamberleri Hz. Hizkil (Aleyhi's-Selam.) 'in duası üzerine tekrar diriltmiştir.

Bir başka yoruma göre bunlar İsrailoğullarından bir toplum idiler. Hükümdarları tarafından cihad etmeleri için çağırıldıkları halde, ölüm korkusuyla savaşmaktan ve cihaddan kaçmışlardı. Bunun üzerine bunlar Allah tarafından öldürüldüler ve sekiz gün ölü olarak kaldılar. Daha son­ra Allah bunları yeniden diriltip hayat verdi. Sayılar da binlerce denilecek kadar fazla idi.

hal olarak nasb mahallinde gelmiştir. Burada, kelimesinin çokluk manasına geldiğini bir delil olarak görmek­teyiz. Çünkü bu kelime, cemi kesret (çokluk çoğuludur). Dolayısıyla bu kelime, kelimesinin çoğulu olup, kelimesinin çoğulu degıldır. kavli melulu lehtir.

"İşte bundan 'ölürü Allah onlara, «ölün» dedi öldüler" Yani; Allah onları öldürdü. Ayette, "ölün" tarzında, emir kipiy­le getirilmiş olması, şunun içindir: Yani; onlar, Allah'ın, "ölün" emri ve dilemesi üzerine adeta tek bir adamın ölmesi gibi anında hepsi ölüverdiler, demektir. Kaldı ki; bu türden bir ölüm olayı da, olağan dışı bir ölüm olayıdır.

Özellikle bu örneklerin verilmiş olmasından kasıt, Müslümanların cihad etmelerine karşı cesaretlerinin artırılmasıdır. Mademki ölümden herhangi bir şekilde bir kurtuluş olmayacak ve kaçmakla da ölümden kurtulabilmek manasında bir fayda elde olunamayacağına göre o halde bu konuda en yerinde hareket ve en evlâ olanı da Allah yolunda cihad ederek ölmektir.

"Sonra Allah onları -ibret aismlar, Allah'ın hük­münden ve kazasından kaçıp kurtulmanın mümkün olmadığını bilsinler diye- yeniden diriltti." Bu cümle mahzuf olan bir fiile matuf bulunmak­tadır. Cümlenin takdiri de şöyledir: "Onlar da öldüler. Sonra Allah on­ları yeniden diriltti." Ya da, "Allah onlara, ölün, dedi. " kavlinin mana­sı, "Allah onları öldürdü. " demektir. Bu durumda, bu cümle mana ba­kımından bunun üzerine matuf olabilir.

"Şüpheniz Allah, insariltira karşı .sonsuz lütuf sahibidir." Çünkü; Allah onların ibret alacakları ve ders çıka­racakları şeyleri, ayette sözü edilenlere gösterdiği gibi bunlara da göste­recektir. Aynı şekilde onlara ilişkin haberleri ve hikayelerini bildirmekle gerçekleri gösterdiği gibi insanlara da gösterecektir. Bu bakımdan Allah kullarına karşı lütuf sahibidir. Ya da Allah'ın insanlara karşı lütufkâr ol­ması, söz konusu kimseleri ölümlerinden sonra dirilmekle hem onlar ve hem insanlarda onlardan ibret alsınlar da kurtulsunlar diyedir. Oysa ki; Allah dileseydi onları ta kıyamete dek öylece ölü olarak bırakırdı.

"Fakat insanların çoğu -buna-sükrelmezler."

Burada bir ince noktaya dikkat çekiliyor. Çünkü bundan sonra ge­len ayet cihad konusunu ele almaktadır. Dolayısıyla bu kıssa ile anlatılan olayda ölümden kaçışın mümkün olamayacağını Rabbimiz bildirmekle, Müslümanları Allah yolunda cihada teşviktir. Bundan sonraki ayet böyle bir emri içermektedir ve RabbiVniz şöyle buyurmaktadır : [171]

244 - Allah yolunda savaşın iyi bilin ki; Ailah, her şeyi -geride kalanların söyleyeceklerini de, önce geçenlerin söylemiş olduklarını da-işiten ve -içlerinde gizli tuttukları- her şeyi bilendir.

Yüce Allah ölümden kaçışın insanı ölmekten kurtaramayacağını açıkiadıktan sonra bu ayetiyle de cihada teşvikte bulunmaktadır. Bu hitap ya Hz. Muhammed (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) 'in ümmetinedir veya Allah'ın öldürdükten sonra tekrar diriltmiş olduğu kimseleredir. Böylece onların kendi dinini hakim kılmaları için cihad etmelerini onlardan (ve bizden) bir farz olarak istemektedir. [172]

245 - Allah'a güzel bir borç verecek kimse var mı ki, (Allah) ona verdiğinin kat kat fazlasını versin? Darlığı da genişliği de veren Allah'tır. (Sonuçta) Yalnızca O'na döndürüleceksiniz.

"Allah'agüzel bir borç verecek bîr kimse var mıdır."

Burada soru edatı olup ref mahallinde mübtedadır. ise bunun haberidir. ise, 'nın sıfatı veya ondan bedeldir. kavli ise, nin sılası yani ilgi ya da yan cümleciği­dir. Burada Allah yolunda yapılan harcamaya, Allah'a borç ya da ödünç verme manasında zikredilmiştir. Çünkü, "kan" demek, herhangi bir şeyi daha sonra mislini vermek ya da ödemek suretiyle alınan şeydir. Buna karz adının verilmiş olmasının nedeni, borç veren bir kimse yani alacaklı olacak olan kişi, bunu malından kesip vermesidir. Kaldı ki; karz kelimesi de sözlük anlamı bakımından kesmek demektir. Nitekim mikraz" kelimesi de bu kökten gelir ve bu da makas ve kesici şey, demektir. Hatta farenin bir giysiyi kumaşı yemesi halinde de buna, "karzu'l-fe'r" denir. Nitekim da bu köktendir. Yüce Allah bu­rada bu olayı direkt böyle bir kelime ile verirken bununla şuna dikkatimi­zi çekiyor. Nasıl ki, malından bir şey ayırıp/kesip veren daha sonra alaca­ğını alıyorsa, Allah için bir şey yapan ve veren de tıpkı bunun gibi yarın karşılığını Allah'tan alacaktır. Allah bundan dolayı hiç şüphe edilmeye­cek bir şekilde onu ödüllendirecektir. « Lu£ C^y » kavli de, helâl mal­dan ve gönül rahatlığıyla, demektir. Bundan amaç da, cihad konusunda gerekli olan nafaka ve harcamalar demektir. Çünkü yüce Allah, kendi yo­lunda savaşılmasın?, cihad yapılmasını emir buyurunca, bundan dolayı bir harcamaya gerek duyulacaktır, mal gerekecektir. Bu yoldan cihada ait mali bütçenin ve savaşla alâkalı harcama kalemlerinin sağlanabilmesi için gerekli mali ve nakdi harcamalara teşvikte bulunmaktadır.

"Allah da onan bu iyiliğine kar­şılık, kendisine kal. kal karşılığını vermiş olsun."

kavli kıraat imamlarından Asım tarafından, sorunun cevabı olmak üzere nasb ile okumuştur. Ancak imamlardan Ebu Amr, Nafi, Hamza ve Ali ise bunu, kelimesine atfederek merfu ola­rak, tarzında okumuşlardır.

Ya da bu, yeni bir cümledir ve takdirindedir. Kıraat imamı Ebu Amir bunu, olarak nasb ile okurken, İbn Kesir de aynı kelimeyi olarak ref ile okumuştur. mastar ye­rinde zikredilmiştir. künhünü ve ne kadar olacağını Allah'tan başkası bilemez. Öylesine sayısız mükâfat ve ödüldür. Bir görüşe göre de bire yedi yüz misli verilecektir.

"İmkanları kısan da, bollaslıran da Allah'­tır. " Kullarının azıklarını kıstığı gibi, o rızkı istediği gibi genişletir. Dola­yısıyla Allah'ın size vermiş olduğu bol imkanlarınızdan kısmayın, cim­rilik etmeyin ki, imkanlarınızı elinizden alıp da sizi darlığa sokmasın. Kıraat imamlarından îbn Kesir, Nafi, Ebu Cafer, Asım ve Ali, harfiyle olmak üzere, olarak kıraat etmişlerdir.

Ve nihayetinde O'na döndürüleceksiniz." O da daha önce yapıp sunduklarınızla sizi değerlendirecektir. [173]

246 - Musa'dan sonra İsrailoğullannın liderlerini görmedin mi? Onlar kendilerine gönderilmiş peygambere demişlerdi kî: "Bize bir hükümdar tayin et ki, (onun komutasında) Allah yolunda savaşa­lım.'1 Peygamber de onlara dedi ki: "Ya size savaşmak farz kılınır (emredilir) de savaşmazsanız?" Dediler ki: "Biz neden Allah yolunda savaşmayalım ki? Zaten bizler yurtlarımızdan çıkarılıp atılmışız, ço­cuklarımızdan da ayrı bırakılmışız." Fakat kendilerine savaş farz kı-hnınea içlerinden pek azı dışında çoğu geri çekilip kaçtılar. Allah, za­limleri bilir.

sonra Israiloğu Harının liderlerini görmedin mi kelimesi, Önde gelenler, eşraf, büyükler, liderler manası­nadır. Çünkü bunlar öncü olmaları bakımından gönülleri, korku ve hey­bet bakımından da göz doldurmalarından bu isim verilmiştir.