el-BAKARA SÛRESİ        Başa Dön

"Bu sûre, 281. ayet müstesna, medenîdir

Bu ayet mekkî olup. veda haccında Mina'da nazil olmuştur. Sûrenin ayet sayısı 286'dır."

"Elif, lâm, mim" {Bakara. 1) Bu ayette iki mesele vardır.

Huruf-ı Mukattaa

Hecelenen lâfızlar, isimdirler. Bunların ad olduğu kelimelerse, basit harflerdir Çünkü, meselâ bu ma nanın muayyen bir zamanına delâlet etmeksizin, kendi başına müstakil bir mânaya, muvafakat yoluyla, de­lâlet eden bir lâfızdır. Bu manada, kelimesindeki ilk harftir. Böylece, he­celenen lâfızların birer isim oldukları ortaya çıkar. Bir de, bu isimlerde imâle, tefhîm. ta'rîf, tenkîr, cem', tasgir, vasi, isnâd ve izafet gibi hususlarda tasarrufta bulu­nulur Böylece bunlar, ister istemez, isim olmuşlardır

Eğer, "Ebû Musa et-Tirmizî'nin Abdullah b. Mesûd'dan rivayet ettiğine göre. Hz. Peygamber (s.a.s.):

"Kim Allah'ın kitabından bir harf okursa, ona bir hasene (iyilik) vardır. Hase-nelere on misli karşılık verilir. Ben demiyorum kî, (elif, lâm, mim) bir harf­tir. Fakat elif bir harf. lâm, mîm de bir harftir." "Bu hadîsle delil getirmek, sizin söylediğiniz şeyle çelişir" denilirse biz deriz ki, o harfin ismi olduğu için, Hz. Peygamber mecazî olarak ona harf ismini verdi. İki mahiyetten birinin ismini di­ğerine vermek, meşhur mecazdır

Bu meselenin birçok fürûu vardır

Birincisi: Âlimler, böyle isimlendirme hususunda birçok ince manalar gözet­mişlerdir. Şöyle ki, bu müsemmalar (isimlendirilen varlıklar) birer harf olan isimle­ri gibi, birer lâfız olup, isimlerin harflerinini sayıları da üçe kadar çıkınca, onlara isimde müsemmâya delâlet için birçok yol açıldı da, böylece lâfızların her ismi­nin başını müsemmâ kabul ettiler. Elif müstesna, çünkü onlar elifin müsemmâsı-nın yerine hemzeyi geçirdiler. Çünkü elif, her zaman sakindir

İkincisi: Bu lâfızları âmiller izlemediği sürece, bunların i'rab bakımından hü-

kümleri, sayı isimleri gibi, sonlarının sakin olmasıdır. Buna göre, ve dediğin gibi dersin. Bunların başına bir âmil gelirse, i'rab alırlar. Meselâ ve gibi... Sade­ce manasını vermeyi kastettiğin her isim de böyledir. Çünkü lâfzın cevheri, ma­nanın cevheri için konulmuştur. Lâfzın harekeleri ise, mananın durumlarına delâlet eder Manama cevheri ifade edifmefc istendiğinde, lâfzın bütün harekelerden tecrid edilmesi gerekir.

Üçüncüsü: Bu isimler murebtirler. î'rabı gerektiren biri şey olmadığı için, ken­disine i'rab gelmeyen yerlerde, diğer isimlerin sakin olması gibi, sonları sakin kı­lınmıştır. Bunların sükûnlarının mebnîlikten değil de vakftan dolayı olduğuna de­lil şudur: Şayet bu isimler mebnî kılınmış olsalardı, bunların ke­limeleri tarzında mütalaa edilmeleri gerekir. İki sakin bir arada bulunmuş olarak ve şeklinde telaffuz edilmezdi. [1]

“Elif, Lam, mim”in Manaları

ve gibi, bazı sûrelerin başlarına gelen hurûf-ı mukattaalar hakkında ulemânın iki görüşü vardır:

Birinci Görüş: Bu harfler, Cenâb-ı Hakk'ın kendisine ayırmış olduğu örtülü bir sır ve kapalı bir ilimdir.

Hz. Ebû Bekr es-Sıddîk (r.a.), "Allah'ın her kitapta bir sırrı vardır. O'nun Kur: ân'daki sırrı ise, bazı sûrelerin başlarına gelen hurûf-t mukatîaalardır" demiştir.

Hz Ali (r.a) de, "Her kitabın bir özü vardır. Bu kitabın özü ise, hece harfleridir" demiştir.

Ariflerden bazısı da,"İlim bir deniz mesabesindedir. Ondan bir vadi, vadiden bir nehir, nehirden bir kanal, kanaldan da bir su borusu akıtılmıştır. Eğer kanalla­ra bu vadinin suyu akıtılacak olsa, kanalları sel basar da, onu bozar. Eğer deniz bu vadîye akacak olsa, bu da onu altüst eder. Bu da Cenâb-ı Hakk'ın; "Gökten bir yağmur indirdi de, vadiler ken­di miktariahnca aktılar" (Ray. 17) sözünden murad edilendir. Buna göre, ilmin de­nizleri Allah'ın katındadır. Bu denizlerden peygamberlere vadiler verilmiş; pey­gamberler bu vadilerden, âlimlere nehirler; âlimler insanlara güçleri yetecek ka­dar küçük kanallar akıtmışlar halk da, kendi aile fertlerine güçleri yetecek kadar borular akıtmışlardır.

Haberde rivayet edilen de, buna delâlet etmektedir. Haberde şöyle denilmek­tedir: "Ulemânın bir sırrı, halifelerin bir sırrı, peygamberlerin bir sırrı, meleklerin bir sırrı ve bütün bunlardan sonra da, Allah'ın bir sırrı vardır. Şayet cahiller âlimle­rin sırrına vâkıî olsalar, onları yok ederler; âlimler de halifelerin sırrına vakıf olsa­lardı, onlara muhalefet ederlerdi; halifeler peygamberlerin sırrına muttali olsalar­dı, onlara karşı gelirlerdi; peygamberler meleklerin sırrına muttali olsalardı, onla­rı töhmet altında tutarlardı; şayet melekler Allah'ın sırrına muttali olsalardı, şaş­kınlık içinde kalır ve yok olup giderlerdi. Bunun sebebi ise, yarasanın gözlen gü­neşin ışığına tahammül edemediği gibi, zayıf akılların da güçlü sırtarı taşıyama-maşıdır. Peygamberlerin akılları fazla olduğu için, nübüvvet sırlarını taşıyabilmiş-lerdir. Ulemânın da akılları fazla olduğu için, ortalama insanların taşımaya güçlen yetmeyen sırları taşıyabilmelerdir. Batınî bilgiye muttali olan hukemâ. akılları çok olduğu için, zahir ulemâsının âciz olduğu şeyleri taşımaya güç yetırmişlerdir.

Bu harfler hakkında Sabiye sorulduğunda, O: "Bunlar Allah'ın sırrıdır, araştırmayınız" demiştir.

Ebû Zübyân, İbn Abbas'tan," Ulema bunları anlamaktan âcizdir." dediğini ri­vayet etmiştir. Hüseyin b. Fadl ise, bunların müteşabihattan olduğunu söylemiştir. [2]

Bu Harfler Konusunda Kelâmcıların Görüşleri:         Başa Dön

Kelâmcılar hurûf-ı mukattaa'nın müteşabihten olduğu görüşünü kabul etme­miş ve Allah'ın kitabında insanlar için anlaşılmayan şeyin bulunması caiz değildir diyerek, bu görüşlerine ayet, hadis ve aklî bakımdan delif getirmişlerdir. Ayetten delilleri ondörttür.

Birincisi: "Kur'ân'ı düşünmüyorlar mı, yoksa kalbhrinde kilitler mi var?" (Muhammed, 24) ayetidir. Cenâb-ı Hakk bu ayette onla­ra Kur'ân hakkında düşünmelerini emretmiştir. Şayet Kur'ân'ın manası anlaşılma­yacak olsaydı, onlara Kur'ân üzerinde düşünmelerini nasıl emrederdi?

İkincisi: "Onlar Kur-ân'ı düşünmüyorlar mı? Eğer Kur'ân Allah'tan başkasından olsaydı, onda birçok tutarsızlıklar bulurlardı" (Nisa, 82) ayetidir, insanlar tarafından manası anlaşılma­yacak olsaydı, Kur'ân'da bir tutarsızlığın olmadığını anlamak için, onlara Kur'ân üzerinde düşünmeyi nasıl emrederdi?

Üçüncüsü: Cenâb-ı Allah'ın şu ayetidir:

"O Kur'ân muhakkak ki, âlemlerin Rabbi katından İndirilmedir. O'nu Rühu'l-emîn, uyarıcılardan olasın diye, senin kalbine apaçık bir Arapça ile İndirmiştir" (Şuarâ. 192-193). Şayet Kur'ân anlaşılmayacak olsaydı, Hz. Peygamber'ın, O'nunla insan­ları uyarması bâtıl olurdu. Ve yine bu ayette geçen "apaçık bir Arapça ile" ifadesi, Kur'ârîın Arap diliyle nazil olduğuna bir delildir. Durum böyle olunca, O'nun anlaşılır olması gerekir

Dördüncüsü: "Onlardan, hüküm çıkarmasını bilenler bunu bilirdi" (Nieâ, 83) ayetidir. Kur'ân'dan hüküm çıkarmak, ancak O'nun mana­sını iyice kavramakla mümkündür.

Beşincisi: Şu ayetlerdir. "Her şeyi açıklamak üzere" (Nahi, 89)

ve kitapta hiç bir şeyi eksik bırakmadık " {En'âm, 38).

Altıncısı: "İnsanlar için bir hidayet olmak üzere" (Bakara. 185) ve "Muttakîlere bir hidayet olmak üzere" (Bakara, 2). Bilinmeyen şey, hidayet kaynağı olamaz.

Yedincisi: Şu ayetler: "(Yerine) ulaşmış hikmet" (Kamer, 5);

"Gönüllerde olan (hastalıklara) bir şifa, mü­minler için bir hidayet rehberi ve rahmet olmak üzere..." (Yûnus, 57). Bütün bu sı­fatlar, anlaşılmayan bir şey hakkında olamaz.

Sekizincisi: Cenâb-ı Hakk'ın "Muhakkak ki size Al­lah'tan bir nûr ve her şeyi açıklayan bir kitab gelmiştir" (Mâıde, 15) ayetidir

Dokuzuncusu:  "Karşılarında okunup duran şu kitabı sana indirmiş olmamız, onlara kâtı değil mi? Muhakkak ki bunda, iman eden bir kavim için bir rahmet ve öğüt vardır"

(Ankebut, 51) ayetidir Kur'ân-ı Kerîm anlaşılmamış olsaydı, nasıl kâfi gelir ve insan­lar için bir öğüt olurdu?

Onuncusu: "İşte bu Kitap, o'nunla uyanlsmlar diye, in­sanlara bir mesajdır" (ibrahim, 52) ayetidir. Eğer Kur'ân-ı Kerîm anlaşılır olmasaydı, nasıl bir mesaj olur ve O'nunla insanlar nasıl uyanabilirlerdi? Cenâb-ı Allah bu ayetin sonunda da, "Akıl sahiplen iyice düşünsünler diye" (ib­rahim, 52) buyurmuştur'Bu ancak, kur'ân anlaşılırsa, böyle olur.

Onbirincisi: "Muhakkak ki, size Rabbinizden bir burhan gelmiştir. Biz size, apaçık bir nur indirdik" (Nisa. 174) ayetidir Kur'ân, eğer anlaşılır olmasaydı, nasıl bir bürhân ve nasıl apaçık bir nur olurdu?

Onikincisi: "Ar­tık kim benim hidayetime uyarsa, o ne sapıtır ne de bedbaht olur. Kim benim zikrimden yüz çevirirse, ona dar bir geçim vardır" (Tâhâ. 123-124) ayeti. Eğer Kur: ân anlaşılır olmasa, O'na uymak veya O'ndan yüz çevirmek nasıl mümkün olur?

Onüçüncüsü: "Muhakkak ki bu Kur'ân, en doğ­ru olana hidâyet eder" (isra. 9). Kur'ân anlaşılır olmasaydı, nasıl hidâyet edici olurdu?

Ondördüncüsü: "Peygamber, kendisine Rabbinden indirilene iman etti. Bütün müminler de, Al­lah'a, meleklerine, kitablanna ve peygamberlerine iman ettiler." Biz, peygamber­lerinden hiç birini diğerinden ayırmayız. Duyduk ve İtaat ettik" dediler" (Bakara, 285) Allah'a itaat etmek, ancak Kur'ân'ın anlaşılması ile mümkün olur. O halde Kur'ân'ın anlaşılmış olması gerekir

Bu görüşte olanların hadîsten delilleri şudur: Hz. Peynamber’e.(s.a.s.) söyle buvurmustur:

"Size öyle bir şey bıraktım ki, şayet onlara sımsıkı sarılırsanız) kesinlikle sapıtmaz­sınız. Bunlar, Allah'ın kitabı Kur'ân ve benim sünnetimdir.[3] Eğer Kur'ân-ı Ke­rîm an lası İm asaydı ona sımsıkı sarılmak nasıl mümkün olurdu.

Hz. Ali (k.v.)'den, Peygamberimiz (s.a.s.)'in şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir:

"Allah'ın kitabına sımsıkı sarılın. Çünkü onda sizden öncekilerin haberleri, siz­den sonrakilerin haberi ve aranızdaki (meselelerin) hükmü vardır. O, kesin hü­küm olup şaka değildir. Onu terkeden her zalimin, Allah belini kırar. Kim hidaye­ti ondan başka yerde ararsa, Allah o kimseyi şaşırtır. O, Allah'ın sağlam ipidir, hik­metli Öğüttür. O, sırât-ı müstakimdir. Nefisler, onunla, sapmaktan korunur. Alim­ler ona doymaz. Çok fazla tekrarlanmasına rağmen o eskimez. Onun harikula­de manaları tükenmez. Onu söyleyen doğru söylemiş olur. Onunla hükmeden âdil olur. Kim davasını onunla kuvvetlendirirse hasmına galip gelir. Ona çağıran dos­doğru bir yola iletilmiş olur[4].

Bunların aklî delillerine gelince, bunlar çoktur.

Birincisi: Şayet, Kur'ân'da anlaşılmasına imkân olmayan bir şey gelmiş olsaydi, bu, Araba zenci lisanı ile konuşmak gibi olurdu. Bu caiz olmayacağına göre, Kur'ân'ın anlaşılamaması da caiz değildir.

İkincisi: Sözden maksad, bir şeyi anlatmaktır. Eğer Kur'ân anlaşılmamış olsay-dt, onunla hitab etmek abes ve akılsızlık olurdu. Hakîm olan Cenâb-ı Allah'a bu yakışmaz.

Üçüncüsü: Kur'ân'datahaddi (benzerini getirme hususunda okuma) vardır Kur! ân anlaşılır olmasaydı onunla meydan okuma caiz olmazdı. Kelâmcıların sözleri­nin tamamı işte budur. [5]

Bu Harflerin Manasının Anlaşılmayacağını Söyleyenlerin Delilleri:                 Başa Dön

Onların muhalifleri de ayet, hadîs ve akıl bakımından deliller getirmişlerdir. Onların ayetten delilleri şudur: Müteşabih ayetler de Kur'ân'dandır. Halbuki bun-

ların manası bilinmez. Çünkü Cenâb-ı Hakk, "O müteşâbi-hin gerçek manasını, Allah'tan başka kimse bilemez " (Âli imrân, 7). Bu ayetle, "Allah" kelimesi sonunda vakî etmek (durmak) birçok sebebten ötürü zarurîdir.

Birincisi: Cenâb-ı Hakk'ın "İlimde kök salanlar" (ÂH imrân, 7) ayeti, üzerine atfedilmiş olsaydı" (Onlar derler ki: ona iman ettik) ayeti" ayetinden kopmuş olurdu. Bu da caiz değildir Çün­kü sözü yalnız başına hiç bir şey ifade etmez. Onun hâl olduğu da söylenemez. Çünkü, biz deriz ki, bu durumda sözü, kendinden ön­ceki her sözle ilgili olur. Böylece de, Cenâb-ı Hakk'ın da "Biz ona inandık, onun hepsi Rabbimizin kalındandır" demiş olması gerekir ki, bu iddia küfürdür.

İkincisi: Köklü ilim sahipleri, müteşabih ayetlerin manasını bilmiş olsalardı, on­ların müteşâbihe iman etmelerinin bilhassa zikredilmiş olmasının bir anlamı ol­mazdı. Çünkü onlar, müteşâbihi delilleriyle öğrenmiş olsalardı, müteşâbihe iman etmeleri, muhkem ayetlere iman etmiş olmaları gibi olurdu ki, bu durumda da müteşâbihe iman etmelerinde övülmeyi gerektirecek fazla bir sebeb olmazdı.

Üçüncüsü: Müteşâbihin ayetlerin tevilini bilmek, bilinmesi gerekli olan şeyler­den olsaydı, manasını anlama hususundaki arzu kınanmazdı. Fakat Cenâb-ı Hakk,

"İşte kalblerinde eğrilik bulunanlar sırf fitne aramak (onu bunu saptırmak) ve (kendi arzularına göre) onun teviline yeltenmek İçin Kur'ân'ın müteşabih olanının peşine düşer" (Âl-i imran, 7) buyurarak, müteşâbihin tevilini araştırmayı zemmetmiştir.

Bu görüşte olanların hadîsten olan delillerine gelince, bu konunun baş kısmında görüşümüze delâlet eden bir haberi nakletmiştik.

Aynı şekilde, Hz. Peygamber (s.a.s.)'in şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir:

"İlimde hazineler gibi gizlenmiş sırlar vardır ki onu ancak, Allah'ı bilenler bilir. Şayet Allah'ı bilenler, onları söyleyecek olsalar, gaflette olanlar, bu sözleri kabul etmezler."

Bir de, sûrelerin başındaki hurûf-u mukattaaların manalarının bilinemeyeceği hususu, büyük sahâbilerden rivayet edilmiştir, Bu sebeble bunun gerçek olması gerekir.

Çünkü Hz. Peygamber (s.a.s.) "Ashabım yıldızlar gibidir. Onlardan hangisine uyarsanız, doğru yolu bulursunuz.[6] bu­yurmuştur.

Aklî delilleri ise şunlardır: Kendisi ile sorumlu tutulduğumuz fiillerimiz iki kısım­dır. Birisi, genel manada aklımızla, hikmetim anladığımız fiillerdir. Meselâ, namaz, zekât ve oruç gibi. Çünkü namaz, Yaratan'a sırf bir tevazu ve yalvarıp yakarma­dır. Zekât, fakirin ihtiyacını gidermeye çalışmaktır. Oruç ise, şehveti kırma husu­sunda bir sa'y-ü gayrettir. Diğer., hikmetini anlayamadığımız fiillerdir. Meselâ, hac­da yapılan bazı işler gibi. Çünkü biz aklımızla, şeytan taşlamanın. Safa ile Merve tepeleri arasında sa'yetmenın, remle yapmanın (sa'yirı bir yerinde koşar gibi yü­rümenin), ıztıba yapmanın, yani ihramlı kişinin, ihramını sağ koltuğunun altından geçirip sol omuzunun üstüne atmasının hikmetinin ne olduğunu anlayamayız.

Sonra muhakkik âlimler, Allah'ın, kullarına hikmetini anlayabildiğimiz fiilleri em­retmesi nasıl güzelse, hikmetini anlayamadığımız fiilleri de emretmesinin yerinde olduğunda ıtifak etmişlerdir. Birinci çeşit fiillerde itaat tam bir inkıyadı göstermez. Çünkü emredilen fiilde, akıl faydalı bir şey olduğunu bildiği için kulun, onu bun­dan ötürü yapması muhtemeldir. İkinci çeşit fiillerdeki itaate gelince, bu kulun tam bir inkiyadını ve sonsuz teslimiyetini gösterir. Çünkü kul, bu tür fiilinde, zahiren bir menfaat bulamayınca, onu yapması sadece Cenâb-ı Allah'a inkiyad ve tesli­miyetinden ötürü olur. Fiillerde durum böyle olunca, sözlerimiz hususunda da durumun aynı olması niçin caiz olmasın? Buna göre de, Cenâb-ı Allah, bazan manasını anladığımız şeyleri söylememizi emreder. Bundan maksat da, emredi­len şahsın, âmirine inkiyad ve teslimiyetini ortaya koymasıdır.

Bunun bir başka faydası daha vardır: İnsan bir şeyin manasını iyice anladığın­da, o şeyin tesiri kalbten gider. Ama o şeyi söyleyenin Hâkimler Hâkimi olan Al­lah olduğuna kesinkes inanarak, onun manasını anlayamazsa, o insanın kalbi devamlı o söze yönelik olur ve devamlı onu düşünür. Çünkü mükellefiyetin (tekli­fin) özü, insanın sırrını (kalbini) Allah'ın zikri ve Kur'ân'ı tefekkür ile meşgul etmek­tir. Allah'ın, kulunun zihninin devamlı buna yönelik ve bununla meşgul olmasında kul için büyük bir menfaatin bulunduğunu bilmesi; kulun da bu menfaati elde etmek için O'na kulluk etmesi uzak görülen bir ihtimal değildir. Bu konuda iki gurubun sözünün özü budur.[7]

Bu Harflerin Manasının Bilinebileceğini Söyleyenlerin Görüşleri                                         Başa Dön

İkinci görüş: Bu, sûrelerin başlarındaki hurûf-u mukattaaların manalarının bili­nebileceğini söyleyenlerin görüşüdür. Bunlarda kendi aralarında ihtilâf ederek, farklı birçok husus söylemişlerdir:

Birincisi: Bunlar sûrelerin isimleridir. Bu, ekseri kelâmcıların görüşüdür. Halil ve Sîbeveyh'in tercih ettiği görüş de budur. Kaffâl da şöyle demiştir: Araplar bu harflerle, birçok şeyi adlandırmıştır. Meselâ, Harise b. Lâmft-Tâî'nin babasına "Lâm" demişlerdir. Nehhas, yani bakırcıya "Sad", paraya "Ayn", buluta, "gayn" demişlerdir. Yine onlar,""kaf dağı" demişler ve balığa"Nûn" ismini vermişlerdir

İkincisi: Bu harfler, Cenâb-ı Hakk'ın isimlendir. Hz. Ali (r.a.)'nin, şöyle dediği ri­vayet edilir:

Üçüncüsü: Bu harfler, gurup gurup Cenâb-ı Allah'ın isimlerini gösterirler.

Sa'îd b. Cübeyr," hepsi. Cenâb-ı Allah'ın "Rahman" ismidir. Ne var ki, diğer hurûf-u mukattaada bu terkıb gibi bir terkib meydana getirmeye güç yetiremiyoruz" demiştir.

Dördüncüsü: Bunlar Kur'ân'ın isimleridir. Bu görüş, Kelbî, Suddî ve Katâde1nın görüşüdür.

Beşincisi: Bunların her biri, Cenab-ı Allah'ın isimlerinden ve sıfatlarından biri­ne delâlet eder. İbn Abbas (r.a.)" hakkında, "Elif, Cenab-ı Allah'ın Ahad (bir), Evvel (ilk), Âhir, (son), Ezelî ve Ebedî olduğuna işarettir "Lâm", O'nun Latîf; "Mîm" ise, Melik, Meâd ve Mennân olduğuna işarettir", hakkında, "Bu. Cenâb-ı Allah'ın kendine övgusüdür Buradaki "Kaf" Cenâb-ı Allah'ın kâfî olduğuna; "Hâ", O'nun Hâdî (hidayet edici): "Ayn", âlim; "Sâd" sâdık olduğuna delâlet eder" de­miştir

İbn Cerir et-Taberı, İbn Abbas (r.a.)'dan Onun, "buradaki "Kâfi. Allah'ın Kebîr ve Kerîm olduğuna; "Yâ"yı O'nun, himaye edici olduğuna; "Ayn"ı ise, Al­lah'ın Azîz ve Adil olduğuna hamlettiğini rivayet eder

İbn Abbas'ın iki farklı görüş bildirmesi şöyle izah edilebilir: O, birinci görüşün­de, harflerden her birini muayyen bir isme tahsis etmiş, ikincisinde böyle yapma­mıştır.

Altıncısı: Bu harflerin bir kısmı Hakk Teâlâ'nın zât? isimlerine, bir kısmı da sıfat isimlerine delâlet eder.

İbn Abbas, hakkında. "Bu, {Ben en iyi bilen Allah'ım) hakkında, "Bu, (Ben ayıran, kesin hüküm veren Allah'ım)",  hakkında, "Bu,"(Ben, gören Allah'ım)" demektir" demiştir Bu­nu, Ebu Salih ve Sa'îd b. Cübeyr İbn Abbas'tan rivayet etmiştir.

Yedincisi: Bu harflerden her biri, Cenâb-ı Allah'ın fiillerinin sıfatlarını gösterir: "Elif", Allah'ın nimetlerini; "Lam" lûtfunu; "mîm" de mecdini gösterir. Bunu Muhammed b. Ka'b el-Kurezî söylemiştir.

Er-Rebî' b. Enes de: "Harflerin her biri, Allah'ın nimetleri hakkındadır" demiştir.

Sekizincisi: Bu harflerin bazısı Cenâb-ı Allah'ın isimlerine, bazısı da Allah'tan başka varlıkların isimlerine delâlet eder. Dahhâk: "Elif", "Allah"a; "Lâm", "Cibrîl-'e, "Mîm", "Muhammed"e, delâlet eder. Yani, Allah Tealâ, Cebrail (a.s.)'ın lisanı ile Kitabını Muhammed (s.a.s.)'e indirmiştir" demektir" demiştir.

Dokuzuncusu: Bu harflerden her biri, Allah'ın fiillerinden birine delâlet eder. Meselâ buna göre, "Elifin manası," (Allah Teâlâ, Muham­med (s.a.s.)'i sevdi de onu peygamoer olarak gönderdi.), "Lâm'ın manası, (İnkarcılar onu kınadılar); "Mîm"in manası, (Kâfirlere gayzolundu ve onlar Hakk'ın ortaya çıkmasıyla zelil kılın­dılar) şeklindedir.

Bazı sofiler de, "Elifin manasının (Ben); "Lâm"ın manasının (Ba­na); "Mîm"in manasının ise (Benden) olduğunu söylemişlerdir.

Onuncusu: Bu, Müberred'in görüşüdür. Muhakkik âlimlerden büyük bir gu­rup bu görüşü tercih etmiştir: Cenâb-ı Allah, bu harfleri, kâfirlerin aleyhine delil olmak üzere zikretmiştir. Çünkü Hz. Peygamber (s.a.s), onlara Kur'ân'ın benzerini veya on sûresinin veyahut da tek bir sûresinin benzerini söylemelerini, meydan okuyarak teklif edip onlar da bunu yapamayınca, Cenâb-ı Allah Kur'ân'ın bu harf­lerden başka bir şeyden müteşekkil olmadığına, onların da bu harflere sahib ol­duğuna, fesahat kaidelerini bildiklerine, bu sebeble de Kur'ân'ın bir benzerini ge­tirebilmeleri gerektiğine dikkatlerini çekmek için bu hurûf-u mukattaayı indirdi. Kâfirler bunu yapamayınca, bu, Kur'ân'ın bir insan tarafından deği! de Allah tara­fından indirildiğine delâlet etmiştir.

Onbirincısi: Abdulazib b. Yahya şöyle demiştir: "Allah Teâlâ bu harfleri Kur'ârV da zikrederek sanki şöyle demiştir: Bunları parça parça (harf harf) dinleyiniz. Tâ-ki bu harfler birleştirilmiş olarak size geldiğinde, önce bunları tanımış olasınız. Nitekim çocuklar, önce tek tek harfleri öğrenirler. Sonra da bunlardan meydana gelen kelimeleri öğrenirler."

Onikincisi; İbn Ravk ve Kutrub'un görüşüdür. Bu görüşe göre: Kâfirler: "Bu Kur'ân'ı dinlemeyiniz ve onun hakkında manasız yaygaralar (gürültüler) yapın.

Belki ona üstün gelir (duyulmasına mâni olursunuz)" deyip, Kur'ân'dan yüz çe­virmeyi birbirlerine tavsiye edince, Cenâb-ı Allah, onların fayda ve menfaatleri is­tediği için, onların susmalarına ve Kur'ân'dan kendilerine gelen şeyi dinlemeleri­ne sebeb olsun diye, onların bilmedikleri şeyi onlara indirmeyi murad etti de on­lara bu harfleri inzal etti. Onlar bu harfleri duyunca, hayrete düşmüşcesine şöyle dediler: "Hz. Muhammed'in söylediklerine hele bir kulak verin." Kâfirler böyle Kur-ân'a kulak verince, Kur'ân onlara nüfuz etti ve bu,onların Kur'ân'ı dinlemelerinin ve Kur'ân'dan istifade etmelerinin sebebi oldu.

Onüçüncüsü: Bu, Ebu'l-Âliye'nin görüşüdür. Bu harflerden her biri, birtakım milletlerin ayakta kalma müddetleri ve diğer bazı kavimlerin de ecelleri hakkındadır.

İbn Abbas (r.a.) şöyle demiştir: Hz. Peygamber (s.a.s.), Bakara Sûresi'nın başın­daki ayetlerini okurken, Ebû Yâsir b. Ahtâb, Peygamber (s.a.s.)'in yanına geldi. Sonra, Ebû Yâsir'in kardeşi Hayy b. Ahtâb ite, Kâ'b b. el-Eşref de geldi. Hepsi, Hz. Peygamber'e in manasını sordular ve:

'- Kendinden başka hiçbir ilah olmayan Allah aşkına söyle, bunun sana gök­ten geldiği doğru mu?" dediler. Bunun üzerine Hz. Peygamber (s.a.s.)

" Evet, aynen böyle indi" buyurmuştur. Hayy da:

" Eğer doğru söylüyorsan, ben bu ümmetin ecelinin kaç sene olduğunu bili­rim." dedi ve şöyle devam etti:

Ümmetinin ömrünün sadece yetmişbir sene olduğunu bu harflerin ebced hesabıyla gösterdiği bir adamın dinine nasıl gireriz?" Bunun üzerine Hz. Pey­gamber (s.a.s): güldü. Hayy:

- Bundan başkası da mı var?" deyince, Hz. Peygamber (s.a.s): Evet,  dedi. Hayy da:

': Bu, birinciden daha çok ve (ebced hesabı ile) yüzaltmış sene eder. Başkası var mı?" dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber (s.a.s.):

- Evet, var" dedi. Hayy da: "Bu, birinci ve ikinciden daha çok. Biz şe-hadet ederiz ki, eğer doğru söylüyorsan, ümmetinin ikiyüzotuzbir senesi var. Da­hası var mı?" deyince, Hz. Peygamber (s.a.s.):

"Evet,  var" dedi. Hayy:

" Şahadet ederiz ki, sana iman etmiyoruz ve hangi sözüne inanacağımızı bi­lemedik" dedi. Ebû Yasir de:

" Ama ben, peygamberlerimizin bu ümmetin hükümran olacağını haber ver­diklerine, ama ne kadar hükümran olacaklarını açıklamadıklarına şehadet ede­rim. Eğer Muhammed doğru söylüyorsa, ben onu, bütün bu söylediklerini birleştirmiş olarak sayıyorum" dedi. Bunun üzerine bu yahudiler kalktı ve şöyle dediler:

: İş büsbütün kanştt. Azı mı alacağımızı, çoğu mu alacağımızı bilemiyoruz." İşte bu, Cenâb-ı Hakk'ın "Sana Kitab'ı indiren O (Al­lah'tır)" (Âı-ı imrân. 7) ayeti ile ifade edilen şeydir

Ondördüncüsü: Bu harfler, sözün bitip yeni bir sözün başladığına delâlet eder. Ahmed b. Yahya b. Sa'leb, Arapların, bir söze başlayacakları zaman, muhatabla-rı önceki sözün bitip yeni bir sözün başlayacağı hususunda uyarmak için, başla­yacakları bu sözden başka bir şeyi söylemek adetleridir.

Onbeşıncisı; İbnu'l-Cevzî, İbn-i Abbas (r.a.)'dan şöyle rivayet etmiştir: Bu harf­ler, Cenâb-ı Allah'ın kendi zatını övmeye vesile yaptığı harflerdir

Onaltıncısı: Ahfeş demiştir ki: "Allah Teâlâ. bu harflerin çok şerefli ve faziletli ol­masından ve bu harfler çeşitli dillerde indirilen semavî kitapların temeli, Allah'ın güzel isimlerinin ve yüce sıfatlarının esası ve milletlerin sayesinde tanıştıkları, Al­lah'ı zikredip birledikleri sözlerin kökü olmasından dolayı, bu harflerle yemin et­miştir. Her ne kadar bundan maksad bütün harfler ise de, Allah Teâlâ onlardan bir kısmını zikretmekle yetinmiştir. Nitekim sen, sûrenin hepsini kastettiğin halde, "elhamd"ı okudum" dersin. Buna göre. sanki Cenâb-ı Hakk şöyle demiştir: "Bu harflere yemin ediyorum. Çünkü bu Kur'ân, levh-i mahfuz'daki kitabın aynısıdır."

Onyedincisi: Bu harfleri söylemek, herkesin alışık olduğu bir husus olsa da, bu harflerin o isimlerle adlandırılmış olduğunu, ilimle meşgul olup, ilimden istifa­de edenlerden başkası bilmez. Hz. Peygamber (s.a.s.)'ın daha önce ilimle meşoul olup, ilimden istifade etmiş olmadığı halde, bunları haber vermesi, bir gaybten haber vermedir. İşte bundan dolayı. Cenâb-ı Hakk, bu sûrenin ilk duyulan kıs­mın, Hz. Peygamberin doğruluğuna delâlet eden bir mucize olsun diye. başta bu hurûf-u mukattaayı zikretmiştir

Onsekızmcısı Ebu Bekr et-Tebrtzî şöyle demiştir; ' Cenâb-ı Allah, bu ümmetten bir gurubun. Kur'ân'm kadîm olduğunu söyleyeceğini bildiği için, Kelâmullah'ın bu harflerden meydana geldiğine dikkat çekmek için bunları sûre başlarında zik­retti. Binaenaleyh Kur'ân'ın kadîm olmaması gerekir."

Ondokuzuncusu: Kadı el-Mâverdî şöyle demiştir: den maksad, yanı bu kitab size indi, size misafir oldu. Çünkü "ılmâm", zi­yaret etmek manasınadır. Cenâb-ı Hakk böyle buyurmuştur. Çünkü Cebrail (a.s.), Hz- Peygamber (s a s.) e. bir misafirin gelişi gibi gelirdi.

Yirmincisi: "Elif", evvelemirde (her şeyden önce) istikametin gerekli olduğuna delâlet eder İstikamet de. şeriata riayet etmektir Nitekim Cenâb-ı Allah:

"Rabbimiz Atlah'dır' deyip, sonra da dosdoğru olanlar..." (Ahkâf. 13) buyurmuştur.

"Lâm", nefisle mücahede esnasında meydana gelen tevazua işarettir Bu da tari­kata riayet etmektir. Nitekim Cenâb-ı Allah:" "Bizim için mücahede eden kimseleri elbette yollarımıza iletiriz." (Ankebût, 69) buyurmuştur "Mîm" ise, sonu başlangıcının aynı, başlangıcı da sonunun aynı olan bir daire gibi, kulun muhabbet makamında olmasına işarettir. Bu makam da ancak, tama­men Allah'da yok olmak (fena fi'llah) ile olur. İşte bu hakikat makamıdır. Nitekim Cenâb-ı Allah "Allah" de, sonra onları bırak dal­dıkları şeyde oyalanıp dursunlar" (Enam, 91) buyurmuştur.

Yirmibirincisi: Elif, boğazın en uzak yerinden çıkar. Bu, harflerin ilk mahreç ye­ridir. Lâm, dilin kenarından çıkar. Bu da, mahreç yerlerinin ortasıdır. Mîm, dudak­tan çıkar ki, bu ise mahreçlerin sonuncusudur. Böylece " kulun zikrinin baş­langıcının, ortasının ve sonunun ancak Allah olması gerektiğine işaret eder. Nite­kim Cenâb-ı Hakk, "Öyleyse, Allah'a kaçınız" (Zâriyat. 50) buyurmaktadır.

Muhakkîk âlimlerin çoğuna göre, bu harfler sûrelerin isimleridir. Bunun delili

ise, şudur: Bu lâfızlar ya anlaşılmaz veya anlaşılır. Birinci fikir, şu yönlerden bâtıldır.

Birincisi, eğer bu caiz olsaydıı, o zaman Araplara zencilerin diliyle konuşmak ve hitap etmek caiz olurdu.

İkincisi ise, Allah Kur'ân'ın tamamını hidayet rehberi olarak niteledi. Bu ise, O-nun anlaşılır olmamasına mânidir Anlaşılır olmasına gelince, biz deriz ki, Cenâb-ı Hakk'ın bu harflerden maksadı, onları ya lakab isimleri veyahutta mana isimleri yapmaktır. Bunlardan ikinci ihtimal, yanlıştır. Çünkü, bu lâfızlar Arapça'da, mü-fessırlerin zikretmiş oldukları manalar için vaz edilmemiştir. Binaenaleyh, bu lâfız­ları bu manalara hamletmek imkânsızdır. Çünkü Kur'ân, Arapça nazil olmuştur; dolayısıyla O'nu Arapça'da olmayan bir manaya hamletmek caiz değildir. Bir de, müfessirler çok değişik görüşler zikretmişlerdir. Bu lâfızların, onların zikrettikleri görüşlerin bir kısmına delâlet etmeleri, diğerlerine delâlet etmelerinden daha ev­lâ değildir Bu durumda, bu lâfızlar rnüfessırlerin zikrettikleri manaların hepsine hamlolunmaltdır ki. bu ıcmâ ile imkânsızdır Çünkü müfessırlerden her bin, bu lâfızları zikredilen muhtemel manalardan sadece birine hamletmışlerdır.

Müfessırler arasında, bu lâfızları, bu manaların hepsine hamleden mevcut de-ğıidir. Ya da, bu lâfızlar bu manalardan hiç birine hamledilmezler ki, elde kalan görüş budur. Bu lâfızların mana isimlen olmaları yanlış olunca, onların lakab isimlen olduğuna hükmetmek gerekir. "Bu lâfızların manaları bilinemez" denilmesi, bir kişinin; Şayer bu caiz olsaydı, bu Allah'ın Araplara Arap olmayanların diliyle ko­nuşmuş olmasının caiz olduğunu gerektirmez mi?" denilirse, deriz ki: Allah'ın, Araplara. Arap olmayanların diliyle hitap etmesi niçin caiz olmasın? Çünkü Cenâb-ı Hakk. Araplara Habeşçe olan " sü " ile, Farsça olan ve kelimelerini kullanarak hıtab etmiştir. Bu lâfızların manalarının anlaşılmaması, "Cenâb-ı Hakk'ın Kur'ân'ın tamamının bir hidayet rehberi ve bir kılavuz olduğu­nu bildirmesine ters düşmez mi?" denilirse, biz deriz ki: Kur'ân'ın mücmel ve mü-teşabihatı kapsaması konusunda herhangi bir anlaşmazlık yoktur, Kur'ân'ın müc­meli ve müteşabihatı ihtiva etmiş olması, nasıl O'nun bir hidayet rehberi ve bir kılavuz olmasına zarar vermiyorsa, bu harfleri ihtiva etmesi de zarar vermez. Biz bu lâfızların manalarının anlaşılır olduğunu kabul ediyoruz, fakat senin, "bu lâfız­lar ya lakab ismidir veya mana ismidir" şeklindeki sözün, bu lâfızların, ancak her hangi bir şeyi ifade etmek için vaz'olunmuş olduklarının kesinleşmesi halinde doğ­ru olur ki, bu da imkânsızdır. Belki de, Cenâb-ı Hak bu lâfızlarla, Kutrub'un dedi­ği gibi, başka bir hikmetten dolayı konuşmuştur. Kutrub şöyle demiştir: Müşrikler başlangıçta, Kur'ân'a iltifat etmemede ittifak edince, Cenâb-ı Hakk Resulüne baş­langıçta bu harflerle konuşmasını emretti; böylece onlar bu harfleri dinlediklerin­de hayrete düşüp de, sükût ettiler Böylece de Kur'ân, onların kulaklarını iyice doldurdu. Biz bu lâfızların, herhangi bir şeyi ifade etmek için konulmuş oldukla­rını kabul ettik; o halde, bu lâfızların mana isimlerinden olduklarını söylemek ni­çin caiz olmasın? Bu lâfızların manaları malûm olmadığı zaman, "bu lâfızlar Arap­ça'da kesinlikle herhangi bir şey için vaz edilmemişlerdir" denilirse, deriz ki: Bu lâfızların yalnız başlarına her hangi bir şey için vaz edilmemiş olduklarında bir anlaşmazlık yoktur." Ancak, bu lâfızlar hususî bir karîneyle beraber, muayyen bir mana ifade ederler' denilmesi niçin caiz olmasın? Bunu birkaç bakımdan şöyle açıklarız:

Birincisi: Hz. Peygamber (s.a.s.), müşriklere, birçok kere Kur'ân'la meydan oku­muştur (tehaddî). Cenâb-ı Hakk bu harfleri zikredince, durumun gösterdiği kari­ne, Cenâb-ı Hakk'ın bu harfleri zikretmesinden muradının onlara şöyle demek olduğuna delâlet etmesidir: "Ey müşrikler, bu Kur'ân, sizin de kendisine gücünü­zün yettiği harflerden mürekkebdir. Şayet bu bir beşer işi olsaydı, bunun bir ben­zerini sizin de getirebilmeniz gerekirdi."

İkincisi: O harfleri, ebced hesabına vurmak, insanlar nezdinde bilinen bir adettir.

Üçüncüsü: Bu harfler, sözün kökleri olunca, şerefli ve azîz olmuşlardır. Bu se-bebten dolayı, Cenâb-ı Hakk bunlara, şâir şeylere yemin ettiği gibi, yemin etmiştir.

Dördüncüsü: Bir ismin harflerinden tek bir harfle yetinmek, Araplarca bilinen bir adettir. Böylece Cenâb-ı Hakk, kendi isimlerine dikkat çeksin diye, bu harfleri zikretmiştir.

Delilinizi kabul ediyoruz, ancak bu da birçok bakımdan çelişki doğurur.

Birincisi: Birçok sûreyi ve lâfızlarında birleşmiş olarak görüyo­ruz. Buna göre, burada da bir karışıklık vardır. Halbuki, alem isimlerinden mak­sat karışıklığı ortadan kaldırmaktır.

Şayet, "Bu kendilerine Muhammed adı verilen kalabalık bir topluluğun bulunmasıyla bir güçlük arzeder. Çünkü Muhammed isminde hepsinin ortak olması, o ismin alem olmasına ters düşmez" denilirse, biz deriz ki, sözümüz ke­sinlikle herhangi bir mana ifade etmez. Şayet sözünü bir alem kabul eder­sek, bunun faydası, belirlemek (tayin) ve karışıklığı gidermek olur. Bu maksad elde edilmeyince, bunu alem kılmak imkânsız olur, Muhammed ismiyle isimlenmekse, böyle değildir. Çünkü Muhammed ismiyle isimlenmede, tayin etmenin di* şında, başka maksatlar da vardır. Buda, o ismin peygamber adı olması ve şerefli sıfatlardan bir sıfata delâlet etmesi bakımından, bu isimle bereket ummaktır. Yi­ne tayin etmenin dışında, o isimle, bu maksatlardan herhangi bir maksadı da kastetmek caizdir. sözümüz böyle değildir. Çünkü bunda, tayinden başka herhangi bir fayda yoktur. Herhangi bir fayda ifade etmeyince de, ona isim ver­mek tamamıyla anlamsız olur.

İkincisi: Şayet bu lâfızlar, sûrelerin isimlen olsalardı, bunun tevatür yoluyla bi­linmesi gerekirdi. Çünkü bu isimler, Arabların isim verme kaidelerine göre olma­mıştır. Saklanmalarına dair bir korku veya bir arzunun olmadığı hallerde, garib şeylerin aktarılmalarına dair çokça sebep bulunur. Şayet bunların nakledilmeleri­ne dair birçok sebep olmuş olsaydı, bu husus tevatürle bilinir ve kendisindeki anlaşmazlık da sona ererdi. Durum böyle olmayınca, bunların sûrelerin isimleri olmadıklarını anlamış olduk.

Üçüncüsü: Kur'ân Arapça olarak nazil olmuştur. Araplar ise, isimlendirdikleri şeyi, en fazla iki kelimeden mürekkeb olarak isimlendirmişlerdir. Meselâ, Ma'dî-keribe ve Be'labekke gibi.. Araplardan hiç kimse, bir şeyi üç, dört ve beş isimle isimlendirmemışlerdir. Buna göre, bu lâfızların sûrelerin isimleri olduğunu söyle­mek, Arapçanın dışına çıkmak olur ki, bu da caiz değildir.

Dördüncüsü: Bu lâfızlar, bu sûrelerin isimleri olmuş olsaydı, bu sûrelerin sade­ce bu lâfızlarla, -başka isimlerle değil- isimlendirilmiş olmaları gerekirdi. Ancak bu sûreler, başka isimlerle de tanınmaktadırlar. Meselâ Arapların Bakara Sûresi, Âl-i İmrân sûresi v.b. demesi gibi...

Beşincisi: Bu lâfızlar, bizzat sûreye dahil olup. ondan bir cüzdürler. Bir şeyin cüzü ise, derece bakımından o şeyden önce; bir şeyin ismi ise, derece bakımın­dan o şeyden sonradır. Şayet bu lâfızları sûrelerin ismi kabul edersek, aynı anda beraberce öncelik sonralık gerekir ki, bu da muhaldir. Eğer: "Bizim " " sözü­müzün tamamı, esasında bu sözün ilk harfinin adıdır. Mürekkep bir kelimenin, kendi cüzlerinden bir kısmının adı olması caiz olunca, bu mürekkep kelimenin cüzlerinden birisinin mürekkep kelimenin adı olması niye caiz olmasın?" denilir­se, biz deriz ki; fark aşikârdır, Çünkü mürekkep, müfretten; isim müsemmadan sonra gelir Şayet mürekkebi müfredin adı yaparsak, iki sebebe binaen, bu mü­rekkebin bu müfretten sonra gelmesi gerekir ki, bu da imkânsız değildir. Ama şayet müfrecli mürekkebin ismi yaparsak, bir müfredin müfred olması itibariyle önce olması bir de onun isim olması cihetiyle sonra olması gerekir ki, bu da im­kânsızdır.

Altıncısı: Şayet durum böyle olsaydı, Kur'ân sûrelerinden herhangi bir sûre­nin bu şekildeki bir isimden halı olmaması gerekirdi. Halbuki bilindiği üzere, du­rum böyle değildir.

Allah, Kur'ân'da "Arapça olmayan ve gibi kelimeleri kullanmıştır" şeklindeki soruya iki şekilde cevap veririz.

Birincisi: Bu kelimelerin hepsi Arapça'dır. Ancak diğer dillerle tevafuk (uygun­luk) söz konusudur. İki dilde, bazan aynı kelimeler bulunabilir.

İkincisi: Bu isimlerle isimlendirilen şeyler, daha önceleri Arap ülkelerinde mev­cut değildi. Ne zamanki isimlendirilen bu şeyleri buldular, tanıdılar, bundan son­ra da bu şeylerin isimlerini öğrendiler Bunu müteakiben de,bu isimlen kullandı­lar da, bu lâfızlar Arapça birer lâfız oldular.

"Allah'ın kitabında mücmel kelimelerin bulunması, bu kitabın bir beyan olma­sına zarar vermez" sözü hakkında, şunu deriz: Allah'ın kitabında bulunan her mücmelin, akılda veya Kitab'ta veyahutta sünnette bir açıklaması vardır. O vakit de, Kitap bir şeyler ifade eder. Açıklama ise, kendisinden Allah'ın muradının ne olduğunun bilinmediği yerlerde olur.

"Bu lâfızların zikredilmesinden maksadın, müşriklerin gürültülerine son vermek olması niye caiz değildir?" sözüne gelince, deriz ki, şayet bu lâfızların (hurûf-ı mu-kattaa) bu maksat için zikredilmeleri caiz olsaydı, bu maksada binaen (onların hezeyanlarına karşılık) Allah'ın mukabil sözleri Kur'ân'da zikretmesi caiz olurdu

ki, bu da icmâ ile yanlıştır.

Zikrettikleri diğer vecihlere gelince, biz sözümüzün, Arapça'da bu ma­naları ifade etmek için vad edilmediğini açıklamıştık. Bu sebeble, bu manaların o kelime hakkında kullanılması caiz değildir. Çünkü Kur'ân Arapça olarak nazil olmuştur; diğer yandan bu manalar birbiriyle çelişmektedir Bu sebeble lâfzı ma­nalardan bir kısmına hamletmek, diğerine hamletmekten daha evlâ değildir.

Bir üçüncü sebeb de şudur: Şayet biz bu kapıyı açarsak bütün bâtını tevillerin ve diğer taşkın sözlerin kapısı daaçılmışolur ki, bunu yapmamıza da imkân yoktur.

Birinci muarazaya cevabımıza gelince: Birçok sûrenin bir isimle isimlendiril­miş, sonra da, bunların herbiri diğerinden başka bir alâmetle ayrılmış olmasın­da gizfi bir hikmetin bulunması uzak bir ihtimal değildir.

İkinci muarazaya cevabımız ise şudur: Bir sûreyi belli bir lâfızla isimlendirmek büyük bir iş değildir. Binaenaleyh, bu ismin, şöhrette tevatür derecesine ulaşma­mış olması caizdir.

Üçüncü muarazaya cevap: Bir şeyi üç isimle isimlendirmek, de olduğu gibi tek bir isim yaparsan, Arapça'nın dışına çıkmak olur. Ama, sayı isim­lerinde olduğu gibi, terkib halinde olmaksızın, tek tek saymaya gelince, bu caiz­dir. Çünkü Sîbeveyh, bir şeyi cümle ile, bir şiirin beytiyle ve bir gurub harf ile isim­lendirmenin caiz olduğunu açıklamıştır.

Dördüncü muarazaya cevap: Şöhret bakımından, lakabın, asıl isimden, daha fazla yaygın olması uzak bir ihtimal değildir. Burada da, böyledir.

Beşinciye cevap: İsim, muayyen bir zamanı göstermeksizin, kendi başına müs­takil bir şeye delâlet eden bir lâfızdır. lâfzı da, böyledir. Buna. isim kendi­nin ismi olur. Bu caiz olunca, bir şeyin cüzünün o şeyin ismi olması niçin caiz olmasın?

Altıncıya cevap: İsim, bir hikmete mebnî olarak konulur. Bu hikmetin, sûrelerin bir kısmına değil de, diğer bir kısmına isim koymayı gerektirmiş olması uzak bir ihtimal değildir. Çünkü Cenâb-ı Hakk, dilediği şeyi yapar. Hurûf-u mukattaanın bir anlamı olduğunu söyleyen görüşü destekleme sadedinde söylediğimiz sözün sonu

budur.

Naklettiğimiz sözlerle takviye ettiğimiz bu görüşten sonra Kutrub'un görüşü gelir. Onun görüşü şudur: Müşrikler birbirine, "Bu Kur'ân'ı dinemeyin ve onun hakkın­da manasız gürültüler (yaygaralar) yapın" demişler. Hz. Peygamber (s.a.s.), bu sûrenin başındaki bu hurûf-u mukattaayı okuyunca, müşrikler onlardan hiçbir şey anlamadılar. İnsan, menotunduğu şeye karşı düşkündür. Bundan dolayı da müş­rikler, bu kapalı sözü tefsir edecek ve bu müşkili izah edecek bir söz gelir ümidi ile Kur'ân'a kulak veriyorlar, onun sûre ve ayetlerini tefekkür edip inceden inceye düşünüyorlardı. Bu da onların Kuran'ı dinlemelerine, onun sûrelerini, fasılalarını ve ayetlerini iyice düşünmelerine bir vesile olmuştu. Bu görüşü iki şey destekle­mektedir:

Birincisi: Bu harfler sadece sûrelerin başlarında bulunmaktadırlar. Bu da mak­sadın, söylediğimiz şey olduğunu hatıra getirir.

İkincisi: Âlimler, şunu söylemiştir: Müteşâbih ayetlerin indirilmesindeki hikmet, bunun sebeblenni araştıran kimsenin, Kur'ân'ın müteşâbih ayetler ihtiva ettiğini öğrendiğinde, görüşünü destekleyecek ve kanaatine yardım edecek bir şey bul­mak ümidiyle, Kur'ân'ı inceden inceye düşünmesi ve onun üzerinde tefekküre gayret etmesidir. Bu gayret de böylece, onu sapıklıklardan kurtaracak olan muh­kem ayetlere vâkıf olmasına bir vesile olur. İşte bazı sapık fikirlere çekilebilen mü­teşâbih ayetlerin bu hikmet için indirilmeleri caiz olunca, hiç bir hata ve sapmaya yol açmayan hurûf-u mukattaanın aynı hikmet (gaye) için indirilmeleri daha uy­gun olur.

Bu konuda en uzak görüş şöyle denilmesidir: Eğer bu caizse, Allah Teâlânın Araplara, zencilerin dili ile konuşması ve bu hikmet için manasız sözler söyleme­si de caiz olur Bu da Kur'ân'ın bir hidayet rehberi ve açıklama olmasına zarar verir.

Fakat buna karşı biz deriz ki: Allah Teâlâ'nın Araplara, zencilerin lisanı ile ko­nuşabileceğini söylemek niçin caiz olmasın? Bunda da aynı (hikmet) vardır. O halde bu da caiz olur Bu konuda sözün özü; konuşma bir fiildir. Konuşmaya gö­türen sebeb ise bazan ifade-i meram etmektir, bazan da başka bir şeydir. "Bu manasız söz söyleme olur" sözüne gelince, biz deriz ki: Eğer sen, "manasız söz (hezeyan)" kelimesi ile tamamıyla faydadan hâli bir fiili kastediyorsan, durum böyle değildir Eğer "hezeyan" kelimesi ile, bir şey ifade etmeyen lâfızları kastediyor­san, bu lâfızlarda bunun dışında başka faydalar mevcut ise, "Bu, hikmete zarar verir" niçin denilsin? Kur'ân-ı Kerîm'in bir hidayet rehberi ve bir açıklama olarak vasfed ilmesi ne gelince, bu söylediklerimize aykırı değildir. Çünkü gaye, bizim zik­rettiğimiz husus olunca, onların Kur'ân'ı dinlemeleri en büyük hidayet ve açıkla­ma çeşidi olmuş olur. En iyi Allah bilir. [8]

Huruf-u Mukattaanın Sûre İsimleri Olması İle İlgili Bazı Konular         Başa Dön

Bu hurüf-u mukattanın sûrelerin isimleri olduğunu söyleyen görüşle ilgili bazı meseleler:

Birincisi: Bu isimler iki kısımdır:

a-) İ'râb olanlar. Bu da, gibi ya müfred bir isim olur veyahut da tamamı tek bir vezinde olan birkaç isim olur, gibi... Bunlar "Kabil" ve "Hâbil" vezni üzeredirler. e ge­lince, bu üç isimden meydana gelmişse de, gibidir. Bu, kendisinde alemlik ve müenneslik bulunduğu için gayr-ı munsarıf olan isimlerdendir,

b-) İ'rab ol­mayan isimler, gibi.

Bunu iyice anladıysan deriz ki: İsim müfred ise bunda iki kıraat şekli vardır:

Birincisi; sonlarını fetha ile okuyarak, gibi okuyan kimsenin kıraati. Bu harekelerin, (söyle) gibi bir fiil ile (bu fiilin mef'ulu makamında oldukları için) meftuh olmaları caizdir. Daha önce açıklandığı gibi bu isimlerin son­larında tenvin bulunmamıştır

Sîbeveyh, şayet fetha ile okunursa bunu, isimlerde de caiz görmüştür.

Seyrâfî, bazılarının in, nûnunu fetha ile okuduklarını, bunun fethasının da cerr mahallinde olduğunu söylediklerini nakletmiştir. Bu şöyle oluyor: Fethayi, kasem ifade eden bir "bâ" harfini takdir etmek suretiyle, cerr mahallinde gö­rüyorlar. Nitekim Araplar şöyle derler; (Allah'a yemin olsun ki şöyle yapacağım.) Ancak ne var ki lâfzı, kendisinde sarf kaidesi tatbik edilmedi­ği için, burada cerr mahallinde olduğu halde fetha ile harekelenmiştir Bu görüş, bazı âlimlerden rivayet etmiş olduğumuz "Cenâb-t Allah bu harflerle yemin etmiştir" görüşü ile de kuvvetlenir

İkincisi: Bu da bazı âlimlerin  kesre ile, diye okumalarıdır. Bunun sebebi, iki sakin harf bir araya geldiğinde, ikinci sakinin kesre ile harekelenmesi-nin gerekmesidir. Kendisi i'rab almayan kısma gelince, bunların i'rabının i'rab-ı mahkî olması gerekir. Bunun manası, nakledildikten sonra sözün ilk şekli ile söy­lenmiş olmasıdır. Şu sözünde olduğu gibi; "Temretân (iki hurma) dan dolayı yakamı bırak."

İkincisi: Cenâb-ı Allah, sûre başlarında gelen bu hurûf-u mukattaalarda, Arap alfabesi harflerinin yarısını, tam ondört harf ismini zikretmiştir. Bu harfler: Elif, lâm, mîm, sâd, râ, kâf, hâ, yâ, ayn, tâ, sîn, hâ, kâf ve nûn. Bunlar yirmidokuz sûrenin başında yer almaktadır.

Üçüncüsü: Bu başlangıç kelimelerinin harf sayılan muhteliftir Meselâ, birer harf olarak; ve ikişer harf olarak; üçer harf olarak, dörder harfli olarak ve ile beşer harfli olarak gelmişlerdir. Bunun sebebi, Arapların kelimeleri­nin yapısının bir, iki, üç, dört veya beş harfli olmasıdır, Burada da böyle olmuştur.

Dördüncüsü: Bu başlangıç kelimelerinin i'rabta yeri var mıdır, yok mudur? Biz deriz ki: Eğer bunları sûre isimleri kabul edersek, evet vardır. Sonra bunların i'rabında üç durum söz konusu olur (Daha önce geçtiği gibi) Mübteda veya haber olmak üzere merlu. Bunlarla kasem etmek doğru olduğu için, kasem olmak üzere (yemin fiilinin mef'ulü olarak) mansub, (veya kasem hari-i çeri ile) mecrur olurlar. Bunların sûre isimleri olmadığını söyleyen kimseye göre, tıpkı başlangıç cümle­leri ve sayılan müfred kelimeler gibi, bunların i'rabtan bir mahallinin olması düşü­nülemez. [9]

“Zâlike’l-Kitabu” İbaresi Hakkında

Burada birçok mesele vardır:

Birinci Mesele         Başa Dön

Birisi, "Burada işaret edilen varlık karşımızda bulunmaktadır Halbuki biri çıkıp da der:" (O) lâfzı, kendisi ile uzaktaki birşeye işaret edilen müphem bir isim­dir" diyebilir.

Buna biz iki bakımdan cevap veririz:

Birincisi: Kendisine işaret edilenin karşımızda bulunmuş olduğunu kabul et­miyoruz. Bu sözümüzü birkaç yönden izah edebiliriz:

a-) Bu, el-Esamm'ın sözüdür. O şöyle demiştir: Cenâb-ı Hakk, Kur'ân'ın bazısı­nı bazısından sonra indirmiştir. Meselâ, Bakara Sûresi'nden sonra birçok sûre indirilmiştir. Bunlar da Mekke'de nazil olan sûrelerdir ki bunlarda tevhîde, şirkin bozukluğuna, peygamberliğin ve ahıretin gerçek olduğuna delâlet eden ayetler bulunmaktadır. İşte, ayetteki sözü, Bakara Sûresi'nden önce inmiş olan bu Mekkî sûrelere işarettir. Cenâb-ı Allah, bazan Kur'ân'ın bir kısmını da "Kur'ân" olarak isimlendirmektedir Nitekim, "Kur'ân okunduğu za­man onu dinleyiniz." (Araf, 204) buyurmuştur. Yine Hak Teâlâ, cinlerden naklen "Biz hayranlık uyandıran bir Kur'ân işittik." (Cin, 1) ve Biz Musa'dan sonra indirilen bir Kitap işittik." (Ahkâf, 30) buyurmuştur

Halbuki bu cinler, Kur'ân'ın hepsini değil bir parçasını işitmişlerdi. O da, o vak­te kadar indirilmiş olan ayetlerdi.

b-) Allah Teâlâ, Peygamber (s.a.s.)i gönderdiği zaman, ona, hiçbir şeyin yok edemeyeceği bir kitap indireceğini vaadetmış, Hz. Peygamber (s.a.s.) de bunu ümmetine haber vermişti. Ümmet bunu, ondan rivayet etmişti. Cenâb-ı Hakk'ın "Muhakkak ki biz, senin özerine ağır bir söz vahyedece-ğiz." Bu ayet, Müzzemmil Sûresi'nde (5. ayet)tir ki, bu sûre Hz. Peygamber'ın ilk peygamberlik yıllarında nazil olmuştur.

c-) Cenâb-ı Hakk, Bakara Sûresi'nde, Benî İsrail'e hitab etmiştir. Çünkü bu sû­re Medine'de nazil olmuş olup, çoğu yahudılere ve Benî İsrail'e karşı getirilen hüc­cet ve delillerle doludur. İsrâiloğullarına, Hz. Mûsâ ve İsâ (a.s.), Allah'ın Hz. Mu-hammed (s.a.s.)'i peygamber olarak göndereceğini ve ona bir kitap indireceğim haber vermişlerdir. Buna göre " vu&ı Dii" nun manası şudur: Bu, geçmiş pey­gamberlerin, İsmail {a.s.)'ın soyundan, âhir-zamânda peygamber olarak gönde­receği zata Allah'ın inzal edeceğini haber verdikleri kitaptır.                                                                                             

d-) Cenâb-ı Hakk, bu Kur'ân'ın Levh-i Mahfûz'da bulunduğunu,

"Hiç şüphesiz o (Kur'ân), katımızdaki ümmül-Kitab'da (Levh-i Mahfuzdadır." (Zuhruf, 4) diyerek haber verince, Hz. Peygamber (s.a.s.) de, ümmetine bunu haber ver­miştir. Bu sebep ile, Cenâb-ı Hakk'ın, indirdiği bu kitabın Levh-i Mahfuz'daki kitap olduğunu bildirmek için, (O kitap) demesi imkânsız değildir.

e-) lâfzı ile, ayetinin söylenip tamamlanmasından sonra, ona işa­ret edilmiştir. Söylenip tamamlanan şey ise, uzak hükmündedir.

f-) Kur'ân, onu gönderenden gönderilene ulaşınca, uzak noktada bulunmuş olur. Nitekim kendisine bir şey verdiğin arkadaşına, "Onu koru" dersin,("Bunu Koru" demezsin).

g-) Kur'ân, beşerî gücün, hepsine muttali olamayacağı birçok büyük hikmet ve çeşitli ilimleri ihtiva ettiği için, her ne kadar o kitap olarak elimizde ise de, ihtiva ettiği sırlar ve hakikatler bakımından bizden uzaktır (her şeyi ile görünürde değil­dir). Bu sebeble ona, uzak ve gaibte olan şeye işaret edildiği gibi, "O" diye işaret edilmesi caiz olmuştur.

İkincisi: İşaret edilen varlığın karşımızda olduğunu kabul etsek bile, lâf­zı ile sadece uzaktaki bir şeye işaret edilmesini doğru kabul etmeyiz. Bunun iza­hı şudur; ve (Bu, şu) lâfızları iki işaret harfidirler. Çünkü bunların aslı dır. Bu da, işaret harfidir. Nitekim Cenâb-ı Allah:

"Allah'a güze! bir ödünç verecek olan o kimse kimdir." (Bakara, 245) buyurmuş­tur daki nın manası ise, dikkat çekmedir. Buna göre, bir şey yakın olduğunda ona diyerek işaretedilir. Yani, "Ey muhatab, işaret ettiğim şe­ye dikkat et. O, göreceğin şekilde karşında hazır duruyor" demektir. Bazan "Kâf" harfi, hitab etmek için, "lâm" harfi de işaret manasını tekid etmek için, dan sonra getirilir ve denilir. Böylece sanki konuşan kimse, kendisine işaret edilen varlık konuşan kimseden uzakta kaldığı için, dikkat çekme hususunda mü­balağa etmiştir, işte bu da  lâfzının, ilk icadında uzağı ifade etmediğine, aksine örfte, zikrettiğimiz emarelerden dolayı, uzağa işaret etmek için kullanıldı­ğına delâlet eder. Böylece sanki bu lâfız, kelimesi gibi olmuştur. kelimesi, her ne kadar ilk icadında, yeryüzünde hareket eden her varlığı içine alsa bile, örfte bilhassa "at" için kullanılmıştır. Bunun böyle olduğu sabit olunca, biz deriz ki: Burada, lâfzını, luğavî manasına hamlediyoruz, örfî manası­na değil... Bu durumda da uzağı ifade etmez. İlk icadlanndaki yakınlıkla­rından dolayı, lâfızları birbirinin yerine geçebilmişlerdir.

Nitekim Cenâb-ı Hakk:

"Kuvvetlerin ve basiretlerin sahibi olan, kullarımız İbrahim'i, İshâk'ı ve Ya'kubu da an. Çünkü biz onları hâlis bir hasletle -ki bu yurtlarını hatırlamalandjr-hâlis insanlar yaptık. Çünkü onlar, Bizim indimizde cidden seçkinlerden ve hayır­lılardandı. İsmail'i, Elyesa'yı, Zül-kifl’i de an. İşte bütün bunlar hayırlı insanlardı" (Sâd. 45-48) buyurmuş sonra da, "Bu (güzel) bir zikir (anmadır)" (Sâd. 49). buyurmuştur. Ve, "Yanlarında gözlerini yalnız zevcelerine dikmiş hepsi bir yaşta olan huriler vardır. İşte hesab günü için size vadolunan şey budur" (Sâd, 52-53) ve

"(Bir gün bakarsın ki) ölüm baygınlığı, sana gerçekten gelmiş. İşte bu, senin kaçıp durduğun şey (denilmiştir." (Kâf 19) ve

"Bunun üzerine Allah onu hem ahiret hem dünya azabı ile yakaladı. Şüphe yok ki korkacak kimseler için bunda 'î bir ibret vardır." (Nâziât, 25-26) ve

"Andolsun Tevrat'tan sonra Zebur'da da yazmışızdır ki yeryüzüne ancak sâlih kullarım mirasçı olur" buyurmuş ve hemen peşi sıra da:

"Şüphe yok ki bunda, âbidler için bir tebliğ vardır" (Enbiyâ. 105-106) buyurmuş­tur. Ve yine

"Onun için biz, "O öldürülen adama (kesilen ineğin) bir parçasıyla vurun." de­miştik. İşte Allah böylece ölüleri diriltir." Yani "bu şekilde, Allah ölüleri diriltir." (Bakara, 73) ve:

"Bu, sağ elindeki nedir, ey Müsâ?" (Tâhâ, 17) yani "sağ elinde olan o şey nedir?" buyurmuştur Allah en iyi bilendir. [10]

İkinci Mesele

Birisi, "Kendisine işaret edilen "sûre" kelimesi müennes olduğu halde, ismi işaret burada niçin müzekker

getirilmiştir?" derse, şöyle1 cevab verilir: İşaret edilenin müennes olduğunu kabul etmiyoruz. Çünkü müennes olan ya müsemmadır ya isim (olan lâfız)dir. Birincisi bâtıldır. Çünkü müsemma burada, Kur'ân'tn bir kısmı­dır ki bu müen.ıes değildir İsme gelince, bu lâfzıdır ki, bu da müennes değildir. Evet, bu müsemmânın sûre denen bir başka ismi vardır ve bu isim müennestir Fakat önce geçen ve söylenip bitmiş olan lâfzıdır ki, bu müen­nes değildir, yoksa önce geçen ve müennes olan Kur'ân'ın isimleri sûre lâfzı de­ğildir. [11]

"Kitab" Lâfzının Manaları Kur'ân'm İsimleri.         Başa Dön

Kur'ân'ın birçok ismi vardır: [12]

1) Kitap

Birincisi: Kitap ısmıdtr. Bu, ve gibi, bir masdardır." vezninin mefûl manasında olduğu da söylenmiştir. kelimesinin manasına olması gibi Âlimler, kitaptan maksadın Kur'ân olduğu hususunda ittifak etmişlerdir.

Nitekim Cenâb-ı Hakk, "Bu, sana indirdiğimiz bir Kitaptır"  29) buyurmuştur. kelimesi, Kur'ân-ı Kerîm'de birçok manaya gel­mektedir.

1- Farz. Nitekim, "Size oruç farz kılındı" (Bakara, 183) ve " "Kısas size farz kılındı" (Bakara, 178) ve "Muhakkak ki, namaz, mü'minlere vakti belirlenmiş bir farzdır." (Nisa, 103) bu-yurulmuştur.

2- Hüccet ve delil. Nitekim, "Eğer doğrulardan ise­niz, kitabınızı, yani delilinizi getiriniz" (Saffat. 157), buyurulmuştur.

3- Zaman, süre. Nitekim Cenâb-ı Hakk, şöyle buyurmuştur:

"Helak ettiğimiz her beldenin muayyen bir süresi vardır" (Hicr, 4).

4- Efendinin köiesiyle yazılı akit yapması, mükâtebe akdi...

"Ellerinizin sahip oiduğu (kölelerden) mükâtebe isteyenler..." (Nür. 33). Bu "fiâl" masdan, burada "mufâele" manasındadır. "Mücadele, muhasame ve mukatele" kelimelerinin cidal, hısâm ve kıtal manasında olması gibi. "

" kelimesinin iştikakı, bir şeyi bir araya getirdiğinde söylemiş olduğun sözünden alınmadır. Alay da. askerlerin bir araya geldiği yer olduğu için, diye isim­lendirilmiştir Kitaba kitap denilmesinin sebebi, onun adeta şüphe askerlerine karşı bir alay gibi yığılması veya, kendisinde bütün ilimlerin toplanması, veyahutta Cenâb-ı Hakk'ın, mükellefiyetlerden kullarını Kitap'ta sorumlu tutmasıdır. [13]

2) Kur’an

Nitekim Allah Teâlâ:

"De ki, insanlar ve cinler, bu Kur'ân'ın bir benzerini meydana getirmek için bir araya gelseler..." (isrâ. 88) " "Muhakkak ki Biz onu, Arapça bil Kur’an yaptık.

"İçinde Kur'ân'ın indirilmiş bir Kur'ân yaptık" (Zubrvt, 3), "İçinde Kur'ân'ın indirilmiş olduğu Ramazan ayı" {Bakara, 185) ve "Muhakkak ki bu Kur'ân, en doğru olan yola iletir" (isrâ. 9) buyurmuştur.

Bu hususta müfessirlerin iki görüşü vardır.

Birincisi; İbn Abbas{r.a.)'ın görüşüdür, Buna göre, ve keli­melerinin aynı manaya gelmesi gibi "Kur'ân" ve "Kıraat" kelimeleri de aynı ma­naya gelir Bunun delili, şu ayettir:" "Biz onu okuduğumuzda, onun Kur'ân'ma uy" (Kıyamet, 18) yani "okunuşuna", yani "onu sana okuduğumuz zaman, onun okunuşuna uy" demektir

İkincisi, Katade'nin görüşüdür. Bu görüşe göre, "Kur'ân" lâfzı, suyu bir havuz­da topladığın zaman" demenden bir masdardır

Süfyan b. Uyeyne ise: "Kur'ân, harflerinin bir araya gelmesinden kelimeleri­nin; kelimelerinin bir araya gelmesinden ayetlerinin; ayetlerinin bir araya gelme­sinden sûrelerin ve sûrelerinin de bir araya gelmesinden kendisinin meydana gel­mesinden; sonra da evvelkilerin ve sonrakilerin ilminin Kur'ân'da toplamış olma­sından dolayı, "Kur'ân" diye isimlendirilmiştir." Netice olarak diyebiliriz ki "Kur'ân" lafzının iştikakı ya tilâvet (okumak) veyahutta toplama manasına olan cemiyyet manası ndandır. [14]

3) Furkân

Cenâb-ı Hakk, "     "Kuluna Furkân'ı indiren (Allah) ne yücedir" {Furkân,  1) ve "O, insanlara yol gösterici ve Furkân olmak (hak ile batılı ayırıcı olmak) üzere gön­derilmiş açıklamalardır" (Bakara. 185) buyurmuştur.

Müfessirler, Furkân kelimesinin tefsirinde ihtiiâf etmişlerdir. Buna göre, "Kur'ân-ı Kerim'in inişi yirmi küsur senede olmak üzere parça parça olduğundan, o "Furkân" diye isimlendirilmiş" denilmiştir, Bunun delili Cenâb-ı Hakk'ın şu ayetidir:

"İnsanlara ağır ağır okuyasın diye parça parça İndirdiğimiz Kur'ân. Biz onu ted­ricen indirdik" (isrâ, i06).Halbuki diğer kitaplar, toptan {bir defada) indirilmiştir. Biz bunun hikmetini, Furkân Şûresi'ndeki:

"İnkâr edenler dediler ki: Kur'ân ona toptan indirilmeli değil miydi?" Biz, onunla senin kalbini sağlamlaştırmak için, işte böylece (parça parça) indiriyoruz" (Furkân, 32) ayetinin tefsirinde zikrettik. Yine, Kur'ân, hak ile batılı; helâl ile haramı; müc­mel ile mübeyyeni ve muhkem ile müevveli ayırdığı için "Furkân" olarak isimlen­dirilmiştir.

Bir görüşe göre de, Furkân, "Kurtulmak" manasına gelmektedir. Bu İkrime ve Suddî'nin görüşüdür Şöyle ki insanlar sapıklıkların karanlıklarında idiler de Kur’ân ile kurtuluşa erdiler. Nitekim müfessirler, Cenâb-ı Allah'ın:

"Hani biz Musa'ya Kitab'ı ve Furkân'ı vermiştik,umulur ki hidayete erersiniz (diye)." (Bakara. 53) ayetini bu manaya hamletm işlerdir. [15]

4) Zikr, Tezkire, Zikra         Başa Dön

"Zikr" ismi hususunda, Allah "Bu indirdiğimiz mübarek  bir zikirdir" (Enbiyâ.50)

"Muhakkak ki biz zikri indirdik" (Hıcr 9) "Muhakkak ki O, senin için ve  kavmin için bir zikirdir" (Zuhruf, 44).

"Zikr"in manası hususunda iki görüş vardır:

a-) Kur'ân, kendisi ile kullarına öğüt verip, emir ve tekliflerini kendilerine öğret­miş olduğu, Allah'dan gelen bir zikirdir.

b-) Kur'ân, kendisine iman eden bir kimse için bir nâm, şeref ve övünme kay­nağı, aynı zamanda da Hz. Muhammed (s.a.s.) ve ümmeti için bir şereftir

"Tezkira" ismine gelince, Cenâb-ı Hakk, "O muttakfier için bir öğüt (ve hatırlatmadır" (Hakka, 48) buyurmuştur.

"Zikrâ" ismine gelince, bununla ilgili olarak Cenâb-ı Allah şöyle buyurur: "Hatırlat. Muhakkak ki hatırlatma müminlere fayda verir" (Zâriyat. 55). [16]

5) Tenzil

"Muhakkak, ki   (Kur'ân), Cibrîi-i Eminin indirmiş olduğu, âlemlerin Rabbinin bir tenzili (indirmesidir." (Şuarâ. 192-193) [17]

6) Hadis

"Allah, en güzel hadisi (sözü) bir kitab olarak indirdi" (Zümer, 22).Cenâb-ı Allah, Kur'ân'ı bu ayette "Hadis" diye isimlendirdi. Çünkü, Kur'ân'ın sa­na ulaşması bir söz (hadis)'dir. Ve yine Cenâb-ı Hakk.

Kur'ân'ı. konuşulan şeye (yani söze) benzetmiştir. Zira Allah, onunla mükelleflere hitabetmiştir. [18]

7) Mev'iza

"Ey insanlar, muhakkak ki Rabbinizden size bir mev'İza (bir va'z-u nasihat)gelmiştir" (Yûnus, 57).

Kur'ân, gerçekte bir nasihattir. Çünkü konuşan Al­lah, onu alan Cebrail (a.s.), imlâ eden de Hz. Muhammed (s.a.s.)dir. O halde. onunla nasıl va'z-u nasihat yapılmaz? [19]

8) Hüküm, Hikmet, Hakim, Muhkem         Başa Dön

Hüküm ismine dair, Allah şöyle buyurmuştur: İşte böylece biz onu Arapça bir hüküm olarak İndirdik" (Rad, 37). "Hikmet" ismi hususunda  "Yerine ulaşan hikmet" (Kamer 5) ve "Evinizde okunan, Allah'ın ayetlerini ve hikmeti hatırlayınız" (Ahzab, 34) buyurmuştur.

"Hakîm" ismine gelince, Allah, "Yasın, Hakim (hikmetli) Kur1 âna yemin olsun ki"(Yâsîn. 1) buyurmuştur

"Muhkem" ismi hakkında ise Bu, ayetleri muhkem kılınmış (sapa­sağlam olan) bir kitabdır" (Hûd, 1) buyurmuştur.

Âlimler, bu kelimelerdeki hikmetin manası hususunda ihtilâf etmişlerdir. Halil, "hikmet" kelimesinin sağlam yapma ve ilzamı (susturup kabule zorlamak) mana­larından alındığını söylemiştir. Müerriç ise, bunun (hakeme, gemin, hayvanın damaklarını tutup itaate zorlayan kısmı) ifadesinden alındığını söylemiştir. Çünkü gem, hayvanı zapteder Hikmet de, bunun gibi, insanı akılsızlıktan meneder.

Cenâb-ı Allah şöyle  buyurmuştur: [20]

9) Şifa

 "Biz Kur'ân'dan- mûminlere bir şifa ve rahmet olan (ayetler) indiriyoruz "{İsrâ. 82) ve "Kalplerde olan (derdlere) bir şifa" {Yûnus, 57).

"Şifa" kelimesinin manası hakkında iki görüş vardır:

a-) Kur'ân, hastalıklara bir şifadır.

b-) O, küfür hastalığına bir şifadır. Çünkü Cenâb-ı Hakk, küfür ve şüpheyi has­talık olarak isimlendirmiş ve "(O münafıkların) kalblerinde bir has­talık vardır." (Bakara. 10) buyurmuştur"kalbteki bütün şüpheler de Kur'ân ile yok olmaktadır. Bundan dolayı onun, "Şifa" diye isimlendirilmesi uygundur. [21]

10) Hüdâ, Hâdi (Hidayete Götüren)

"Hüdâ" ismi hakkında, Allah Teâlâ: "Muttakîler  için   bir  hidayet   vesilesidir"' (Bakara,  2).

"İnsanlar için bir hidayet olmak üzere " (Bakara '185) ve "Gönüllerde olan (hastalıklara) bir şifa, müminler ıçm bir rah­met ve hidayet rehberi..." (Yûnus, 57) buyurmuştur.

"Hâdî" ismine gelince, Cenâb-ı Allah şöyle buyurmuştur: "Muhakkak ki bu Kur'ân en doğru olan yola götürür" (İsrâ. 9).Cinler de: "Muhakkak ki biz, doğruya hidayet eden, hayranlık uyandıran bir Kur'ân dinledik" (Cin, 1-2) demişlerdir. [22]

11) Sırât-ı Müstakim

İbn Abbas, tefsirinde Sırât-ı Müstakîm'in "Kur'ân" ma­nasına olduğunu söylemiş ve "Bu benim sırât-ı müstakîm'im (dosdoğru olan yolum)' dur. O halde ona uyunuz" (Enam, 153) ayetini okumuştur. [23]

12) Habl (ip)

Hakk Teâlâ "Allah'ın ipine hep birlikte sımsıkı sanlınız." (Âı-ı Imrân, 103) buyurmuştur. Tefsirde, hablullâh'ın (Allah'ın ipinin), Kur'ân olduğu zikredilmektedir. Kur'ân bu ayette, "habl" olarak isimlen­dirilmiştir. Çünkü dini hususunda Kur'ân'a sarılan kimse, tıpkı bir ipe tutunan kim­senin boğulup ölmekten kurtulması gibi, O'nunla ahiret azabından ve dünya aza­bından kurtulmaktadır.

Bundan dolayı, Hz. Peygamber (s.a.s.) Kur'ân'ı "ismet" (korunma, kurtulma ve­silesi) diye isimlendirerek şöyle buyurmuştur:

"Bu Kur'ân, kendisine tutunan için bir ismet (koruyan, kurtulma vesiIesidir[24] Çünkü O Kur'ân, insanları günah işlemekten korur. [25]

13) Rahmet

Kur'ân'dan, müminlere şifa ve rahmet olan (ayetleri) indiririz" (isrâ, 82) Bilgisiz­liklerden ve sapıklıklardan kurtarmadan daha büyük rahmet olabilir mi? [26]

14) Rûh

Cenâb-ı Hakk şöyle buyurmuştur: "İşte öylece biz sana, emrimiz­den   bir  ruhu  (Kur'ân'ı)  vahyettik."  (Şûra,  52)  ve "Allah melekleri, emrinden olan bir rûh ile indirir" (Nahi, 2).Cenâb-ı Allah, Kur'ân'ı "rûh" diye isimlendirmiştir. Çünkü Kur'ân, ruhların hayat vesilesidir. Bir başka yerde O,Cibril'i de "rûh" diye isimlendirmiş Biz ona ruhumuzu (Cibril'i) yolladık" (Meryem 17) buyurmuş; bir başka yerde de, Hz. İsâ (a.s.)'yı "rûh" diye isimlendirmiştir: "O kelimeyi Meryem'e ilkâ etti. O, Allah'dan bir rûhdur" (Nisa, 171) [27]

15) Kasas (Kıssalar)         Başa Dön

 "Biz sana, kıssaların en güzelini anlatıyoruz" (Yûsuf, 3).Cenâb-ı Allah, Kur'ân'ı kıssa di­ye isimlendirdi, çünkü Kur'ân'a uymak gerekir. Nitekim, kardeşine, onu uzaktan takip et!" (Kasas, 11) yani, "peşinden git" buyurulmustur. Veya Kur'ân, Muhakkak ki bu Kur'ân, gerçek bir kasas'dır" (âl-i imrân. 62) ayetinin de gösterdiği gi­bi, geçmiş kavimlerin kıssalarını da sergilediği için, "Kasas" diye isimlendirilmiştir. [28]

16) Beyan, Tibyan, Mubîn

"Beyan" ismi hakkında,  "Bu, insanlar için bir beyandır" (Âli İmrân. 138}

Tıbyân lsmi hakkında "Biz sana, her şeyi açıklayıcı olmak üzere Kitabı indirdik" (Nahi, 89)

"Mübîn" ismi hakkında da, "Bunlar, apaçık bir Kitab'ın ayet­leridir." (Yûsuf, 1) buyurulmuştur. [29]

17) Besâir

"Bu, Rabbinizden gelen basâirdir" (Araf. 203). yani Kur'ân kendisiyle Hakkın görüldüğü gözlerdir. Burada Kur'ân, kurtuluş yolunu gören göze benzetilmiştir. [30]

18) Fasl

batılın arasını ayıran bir sözdür; Ö, manasız bir söz değildir." (Târik. 13-14)

Bu "fas" kelimesinin manası hususunda âlimler ihtilâf etmişlerdir Manasının hükmetmek olduğu söylenmiş­tir, çünkü Cenâb-ı Allah insanlar arasında, O'nunla gerçek bir şekilde hükmeder.

Bazıları da, bunun manasının, "kıyamet günü insanların arasını ayırıp, bir gu­rubu cennete iletip, bir gurubu da cehenneme süren" demek olduğunu söyle­mişlerdir Kim dünyada Kur'ân'ı kendisine imam edinirse, Kur'ân onu cennete gö­türür. Kur'ân'ı arkasına atanı da, O cehenneme sürer. [31]

19) Nücûm

"Hayır hayır öyle değil! Yıldızların kaydıkları yerlere yemin ederim ki.. (Vakıa, 75) ve

"İndiği dem Kur'ân'a yemin olsun ki.."

(Necm.1) buyurulmuştur. Kur'ân parça parça (necm necm) indiği için, bu isimle isimlendirilmiştir. [32]

20) Mesânî (Tekrarlanan)         Başa Dön

"Rabterine   derin saygı göstermekte olanların derilerinin kendisinden ürperdiği tekrarlanan (mesânî) ayetler" (Zümer, 23). Kur'ân'a "mesânî" denildi, çünkü O'nda kıssalar ve haberler tekrar edilmektedir. [33]

21) Ni'met

nimetine gelince, onu anlat" (Duhâ, il)ayetindeki "nimet" hakkında, İbn Abbas (r.a.) O'nun Kur'ân olduğunu söylemiştir. [34]

22) Burhan

Muhakkak ki, size tıbbinizden bir burhan gelmiştir." (Nısâ. 174) Kur'ân nasıl burhan olmaz. Çünkü, fasîh kimseler O'nun bir benzerini söyle­mekten âciz kalmışlardır. [35]

23) Beşir, Nezir

Bu isimlerde Kur'ân ile peygamberler arasında bir or­taklık, iştirak sozkonusudur. Cenâb-ı Allah, peygamber­lerin vasıfları olarak "Müjdeleyiciier ve uyarıcılar" (Nısâ 165): Hz. Muhammed'in vasfı olarak: "Muhakkak ki Biz seni bir şahit, bir müjdeleyici ve bir uya­na olarak yolladık" (Fetih 8). Kur'ân'ın sıfatı olarak da, Fussilet Sûresinde 'Bir müjdeleyici ve uyarıcı olarak... Ama, insanların çoğu ondan yüz çevirdiler" (Fussilet 4). yani "O Kur'ân, kendisine itaat edeni cennetle müjde­ler, isyan edeni de cehennemle korkutur" buyurmuştur. Buradan itibaren Cenâb-ı Allah ile Kur'ân arasında ortak olan isimleri zikredeceğiz. [36]

Kur’an’ın Esmâ-i Hüsnâ İle Müşterek Olan İsimleri

24) Kayyim

"Kötü bir akıbetle korkutmak için, dosdoe-ru bir (kitab olarak)" (Kehf. 2) buyurulmuştur. Din de, ay­nı şekilde dosdoğrudur. "Bu, dosdoğru olan dindir" (Tevbe, 36) Cenâb-ı AÜah "da, "kayyûm'dur. "Allah'dan başka hiçbir ilâh yoktur. O, hayydir, kayyûmdur" (Ba­kara. 255) Cenâb-ı Hakk, beyân ve ifade hususunda Kendi zatıyla kaim olduğu için, "kayyûm" olarak isimlendirilmiştir. [37]

25) Muhemin

"Sana, kendisinden önceki kitabları doğrulayıcı ve onlara karşı bir şahid olmak üzere, hak olarak Kitabı indirdik." (Maide. 48) "Müheymtn" ismi "emîn" lâfzından alınmıştır.

Kur'ân, O'na yapışan dünya ve ahiret zararlarından emin olacağı için, bu isimle isimlendirilmiştir. "Müheymin" olan Allahu Teâlâ. "'Müheymin" olan Kur'ân'ı, Cenâb-ı Allah'ın mahlûkatına karşı Allah'ın eminleri olan ümmet-i Muhammed için emîn peygambere  göndermiştir. Nitekim:

Cenâb-ı Allah "İnsanlara karşı şahitler olası­nız diye, işte böylece biz sizi orta bir ümmet yaptık." {Bakara. 143) buyurmuştur. [38]

26) Hâdî

"Muhakkak ki bu Kur'ân, en doğru yollara ileticidir" (isrâ. 9) ve "Doğruya iletir" (Cin. 2) Cenâb-ı Allah da, hâdî'dir. Çünkü bir ha­berde, Allah hakkında, "o, nur vehâdîdir" denilmiştir. [39]

27) Nur

"Allah göklerin ve yerin nurudur." (Nur. 35).Kur'ân hakkında da, "Ve, O'nunla beraber indirilen nura tâbi oldular"(Arıt, 157), yani, "Kurana tâbi oldular" buyurulmuştur. Hz. Peygamber de, Mu­hakkak ki, Allah'dan bir nur ve apaçık bir kitap gelmiştir" (Maıde. 15) ayetinde nur diye isimlendirilmiştir Yani, nur Hz. Muhammed'dir. Hz. Peygamberin dini de nur olarak isimlendirilmiştir: "Allah'ın nurunu ağızlarıyla söndür­mek istiyorlar" (Saff. 8) Hz Peygamber tn açıklaması da, nur diye isimlendirilmiş­tir: "Allah'ın, göğsünde İslâm için bir inşirah ve­rip de artık Rabbinden olan oir nur üzere olan kimse" (Zumer 22).Tevrat da, nur diye adlandırılmıştır "Muhakkak ki biz, Tevrat'ı inzal ettik. Onda bir hidayet rehberi ve bir nur bulunmaktadır" (Maıde. 44} İncil de, nur diye isimlendirilmiştir. "Biz ona, içinde bir hidayet ve bir nur olan, İncil'i verdik" (Maide, 46), Ve, iman da nur olarak adlandırılmıştır. "kurları onların önünde koşar" (Hadîd. 12). [40]

28) Hakk         Başa Dön

Cenâb-ı Hakkın isimleri hakkında, (Peygamberler yol- layan, her şeye şahid ve Hakk olan) isimleri varid ol- muştur. Kuran da, hakdır. Çünkü Cenâb-ı Allah, "Muhakkak ki O Kur'ân, yakın olan bir hakdır" (Hakka, 51) buyurmuştur. Allah Kur'ân'ı Hakk diye adlandırdı. Çünkü Hakk, bâtılın zıddıdır. O halde, Hakk batılı siler süpürür. Nitekim Cenâb-ı Hakk, "Daha doğrusu Biz, hakkı bâtılın üzerine atarız da, hak onun beynini paramparça eder. Bir de bakarsın ki, bâtıl kaybolup gitmiş " (Enbiyâ. 18). yani o, silinip gitmiştir. [41]

29) Aziz

"Muhakkak ki Rabbindir, azîz ve ra- htm olan" (Şuarâ. 104). Kur'ân'ın sıfatı hakkında da, "Aziz" ismidir                   "Muhakkak ki bu Kur 'ân, azîz bir kitabdır." (Fussiiet, 41) buyurmuştur. Peygamber de azizdir. Zi­ra Cenâb-ı Hakk, "Andolsun ki, size, içinizden Al-lah nezdinde kadri yüce bir peygamber gelmiştir." (Tevbe. 128) buyurmuştur. Üm­meti de, azîzdir. Çünkü Cenâb-ı Hakk, "İzzet ve şeref ancak Al­lah'a, O'nun Resulüne ve müminlere aittir." (Münafikûn, 8) buyurmuştur. Azîz bir ki­tabı, azîz bir ümmet için, azîz bir peygambere Azîz olan Rab indirmiştir

"Azîz"in iki manası vardır

1) Kahir, yani hükümran, güçlü... Kur'ân da böyledir. Çünkü o, düşmanlarını yenmiş ve kendisine muaraza etmek isteyenlere de karşı koymuştur.

2) Eşi ve benzerinin bulunmamasıdır. [42]

30) Kerîm

"O, kerîm bir Kur'ân'dır. O, muhafaza edilen bir kitabtadır" {Vakıa, 77 78).Cenâb-ı Hakk yedi şeyi kerîm olarak isimlendirmiş, onlara kerîm adını vermiştir.   "Kerîm olan Rabbin hakkında seni aldatan ne oldu?" (infiiâr, 6) Çünkü, Cenâb-ı Hakk'dan daha cömert olan bir başkası yoktur Kur'ân'ı da Kerîm ismiyle adlandırdı. Çünkü ilim ve hüküm husu­sunda Kur'ân'dan istifade edildiği kadar, hiç bir kitabtan istifade edilmez.

Hz. Musa'yı da Kerîm diye isimlendirerek, "Ve onlara, kerîm bir peygamber geldi" {Duhân, 17) buyurdu. Cenâb-ı Allah, amellerin mükâfatanı da kerîm olarak isimlendirdi. "Ve onu, bir bağış ve ke-rîm olan bir ecir ile müjdele" (Yâsîn. 11).

Cenâb-ı Hakk Arş'ına da kerîm demiştir. "O, Allahdır. O-' ndan başka hiç bir ilâh yoktur. O, kerîm Arşın Rabbidir" (Nemi, 26) Çünkü Arş, rahmetin iniş yeridir

Allah, Cebraîl'i de, "Muhakkak ki o, kerîm olan bir elçinin sö­züdür." (Tekvîr, 19) diyerek kerîm diye isimlendirmiştir. Buradaki kerîm, azîz anla­mındadır.

Cenâb-ı Allah, Süleyman (a.s.)'ın mektubunu da kerîm diye isimlendirmiş, "Muhakkak ki bana, kerîm bir kitab bırakıldı" (Nemi, 29).

O halde, bu, kerîm olan Rabbin, kerîm olan melek ile, kerîm olan bir ümmet için, kerîm olan bir peygambere indirdiği bir kitaptır. Eğer bu ümmet, o kitaba sarılırlarsa. kerîm bir mükâfata nail olmuş olurlar. [43]

31) Azîm         Başa Dön

"Andolsun ki Biz sana, tekrarlanan yedi ayet ile Kurân-ı Azîm'i verdik." (Hıcr 87)

Cenab-ı Hakk, kendisini Azım diye isimlendirerek, "O, yücedir, azimdir" (Bakara, 255)

Arştnı azîm diye isimlendirerek, "O, azîm olan Arşın Rabbidir" (Tevbe, 129)

Kitabını azîm diye isimlendirerek, "Ve, azîm olan Kur'ân'ı(verdik)" (Hicr. 87).

Kıyameti azîm diye isimlendirerek, "Büyük bir günde (di-riltileceklerdir). O günde, insanlar âlemlerin Rabbinin huzuruna dikilir" (Mutaffifîn, 5-6).

Zelzeleyi azîm diye isimlendirerek, "Muhakkak ki, kıya­met saatinin sarsması, büyük bir şeydir" (Hacc, 1).

Peygamberin ahlâkını da azîm diye isimlendirerek, "Muhakkak ki sen, büyük bir ahlâk üzerindesin " (Nûn, 4),

İlmi de, azîm diye isimlendirerek, Allahın sana olan lütfü büyüktür" (Nisa. 112).

Kadınların tuzağını da azîm diye isimlendirerek, "Muhakkak ki, sizin tuzağınız büyüktür" (Yûsuf. 28)

Firavun'un sihirbazlarının sihrini de azîm diye isimlendirerek, "Onlar büyük bir sihir yaptılar" (Araf, 116)

Sevabın bizzat kendisini de azîm diye isimlendirerek,

"Onlar gibi iman edip sâlih amel yapanlara Allah, bir mağfiret ve büyük bir ecir vadetmiştir." (Fetih. 29) ve münafıkların göreceği azabı da azîm diye isimlendire­rek, "Onlara büyük bir azab vardır" (Bakara, 7) buyurmuştur. [44]

32) Mübarek

"Bu mübarek bir zikirdir," (Enbiyâ 50) Cenâb-ı Hakk birçok şeyi bu isimle isimlendirdi. Meselâ Hz. Musa ile mukalemede bulunduğu yere

"mübarek" adını verdi. ''Mübarek vadîde, ağaçtan.." (Kasas, 30) Yine, sağladığı yararlar çok olduğu için zeytin ağa­cını da, "mübarek" diye isimlendirerek, "Mübarek bir zey­tin ağacından yakılır" (Nûr, 35).

Hz. İsâ'y da "mübarek" diye isimlendirerek, "Ve beni mübarek kıldı" (Meryem. 31).

Yağmuru da "mübarek diye isimlendirerek, "Ve gökten, mü­barek bir yağmur indirdik" (Kâf. 9) "içinde bulunan faydalardan ötürü" buyurmuş­tur. Yine Cenâb-f Hakk Kadir gecesini de "mübarek" diye isimlendirerek, "Muhakkak ki biz Kur'ân'ı mübarek bir gecede indirdik." {Duhân. 3) buyurmuştur. Buna göre Kur'ân mübarek bir meleğin mübarek bir gecede, mü­barek bir ümmet için. mübarek bir peygambere indirdiği mübarek bir zikirdir. [45]

“Elif, Lam, Mim” İle “Zâlike’l-kitabu” Kısmının Münasebeti

Cenâb-ı Hakk'ın sözünün sözü ile ilgisini açıklama hususundadır. Keşşaf sahibi şöyle demistir: '"Eğer sûrenin ismi kabul edersen, bu kısmının münasebeti durumda terkıbte birkaç vecih söz konusu olur.

Birinci vecih: in birinci mübteda, lâfzının

ikinci mübteda. "lâfzının da ikinci mübtedânın haberi, ikinci mübtedâ-nın da haberiyle beraber birinci mübtedânın haberi olması... Buna göre, " cümlesinin manası,"Bu, en mükemmel kitabtır." olur. Buna gö­re sanki O'nun dışında kalan kitabtar, O'nun karşısında noksandırlar ve bir kitab olmaya hak kazanan sadece odur. Meselâ senin, (erkek... odur) de­men de bunun gibidir. Bunun manası, erkeklerde bulunan güzel hususiyetleri kendisinde bulundurduğu için, "o, erkeklikte tamdır, mükemmeldir" demektir.

İkinci vecih: " lâfzının sıfat olmasıdır. Buna göre mana, "İşte O, vadedilen kitap budur."

Üçüncü vecih: lâfzının, mahzûf bir mübtedânın haberi olmasıdır. Buna göre bu. "Bu. elif lâm mimdir." demek olur. Bu tahlile göre ıfadesı de. ikinci haber olur Veya. lâfzının sıfat olması durumuna göre. den bedel olur. Bu takdirde de manası, "dili  "O da şudur" olur.

Dördüncü vecih: "in bir cümle, nun da diğer bir cümle ol­masıdır

Eğer ses makamında kabul edersen mübteda, da nın haberi olur. Buna göre mana şu olur: Bu indirilen kitab, en mükemmel bir kitabtır. mübteda. sıfat," lâfzından sonra gelen smı da haberdir. Yahutta, mahzûf bir mübtedânın ha­beridir Buna göre bu terkibin şekli şudur: Anlamı ise. "bu elif, lâm. mim harflerinden meydana gelen, şu kitabtır." Abdullah b. Mesûd, şeklinde okumuştur ki. bunun tahlili açıktır.

"Bu kitabta hiç bir şüphe yoktur." (Bakara. 2). [46]

“Lâ Raybe Fihi” İbaresi Hakkında         Başa Dön

Birinci Mesele

"kelimesi, şekke yakındır. Ayrıca bunda, şekde olmayan bir fazlalık vardır. Sanki de, bir sû-i zan bulunmaktadır.  Nitekim kendisi hakkında sû-i zan sahibi olduğun kimseye "Falancanın durumu beni işkillendirdi" dersin. Hz. Pevgamber'in "Sana şüphe vereni bırak, şüphe vermeyen şeylere geç" sözü de bu manadadır. Eğer,  kelimesinin, zamanın musibetleri manasında. Arabiarın sözlerinde kullanılmakta Olduğu; Allah'ın da: O'na zamanın belâlarının gelmesini gözetliyoruz" (Tûr 30) buyurduğu ve bu kelimenin, şâirin:

"Tıhâme ve Hayber'de, kalbimizde depreşen her şeyi yaptık, sonra da kılıçla* rımızı derleyip topladık!" dediği gibi kalbte depreşen gayz ve kin sebebleri hak­kında da kullanıldığı söylenirse, biz deriz ki, bu iki mana bazan şek manasını da ifade ederler. Çünkü, zamanın korkulan belâları da, kendisinden şüphe edilen bir şey gibi, ihtimal ifade eder. Kaİbte depreşen şey de kesinleşmemiştir. Buna göre Cenâb-ı Hakk'ın " sözünden murad, bu kitabın, hangi şekilde olur­sa olsun, herhangi bir şüpheye mahal olmasını reddetmektir. Bunun gayesi ise, bu kitabın doğruluğunda, Allah katından olması hususunda ve bir mucize olma­sında, her hangi bir şüphenin olmadığını ifade etmektir. Eğer bu ifadeden gaye, özellikle onun mucize olmasında herhangi bir şüphenin bulunmadığını iiade et­mektir dersen, bu. Cenâb-ı Hakkın "Eğer, kulumuza in­dirdiğimizden şüphe ediyorsanız " (Bahara 23) ayetıyle de bu yorum güçlendiği için. doğruya daha yakın bir mana ifade eder. Burada birkaç sual vardır.

Birinci sual: Bazı inançsızlar bu hususta ta'nda bulunarak, şöyle demişlerdir: "Eğer Cenâb-ı Hak. bizim tarafımızdan o kitabta şüphe olmadığını kastediyorsa, biz onda şüphe ediyoruz. Eğer. kendisince bu kitabta bir şüphe olmadığım kas­tediyorsa, bunun da herhangi bir manası yoktur." Buna cevabımız şudur: Bu ifadeden maksat. Kur an-ı Kerîm açıklık ve vuzuh bakımından öyle bir dereceye varmıştır ki, O'nda her hangi bir kimsenin şüpheye düşmesi yakışık almaz. Ger­çekten durum böyledir. Çünkü Arablar, fesahatte zirveye ulaşmalarına rağmen Kur'ân'ın en kısa sûresine muâraza ve mukabele etmekten âciz kalmışlardır. Bu da, bu ilâhi hüccetin açıklık bakımından, herhangi bir akıllı kimsenin onda şüp­he etmesinin uygun olmıyacağı bir dereceye ulaştığına şehadet eder.

İkinci sual: Cenâb-ı Hakk burada, bir başka yerdeyse, "Orada bir baş ağrısı da yoktur." (Saffat. 47) buyurmuştur Bunun hikmeti nedir'7 Buna cevabımız şudur: Araplar önce ehemmı (daha önemli olanı) sonra mühimi söy­lerler Burada en mühim olan husus ise, Kur'ân'dan her türlü şüpheyi nefyetmek­tir. Şayet sen, yerine, (Onda şüphe yoktur) demiş olsay­dın, bu ifade, burada değil de bir başka yerde kendisinde şüphe bulunan bir kitabın olduğu zannını uyandırırdı. Nitekim Cenâb-ı Hakk'ın,"Onda sarhoşluk yoktur" (Saffât. 47) sözünde, cennet içkilerinin dünya içkilerinden üstün­lüğü kastedilmiştir. Çünkü dünya içkilerinin aktı giderdiği gibi, ahiret içkileri aklı gıdermez.

Üçüncü suâl: Cenâb-ı Hakk'ın sözü. Kur'ân hakkındaki bütün şüp­heleri gidermeye nasıl delâlet ediyor? Buna şu şekilde cevap veririz: Ebu'ş-Şa'sâi, bu ayeti ref ile şeklinde okumuştur. Bil ki bu meşhur kıraat, tamamıy­la şüphenin Kur'ân'dan kaldırılmasını icâb ettirir. Bunun deliîi ise şudur: sözü. reybın mahiyetini nefyeder Mahiyeti nefy ise. mahiyetin fertlerinin herbiri-nin nefymi gerektirir. Çünkü mahiyetin fertlerinden bir fert bulunacak olsa, mahi­yetin kendisi de bulunmuş olur. Bu da mahiyetin nefyine ters düşer İşte bu ince­likten dolayı, sözümüz, Allah'tan başka bütün ilâhları nefyeder. sözümüze gelince, bu (Onda şüphe vardır) sözümüzün zıddıdır ki bu söz, mahiyetin bir ferdinin varlığını ifade eder ise, bu ıkı ifade arasındaki zıtlığın gerçekleşmesi için. mahiyetin fertlerinin tamamının yok­luğunu gerektirir. [47]

İkinci Mesele

Bu ayette, üzerinde vakfetmek meşhurdur Kıraat imamları Nâfî ve Âsım'dan, üzerinde vakfettikleri rivayet edilmiştir. üzerinde vakıf yapan kimsenin, cümle için bir haber takdir etmesi gerekir. Bunun bir benzeri de, Arap­ların (Zararı yok) ve (mahzuru yok) demeleridir Bu ikincisini Hi­caz ahalisi çok kullanır. Buna göre ayetin takdiri: " Onda şüp­he yoktur Onda hidayet vardır" şeklinde olur. Bil ki birinci kıraat daha evlâdır Çünkü buna göre, Kur'ân'ın bizzat kendisi hidayet olur. İkinci kıraata göre ise ya­ni üzerinde vakıf yapan kıraate göre ise kitabın bizzat kendisi hidayet ol­mayıp, "onda hidayet bulunduğu" manası meydana çıkar. Birincisi daha evlâdır. Çünkü, Kur'ân'da, Kur'ân'ın bir nur ve hidayet olduğu tekrar edilmiştir. En iyi Al­lah bilir.

(O Kur'ân) Muttakîler İçin hidayetin tâa kendisidir" (Bakara. 2). Burada birçok mesele vardır. [48]

"Hidayet"in Hakikati         Başa Dön

Hidayet; yol göstermekten (delillik yapmaktan) ıbarettir. Keşşaf sahibi ise, "Hidayet, arzulanan şeye bizzat

götürüp ulaştıran rehberliktir" demiştir. Başkaları da, "Hidayet, hidayete ermek ve ilim manasınadır" demiş­ler Birinci sözün doğruluğuna, ikinci ve üçüncü sözlerin yanlışlığına şu delâlet eder: Şayet, "hidayefin, bu ismi almasında, "arzulanan şeye bizzat götürüp ulaştıran" şey olmasına itibar edilseydi, hidayete erme olmadığında hidayetin bu­lunması imkânsız olurdu. Çünkü hidayete erme olmadığı zaman, delâletin hida­yete ulaştırıcı olması muhaldir, fakat Cenâb-ı i iakk'ın:

"Semûd'a gelince. Biz onlara doğru yolu gösterdik. Ama onlar körlüğü hidaye­te tercih ettiler" (Fussıiet. 17) ayetinin de gösterdiği gibi imkânsız değildir. Cenâb-ı Allah bu ayette hidayete erme olmadığı halde, hidayetin varlığından bahsetmiş­tir. Bir de Arapça'da "Ona yolu gösterdim ama o hidayete ermedi (doğru yolu bulmadı)" denilebilmektedir. Bu da bizim görüşümüzün doğruluğu­nu gösterir. Keşşaf sahibi (Zemahşerî), üç şeyi delil getirmiştir.

Birincisi: Delâletin hidayet karşılığında kullanılmasıdır. Nitekim Cenâb-ı Hakk, "hte bunlar, hidayete karşılık delâleti (sapıklığı) sa­tın alan kimselerdir" (Bakara. 16) ve "Mutlak bir hidayet üzerinde yahut apaçık bir delâlette(yiz)" (Sebe 24) buyurmuştur

İkincisi: Övgü makamında, "hidayete ermiş" manasına denilir. Şayet, arzulanan şeye ulaştıran rehberlik (kılavuzluk) hidayetin şartı olmasaydı, o insa­nın, hidayete ermiş olmakla nitelenmesi bîr övgü olmazdı. Çünkü o insana yol gösterilmiş olduğu   halde onun hidayeti bulamaması da muhtemeldi.

Üçüncüsü: {Hidayete erdi) fiili, (hidayete erdirdi) fiilinin muta-raat ifade eden (dönüşlü fiil) sîgasıdır. "Onu kırdım, o da kırıldı." "Onu kestim, oda kesildi" denildiği gibi, "Onahida­yet ettim, o da hidayete erdi" denilir Kırılmak ve kesilmek, kırmak ve kesmek fiillerinin mahiyetlerinden ayrılmadıkları gibi, hidayete ermenin de hidayetin ma­hiyetinden olması gerekir.

Birinci delilin cevabı şudur: Hidayet ile hidayete erme arasındaki fark açıkça görülmektedir Buna göre hidayet, saptırmanın.; hidayete ermek ise sapmanın zıd-dıdır. Bu sebeble hidayeti sapmanın zıddı olarak görmek imkânsızdır.

İkinci delilin cevabı şudur: Hidayetten istifade eden kimseye, "hidayete ermiş" denilir. Hidayetten istifade etmeyen kimseye "hidayete ermiş" denilmez. Bir de gayeye ulaştırmayan vasıta (vesile) yok hükmündedir. Üçüncü delile cevap şu­dur: Emre uymak, emretmek fiilinin mutavaatı (dönüşlü) sîgasıdır. Meselâ, "Ona emrettim, o da emre uydu" denilir. Bundan, emre uymanın, emredenin âmir olmasının şartlarından biri olması gerekmez. Aynı şekilde, onun hidayet edici olması, hidayete götürmesini gerektirmez. Keşşaf sahibinin bu iddi­ası, Arabların , "Ona yolu gösterdim ama o hidayete ermedi" ifa­desi ile çatışır. Cenâb-ı Allah'ın, Kur'ân'ı "Hidayet" olarak tavsif etmiş olması, "Hi­dayet, sadece ilimdir" diyen kimsenin sözünün yanlışlığını gösterir. Şüphesiz ki Kur'ân sadece ilim değildir. O halde, netice olarak diyebiliriz ki, "Hidayet sadece rehberliktir, yol göstermedir Yoksa, hidayete erme ve ilim değildir." [49]

"Muttaki" Kimdir?

" Arapça'da, Arapların ""O, onu korudu, o da korundu" sözünden alınmış bir ismi faildir. Bunun masdarı olan "Vikaye", son derece korunmak (sakınmak) manasınadır. Bunu iyice kavradıysa şimdi deriz ki: Cenâb-ı Allah burada övgü olarak "muttakî"yi zikretmiştir. Böyle olan bir kimsenin dünya işlerinde ve bilhassa din ile ilgili hususlarda muttakî ol­ması evlâdır. Bu da, o kimsenin ibadetleri yapması ve yasaklardan kaçınması ile olur. Alimler, küçük günahlardan kaçınmanın takvaya dahil olup olmadığında ih­tilâf etmişlerdir: Bir kısmı, küçük günahların ilâhî tehdide konu oldukları gibi, tak­vaya da dahil olduklarını söylerler Bir kısmı ise, dahil olmadıklarını söylerler. Bü­yük küçük bütün günahlardan tevbe etmenin farz olduğu hususunda bir ihtilâf yoktur. Anlaşmazlık sadece, "kişi" küçük günahlardan korunmazsa, muttakî is­mine mustehak olur mu olmaz mı?" hususundadır Hz. Peygamber (s.a.s.)in şöyle dediği rivayet edilmiştir:

"Kul. mahzurlu şeylerden kaçınmak için, mahzurlu olmayan şeyleri de terket-medikçe muttakîler derecesine ulaşamaz."[50]. İbn Abbas (r.a.)'dan şöyle dediği rivayet edilmiştir: "Muttakîler. arzularının meylettiği şeyi terketme hususunda, Al­lah'ın azabından sakınan ve Cenâb-ı Allah'tan gelen şeyi tasdik ederek de rah­meti ilâhîyeyi uman kimselerdir"[51]

Takvanın Manaları         Başa Dön

Takva "haşyet" vtazim ve saygıdan ilen gelen korkma) manasınadır Nitekim Allah Teâlâ, Nısâ Sûresinin başında                          'Ey insanlar. Rabbİnizden İttikâ edin (korkun)" (Nısâ i) buyurmuştur.

Hac Sûresı'nin başında da buna benzer bir ayet vardır. Şuarâ Sûresi'nde de "Hani, kardeşleri Nûh onlara, "ittikâ etmez misiniz

 "Hani, kardeşleri Nûh onlara, "ittikâ etmez misiniz?" yani "Al­lah'ı saymaz, Ondan korkmaz mısınız?" demişti" (Şuarâ. 106) buyurmuştur Aynı sözü Hûd, Sâlıh, Lût ve Şu'ayb (a.s.) kavimlerine söylemişlerdir. Ankebut Sûresi'nde de Hz. İbrahim (a.s), kavmine, "Allah'a ibadet edip ve Allah'tan korkun " (Ankebût. 16) demiştir Yine Cenâb-ı Allah, Cenâb-ı Allah1 tan, nasıl korkulması gerekiyorsa öyle korkun" (Ali tmran. 102). 'Azıklanın, çünkü azıkların en hayırlısı takvadır." ve "Hiçbir kimsenin başkasına hiç bir fayda vere­meyeceği günden 'korkunuz " (Bakara, 48) buyurmuştur.

Takvanın gerçeği, her ne kadar zikrettiğimiz şeylerse de. o, Kur'ân'da aslî ma­nası bazan iman, bazan tevbe, bazan taat, bazan günahı terk ve bazan de ihlâs olmak şeklinde yer almıştır. İman manasında olmak üzere. Cenâb-ı Allah. "Allah onlara takva kelimesini yani tevhidi, gerekli kıldı" (Fetih,26) İşte onlar, Allah'ın, kalblerini takva için imtihan ettiği kimselerdir" (Hucurât. 3): Şuarâ Sûresinde "Firavunun kavmine (gel): Onlar ittîkâ etmezler mi?" (Şuarâ. 11) yani "iman etmezler mı?" buyurmuştur. Tev­be anlamında ise, Hakk Teâlâ, "Şayet beldeler halkı iman edip ittikâ etselerdi..." (ATâf. 96) yani "tevbe etselerdi" buyurmuştur. Taat anlamın­da da, Hak Teâlâ, Nahl Sûresi'nde "Benden başka ilâh ol­madığını duyurasınız."diye... Öyleyse Beni sayıp itaat ediniz." (Nahl. 2) ve yine ay­nı sûrede "Allah'dan başkasından mı ittikâ edersiniz?" (Nahi, 52); Müminûn Sûresi'nde "Ben. sizin Rabbinizim, öyleyse Beni sayıp itaat ediniz" (Mü'mmûn. 52) buyurmuştur. Günahı terketmek manasında ise, "Evlere kapılarından girin. Allah'dan ittikâ edin " (Bakara, 189). Yanı, "Allah'a karşı günah işlemeyiniz" buyurulrnuştur İhlas manasındakı ittikaya gelince. Cenâb-ı Allah. Hac Sûresinde "Bu- kalblerin takvasındandır" (Hacc. 32) Yanı kalblerin ihlâsındandır, ve aynı manada "Ben'den ittikâ edin, (yani Bana karşı ihlaslı olunuz)" (Bakara, 41) buyurmuştur.

Bil ki takva makamı çok şerefli bir makamdır. Cenâb-ı Allah

'Hiç şüphesiz ki Allah, ittikâ edenlerle ve muhsinlerle beraberdir" (Nahl. 128) ve Allah katında en şerefliniz, en müttakî olanımzdır." (Hu­curât. 13) buyurmuştur. İbn Abbas (r.a.)'ın rivayetine göreHz. Peygamber (s.a.s.): "insanların en şereflisi olmak isteyen Allah'dan ittika etsin (korksun), insanla­rın en güçlüsü olmak isteyen, Allah'a tevekkül etsin ve insanların en zengini ol­mak isteyen, kendi elindekinden daha ziyade Allah'ın kudret elinde olana güvensin"[52] buyurmuştur. [53]

Takva Hakkında Bazı Tarifler

Hz. Ali (r.a.)de; "Takva, günahlara devam etmeyi ve yaptığı ibadetlerle aldan­mayı bırakmaktır" demiştir. Hasan el-Basrî, "Takva, Allah'tan başkasını Allah'a tercih etmemen ve bütün işlerin Allah'ın kudretinde olduğunu bilmendir" demiştir.

İbrahim b. Edhem, "Takva, mahlûkatın, senin lisanında; meleklerin, senin işle­rinde ve Arş meleklerinin de senin sırrında (göniünde) bir kusur bulamamasıdır." demiştir.

Vâkıdîde "Takva, insanlara karşı dış görünüşünü süslediğin gibi, Cenâb-ı Al­lah'a karşı sırrını (içini, gönlünü) süslemendir." demiştir. "Takva, seni Mevlâ'nın yasak kıldığı bir yerde görmemesidir" diye ve "Muttaki, Hz. Muhammed Musta­fa (s.a.s.)'nın yoluna girip dünyayı arkasına atan, nefsini ihlâs ve vefaya zorlayan ha­ram ve zulmü terkeden kimsedir" diye tarifler yapılmıştır Şayet muttaki için, Cenâb-ı Hakk'ın sözünde ifade ettiği şeyden başka hiç bir fazilet bulunmasaydı bile ona yeterdi.Çünkü insanlar için bir hidayet (rehberi) olan Kur'ân'm indirildiği Ramazan ayı..." {Bakara. 185) ayetinde Kur'ân'm insanlar için bir hidayet rehberi olduğunu açıklamış, ayetinde de "O'nun muttakîler için bir hidayet rehberi olduğu1 'nu söylemiştir Böylece bu husus, muttakîlerın, bütün insanlar olduğunu göste­rir. Demek ki muttakî olmayan, âdeta insan değildir. [54]

Kur'ân'm Muttakîlere Hidayet Olması İle İlgili Bazı Suâller     Başa Dön

Birinci suâl: Bir şeyin, hidayet rehberi ve delil olması, şahıslara göre değişmez. O halde, Kur'ân-ı Kerîm ni-

çin sadece muttakîler için hidayet rehberi kılınmıştır? Ve yine muttakî olan zâten hidayete ermiştir. Hidayete

ermiş olan, ikinci defa hidayete ermez. O halde Kur­an, muttakîler için bir hidayet rehberi olamaz.

Bu soruya şöyle cevap veririz: Kurân-ı Kerîm, muttakîler için bir hidayet reh­beri: onları Yaratanın varlığına, dinine ve peygamberinin doğruluğuna götüren bir kılavuz olduğu gibi, kâfirler için de bir rehberdir. Ancak Cenâb-ı Allah, hida­yete ermiş ve Kur'ân'dan istifade etmiş kimselerin sadece onlar olduğunu beyan edin. onları övmek için "muttakîleri" zikretmiştir. Nitekim Cenâb-ı Hakk, "Sen ancak o kıyametten korkanları uyarabilirsin." (Nâzıât 45) ve Sen, ancak zikre(Kur'ân'a)uyanı uyarabilirsin"(Yâsîn1ll) buyurmuş­tur Halbuki Hz. Peygamber (s.a.s.) de bütün insanlara gönderilmiş bir uyarıcı (mün-zir) idi- Kur'ân-ı Kerîm ise. Peygamber'ın inzânndan istifade edenlerin ancak on­lar olduğunu beyan edip bu insanları, yani muttakîleri zikretmiştir. yi, "maksada ulaştıran rehberlik (yol gösterme)" diye tefsir edenler zaten böyle bir sual soramazlar. Çünkü Kur'ân'm maksada ulaştırıcı olması ancak muttakîler hak­kındadır.

İkinci suâl: İçinde birçok mücmel ve müteşâbih ayet bulunduğu halde, Kur-ân'ın tamamı nasıl hidayet rehberi olarak vasfedilebilır? Aklın yol göstermesi ol­masaydı, muhkem müteşâbıhden ayırdedilemezdı. Öyleyse hakikatte yol göste­ren, Kur'ân değil "aklın yol göstermesi" olurdu. Bu manada olmak üzere, İbn Ab-bas (r.a.)'ı Haricîlere elçi olarak yolladığı zaman. Hz. Ali (k.v.)'nin şöyle dediği riva­yet edilmiştir: "Onlara Kur'ân'dan delil getirme. Çünkü Kur'ân iki yönü olan bir hasımdır"[55]. Eğer Kur'ân, bir hidayet rehberi olsaydı, Hz. Ali, Kur'ân hakkında böyle söylemezdi. Ve çünkü biz, bütün İslam mezheblerıntn Kur'ân'dan deliller getirdiklerini ve Kur'ân'm, bir yandan "cebr" bir yandan da "kader" konusunu açıkça ifade eden ayetlerle dolu olduğunu görürüz. Cebr ve Kader (ihtiyar) ko­nusundaki ayetleri bağdaştırmak ancak büyük bir zorlama ile mümkün olabilir. O halde Kur'ân, nasıl bir hidayet rehberi olabilir?

Buna cevabımız şudur: Bu müteşâbih ve mücmel ayetler, aklın ya da naklin yol göstermesi ile elde edilebilecek belirli bir manadan uzak olmayınca, o za­man Kur'ân'm hepsi bir hidayet rehberi olmuş olur

Üçüncü sual: Kur'ân'm hüccet olmasının doğruluğu, kendisinin doğruluğuna dayanan şeyler hususunda Kur'ân bir hidayet rehberi olamaz. Bu durumda, Kur-ân'ın Allah'ın zatını ve sıfatlın™ tanıma ve nübüvveti bilme hususunda bir hidayet rehberi olması imkânsız olur[56]. Bu tür bilgiler ise şüphesiz, maksad ve gayele­rin en şereflisidir. Kur'ân-ı Kerîm bu konularda hidayet rehberi değilse, Cenâb-ı Allah nasıl onun mutlak manada bir hidayet rehberi olduğunu bildirmiştir?

Buna cevabımız şudur; Kur'ân'ın, her hususta hidayet rehberi olması, "hida­yet olmasının" şartından değildir. Bilakis bazı konularda onun hidayet rehberi ol­ması, bu vasfı alması için yeterlidir. Bu da Kur'ân'm, dinî hükümleri bildirmede ya da akıllarda mevcut olan (bedihı hakikatleri) güçlendirmede bir hidayet reh­beri olması ile tahakkuk eder. ayeti, '"mutlak" ifadenin "umûm" ifade etmediğine, en kuvvetli delildir. Çünkü Cenâb-ı Allah, -Kur'ân-ı Kerîm'in, Ya­ratıcının varlığını, sıfatlarını ve peygamberliği isbat hususunda bir hidayet rehbe­ri olması imkansız olduğu halde- ifadede bir kayıtlama yapmadan, mutlak bir ifa­de ile Kur'ân'ın bir hidayet rehberi olduğunu söylemiştir. O halde, mutlak ifade­nin, umûmî bir hüküm ifade etmediği ortaya çıkmaktadır.

Dördüncü sual: Hidayet rehberi, açıklama ve açık olma hususunda, başkasını beyan edecek bir dereceye ulaşan şeydir Kur'ân-ı Kerîm ise böyle değildir. Mü-fessirler, zikrettikleri her ayet hakkında birbirine uymayan birçok söz söylemekte­dirler. Durumu böyle olan bir şey, başkasını beyan etmesi şöyle dursun, kendisi­ni bile beyan edemez. O halde, O nasıl bir hidayet rehberi olur?

Deriz ki: Her kim, birbirine zıt şeyleri söyleyip onlardan birisini diğerlerine ter­cih etmeden, tefsir hususunda konuşursa, işte bu sual o kimseye yöneltilir. Bize gelince, biz bu çeşitli sözlerden birini, deliller getirerek diğer görüşlere tercih et­tik. Binaenaleyh biz bu sualin muhatabı değiliz. [57]

Dördüncü Mesele

Keşşaf sahibi (Zamahşerî) şöyle demiştir:" in, i'rab itibarı ile mahalli merfûdur. Çünkü bu, mahzûf bir mübtedânın haberidir Veya ile birlik­te nin haberidir. Veya sözü mübtedâ, kendisinden önce ge­çen " de haberdir."  in hâl olarak mensûb olması da caizdir. Bu halde âmil olan ise ismi işaret veya zarfdır Belagatça en isabetli olan izah, geniş açıklamalardan kaçınarak şöyle demektir: başlıbaşına bir cümle, ya da elifba harflerinden başlıbaşına bir guruptur. ikinci bir cümle, üçüncü bir cümle ve dördüncü bir cümledir. Atıf harfi olmaksızın bu şekilde uyumlu olarak getirilmiş olması cihetiyle, bu cümlelerin ter­tibinde, belagatın inceliklerine ve hüsnü nazmın gereklerine uyulmuştur. Bu böy­ledir, çünkü, bu cümleler birbirinin boynuna kardeş gibi sarılmışcasına getirilmiş, ikinci cümle birinci ile, üçüncüsü ikinci ile, dördüncü de üçüncü cümle ile bütün­leşmiştir. Bunun izahı şudur: Cenâb-ı Allah önce, bu Kur'ân'ın, kendisi ile mey­dan okunulan (tahaddî yapılan) bir söz olduğuna dikkat çekmiş, sonrada O'nun "kemâlin zirvesinde olmak" sıfatını aldığını söyleyerek, ona işaret etmiştir. Bu da Kur'ân-ı Kerim'in, meydan okuma cihetinin bir ifadesi olmuştur. Sonra ona en ufak bir şüphenin ulaşmasını nefyetmiş, bu da onun kemâline bir şahit olmuştur. Da­ha sonra onun, "Muttakîler için bir hidayet rehberi" olduğunu ha­ber vermiş, bununla da etrafında hiç bir şüphenin dolaşamayacağı bir gerçek olduğunu anlatmıştır. Böyle güzel bir tertible dizilmekten başka bu dört cümlenin her birinde ayrı ayrı incelikler vardır. Şöyle ki: Birinci cümlede, bir hazif ve en gü­zel şekilde maksada işaret; ikinci cümlede, harfi tarifin ifade ettiği azamet (ulu­luk); üçüncüde, "rayb" kelimesinin zarfından önce getirilmesi; dördüncüde de hazıf, masdar olan "hüdâ"nın, vasıf olan "hâdî" yerme getirilmesi ve "hüdâ"nın da nekire olarak getirilmesi bu inceliklerdir. [58]

"Ki o muttakîler, gaybe inanırlar, namazı dosdoğru kılarlar ve kendilerine n-zik olarak verdiklerimizden infak eder (Allah yolunda harcarlar)" (Bakara. 3)

Bil ki bu ayet hakkında birçok mesele vardır.

Birinci Mesele         Başa Dön

Keşşaf sahibi şunu söylemiştir: ifadesi, mecrûr bir sıfat, mansûb bir medih ve mahzûf bir müb-

tedâyla merfû olmak üzere  kelimesinin sılasıdır. Mansûb bir medih olmasında takdir şudur:" "müttakîlerden. iman etmiş kimseleri kastediyorum" Merfû olması durumundaki takdir ise "muttakîler. şöyle şöyle olanlardır" şeklindedir. Veya mana bakımın­dan kelimesinden ayrı olarak, haberi," olan, mahallen mer­fû bir mübtedâdır. nın sılası (ilgi cümlesi) olduğu zaman sözü üzerinde vakfetmek güzel olur. ama bu tam bir vakf olmaz. Bu cümle den ayrı düşünüldüğünde. üzerindeki vakf, "vakf-ı tâm" olur. [59]

İkinci Mesele

Bazıları ayetinin, bu ayette bahsedilenler bizzat muttakîler olduğu için,"sözünün bir tefsiri gibi olması muhtemeldir, demişlerdir. Bu böyledir, çünkü muttaki iyilikleri işleyen ve kötülük­leri terkeden kimsedir Yapmaya gelince bu, ya kalbin fiili olur, bu da (Ki onlar iman ediyorlar) sözünün ifade ettiğidir, veya uzuvların fiili olur. Uzuvların dillerinin esası ise namaz, zekât ve sadakadır. Çünkü ibadetler, ya bedenî olur ki. bunların en üstünü namazdır, veya malî olur ki, bunun en efdaü de zekâttır. İşte bu sebepten ötürü Hz. Peygamber (s.a.s) namazı, "dinin direği", zekâtı ise 'İs­lâm'ın koprüsü diye adlandırmıştır. Müttakînin kötülükleri terketmesine gelince: "Muhakkak ki namaz hayasızlıktan ve kötülükten nehyeder" (Ankebûı 45)ayetinden dolayı, namaza dahildir. Doğruya en yakın olan. onların muttakîler olmasından dolayı, bu vasıfların " js&k "nın tefsiri olmama­sıdır. Bu böyledir, çünkü tam bir mutluluk, yakışmayan şeyleri yapmamak, yapıl­ması uygun olanları da yapmakla elde edilir. Terketmek. takvadır. Ful ise. ya kal­bin fiilidir ki, bu imandır, veya uzuvların işidir ki. bu da namaz ve zekâttır. Terk etmek olan takvayı Cenâb-ı Allah, iman, namaz ve zekât demek olan yapmadan, işlemeden önce getirdi, Çünkü kalb. gerçek inanç ve yüksek ahlâk nakışlarını kabul eden bir ayna gibidir. Levhanın ise ilk önce. üzerine güzel nakışların vurulabilmesi için, kötü nakışlardan temizlenmesi gerekir. Ahlâk hakkında söylene­cek söz de, böyledir. Bu sebepten dolayı Cenâb-ı Allah, uygunsuz hareketleri terketmek demek olan takvayı önce zikretmiş, ondan sonra yapılması gereken şeyi söylemiştir. [60]

Üçüncü Mesele

Keşşaf sahibi, "iman" kelimesi "emn" masdanndan "if'âl" vezninden bir masdardır Daha sonra, Arablar, birisi diğerini doğruladığında, bunu ifade etmek üze­re" ^"demişlerdir. Bu sözün.yani nun ifade ettiği ise

"Onu yalanlamaktan ve muhalefet olunmaktan emin kıldı" demek"olur. Bu fiil, "ikrar etti ve itiraf etti" manalarını ihtiva ettiği için, "bâ" harfi cerriyle geçişli olur, Ebû Zeyd'in, "Arkadaş bulacağıma inanamadım" yani "güvenemedim" sözüne gelince, bu cümledeki fiilinin hakikî manası, "emîn, sükûnetti ve mutmain oldum" şeklindedir Her iki şekilde de ayeti­nin manasının "gaybın varlığını itiraf eder ve hak olduğuna emîn olurlar" şeklinde olması güzel olur. [61]

İmanın Mahiyeti Hakkında Çeşitli Anlayışlar         Başa Dön

Diyorum ki, din örfünde "iman"ın müsemması (ne olduğu) hususunda, ehl-i kıble ihtilaf etmişlerdir. Bütün bunları dört gurupta toplamak mümkündür:

Birinci gurup: Bunlar, "iman, kalblerin ve azaların fiilleri ve dil ile ikrardır" di­yenlerdir. Mutezile, Haricîler, Zeydîler ve ehl-i hadis bu görüştedir. Haricîlere ge­lince onlar, Allah'a iman etmenin, Allah'ı tanımayı ve Allah'ın, kendisine kitap ve sünnetten naklî ve aklî delil vaz ettiği her konuyu içine aldığında; ister büyük ol­sun ister küçük, yapılmasını veya yapılmamasını emrettiği şeylerin hepsinde Al­lah'a itaat etmeyi içine aldığında ittifak ederek, bütün bu şeylerin hepsinin iman olduğunu, bu hasletlerden herhaftgi birini terketmenin ise küfür olduğunu söy­lemişlerdir.

Mutezile'ye gelince, onlar sözü "bâ" harf-i cerriyle müteaddi (geçişli) olduğunda imandan maksadın, tasdik olduğunda ittifak etmişlerdir. Bu sebep­ten dolayı denildiğinde, burdaki den maksat "tasdik etmek" olur Yani, "Falanca Allah'ı ve Resulünü tasdik etti." Farzları eda manası­na gelen, "iman"ın bâ harf-i cerriyle müteaddî olması mümkün değildir. Bu se-bebten ötürü, adam namaz kıldığında, oruç tuttuğunda, yani, "Fa­lanca, şunu tasdik etti." denilmez. Tam aksine, "Falanca Allah'ı tas­dik etti" denilir. Aynı şekilde"Allah için oruç tuttu ve namaz kıldı" da denilir. Buna göre bâ harf-i cerriyle müteaddî olan iman lâfzı, dilcilerin meto­duna göre carî olmuş olur. Ama iman lâfzı, bâ harf-i cerriyle müteaddî olmadan zikredildiğinde Mutezile, bu lâfzın, tasdik anlamına gelen lügavî manasından ay­rı bir manaya nakledilmiş olduğunda ittifak etmişlerdir

Sonra Mutezile, iman hususunda, bir kaç bakımdan ihtilâf etmişlerdir

1-) İman, farz olsun mendûb olsun veya söz, fiil ya da itikad bakımtndan olsun, her türlü taatı ifa etmekten ibarettir Bu görüş, Vasıl ibn Atâ, Ebu Hüzeyl ve Kâdî Abdulcebbâr'ın görüşüdür.

2-) Nafileler hariç sadece farzları yapmaktan ibarettir. Bu görüş de Ebû Ali el-Cübbaî ve Ebu Hâşim'in görüşüdür.

3-) İman, hakkında itahî tehdîdin bulunduğu her şeyden kaçınmadan ibarettir. Buna göre, Allah nezdinde mümin, her türlü kebairden kaçınan kimsedir. Biz in­sanlar bakımından ise, mümin; hakkında ilahî tehdîdin bulunduğu her türlü şey­den kaçınan herkestir. Bu. Nazzâm'ın görüşüdür Nazzâm'ın arkadaşlarından, "bir kimsenin bize ve Allah'a göre mümin olmasının şartı, bütün büyük günahlardan kaçınmasıdır" diyenler de vardır.

Ehl-i hadîs ise. iki husus zikretmişlerdir.

1-) Allah'ı tanımak tam bir imandır ve asıl olan budur Bundan sonra da her taat başlı başına bir imandır. Bu taatlerden hiç biri aslolan marifete (bilmeye) da­yanmadığı müddetçe, iman olmazlar. Böylece ehl-i hadîs, bile bile inkârın ve kal­bin inkârının küfür olduğunu iddia etmişlerdir. Bundan sonra, her masiyet de başlı başına bir küfürdür Hadisciler, marifet ve ikrar bulunmadığı sürece, taata dair herhangi bir şeyi iman; kalbin inkârı ve bile bile inkâr olmadığı müddetçe, her­hangi bir günahı küfür saymadılar. Çünkü "asıl" olmadan, "fer" tahakkuk etmez. Bu, Abdullah b. Saîd b. Küllab'ın görüşüdür

2-) Onlar, imanın bütün taatların ismi olduğunu iddia edip bunların hepsinin bir imanı meydana getirdiğini; bütün farz ve nafilelerin ise, bu imanın bütünün­den olduğunu belirtmişlerdir. Buna göre, farzlardan herhangi bir şeyi terkeden kimsenin, imanı noksanlasın nafile ibadetleri terk eden kimsenin ise, imanları nok-sanlaşmaz. Onlardan, imanın, nafileler hariç, farzların ismi olduğunu söyleyenler de vardır.

İkinci gurup: imanın, kalb ve dil ile birlikte olduğunu söyleyenlerdir. Bunlar da, birkaç görüşe ayrılmışlardır.

1) İman. dil ile ikrar ve kalb ile bilmektir. Bu, bütün fakîhlerin ve Ebû Hanîfe'nin görüşüdür. Sonra bunlar da. ıkı hususta ihtilâf etmişlerdir.

a) Kalbin bilmesinin hakikatinin ne olduğunda ihtilâf etmişlerdir Onlardan, bu hakikati, ister taklidi bir inanç, isterse delilden kaynaklanan bir ılım olsun, kesin bir inançtır diye açıklayanlar vardır Bu görüşü benimseyenler, taklıdî imana sa­hip olan kimsenin, müslüman olduğuna hükmeden ve çoğunluğu teşkil eden kim selerdir. Onlardan, bu hakikati, istidlalden kaynaklanan ilimle tefsir edenler de bulunmaktadır,

b) İmanın tahakkuk etmesinde muteber olan ilmin, neyi bilmek olduğu husu­sunda ihtilâf etmişlerdir.

Kelâmcılardan bir kısmı, bunun mükemmel ve tam olarak Allah'ı ve O'nun sı­fatlarını bilmek olduğunu söylemişlerdir İlim erbabının, Allah'ın sıfatları konusun­da ihtilâf çok olunca, muhakkak ki onlardan her gurup, kendisinin dışında kalan diğer gurupları "tekfîr" etmeye yönelmişlerdir.

Kelâmcılardan orta yolu tutanlar ise, bu husustaki muteber ilmin, Hz. Muham-med'in dininden olduğu kesin (zarurî) olarak bilinen şeyleri bilmektir, demişlerdir. Bu görüş sahiplerine göre, Cenâb-ı Hakk'ın ilmiyle âlim olduğunu veya zatının gereği âlim olduğunu, görülüp-görülemiyeceğini bilmesi, iman konusuna dahil

değildir.

2) İman, kalb ve dil ile birlikte tasdiktir Bu görüş, Bişr ibn Attâb el-Merîsi ile Ebû'l-Hasen el-Eşarî'nın görüşüdür. Kalbin tasdikinden maksat, kışının kalbinde kaim olan sözdür

3)  Bir gurup sûfînin görüşüdür. Buna göre, dilin ikrarı ve kalbin ihlâsıdır.

Üçüncü gurup: İmanın sadece kalbin işinden ibaret olduğunu söyleyenlerdir. Bunlar da iki görüşe ayrılmışlardır.

1) İman, kalb ile Allah'ı bilmekten ibarettir. Öyle ki, Allah'ı kalbiyle bilip, lisanıyla inkâr edip, bunu diliyle ikrar etmeden önce ölen kimsenin, imanı bütün bir mü­min olduğunu söylerler. Bu, Cehm b. Safvân'ın görüşüdür. Bu zat, kitabları, pey­gamberleri ve ahiret gününü tanımanın, imanın tarifine dahil olmadığını iddia et­miştir. el-Ka'bî'nin Cehm b. Safvân'dan naklettiğine göre Cehm, imanın, Hz, Mu-hammed'in dininden olduğu zarurî olarak bilinen şeyleri bilmekle beraber, Allah'ı bilmek olduğunu söylemiştir.

2) İman, sırf kalbin tasdikidir diyen görüştür, Bu, Hüseyin b. Fadl el-Becelî'nin görüşüdür.

Dördüncü gurup: İman, sadece dilin ikrarıdır, diyenler. Bunlar da ikiye ayrılırlar.

1) Dil ile ikrar etmek, sadece imandır; ancak dil ile ikrar etmenin iman olması­nın şartı, kalbte Allah bilgisinin meydana gelmiş olmasıdır Buna göre bu bilgi, dil ile ikrarın iman olmasının şartıdır. Ancak bu, imanın kendisine dahil değildir. Bu, Geylân b. Müslim ed-Dımeşkî ile el-Fadl er-Rakkaşî'nin görüşüdür. Ka'bî, bu­nun, Geylân'ın görüşü olduğunu kabul etmemiştir.

2) İman, sırf dil ile ikrardır. Bu da "Kerrâmiyye"ntn görüşüdür. Kerrâmiyye, mü-nafıkın dışının mümin, kalbinin ise kâfir olduğunu söylemişlerdir. Buna göre, münafıklar hakkında, dünyevî bakımdan müminlere, uhrevî bakımdan ise kâfirlere ait hükümler uygulanır. İşte bu söylediklerimiz, din ıstılahında, iman konusundaki görüşlerin tamamıdır.

Bizim taraftar olduğumuz görüş ise, imanın, kalbin tasdikinden ibaret olduğu­dur. Biz bunu söylerken, kalbin tasdikinin mahiyetinin ne olduğunu açıklamaya ihtiyaç hissediyor ve diyoruz ki:

Âlem sonradan meydana gelmiştir diyen kimsenin sözlerinin delâlet ettiği şey, âlemin "hudûs-sonradan meydana gelme" ile nitelendirilmiş olması değildir. Tam aksine bu lâfızların anlamı, bunu söyleyen kimsenin, âlemin hadis olduğuna hük-metmesidir; âlemin hâdıs olduğunun subûtuna hükmetmek ise, âlemin hadis ol­masından başka bir şeydir. Bir şeyin varlığına veya yokluğuna dair, zihnî olarak verilen bu hüküm, her dilde, hususî bir lâfızla ifade edilen bir iştir. Zihnî olarak verilen hüküm aynı olduğu halde, kalıp ve ibarelerin farklılık arzetmesi, bu zihnî hükmün, bu kalıplar ve ibarelerden başka bir şey olduğuna delâlet eder. Bir de, bu kalıplar o hükme delalet eder. Delâlet eden şey, delâlet edilen şeyden başkadır.

Sonra biz deriz ki, bu zihnî hüküm, ilimden başka bir şeydir; çünkü bir şeyi bilmeyen bir kimse de, bazen o bilmediği şeyle hüküm verir. Böylece, bu zihnî hükmün, ilimden başka bir şey olduğunu anlamış oluruz. O halde, kalbin tasdi­kinden maksat, bu zihnî hükümdür.

Burada, lâfızlarla ilgili bir konu kalmıştır ki, o da şudur: Arabça'da, tasdike ko­nu olan, bu zihnî hüküm müdür, yoksa bu zihnî hükme delâlet eden ibare ve ka­lıplar mıdır?

Bu husustaki sözün özünü, "usûl-ı fıkıh'ta anlatmıştık. Bu mukaddimeyi anla-dıysan deriz ki; iman, inanmakla birlikte Hz. Muhammed'in dininden olduğu ke­sinlikle bilinen her şeyi tasdik etmekten ibarettir.

Bu görüşümüzü isbat etmek için, tarifte geçen dört unsuru isbata muhtacız.

Birinci unsur: İman, tasdikten ibarettir. Buna birkaç husus delâlet etmektedir.

1) İman, Arabça'da, esasen tasdik manasında kullanılır. Şayet din ıstılahında tasdikten başka bir mana için kullanılırsa, bunu kullanan kimsenin Arabça ko­nuşmamış olması gerekir. Bu ise, Kur'ân'ın Arabça nitelendirilmesine ters düşer

2) İman, müslümanların dillerinde, en çok carî olan bir lâfızdır Şayet bu lâfız, asıl mânasının dışındaki bir manaya nakledilmiş olsaydı, bu nakledildiği yeni ma­nayı bilmeye dair sebepler çoğalır ve bu husus herkesçe bilinir, böylece de teva­tür derecesine varmış olurdu. Madem ki böyle olmadı, o zaman iman sözünün asıl manasında kullanılmaya devam ettiğini anlamış oluruz.

3) "Bâ" harf-i cerriyle geçişli olan "iman" lâfzının, asıl manasında kullanılmaya devam şttiğınde ittifak etmiştik. Bu sebeble, bu harf-i cerrle müteaddi olmayan iman lâfzının da böyle olması, yani aynı manayı ifade etmesi gerekir.

4) Cenâb-ı Hakk, bu kelimeyi Kur'ân'da zikrettiği her yerde, onu kalbe nisbet ederek zikretmiş ve meselâ şöyle buyurmuştur:

"Onlardan, kalbleh iman etmediği halde, ağızlarıyla, "iman ettik" diyenler var­dır" (Mâide, 41);

"Ve kalbi, iman ile dopdolu olduğu'halde" (Nahl, 106); "Allah onların kalblerine imânı yazdı" (Mücadele, 22);

"Fakat, biz islâm olduk, deyiniz. Henüz, iman kalblerinize girmemiştir." (Hucu­rât. 14).

5) Cenâb-ı Hakk, her nerede imanı zikretmişse, amel-i sâlihi de onunla birlikte zikretmiştir. Şayet amel-i sâlih imana dahil olsaydı, bu bir tekrar olurdu.

6) Cefiab-ı Hakk, çokça, imanı zikretmiş ve günahları da onunla beraber zik­retmiştir ve şöyle buyurmuştur:

"İman edip, imanlarına zulüm bulaştır mayanlar..." (Enam, 82)

"Müminlerden iki zümre birbiriyle döğüsürlerse aralarım (bulup) barış t irin. Eğer onlardan biri diğerine karşı hâlâ tecavüz ediyorsa siz, o tecavüz edenle, Allah'ın emrine dönünceye kadar savaşın " (Hucurât. 9)

İbn Abbas (r.a.) bu hususa, Cenâb-ı Hakk'ın

"Ey iman edenler, size Öldürülenler hakkında kısas farz kılındı" (Bakara. 178) ayeti ile üç yönden delil getirmiştir.

a-) Kısas, sadece kasten öldüren kimseye uygulanır. Buna rağmen Hakk Teâ-lâ, bu kimseye "ey iman edenler" diye hitab etmiştir ki bu da kas­ten adam öldürenin de mümin olduğunu gösterir.

b-) Cenâb-ı Hakk'ın:

"Her kim (öldürdüğü) kardeşinin kanından (kısasından) affolunursa..." (Bakara. 178) sözüdür. Bu ayette bahsedilen kardeşlik, iman kardeşliğinden başka bir şey değildir Çünkü Cenâb-ı Hakk;

"Müminler kardeştirler" (Hucurât, 10) buyurmuştur.

c-) "Bu rabbinizden bir hafifletme ve bir rahmettir" (Bakara, 178) Bunlar tse sa­dece, mümine yakışır. Bu konuda elde etmek istediğimiz şeye, Cenâb-ı Hakkın;

"İman edip de hicret etmeyenler.." (Enfal 72) ayeti delildir Bu ayet, Cenâb-ı Allah'ın

"İşte bunlar, meleklerin, öz nefislerinin zalimleri olarak canlarını alacağı kim­selerdir" (Nahl. 28) ve

"Onlar hicret etmedikçe, sizin onlarla hiç bir dostluğunuz yoktur" (Entâl, 72) ayet­lerinde hicreti terketme hususunda, büyük bir tehdit söz konusu olduğu halde, hicret etmeyen kimselere Cenâb-ı Allah "mümin" ismini vermiştir, onları mümin kabul etmiştir. Yine buna Allah'ın:

"Ey iman edenler! Sizin ve Benim düşmanım olanları dost edinmeyiniz," (Mumtahine. 1);

"Ey iman edenler! Allah'a ve Resulüne hıyanet etmeyiniz. Bile bile aranızdaki emanetlere de hıyanet etmeyin " (Enfâl 27) ve

"Ey iman edenler, Cenâb-ı Allah'a tevbe-i nasûh ile tevbe ediniz " (Tahrîm. 8) ayet­leri buna delâlet eder. Günahı olmayan kimseye tevbe etmesini emretmek mu­haldir. Halbuki Cenâb-ı Hakk;

"Ey müminler, hep birlikte Allah'a tevbe ediniz" (Nûr. 31) buyurmuştur. Bu ifa­denin, her mümin kimsenin günahkâr olduğunu gösterdiği söylenemez. Çünkü böyle değildir. Deriz ki: Farzet ki bu ayet günahkârlardan başkasına tahsis edil­miştir. Ama günahkârlar için de bu ayet bir delil olur.

İkinci unsur: İman lisanın tasdîkinden ibaret değildir. Bunun delili, Cenâb-ı Hakk'ın:

"İnsanlardan, inanmadıkları halde, "Allah'a ve Ahiret gününe inandık" diyen­ler vardır" (Bakara, 8) ayetidir. Allah Teâlâ, bu ayette onların mümin olmadıklarını bildirmiştir. Şayet Allah'a iman, dilin tasdikinden ibaret olsaydı, onların mümin sa­yılmaması olmazdı.

Üçüncü unsur: iman, mutlak tasdikten de ibaret değildir. Çünkü put vetağutu tasdik eden kimse "mümin" diye adlandırılmaz.

Dördüncü unsur: Cenâb-ı Hakk'ın bütün sıfatlarını tasdîk etmek imanın şartın­dan değildir. Çünkü Hz. Peygamber (s.a.s.), Allah'ın zatı gereği âlim olması veya ilmiyle âlim olmasını hatırından geçirmeyen kimsenin mümin olduğuna hükmetmistir Şayet bu ve benzeri unsurlar imanın gerçekleşmesi hususunda göz önün­de bulundurulması gereken muteber bir şart olsaydı, Hz. Peygamber (s.a.s.)'in bu hususları bilip bilmediğinde kişiyi denemeden, onun mümin olduğuna hükmet­mesi caiz olmazdı. İşte bütün bunlar imanın araştırılması hususundaki sözlerdir.

Eğer birisi "Burada iki şekil vardır:

1) Allah'ı aklî ve naklî delillerle tanıyan; bu tanıma işi tamamlanınca da, kelime-i şehâdeti söyleyecek kadar bile bir zaman bulamadan ölen kimsenin durumu... İşte bu durumda, bu kimsenin mümin olduğuna hükmederseniz, dil ile ikrar et­menin imanın gerçekleşmesi hususunda muteber olmadığına hükmetmiş olur­sunuz. Bu, icmâya terstir. Eğer bu kimsenin, mümin olmadığına hükmederseniz, bu da geçersiz olur. Çünkü, Hz. Peygamber (s.a.s.)

"Kalbinde zerre miktarı iman olan kimse, cehennemden çıkar.[62] buyurmuştur. Öyleyse, kalbi imanla böyle dolup taşan kimse nasıl mümin olmaz?

2) Allah'ı aklî ve nakli delillerle tanıyıp, kelime-i şehâdeti söyleyebilecek vakti de bulduğu halde, onu söylemeyen kimsenin durumu... Bu durumda, bu kimse­nin mümin olduğunu söylerseniz bu, icmâya ters düşer. "Mümin değildir" derse­niz. Hz. Peygamber (s.a.s.)'ın, mezkûr hadisinden dolayı, bu söz geçersiz olur. O halde, dili ile ikrar etmedi diye, bir insanın kalbinde imanın olmadığı söylenemez. Bunun cevabı şudur; Gazâlî, bu iki şekilde de. icmânm aksine, bu kimselerin mü­min olduğuna hükmetmiştir. Bir de, kelime-i şehâdeti ikrardan kaçınmanın hali; imanı olduğu halde günah işleyen kimsenin haline benzer. [63]

"Gayb"         Başa Dön

"Gayb" kelimesinin, ısm-i fail yerine geçen bir masdar olduğu söylenmiştir, "savm" masdarının "sâim" (oruç tutan) manasına, "zûr" masdarının "zâır" manasına ism-i fail olarak kullanılması gibi...

Sonra Cenâb-ı Allah'ın (Onlar gayba iman ederler) ayeti ile ilgili iki görüş vardır:

Birincisi; Ebû Müslim el-lsfahanfnin tercih ettiği görüştür. Buna göre " sözü, müminlerin sıfatıdır Buna göre ayetin manası: "Müminler, Al­lah'a, huzurunda iken iman ettikleri gibi gıyaben de iman ederler; müminlerle kar­şılaştıkları zaman "iman ettik" deyip, liderleri ile başbaşa kaldıklarında ise "Biz, sizinle beraberiz. O müminlerle alay ediyoruz" diyen münafıklar gibi değil. Bu­nun bir benzeri de Cenâb-ı Hakk'ın;   

"Bu, gıyabında kendisine hakikaten hainlik etmediğimi bilmesi içindir" (Yûsuf. 52) ayetidir. İnsan, bir başkası için: "Falanca, senin gıyabında da ne güzel arkadaştır" der Bütün bunlar, müminlerin zahirlerinin bâtınlarına uygun olması ve halleri, kalblennde iman namına bir şey olmadığı halde ağızlan ile "iman ettik" diyen münafıkların hallerine benzememesi sebebi ile, müminler için bir medh-ü senadır.

İkincisi; ekseri müfessirlerin görüşüdür. Bu görüşe göre "Gayfrduyu organları tarafından idrak edilmekten uzak olandır." Sonra, "gayb", "kendisine delâlet eden bir şey bulunan" ve "kendisine delâlet eden bir şey bulunmayan" diye iki kısma ayrılır Buna göre ayetinden kastedilen, müminlerin tefekkürleri ve istidlalleri ile kendisine iman etmiş olmalarından dolayı bir delili bulunan gayba iman ettikleri için muttakîlerı bir övmedir. Bu izaha göre,  ayetine, Allah'ı, sıfatlarını, ahireti, nübüvveti, dinî hüküm ve emirleri bilmek girer. Çünkü istidlal yolu ile bütün ilimleri elde etmek çileli bir yoldur Böylece bu büyük bir övgüye hak kazanmaya vesile olur

Ebû Müslim el-İsfahânî, kendi görüşüne birkaç delil getirmiştir.

1-) Cenâb-ı Hakk'ın:

"Onlar sana İndirilene ve senden önce indirilen (semavî kitaplara) iman eder, ahirete kesin olarak inanırlar." (Bakara, 4) ayeti, "gayb" olan şeylere imanı ihtiva etmektedir. Şayet;

"Onlar, gayba iman ederler" (Bakara 3) sözünden maksad da, gayb olan şeyle­re iman etmek olsaydı, kendisi atfedilen şeyin (ma'tûf) kendisine atfedilen şey (ma1 tufun aleyh) ile aynı olması gerekirdi, bu ise caiz değildir.

2-) Şayet o ayetin (Bakara, 4) ihtiva ettiği hususları, "gayba iman etme" mana­sına hamledersek, bu durum, insanın gaybı bildiği hükmünü vermeyi gerektirir ki bu. Cenâb-ı Hakk'ın:

"Kendinden başka kimsenin bilmediği gaybm anahtarları Onun kalındadır."

(Enam, 59) ayetinin aksine bir hüküm olmuş olur. Ama bizim (Ebû Müslim) söyle­diğimiz manada anlaşılırsa, böyle bir mahzur ortaya çıkmaz.

3-) "Gayb" lâfzı, sadece hazır olması mümkün olan kimseye ıtlak edilebilir. Bu­na göre, "Gayb" lâfzını, Allah'ın zatına ve sıfatlarına nisbet etmek caiz olmaz. Öy­leyse "den murad, gayba inanmak olsaydı, bu takdirde Allah'ın zatına ve sıfatlarına iman etmek, bu ayetin manasına girmezdi ve bu ayetin konu­su da ahirete iman olurdu. Bu ise caiz değildir. Çünkü imanın en büyük rüknü. Allah'ın zatına ve sıfatlarına iman etmektir. O halde "gayb" lâfzını, aslolan şeyin dışarıda kalmasını gerektirecek bir manaya hamletmek nasıl caiz olur?Ama biz bu lâfzı, tercih ettiğimiz manaya hamledersek bu mahzurdan kurtulmuş oiuruz.

Ebû Müslim'in birinci deliline cevab: ayeti, genel olarak gaybî hakikatlere imanı: ayeti de, bazı gaybî hakikatlere imanı içine alır. Bu mufassal olanın mücmel olana atfı kabilinden olur ki bu caizdir Nitekim Cenâb-1 Hakk'ın Allah'ın meleklerine veCebrâil ile Mîkâil..."(Bakara, 98) ayetinde olduğu gibi.

İkinci delile cevab: Bize "gâib" olan birtakım şeylere inanmış olmamız husu­sunda münakaşa yoktur. O halde böyie bir tahsis, her iki yönden de (icmâlen de tafsilen de) gerekil olur

"Kul, gaybı biliyor, diyor musunuz,demiyor musunuz?" denilirse, biz deriz ki: Gayb'ın "kendisine delâlet eden bir şey bulunan ve "kendisine delâlet eden bir şey bulunmayan" diye iki kısma ayrıldığını yukarıda açıklamıştık. Kendisine delâ­let edecek bir şey olmayan gayba gelince, bunu ancak Cenâb-ı Hakk bilir Ken­disine delâlet edecek bir şey olan gayba gelince, senin "Biz, kendisine delâlet edocek bir deüli olan gaybı biliyoruz" demen imkânsız degüdir O zaman, sez, bu gaybı, her hangi bir karışıklığa meydan vermeden, ifade eder. Bundan dolayı âlimler şöyle demişlerdir: Görülenle, Qâîb olana istidlalde bulunmak, bir delil çe­şididir.

Üçüncü delile cevabımız: Biz, "gayb" lafzının, ancak hazır olması mümkün olan bir şey hakkında kullanılabileceğini kabul etmiyoruz. Buna delil de, kelâmcıların, "Bu gâib olanı hazır olana katmak batandandır" demeleri ve bu ifadelerindeki ' gâib" sözü ile, Allah'ın zatını ve sıfatlarını kastetmiş olmalarıdır. Allah en iyi bilendir. [64]

Şiilerin Görüşü

Bazı şifler, ayetteki "gayb" lâfzından muradın, Allah Teâlâ'nın Kur'ân ve hadislerde geleceğim vaaddenığı Mehdî'yi Muntazar (Beklenen Mehdî) o'duğunu söy­lemişlerdir. Bunların Kur'ândan delilleri şu ayettir:

"Allah, içinizden iman edip sâlih ameller işleyenlere, yemin ile vadetti ki ken­dilerinden evvel gelenleri nasıl (kâfirlerin) yerine geçirdi ise onları da muhakkak yeryüzünde (müşriklerin) yerine geçirecek" (Nûr. 55) Hadislerden delilleri ise Hz. Peygamber (s.a.s.)'in şu hadisidir. "Dünyanın ömründen tek bir gün bile kalsa, Cenâb-ı Allah, ismi ismimle, kün­yesi künyemle aynı olsn, ehl-i beytimden bir adamın çıkışına kadar o günü uzatır. O zai, daha önce zulüm ve cefa ile dolmuş olan yeryüzünü adaletle dolduracaktır.[65] Bil ki mutlak olan bir sözü, deiii olmaksızın tahsis etmek yanlıştır. [66]

Namazı İkame Etmek         Başa Dön

Müfessirler "Namazın ikâmesi" konusunda birçok görüşler ileri sürmüşlerdir:

Birincisi: Namazın ıkamesv namazın farzları, sünnet­leri ve âdablannda hiçbir eksiklik olmadan, tâdili er­kan iie ve devamlı kılmaktan ibarettir.

İkincisi: Namazın ikâmesi, namaza devam etmekten ibarettir. Nitekim Cenâb-ı Hakk 'Onlar, namazlarına devam edenlerdir." (Meâriç. 34) "Onlar, namazlarına devamlıdırlar." (Meâriç. 23) buyurulmuştur Bu. pa­zardaki mal rağbet görüp tükendiğinde bunu iade için Arapların söylediği" (piyasa yükseldi) sözünden alınmıştır. Buna göre, "namazın ikâ­mesi' ona rağbet edilmesi manasınadır Çünkü, namaza devam edildiği zaman, o. arzuların kendisine temayül edip çokça rağbet gören bir şey gibi olur. Namaz kılınmadığı zaman ise, âdeta kendisine rağbet edilmeyen ve revaç bulunmayan bir şey gibi olur.

Üçüncüsü: "Namazın ikâmesi", onu eda etmek için, her şeyden kendini tecrid edip, edasında bir gevşeklik göstermemekten ibarettir, Bu mana da, Arapların "Kendini iyice işe verdi" ve "Harb, ayaklan üze­rine kalkt: (yani kızıştı)" ifadesinden alınmıştır. Bu ifadenin zıddı, ve dır Bu kişi gecikip yavaş davrandığı zaman söylenir ki manası "İşten geri durdu ve işe karşı gevşeklik gösterdi" demektir.

Dördüncüsü: Namazın ikâmesi, edasından ibarettir. Eda edilmesi, "ikâme" mas-üarı ile ifade edilmiştir, çünkü, kıyam (ayakta durmak) namazın rükünlerinden bi­risidir Nitekim namaz, "kunût", 'Tukû" ve '"sucûd" kelimeleri ile de ifade edilir. Ayrıca, Araplar, kişi namaz kıldığı zaman, içinde tesbihat olduğu için, (teş­bih etti) fiili ile bunu ifade etmişlerdir Cenâb-ı Hakk "Eğer o, teşbih edenlerden olmasaydı..." (Saffat. 143) buyurmuştur. Bil ki "ikâme' kelime­sinin, kendisi ile büyük bit övgünün ifade edildiği bir manaya hamiedılmesi evlâ­dır Bu büyük övgü ise ancak onu, "rükünlerinde ve şartlarında hiç bir eksiklik bırakmaksızın namaza devam etmek" manasına hamletmekle elde edilir. Bunun için, askerlere erzak dağıtan kimse, hiç bir eksiklik ve azaltma yapmaksızın, her­kesin hakkını tam olarak verdiğinde "kayyim" diye isimlendirilir. Bundan ötürü Allah Teâlâ, "kâim" ve "kayyûm" olarak isimlendirilir, Çünkü O'nun varlığının de­vam etmesi ve yine kullarına nzık yağdırmasının hep sürüp gitmesi gerekir. [67]

"Salât", Yani Namazın Manası

"Salât",  (Namaz) kelimesi hakkkımında birçok görüş söylenmiştir.

Birincisi:   O, dua manasınadır.  Şair, bu manada, şöyle demiştir: "Rüzgar sevgilinin küpünü devirmek istedi de. adam da onun küpü için duâ etti ve tekbir getirdi "[68].

İkincisi: Hârzencî, bu kelimenin iştikakının, cehennem manasına gelen kelimesinden olduğunu söylemiştir. Bu kelime de, Arapların, deyneği ateşe tutup doğrulttuğu zaman demelerinden alınmıştır. Buna göre, namaz kı­lan kimse, sanki ağacı ateşe tutup düzeltenin yaptığı gibi, zahirini ve bâtınını (içi­ni ve dışını) düzeltmeye gayret etmektedir.

Üçüncüsü: "Salât" lâfzı, devam etmekten ibarettir.  Bu, Cenâb-ı Hakk'ın "Kızgın bir ateşe girecek" (Gâşiye, 4) ve "Alev­li ateşe girecek" (Leneb, 3) ayetlerindeki fiilinden alınmıştır Yarışta ikinci gelen ata da "musailî" denilir.

Dördüncüsü: Keşşaf sahibi, "salât," fiilinden, fa'letun vezninde bir mas-dardır. Nitekim "Zekât" da fiilinden bu vezinde masdardır. Salât kelimesinin şeklinde vav harfi ile yazılması ise fehamet (azamet) manası taşıması içndir. " fiilinin aslî manası, uylukları hareket ettirmektir. Namaz kılan kim­se de, rükû ve secde yaparken böyle yapmaktadır. Dua eden kimseye de "musailî" denilmiştir Çünkü onun duadaki huşu hali, namaz kılanın rükû ve secdesindeki haline benzer.

Derim ki burada iki konu vardır:

Birinci konu: Keşşaf sahibinin, "salât" lâfzı için ileri sürdüğü bu iştikak, Kur-ân'ın hüccet olması hususunda büyük bir tenkide yol açar Çünkü "salât" keli­mesi, insanların dilinde çok kullanılan lâfızlardan biridir. Onun, "uyluklarını hare­ket ettirmek" manasından iştikak ettiği iddiası, rivayet ehli (dilciler) arasında pek bilinmeyen bir açıklama tarzıdır. Eğer, salât kelimesinin manasının, aslında (Zamahşerı'nin) zikrettiği gibi olup, sonra bu mananın, ancak birkaç kişi tarafından bilinebilecek kadar gizli ve silik kaldığının söylenmesini caiz görürsek, bu durum diğer lâfızlarda da caiz olur. Eğer bunu caiz görürsek, bu lâfızların Hz. Peygamber (s.a.s.) zamanında, başka manalar için icat edilmiş olduğu, bu lâfızlardan Al­lah'ın muradının bu manalar olduğu; ne var ki bu manaların, salât lâfzında oldu­ğu gibi, zamanımızda gizli kalıp silik bir hale gelmiş olabileceği ihtimallerinden ötürü, bu lâfızlardan Allah'ın muradının, şu anda anladığımız manalar olduğunu söylememiz mümkün olmaz. Müslümanların icmâı ile bu batıl olunca, Keşşaf sa­hibinin söylediği bu iştikakın (türetişin) merdûd ve batıl olduğunu anlarız.

ikinci konu: Namaz dinî bir tabir olarak, başlangıcı "tahrîm" (iftitah tekbiri), so­nu "tahlil" (selâm) otan ve birbirini takip eden hususî birtakım fiillerden ibarettir. Bu isim, farz ve nafile namazların hepsi için kullanılır Ancak bu ayetteki "salât" lâfzından maksat, farz olan namazdır. Çünkü, kurtuluşun kendisiyle tahakkuk et­tiği namaz, farz olan namazdır.

Bir de, Hz. Peygamber {s.a.s.), bedevî bir Araba, farz olan namazın niteliklerini izah ettiğinde, o bedevî, "Allah'a yemin ederim ki, bundan ne fazla ne de eksik yaparım" deyince, Hz. Peygamber (s.a.s.) "Eğer sözünde durursa, kurtuldu."[69] buyurmuştur. [70]

Rızık         Başa Dön

Arabça'da "rızık", pay ve hisse demektir. Cenâb-ı Hakk "Sizi   rızkımızla,   şükredeceğimiz yerde, onu vereni mi yalanlıyorsunuz?" (Vakıa, 82) bu­yurur Yani, bu şeydeki nasibinize: "Hazz" lâfzı kişinin nasîbi olup, başkasına de­ğil, sadece ona mahsus olan şey demektir. Bazı ulemâ ise, "rızk"yenilen veya 'kullanılan her şeydir, demişlerdir ki, bu bâtıldır. Çünkü Cenâb-ı Hakk, bize rızık olarak verdiği şeylerden intakta bulunmamızı emrederek, "Ve, size verdiğimiz rızıklardan infak ediniz" (Münâfıkûn) 10) buyurmuştur. Şayet "rızık", yenilen şey olsaydı, onu harcamak mümkün olmazdı. Diğerleri ise, "rı-zık", malik olunan şeydir demişlerdir ki, bu da yanlıştır. Çünkü, insan bazen: "Al-lahım. bana nzık olarak sâlih bir çocuk, sâliha bir zevce ver" diye dua eder de, fakat o ne böyle bir çocuğa, ne de böyle bir hanıma mâlik olamaz. Yine kişi, "Ey Allahım! Bana rızık olarak, kendisiyle yaşayacağım bir akıl ver" der; halbuki akıl bir mülk değildir Ve yine, hayvanların rızıkları vardır, fakat mülkleri yoktur.

Din ıstılahında "rızk"ın manasına gelince, ulemâ bunda ihtilâf etmiştir.

Ebû'l-Hüseyin el-Basrî, "rızık", Cenâb-ı Allah'ın bir canlıya bir şeyden fayda­lanma imkânı verip, başkalarının, onun o şeyden faydalanmasına mânı olmaları­nı engellemesidir. Biz, "Cenâb-ı Allah, bize rızık olarak mallar verdi" dediğimiz zaman, bunun manası, "O, o mallardan bize istifade imkânı verdi" demektir. Biz, Cenâb-ı Allah'tan bizi bir mal ile rızıklandırmasını istediğimiz zaman, bununla  o malı sadece bize tahsis etmesini, bir hayvanı rıziklandırmasını istediğimiz zaman, bununla o rızkı, sadece, o hayvana tahsis etmesini kastediyoruz. Cenâb-ı hakk, o hayvana o Haktan faycalanma imkânı verip, hiç kimse o hayvanın o rızıktan faydalanmasına mâni olmadığı zaman, ancak o rızık ve o hayvana has olmuş olur.

Mu'tezile. rızkı bu manada anladıkları için. haram nzık olma? demişlerdir. Biz ise, haram rızık olur. diyoruz. Arkadaşlarımız, buna iki yönden deli! getirirler

1) Lügat ıtirabıyla "rızk ; beyan ettiğimiz gibi, pay ve nasîp demektir. Haram dan faydalanan kimse için bu haram, onun nasibi ve payıdır. Bu sebeple hara­mın, onun nzkı olması gerekir.

2) Cenâb-ı Hakk,

"Yeryüzünde hiç bir canlı yoktur ki, rızkı Allah'a ait olmasın " (Hud, 6) buyur­muştur. Adam, ömür boyu yaşar, çatıp çırpmasından başka hiç bir şey yemez. Bu sebeble de, ömür boyu kendi rızkından hiçbir şey yemedi denilmesi gere­kiri... Muteziİe'ye gelince onlar Kitap, sünnet ve mana ile ıhticâc etmişlerdir.

Kitaptan olan delilleri ise şunlardır:

1)  Cenâb-ı Hakk,

"Onlara nzık olarak verdiklerimizden infak ederler" (Bakara 3) buyurarak, mü­minleri, Allah'ın kendilerine vermiş olduğu nzıktan infak ettikleri için, rnedhetmiş-tır. Şayet haram rızık olsaydı, onlar haramdan infak ettikleri zaman, medhe ve övgüye hak kazanmiş olmaları gerekirdi ki, bu da ittifakla geçersizdir.

2)  Şayet  haram şey nzık olsaydı, gasbeden kimsenin, gasbetlığı şeyden, Cenâb-ı Hakk'ın:

"Ve. size rızık olarak verdiklerimizden infak ediniz" (Münâfifcûn 10) ayetinden do­layı, infak etmesi caiz olurdu Halbuki müslümanlar gasbeden kimsenin gasbet-tıği şeyden inîak etmesinin caiz olmadığında, tam aksıneonu sahibine vermesinin vâcib olduğunda ittifak etmişlerdir. Bu da, haramın nzık olmadığına delâlet eder

3)  Cenâb-ı Hakk"m "De ki: Allah'ın size indirip de, sizin bir kısmını haranı bir kısmını da helâl yap­tığınız (saydığınız) rmk hakkında ne dersiniz?Söyleyin bakalım.' De ki: Yoksa Al­lah mı size izin verdi?" (Yûnub 59) ayetidir Böylece Cenâb-ı Hakk, Allah'ın rızkını haram kılan kimsenin. Allah'a iftira etmiş olduğunu açıklamıştır. Bu sebeble, ha­ramın rızık olmadığı ortaya çıkmış .olur.

Sünnette;; delillerine gelince. Ebu'l-Huseyin’in, Kıtâbul-Gurer'de  Safvân b. Umeyye'den rivayet ettiği hadistir Safvân b. Umeyye şöyle demiştir: Hz. Peygam-ber'ın yanında idik.Tam o sırada, O'na. Amr b. Gurre gelerek, O na, "Ey Allah'ın Resulü, Al'ah bana, şakaveti takdir etti. Bu sebebie, elımlo defimi çalmaktan baş­ka bir nzık kapısı göremiyorum; binaenaleyh bana, ahlâksızlık telkin etmediği sü­rece, şarkı söylemem konusunda izin ver" deyince Hz. Peygamber (s.a.s):

"Sana ne izin, ne ikram, ne de nimet vardır. Ey Allah'ın düşmanı, yalan söyle­din. Şüphesiz ki Allah sana, güzel nzıklar verdi, ama sen, Allah'ın sana helâl ola­rak verdiği rızkın yerine, sana haram kıldığı rızkını tercih ettin. Şayet, bu söyledi­ğinden başka bir şey söylersen, senin canım vakarım " der

Mana itibariyle (aklî yönden) delillerine gelince, Cenâb-ı Hak, mükellefi, ha­ramdan faydalanmaktan men etti. Başkasına da, onun haramdan istifade etmek­ten tnen etmesini, emretti. Bir şeyi almaktan ve ondan istifade etmekten men o'u-nan kimseye, "O şey onun rızkıdır" denilemez. Görmüyor musun ki, "Hükümdar askerlerini, almalarım menettiği mal ile rızıklandırmıştır, demlemez. Bunun yerine şöyle denilebilir- Hükümdar, ordusunu, almalarına imkân vererek, onları ondan menetmeyip ve ayrıca başkalarına da, mâni olmaların! emretmediği bir maldan rızıklandırmıştır.

Taraftarlarımız, Mutezilemin ayetlerle getirmiş oldukları delillere, şöyle diyerek cevap vermişlerdir: Her ne kadar haram ve helâl nzık Allah'dan ise de, ne var ki O'nun hakkında, "Ey sonradan olanların, Arşın ve Kürsî'nin yaratıcısı' denilir de, "Ey köpeklerin, domuzların yaratıcısı" denilmez. Ve. Cenâb-ı Hakk. "Kendisinden. Allah'ın kullarının içtiği bir pınar" (,,tsan 6) buyurur. Her ne kadar kâfirler de O'nun kulu iseler de, Cenâb-ı Allah, bu ayette, "kul" is­mini muttakî kimselere tahsis etmiştir. Burada böyledir: Her ne kadar haram da nzık ise, Cenâb-ı Hakk "rızık" ismini bir şeref olarak sadece helâl oiana vermiştir. Mutezilenin, mezkur haberi delil getirmelerine karşı, arkadaşlarımız, bu hadisin bizim için delil olduğunu söylemişlerdir Çünkü Hz. Peygamber (s.a s.) "Sen. Al­lah'ın sana haram kıldığı rızkını tercih ettin" sözü. haram olan şeyin de nzık oldu­ğu hususunda açık bir ifadedir, Mana bakımından (akli bakımından) getirdikleri delile de, "Bu mesele sırf dil ile ilgilidir. Bu ilgi de. 'Haram, nzık olarak adlandırı­labilir mı, adlandınlamaz mı? lâfızlarda aklî delillere yer yoktur?" diyerek cevap vermişlerdir. En iyi Allah bilir. [71]

İnfak             Başa Dön

Aslında "infak", malı elden çıkarmaktır. Bu da bir malın müşterisi çoğaldığı zaman, bu hali ifade için söyle­nen " (Mal iyice tükendi) cümlesinden, ve hayvan ölüp canı çıktığında söylenen (Hayvan tükendi) cümlesi bu manadadır Köstebek yuvasına da, köstebek oradan çıktığı için denilir. Cenâb-ı Allah'ın "Yeryüzünde bir tünel araman" (En'am. 35) ayetmdeki "  kelimesi de aynı köktendir. [72]

Onuncu Mesele

Cenâb-ı Hakk'ın "Rızık olarak size verdiklerimizden bir kısmını infak ederier"(Bakara,3) ayetinde birçok faydalar vardır.

Birincisi: Cenâb-ı Hakk, onları israftan ve yasaklanan saçıp savurmadan ko­rumak ve alıkoymak için bu ifadenin başına da ba'ziyyet (bir kısmı) ifade eden " y " harf-i cerrini getirmiştir.

İkincisi: Ehemmiyetli olduğunu göstersin diye, mefulu fiilden önce getirmiştir. Sanki, bu ifade ile, Cenâb-ı Allah, "Onlar, mallarının bir kısmını tasadduk etmek için ayırırlar" demiştir,

Üçüncüsü: Ayette bahsedilen, "infak" lâfzına farz olan da mendub olan da dâ­hildir.

Farz olan infak birkaç çeşittir. Birisi, zekâttır. Bu, Cenâb-ı Hakk'ın,

"(O biriktirdiği mallan) Allah yolunda infak etmez (harcamazlar) " (Tevbe, 34) şek­linde Kenz ayetinde ifade ettiği husustur.

İkincisi, kişinin hem kendisine hem bakmakla yükümlü olduğu kimselere yap­tığı harcamalardır.

Üçüncüsü. Allah yolundacihadetmek için harcamaktır. Mendûb olan harca­malara gelince, buna da infak denir Çünkü Cenâb-ı Hakk,

"Sizden birine Ölüm gelmeden önce, si2e rıztk olarak verdiklerimizden harca­yınız" (Munâfikün. 10) Allah Teâla, buradaki infâk ile, bu ayetin devamında bulunan

"Tasaddukta bulunup da ben de sâlih kimselerden olsaydım." (Münafıkûn, 10) sözün­den dolayı, sadakayı kastetmiştir. Buna göre bütün bu harcamalar, bu ayetin muh­tevasına girer Çünkü bunların hepsi, övgüyü haketmenin sebebidir.

"Onlar sana indirilene de, senden evvel indirilene de inanırlar; Ahirete ise şüp­hesiz bir iman ile inanırlar {Bakara. 4).

Cenâb-ı Hakk'ın;

"Onlar gayba iman ederler" (Bakara. 3) sözü, daha önce ister Hz. Mûsâ ile Hz. İsa'ya inanmış olsun isterse inanmış olmasın, Hz, Muhammed (sa.s.)'i tasdik eden herkesi içine alan umumî bir ifadedir. Amm lâfzın, tahsis edildiği şeylerden bir kısmına delâlet, has lâfzın aynı kısma delâlet etmesinden daha zayıftır. Çünkü Âmm lâfzın tahsise ihtimali vardır, has lâfızda ise böyle bir ihtimal söz konusu de­ğildir. Bu Bakara Sûresi medenî olup, Cenâb-ı Hakk bütün müslümanları

"(Bu Kuran), müttakîler için bir hidayet rehberidir. Onlar gayba iman ederler."

(Bakara. 3) diyerek şereflendirince, bunun peşine, Abdullah b. Selâm (r.a.) ve ben­zerleri gibi Hz Peygamber (s.a.s.)'e iman eden ehl-i kitabı (yahudı ve hristiyanları) diyerek zikretmiştir. Çünkü bunları bilhas­sa zikretmek,

"Kim, Allah'a, meleklerine. Peygamberlerine, (bilhassa melekler içinde) Cebra­il'e ve Mîkail'e düşman olursa.." (Bakara, 98) ayetinde olduğu gibi. bu zatlar için büyük bir şeref vardır Sonra Abdullah b. Selam (r.a.) ve benzerlerinin bu şerefe bilhassa layık kılınmaları, bu durumda olanları İslama teşvik etmek içindir. Umu­mî bir ifâdeden sonra, husûsî bir ifadenin yer almasındaki sebeb işte budur.

Sonra biz deriz ki: Cenâb-ı Hakk'ın "Onlar sana indirilene (Kur'ân'a) iman ederler"(Batara, 4) ayetinde birkaç mesele vardır: [73]

Birinci Mesele

"İman" lâfzının harfi cerri ile, müteaddi olarak kullanılması durumunda "tasdîk etmek" manasına gel-diğinde, ehl-i sünnet ile Mutezile arasında bir ihtilâf yok­tur Buna göre. meselâ, biz (Falan, şuna iman etti) dediğimizde, bu ifadeden maksat "o kimsenin o şeyi tasdîk etmesi"dir, yoksa bu ifadeden, o kimsenin oruç tutması ve namaz kılması anlaşılmaz. Bu sebeble, ayetteki "iman" lâfzından maksat, ittifakla, tasdîk manasıdır. Ancak, bu "tasdîk" manası ile birlik­te, marıfetullahın da bulunması gerekir Çünkü burada iman, medh-ü sena ma­kamında zikredilmiştir. İçinde bir şüphe bulunmakla birlikte "tasdîk" eden kim­senin yalan söylemjş olma ihtimali de vardır Bu durumda da medh'den çok zem-medılmeye lâyık olur. [74]

İkinci Mesele

Vahyin indirilmesinden, Kur'ân'ın inzalinden, tenzîlinden ve Cebril ile indirilmesinden maksat şudur Cebrâil (a.s.) semâda Allah Teâlâ'nm sözünü dinledi ve onu Hz. Peygamber (s.a.s.)’e indirdi. Bu durum tıpkı şunu demek gibidir. Hükümdarın emri sarayından inip geldi. Halbuki emrin kendisi inmez, ancak hükümdarlardan emri dinleyip alan kimse iner ve onu aşağıdakilere iletir Hükümdarın sözü kendi­sinden ayrılmaz. Ancak dinleyen kimse, onu kendi kelimeleri ile insanlara iletir, Yine, bir kimse bir yerde bir şey duyup, onu başka bir yerde anlattığı zaman "Fa­lan, sözü naklediyor" denilir. Şayet, "Allah'ın kelâmı, size göre» harflerden ve ses­lerden meydana gelmemiştir O halde Cebrail (a.s.) Allah'ın kelâmını nasıl dinlemiştir?" denilirse, bizdenz ki. Allah'ın. Cebrail (a.s.)'da kelâm-ı ilâhiyi dinleme kabiliyeti yaratıp, bu kadim kelâmı kendisi ile ifade edebileceği bir söze onu muk­tedir kılması muhtemeldir. Yine, Allah'ın, Levh-i Mahfuz'da bu hususî Kur'ân naz­mına delâlet eden bir yazı yaratması, böylece de Cebrail (a.s.)'ın onu okuyup ezberlemesi de ihtimal dahilindedir. Allah Teâlâ'nın bu hususî Kurân'a nazmım, hususi bir cisimae kesik kesik sesler halinde yaratması ve Cebrail (a.s.)'ın onu tamamıyla alması; Cebrail (a.s.)'da da bunun, o kelâm-ı kadîmin manasına ileten ibareler olduğuna dair kesin bir bilgi yaratması caizdir.[75]

Üçüncü Mesele         Başa Dön

"Onlar sana indirilene iman ederler" ayetindeki iman farzdır. Çünkü Cenâb-ı Allah bu ayetin peşisıra "İşte bunlar, fela­ha erenlerdir" buyurmuş ve böylece, kendisinde bu iman bulunmayan kimsenin kurtuluşa erenlerden olmaması gerektiği ortaya çıkmıştır. Bu imanın gerekli oldu­ğu sabit olunca, Hz. Muhammed (s.a.s.) indirilen Kur'ân't, tafsilatlı bir şekilde bil­mek gerekir Çünkü kişiye, Allah'ın kendisine hem ilim hem de amel bakımından farz kıldtğı şeyleri yerine getirmesi, ancak onun bunları etraflı olarak bitmesiyle mümkün olur. Zira insan, bunları tafsilatlı olarak bilemezse, yerine getiremez. Fa­kat böyle bir ilim elde etmek farz-ı kıfâyedir. Çünkü Hz. Muhammed (s.a.s.)'e indirilen şer'î hükümleri etraflı olarak öğrenmek herkese farz değildir. Cenâb-ı Hakk'ın "Senden önce indirilenlere de fmamrlar)." sözünden maksad ise, Hz.Peygamber (s.a.s.)den önceki peygamberleıe indirilen ilâhî kitaplardır. Bu kitaplara da icmâlî olarak iman etmek farzdır. Çünkü Cenâb-ı Allah, şu anda bizi o eski kıtaplardaki hükümlerle sorumlu tutmamıştır. Binaenaleyh onları tafsilatlı olarak bilmemiz gerekmez. Ne var ki onlara dair bir tafsilat elde ettiğimizde bu tafsilata da iman etmemiz gerekir. [76]

Ahirete İman

Cenâb-ı  Allah'ın "Onlar Ahirete de yakîn bir iman ile inanırlar" ayetine gelince, bunda da bir kaç mesele vardır

Birinci mesele: "Ahiret" (sonraki) lâfzı, (Sonraki yurt) terkibindeki kelimesinin sıfatıdır Dünya hayatından sonra geldiği için ahirete 'Ahiret" denilmiştir, Ahiret hayatından değeri daha düşük olduğu için, dünyaya "dünya' (alçak, âdî) denmiştir.

İkinci mesele: "Yakîn", insanın bir şey hakkında şüphe etmesinden sonra, onu iyice bitmesidir. Bu sebeble, herhangi bir insanın, "var olduğumu yakiner. bil­dim, gökyüzünün üzerimde olduğunu yakînen bildim," demesi doğru değildir. Çünkü bunları bilmek kapalı bir şey değildir. "Yakîn" lâfzı, ister zarurî, isierse is-tıdiâlî olsun, işler hakkında meydana çıkan ilmi ifade etmek içm kullanılır. Buna göre, bir kimse, maksadın: zarurî olarak bilse dahi "bu söz ile neyi kastettiğimi yakînen biliyorum" diyebilir. Keza kesbî bir ilimle buse de "İlâhın tek olduğunu yakinî olarak bildim" diyebilir. Bu sebeble Allah Teâlâ, "eşyayı yakînî olarak bilen" diye vasıfianamaz.

Üçüncü mesele: Cenûb-ı Allah, müminleri, ahirete yakinî tir imanla inannış olmakla medhetmıştir Malumdur ki kişi, sadece ahtreim varlığına yakinî olarak inanmakla övülmez. Daha doğrusu kişi övgüye ancak ahiretin varlığı iie birlikte onda meydana gelecek hesaba, suale, müminlerin cennete: kâfirlerin de cehen­neme gırdirilecekierine yakînen inanmakla müstehak olur. Hz. Peygamber (s.a.s.)'in şöyle dediği rivayet olunmuştur:

"Allah'ın yaratmasını görüp durduğu halde. Allah'ın varlığından şüphe eden kim­seye çok şaşarım; ilk yaratılmayı bildiği halde (kıyametin kopmasından sonraki) dirilmeyi inkâr edene şaşarım; her gün ve gece ölüyor ve tekrar diriİiyorken -yani uyuyup tekrar uyanıyorken- ölümden sonra tekrar dirilmeyi ve haşn inkâr edene şaşarım. Cennete ve oradaki nimetlere inandığı halde, (sadece) aldanış yurdu olan bu dünya için koşuşturana şaşanm ve başlangıcının atılmış bir damla meni, sonunun da tiksindirici bir leş olduğunu bildiği halde kibirlenen ve övünen kim­seye şaşarım."

İşte bunlar, Rabblerinden olan bir hidayet üzeredirler ve işte onlar, kurtulmuş­ların taa kendileridirler" (Bakara,5).

Bil ki bu ayette birçok mesele vardır.

Birinci mesele: Bu ayetin öncesiyle alâkasında üç vecih vardır:

Birinci vecih: "ayetinin mübteda kabul edilmesidir. Bu böy­ledir, çünkü, denilip, Kur'ân'ın sırf müttakîlere hidayet rehberi oldu­ğu söylenince, birisi "Kur'ân'ın sadece muttakîlere hidayet rehberi olmasının se­bebi nedir?" diyerek sorduğunda, den itibaren " kadar olan kısım, bu sorunun cevabı olur. Sanki bununla şöyle cevab verilmektedir: "İmanla, namaz kılmayla, zekât vermeyle ve kurtuluşa er­me ile meşgul olan kimsenin mutlaka Rabbisi tarafından olan bir hidayet üzere bulunması gerekir."

İkinci vecih: "ayetini mübteda saymayıp, "müttakîn" sözünün sıfatı saymaktır. Bu durumda "kısmı mübteda sayılır Bunun­la, sanki şöyle denmektedir: Bu sıîata sahib olan kimselerin, hidayete tahsis edil­miş olmalarındaki sebeb nedir? denilirse, "Diğer insanların değil de, bu sıfatları taşıyan kimselerin hem dünya hem ahirette hidayete ve felaha ermeleri tuhaf gö­rülmemeli." diye cevap verilir

Üçüncü vecih: Birincinin "müttakîr'ın sıfatı olması, ikinci" "nin ise mübteda olarak merfu kılınıp," cümlesinin de bunun haberi olmasıdır Bu duruma göre maksat, Hz. Peygamber (s.a.s.)'in peygamberliğine iman etmedikle­ri halde kendilerinin hidayet uzre olduklarını sanan ve Allah katında kurtuluşa nail olacak kimselerin kendileri olduklarını uman Ehl-i Krtaba bir tariz olmak üzere, kurtuluş ve hidayet üzere olmayı Ehl-i Kitabtan Hz. Peygamber'ın nübüvvetine inananlara tahsis etmektir.

İkinci mesele: sözündeki harf-ı cernnın ifade ettiği '"istilâ" (bir şeyin üstünde olmak, hakimiyet) nin manası, durumları, bir şeyin üzerine çıkıp ona binen kimsenin durumuna benzetilmek suretiyle onların hidayeti elde ettik­lerini ve onda karar kıldıklarını beyan etmedir. "Falanca hak üzeredir" veya" "Falanca batıl üzeredir" sözleri buna benzer. Arap­lar bu manayı "Sapıklığı binek edindi ve cehaletin üzerine bindi" diye açıkça ifade etmişlerdir. Müminlerin hidayet üzere oldukları­na dair sözün hakikati, onların ellilin gereğine sımsıkı sarılmalarıdır. Çünkü bir delile sımsıkı sarılan kimseye, buna devam etmesi ve bunu hertürlü tan ile şüp­heden koruması gerekir. Buna göre sanki Cenâb-ı Hakk, onları önce Hz. Peygambere indirilmiş olana iman etmeleri ile medhetmiş, sonra da onları, bunda sebat edip onu her türlü şüpheden korumaya devam etmiş olmakla övmüştür. Zaten mükellefin yapması gereken de budur. Çünkü mükellef kişi, dininde sebat­lı, dikkatli ve titiz olursa, kendini ilminde ve amelinde mutlaka muhasebe edip bunlardaki durumunu iyice düşünmesi gerekir. Bu kimse kendisini dini ihlâl et­mekten muhafaza ederse, işte o zaman bir hidayet ve hak (gerçek) üzerinde ol­makla medh-ü sena edilir. Ayette kelimesi, künhüne ulaşılamayacak ve kıymeti takdir edilemeyecek türden bir kapalılık ifade etsin diye nekire olarak gel­miştir. Nitekim Araplar, "Falancayı görmüş olsaydın, gözün bir adam görmüş olurdu" derler

Avn b. Abdullah şöyle demiştir; Allah'ın hidayeti pek çoktur. Onu ancak gör­mesini bilen görür. Onunla ancak pek az kimse amel eder. Görmüyor musun? Gökyüzündeki yıldızları basiret sahibleri görür ve onlarla sadece âlimler yollarını bulur."

Üçüncü mesele: " kelimesinin tekrar edilmesi, hidayetin sadece onlara tahsis edilmiş olduğu gibi, kurtuluşun da sırf onlara tahsis edilmiş olduğuna dik­kat çekmek içindir. Çünkü onlar, bu iki özellik ile başka insanlardan ayrılmışlardır. Eğer, "Burada, bu tekrar atıf ile gelmiştir. Halbuki;

"İşte bunlar hayvanlar gibidirler, hatta daha da sapıktırlar. İşte bunlar gafillerin kendileridirler" (Araf. 179) ayetinde kelimesinin tekrarı atıfsız gelmiştir. "Bu ikisi arasındaki fark nedir" denilirse, deriz ki: Burada (Bakara,5) iki haber birbi­rinden farklıdır. Bu sebeble atıf harfi gelmiştir. Araf süresindeki ayetteki iki haber böyle değildir. Zira bunlar manaca aynı sayılır Çünkü onların gafil olduklarını söy­lemek ve onları hayvanlara benzetmek aynı şeydir. Böylece ikinci cümle, birinci­nin manasını tekid etmiştir. Bu sebeble atıf yapılmaz.

Dördüncü mesele: Ayetteki zamiri, zamir-i fasıldır. Bunun iki faydası vardır. Birincisi: Kendisinden sonra gelenin sıfat değil de haber olduğunu göstermektir.

İkincisi, haberdeki hükmü mübtedaya tahsis etmektir. Çünkü sen, "İnsan güler" dediğinde, bu gülme vasfının sadece insanlara has olduğunu ifa­de etmez. Ama  "Sadece insan güler" dersen bu, gülme vas­fının insanlara has olduğunu ifade eder.

Beşinci mesele:" lâfzının marife olmasının manası, ahirette felaha ere­cekleri bilgisi sana ulaşan insanların, ancak muttakîler olduğuna delâlet etmek­tir. Bu şuna benzer: Memleketin halkından bir kimsenin tevbe ettiği haberi sana ulaşıp da onun kim olduğunu sorduğunda sana, "Tevbe eden Zeyd'dir" denilir. Yani, "Zeyd, tevbe ettiği sana bildirilen kimsedir" demektir. Veya bu marifeliğin manası, eğer felah sıfatı meydana gelirse, bu kimselerin ancak işte bu muttakîler olduğuna delâlet etmektir. Nitekim sen arkadaşına şöyle defan: "Sen arslam ve onun yaratı I ışındaki atılganlığı biliyor musun? İşte aynen odur."

Altıncı mesele: "Müflih", gayesine ulaşmış olan kimsedir. Sanki ona birçok za­fer kapılan açılnrş ve hiç kapanmamıştır. "Müfli" kelimesi de aynı manadadır. terkibi yarma ve açma manasına gelmektedir, işte bunun İçin çiftçiye "fellah", alt dudağı yarık olan kimseye de adı verilmiştir. Şöyle bir darb-ı mesel vardır:  "Demir demir ile yarılır." Euna göre ayetin ma­nası şudur: Cenab-ı HakR onları, ilmen ve amelen yapmaları gereken şeyleri ye­rine getirmiş olmakla vasfedince, daha sonra bunun neticesini beyan etmiştir ki: Bu da, hiç bir şaibesi olmayan, bir ikram ve tazim olarak verilen ebedî nimetten İbaret elan gayeyi elde etmektir. Çünkü ibadetlerle elde ediimek istenen sevap budur

Yedinci mesele: Bu ayetlere Va'îdiyye[77] bir yönden, Mürcıe ise bir başka yön­den yapışmaktadır. Va'îdiyye iki cihetten du ayetlere sarılır:

Birincisi: Allah'ın sözü hasr ifade eder. O halde namazını ve zekâtını ihlâl etmiş kimselerin müflihler (kurtuluşa erenlerden) olmaması gere­kir. Bu ise, namazını ve zekâtını terkeden kimseye, ilâh bir tehdidin varolduğuna dair kesin bir hüküm ifade eder.

İkincisi: Hükmün bir vasfa dayanması, o vasfın, o hükmün illeti olmasını hissetti­rir. Bu sebeble felahın sebebinin, iman, namaz ve zekât fiilieri olması gerekir. Bu tür fiilleri yapmayan kimseler için kurtuluş sebebi meydana gelmiş olmaz, binae­naleyh onlar felaha eremezler.

Mürcie ise ayetlerden şöyle delil getirmişlerdir: AHah, ayetlerde bahsedilen sı­fatlara sahib olan kimselerin telâna ereceklerine hükmetmiştir. Bu sebeble, bu vasıflarla nitelenmiş kimselerin, zina etse de, hırsızlık etse de, içki içse de, kurtu­luşa (felaha) ermeleri gerekir. Böyle olan kimseler hakkında, Cenâb-ı Hakk'm affı tahakkuk edince, bunların dışında kalan kimseler hakkında da zarurî olarak bu af gerçekleşir. Çünkü hiç kimse bu ikisi arasında fark olduğunu söylememiştir

Bunlara ilk önce şöyle cevap verilebilir: Getirilen bu iki delilden her bin diğeri ile çatışır. Böylece her iki tarafın delili de ortadan kalkar. Bu genel cevabın yanı sıra Va'îdiyye'nin ilk görüşüne şöyle cevap veririz:; Allah Teâlâ'nın sözü onların kurtuluş bakımından kâmil olduklarına delâlet eder. Buna göre, bü­yük günah işleyen kimsenin, kurtuluş bakımından kâmil olmaması gerekir. Bu ge­rekçe ile deriz ki, azabtan kurtulduğu kesin olmadığı halde, hatta azabtan kork­ması gerekirken, o felah (kurtuluş) bakımından naşı! kâmil olabilir? Va'îdiyye'nin ikinci görüşüne cevabımız şudur: Sebeb'erden birinin bulunmaması, neticenin olmamasını gerektirmez. Bize gere Allah'ın aff: da kurtuluş sebebierinden birisi­dir. Mürcie'nin görüşüne cevabımız şudur- Müminlerin "takva" sıfatı ile nitelen­mesi, sevabı elde etmeleri için kâfidir. Çünkü takva, günahlardan ve farz ibadet­leri terkten sakınmayı ifade etmektedir. En iyi Allah bilir

"Şurası kesin ki. İnkâr edenleri inzar etsen de etmesen de farkeimez. Onlar iman etmezler'' (Bakara, 6).

Bu ayette nahiv ve usûl bakımından bazı meseller vardır. Allah dilerse, biz bunları anlatacağız.  ye gelince, bunda bazı meseleler vardır. [78]

“İnne” Edatı Hakkında             Başa Dön

“İnne” harftir. Harflerınse, amel hususunda asıl vasıfları yoktur. Fakat bu harfler, hem şekil hem mana bakımından fiüe çok benzerler. Bu benzer'ik, bu harflerin "âmil" olmalarını gerektirir. Bu hususta, bir kaç mukad­dime yapmak gerekiyor.

Birinci mukaddime: Bu benzerliği izah hususundadır Eu benzerlik hem lâfız­da hem de manada bulunmaktadır. Lâfzî benzerlik, bu harfler üç harften meyda­na gelmiş, sonları fethalı olmuş ve fıiüer gibi isimlerle birlikte kullanılmışlardır. Bun­lara, meselâ, gibi vikaye nûnu da bitişir. Bu nûn, fiillerde de görülmektedir. Meselâ "Bana verdi', "Bana ikram etti" fiille­rinde olduğu gibi. Mana bakımından benzerliğe gelince, bu harfler, isimde mey­dana gelen bir anlam ifade ederler ki, bu anlam o ismin, haberiyle nitelenmesi­nin tekid edilmiş olmasıdır. Nitekim sen, "Zeyd kalktı" dediğin zaman, burdaki sözü, -simde bir mananın meydana gelmiş olduğunu ifade eder

İkinci mukaddime: Bu harfler, lâfız ve mana bakımından fiillere benzeyince, bun­ların amel bakımından da fiile benzemeleri gerekir. Bunun böyle olması, dilimiz­de çokça kullanılmasına binaen açıktır.

Üçüncü mukaddime: Bu harfler, neden ismini "nasb", haberini "ref" etmişler­dir? Bunun izahı şudur: Bu harfler âmil olunca, bu durumda ya mübteda ve ha­beri beraberce her ikisini ref edecek, veya her ikisini nasbedecek, ya da mübte-dâyı ref, haberi nasb, veyahut da aksine mübtedâyı nasb, haberi ref edecekler­dir. Birinci durum, geçersizdir; çünkü mübtedâ ve habere gelmezden ön­ce de. mübtedâ ve haber merfû idiler. Şayet, kendilerine " geldikten sonra da, aynı hâl üzere kalsalardı,  kesinlikle bir eseri ortaya çıkamazdı. Bir de, bu harfler fiilen anneli gibi amel edince, bilinmektedir ki, fiil iki ismi birden ref edemez. Bu sebeble, ikisi arasındaki ortaklığın ve müşterekliğin manası olmaz. Ayrıca fer olan bir şey asıldan, yani fiilden daha güçlü olamaz. İkinci konu da, birincisi gibi geçersizdir. Çünkü bu da, fiilin ameline muhalif bir şeydir. Çünkü fiil, ref ettiği faili olmadan, herhangi bir şeyi nasb edemez. Üçüncü kısım da, geçersizdir. Buhususda,"asl"(fiil)ile "fer, (harf,), müsavîtutmaya götürür. Çünkü fiilin, faildeki ameli önce "ref" ile, sonra da mefuldeki ameli de "nasb" iledir. Şayet harfler de, bu şekilde kılınacak olsa, o zaman "asi" ile "fer" müsavî olmuş olurdu. Bu üç kısım geçersiz olunca, geriye dördüncü kısım kalmış olur ki, bu da, bu harflerin isimlerini nasb, haberlerini ref etme durumlarıdır. Bu da, bu harflerin amelde asıl değil, fer olduklarına dikkat çeker Çünkü fiil konusunda, mansûb olanın merfûdan önce getirilmesi, asi olan şeyden dönmektir. Böylece bu da, burada bu harflerin amelinin aslî bir yolla değil, arızî bir yolla bulunduğu­na delâlet eder. [79]

İkinci Mesele

Basralılar bu harfin, ismini "nasb", haberini de "ref" ettiğini söylerler. Kûfeliler ise, bu harfin haberi ref etme hususunda bir tesirinin olmadığını, tam aksine ha­berin, daha önce hangi şeyle merfû idiyse, o şeyle merfû olduğunu söylerler.

Basralıların delili şudur: Bu harfler, yukarda da izah edildiği üzere, fiile tam olarak benzemektedirler. Fiilin, hem ref ettiğinde, hem de nasb ettiğinde tesiri vardır. Bu sebeble bu harflerin de, böyle olmaları gerekir.

Kûfelilerin delili ise, iki yönlüdür.

Birinci vecih: Haberiyyet (haber olunan) manası, mübtedânın haberinde de­vam etmektir. O halde, ref'i gerektirmeye, haberiyyet manası daha lâyıktır. Bu se­beble, o haberi ("inne"nin haberi), haber olma manası ref etmiştir. Haberiyyet ref edince, o kelimenin, bu harfler sebebiyle merfû olması imkansızlaşır. Burada üç mukaddime vardır.

Birincisi: "Haber olma durumu devam ediyor" sözümüzdür. Bunun böyle ol­duğu açıktır. Çünkü haberiyyetten kastedilen, haberin mübtedaya isnat edilmiş olmasıdır. Buna dahil olduktan sonra da, bu isnat durumu devam etmektedir

İkincisi: "Burada haber olma durumu, ref'i gerektirmiştir" sözümüz. Bu böyle­dir. Çünkü, haber olma durumu " dahil olmazdan önce ref'i gerektirmiştir. O halde, orada harfinin olmaması, merfû olmayı gerektiren şeyin bir par­çası sayılamaz. Çünkü yok olan şey, illetin bir cüz'ü olmaya elverişli değildir. O halde, bu harfler geldikten sonra da, haberiyyet (haber olma durumu) ref'i ge­rektirmiş olur Çünkü, bir yerde, gerektiren şey (muktezî) tamamiyle bulunur da tesir edemezse, bu bir engelden dolayı böyle olmuş olur ki, bu manianın ortaya çıkması aslın hilâfına bir durum olur.

Üçüncüsü: "Haber olma durumu iktizâ (gerektirme)ya daha lâyıktır" sözümüz-dür. Bunu iki yönden izah edebiliriz.

Onun haber olması, zatı ile kaim hakikî bir niteliktir. Halbuki bu harf ise, yaban­cı ve ondan ayrıdır Ona muhalif olduğu gibi, ona bitişmemiştir de,,çünjkü isim ikisinin arasını ayırmıştır

Haber, fiile hakikî ve manevî yönden benzer. Bu benzeme işi de, bu haberle fiilin her birinin başkasına isnat edilmeleridir Ama harf, fiile hakikî manevî vasıfla benzemez. Çünkü bu harfte isnat yoktur. O halde, haberin fiile benzemesi, harfin fiile benzemesinden daha güçlü olmuş olur. Bu sabit olunca, haber olan kelimenin fiile benzemesinden ötürü refi gerektirmesinin, harfin, fiile benzemesi sebebiyle refi gerektirmesinden daha evlâ olduğu ortaya çıkar.

Dördüncüsü: "Haber olma durumu ref' iktiza etmede daha güçlü olunca, " jj "nin ref etmesi imkânsız görülür." Çünkü, bu harflere nisbetle, haber olma durumu daha evlâdır. Bu böyle olunca, bu harfler gelmezden önce de, haberin haber olduğuna hükmedilmektedir Bu harfler geldikten sonra, bundan dolayı, haber olan kelimeye "haberlik' hükmü verirsek bu hâsılı tahsil olur ki, bu imkân­sızdır.

İkinci vecih: Sîbeveyh, harflerin amel bakımından asıl olmadığı görüşüne mu­vafakat etmiştir. O halde, bu harflere amel ettirmek delilin hilâfına hareket olmuş olur. Delilin hilâfına sabit olan şey ise, zaruret mikdarınca takdir edilir. Zaruret ise,

bu harfleri tsimde amel ettirmekle yerini bulmuş olur; o halde bu harfleri haber­de amel ettirmemek gerekir. [80]

Üçüncü Mesele

Enbârî. feylezof Kindî'nin bınekli olarak Müberrede gelerek şöyle dediğini rivayet etmiştir: "Ben. Arapça'da

bir fazlalık görüyorum. Mesela Araplar,  "Abdullah ayaktadır" diyor sonra, "Muhakkak ki, Abdullah ayaktadır" diyor. Sonra da "muhakkak ki Abdullah ayaktadır" di­yor. Bunun üzerine Müberred, "İş senin sandığın gibi değil, lâfızların değişme­siyle   manalar   da   değişiyor"   diyerek,   sözünü   şöyle   sürdürür;   "Onların demesi, Abdullah'ın ayakta olduğunu haber vermek içindir. demeleri, bir soru soran kimseye verilen cevaptır.

sözleri ise. Abdullah'ın ayakta olduğunu inkâr eden kim­seye verilen cevaptır." Abdulkâhir el-Cürrânî, Müberred'in "Bu cümleler, soru so­ran kimseye cevap vermek için bu şekilde kullanılır" sözünün doğru olduğuna, şöyle diyerek deliller getirmiştir: Arapların, "kasem'e cevap vaki olduğunda, müb-teda ve haber cümlesini kullandıklarını görüyoruz. Meselâ, Allah'a yemin ederim ki, Zeyd gidiyor" gibi. Kur an'dakı şu ayetler de buna delâ­let etmektedir.

"Sana Z.ülkarneyn'den soruyorlar. De ki, size onun hakkında bir haber anlata­cağım. Muhakkak ki Biz ona, yeryüzünde büyük bir güç vermiştik " (Kehf. 82 84),

"Şano onların kıssasını, gerçek bir şekilde anlatalım: Muhakkak kî onlar, Rab-lerİne iman etmiş genç yiğitlerdi" {Kehf. 13);

"Eğer sana İsyan ederlerse, de ki ben, sizin yaptıklarınızdan muhakkak uza­ğım " iŞuarâ, 216).

"De ki, muhakkak ki ben, sizin Allah'tan başka ibadet ettiklerinize ibadet et­mekten nehyoîundurn " (Enam, 56) ve;

"Ve de ki, muhakkak ki, benim ben, apaçık uyarıcı olan" (Hicr 89) Kendilerin­den, Cenâb-ı Hakk'ın Hz. Peygambere, mücadele ettikleri ve fıkır yürüttükleri bazı hususlarda kâfirlere cevap vermeyi emrettiğini anladığımı? ayetler de, bunlar gibidir.

"Firavun'a gidin ve deyin l$i: Muhakkak ki, biz. Âlemlerin Rabbi olan Allah'ın elçisiyiz " (Şuara. 16).  

"Ve Mûsâ dedi ki. Muhakkak ki ben. Âlemlerin Rabbi'nden görevlendirilen bir elçiyim." (Araf. 104) aynı şeye hüccettir. Sihirbazların kıssasında da şöyle gel­mektedir;

"Muhakkak ki bizler, Rabbimize döneceğiz" (Araf. 125) Çünkü bu ayet Firavun'un,

'Ben size izin vermeden, siz ona (Mûsâ) iman mı ettiniz" (Araf. 123)sözüne ve­rilen bir cevaptır.

Abdulkâhir şöyle demiştir. Sözün gerçeği şudur: " j\ " harfi te'kîd içindir. Ha­ber muhatabın, aksini zannetmediği bir durum olduğunda, " jı "ye ihtiyaç du­yulmaz. Ancak, dinleyen kimse aksini zannettiğinde, bu " jı " harfine ihtiyaç his­sedilir. Bu sebebten dolayı, haber, meydana gelmesi uzak görünen bir işle ilgili olduğu zaman, bu harfin getirilmesinin yerinde bir iş olduğunu görürsün.

Nitekim Ebû Nuvas şöyle demiştir:

"İnsanlardan ümidini kes; çünkü gönül zenginliğin, onlardan ütyıdinı kesme­dedir."

Burada" " kelimesinin getirilmesi yerinde bir iş oimuşîur. Çünkü genel ola-rak insanlar nefislerini ümitsizliğe zorlamazlar" sözünde, inkâr eden kimseye cevap olmak üzere " Si 'lâm">le beraber yetirmen, yerinde bir şey­dir Çünkü ederre söylenen sözde, sözü te'kîa etmeye ihtiyaç fazladır. Bu inkâr etme işinin dinleyiciler tarafından olması muhtemel olduğu gibi, orada bu­lunanlar tarafından da olması mümkündür. Bil ki bu hart bazen de, onu-şan kimsenin, meydana gelmesini hiç ummad'ğı şeyler meydana geldiği zaman da kuüanıiır. Meselâ, senin " "Ben ona iyilik yap­mıştım. Ama tuttu o bana kötülükle mukabele etli." demen böyledir. Böylece, sanki sen, onun hakkındaki zannını kabul etmiyor ve yanıldığını ortaya koyuyorsun Cenâb-ı Hakk'ın, Meryem'in annesinden naki ederek

"Dedi: Rabbim, muhakkak ki ben, onu bir kız olarak doğurdum. Oysa ki Allah, onun ne doğurduğunu daha iyi bilir' (Ah imrâo, 3fc) buyurduğu bu ayet de buna delildir. Ve yine; Hz. Nûh (a.s.)'ın;

'Dedi ki: Rabbim, muhakkak ki kavmim beni yalanladı." (Şuarâ, 117) sözü de, böyledir. [81]

Küfür Ve İnkar             Başa Dön

Cenâb-ı Hakk'ın  sözüne gelince, bunda birkaç mesele vardır.

Birinci mesele: Küfrün tarifi, kelâmcılara zor gelmiştir.

Bu husustaki sözün gerçeği şudur: Hz. Muhammed (s.a.s.)'in taraftar olduğu ve söyleyip hükmettiği her şey; hakkındaki naklin sıhhati, ya zarurî olarak veya istidlalle, veyahutta haber-: vâhidle bilinir.

Birinci kısım: Hz. Peygamberin get;rdığ. zarurî olarak bilinen bütün bu şeyler­de Onu tasdik eden herkes mümindir.

Bütün bu şeylerde onu tasdik etmeyen kimse, ya bunların tamamında veya bir kısmında O'nu tasdik etmemiştir ki. işte bu kimse kâfirdir Buna göre küfür. Hz. Peygamberin getirdiği zarurî olarak bilinen şeylerin, her nangi birinde O'nu tasdik etmemektir. Meselâ. Yaratıcının varlığını, veya O'nun âlım, kadir, muhtar (irâde ve ihtiyar sahibi) olduğunu veya O'nun tek. noksanlarcan ve kusurlardan münezzeh olduğunu, veya Hz. Muhammedm nübüvvetim, veya Kur'ân-ı Kerîmi m doğruluğunu, veyahutta. namazrı zekâtın, orucun ve haccm farz olması; faizin, içkinin haram olması gibi. Hz. Muhammed'in dini cümlesinden olduğunu kesin olarak bildiğimiz dinî ahkâmı inkâr eden kimse kâfir olur. Çünkü bu, Hz. Peygam­berin dininden olduğu zarurî olarak bilinen şeylerde, Hz. Resulü terketmek de­mektir.

Fakat, Cenâb-t Allah'ın ilmiyle âlim veya zatından dolayı âlim olması, Cenâb-ı Allah'ın görülüp görülemiyeceği, kulların amellerinin yaratıcısı olup olmadığı me­seleleri gibi, Hz- Peygamber {s.a.s.)'in dininden olduğu delil ile bilinen, fakat iki gö­rüşten biri hakkında Hz. Peygamber (s.a.s.)'den katî tevatürle nakledilmemiş olan, ancak bu iki görüşten birinin sıhhati, diğerinin batıl olduğu istidlalle bilmen şeyle­ri, inkâr etmek veya onu tasdik etmemek, imanın mahiyetine dahil olmaz. Bu se-beble de. küfrü gerektırici olmaz. Bunun delili şudur: Şayet bunlardan birisi, ima­nın mahiyetinin bir cüzü olmuş olsaydı, Hz. Peygamberin, herhangi bir kimse­nin bu meselelerde, hakkı bilip bilmediğini anlamasından sonra, onun mümin olduğuna hükmetmesi gerekirdi. Eğer iş böyle olsaydı, Hz. Peygamberin o me­sele hakkındaki sözü, bütün ümmet arasında yayılır ve bu tevatürle nakledilmiş olurdu. Bu, bu şekilde nakledilmeyince. Hz. Peygamberin, iman mefhumunu bu meselelere bina etmediğine delâlet eder. Durum böyle olunca da, bunları bilme­nin imandan olmaması, inkârının da küfrü icap ettirmemesi gerekir. Bu kaideden dolayı, bu ümmetten hiçkimse küfre nisbet edilmez. Biz de, te'vîl erbabını küfre nısbet etmeyiz. (Kâfir olduklarını söylem eyiz). Sadece âhad haberlerle sabit olan hususlara küfrü ve imanı dayandırmanın mümkün olamıyacağı aşikârdır. Küfrün mahiyeti hakkındaki sözümüz, işte bundan ibarettir.

Eğer, "sizin bu anlattıklarınız, aksi açıdan, gayr-i müslimlerin dinî alâmetlerini taşımak, zünnâr bağlamak ve benzeri şeyleri kullanmakla geçersiz hale gelir; çün­kü, Hz. Peygamberin getirdiği zarurî olarak bilinen şeylerde O'nu tasdik etme­menin dışında, bunlar da bir başka küfürdür" denilirse, biz deriz ki, bütün bunlar hakikatte küfür değildir. Çünkü tasdik etmek ve etmemek batını bir şeydir; insan­ların ona muttali olmaları imkânsızdır Bu gibi şeylerde, hükmü batınî manalar üze­rine bina etmemesi. İslâm dininin âdetindendir. Çünkü bu gibi şeyler muttali olu­namaz. Din, bunlara birtakım zahirî alâmetler ve işaretler tayin eder de, bu açık olan emareleri, şer'î hükümlerin dayanağı yapar Gayr-i müslimlerin dinî alâmet­lerini takmak ve zünnâr bağlamak, bu kabil şeylerdendir. Görünen şudur ki, Hz. Peygamberi tasdik eden kimse, böyle şeyleri yapmaz. Böyle şeyleri yaptığı za­man, bu onun peygamberi tasdik etmediğine delâlet eder. Şüphesiz din, hükümleri bu alâmetlere dayandırır, yoksa bunlar kendi başlarına küfür değildirler. Bu bab-ta, özet olarak söylenen söz, işte bundan ibarettir. Allah en iyi bilendir.

İkinci mesele: Cenâb-ı Hakk'ın, "O inkâr edenler yok mu... İşte onlar..." (Bakara, 6) sözü, mazî sîgasıyla, onların küfürlerini haber vermektedir Mazî sîgasıyla bir şeyden haber vermek, kendisinden haber verilen şeyin, o haber-

den önce olmasını gerektirir. Bunu bu şekilde anladıysan deriz ki, Mutezile. Cenâb-ı Hakkın,

"O inkâr edenler yok mu... İşte onlar..." (Bakara, 6);

"Muhakkak ki. zikri Biz indirdik; Onun koruyucusu da Biziz" (Hicr. 9);

"Muhakkak ki. Biz onu Kadir gecesinde İndirdik" (Kadir, 1) ve

"Muhakkak ki, Biz Nuh'u... gönderdik." (Nûh. d gibi ayetlerde, mazî sîgasıyla haber verdiği her şeyi, ister şu harfler ve sesler veya başka bir şey olsun, Allah'ın kelâmının muhdes (sonradan olma) olduğuna delil getirmişlerdir ve "çünkü bu şekilde haber vermek, ancak, kendisinden haber verilen şey önceden geçmiş, meydana gelmiş olursa doğru olur. Bir şeyin kadîm olandan, daha önce olması imkânsızdır Mazî sîgastyla haber vermek. Allah'ın kelâmının kadîm olmasını im­kânsız kılar; öyleyse bu kelâmın muhdes olması gerekir" demişlerdir.

Allah'ın kelâmının kadîm olduğunu söyleyenler, Mutezile'nin bu görüşüne iki yönden cevap vermişlerdir:

1) Cenâb-ı Hakk, ezelde bu âlemin meydana geleceğini biliyordu. Allah bu âlemi yaratınca, gelecekte âlemin yaratılacağına dair bu bilgisi, âlemin geçmişte yaratıldı, şeklindeki bilgiye dönüştü. Bu, Allah'ın ilminin hâdıs {sonradan olma) olmasını gerektirmez. Yine, "Cenâb-ı Allah'ın, ezelde vermiş olduğu haber, onla­rın gelecekte kâfir olacaklarına dair haberdir. Onların küfürleri tahakkuk edince, bu haber, onlar kâfir oldular, şeklindeki bir habere dönüşür. Bu da, Cenâb-ı Al­lah'ın haberinin sonradan meydana gelmesini gerektirmez.

2) Cenâb-ı Hakk, "Mescİd-i Harama mutlaka gireceksiniz " (Fetih, 27) buyurmuştur

Müslümanlar (Mekke'nin fethiyle) Mescid-i Harama girince, ilk haber değiş-meksizin, onların mescide girmiş oldukları haberine mutlaka dönüşür. Bunun böyle olması caiz olunca, aynı bizim meselemizde niçin caiz olmasın? Mutezile birinci suale önce şöyle cevap verdi: "Ebu'l-Hüseyn el-Basrî ve arkadaşlarına göre, ma­lûmat değişince, ilim de değişir. Bu nasıl böyle olmasın, alemin rnevcud olmadı­ğına ve gelecekte var olacağına dair ilim, şayet âlem meydana geldiğinde de aynı kalsaydı, bu ilim değil, cehalet olur. Durum böyle olunca ilmin değişmesi gerekir. Buna göre de bu muâraza düşer,"

Onların ikinci suale cevapları da şöyledir: Cenâb-ı Allah'ın haberi ve kelâmı, hususî seslerdir. Buna göre " ayetinin manası, Cenâb-ı Hakk. mescide girmenizden önceki bir zamanda bu sözle konuşmuştur. Yoksa O, mescıcie girilmesinden sonra böyle söylemiş değüd;r. Üzerinde olduğumuz mesele­de bunun bir benzen şöyle demimesıdir; sözünü Cenâb-ı Halik, kâfirlerin kâfirlikleri meydana gelmeden önce değii sonra söylemiştir. Şu kadar var ki bu sözünün söylenmesi, bunun ezeli olmadığını bir itiraf olur. Bizim de söylemeK istediğimiz budur. Csnâb-ı Hakk'm kelâmının kadîm ol­duğunu söyleyenler şu şekilde onlara cevap vermişlerdir: Şayet malûmatın de­ğişmesi ile (bilinen eşyadaki değişmelere göre) ilmin değiştiğini söylersek, o za­man bizim 'Alem meydana gelecek" bilgisi ezelde (Allah için) var mı idi yok mu idî?" dememiz gerekir. Eğer böyle bir bilginin ezelde (Allah için) olmadığf söyle­nirse, bu açıkça (Allah'ın) -hâşâ- cshı! olduğunu söylemek olur ki bu küfürdür. Eğer bu bilgi ezelde vardı dersek, bu bilginin ortadan kalkması kad?m olan Al­lah'ın zevâlmı (geçip gitmesini) gerektirir. Bu ise âlemin hadis (sonradan olma) olduğunu isoât kapısını kapatır. Allah en iyi Nendir.

Üçüncü mesele: sözü lâm-ı tarifli bir cem'i sîgasidır Buradaki nin İam-ı tarifi zahire göre istiğrak (umumilik) ifade eder, yani bütün kâfir­lere şamil olur, Bu lam-ı tariften maksadın bu zahifî mana olmadıği hususunda bir ihtilâf yoktur. Çünkü kâfirlerden birçoğu müsıüman olmuştur Böylece Cenâb-ı Hakk'm umumî bir lâfzı söyleyip hususî bir manayı kastettiğim anlamış oluruz, Çünkü bu ya şundan dolayıdır: Bu umumî lâfızdan maksadın o hususî mana ol­duğuna delâlet eden karineler, Hz. Peygamber (a.s.) zamanında belli idi Bu hu­susta her hangi bir karışıklık olmaması ve maksat açık olduğu için, umumî bir lâftfla bu hususî mananın kasted'lmesi yerinde olmuştur. Bunun misali şudur: Bi­risinin beldesinde, hususî bir gurup düşmanı olsa, o da "İnsanlar bana eziyet ediyor" dese, beldesindeki herkes onun "insanlar" sözünden maksadının, o bel­li gurup olduğunu anlar. Veyahut da bu şundan dolayıdır: Tahsisin (hususîleştir-menin) açıklanmasının hitab akimden sonra olabileceğini söyleyen kimseye gö­re, bu açıklama umumî olan keiâm ile söylenmese de, hususî manayı kastederek umumî lâfızla konuşulabilir. Bu sâbıt olunca, kendisinden husûsî bir mananın kas­tedilmiş olması ve buna delil olan karinenin de Hz. Peygamber (s.a.s) zamanında açık olması ihtimallerinden dolayı, umum ifade eden sığalardan hiç birisine "O kesin olarak istiğrak (umumîlik) ifade ediyor" diye tutunmak mümkün değildir Hiç şüphesiz, bu ayette, umumî bir lat;z!a hususî bir mananın kastedilmiş olması yerindedir, güzeldir. Bu konuda söyleyebilecekleri en nihâî söz şudur: "Şayet bu karîne bulunmuş olsaydı, biz onu bitirdik, Bilmediğimize göre, anlıyoruz kî, böyle bir karîne yoktur." Şu var ki bu söz zayıftır Çünkü bir şeyin elde olmaması ile o şeyin yokluğuna istidlal etmek, kat'iık ifade etmesi bir yana. zan i'ade eden'delil-lerin bile en zayıfıdır.

Bunun böyle olouğu sabit olunca, Mutezile'nin, "umumî sîgalar'a va'îd (ilâhî tehdit) ifade eden ayetleri, vâ'îd'in kesin olduğuna" delil getirmelerinin son dere­ce zayıf bir görüş olduğu ortaya çıkar Mutezileden bazıları, bu mahzuru savuşîurmak için bir çare düşünmüşler ve şöyle demişlerdir:" Kâ­firler iman etmezler) sözü, "  (Kâfirler iman ederler) sözünün zıddıdır Bu ikinci söz ise ancak, onlardan herkes iman ettiği zaman doğru olur Bu ifadenin olumlu tarafla umum İfâde ettiği ortaya çıkınca, olumsuz tarafta umum ifâde etmemesi gerekir Daha doğrusu, olumsuz taraftaki (Kâfirier iman etmezler) ifadesinin doğru olması için, sadece birinin bile iman et­memesi yeterlidir. Çünkü kâfirlerden herhangi biri bile iman etmese, bu toplulu­ğun hepsinin iman etmemiş olduğu ortaya çıkar Böylece de sözünü zahirine göre, "onlardan birinin iman etmediği" manasına almamızın uy­gun olacağı ortaya çıkar. Ya, onların çoğu iman etmemişse, durum nasıl olur, var düşün? Buna cevabımız şudur: sözü çoğul sîgasıdii. (İman etmezler) sözü de bunun gibi çoğul sîgasıdır. Çoğul sigâsı ile karşı karşıya bulunduğunda, hüküm fertlere venlir. Bu takdirde ayetin manası şu­dur: "Onlardan her biri iman etmez." O zaman da mezkûr söz, yani umumî lâfız­la, hususî bir mana kastedildiği hükmü ortaya çıkar

Dördüncü mesele: Müessirler, bu ayetteki" "İnkâr edenler" sö­zünden kimlerin kastedildiği hususunda ihtilaf etmişlerdir Bir kısmı, bunların, ken­dilerini Allah'ın, "hakkı bile bile gizleyenler" diye vasfettiği inatçı vahudî reisleri olduğunu söylemişlerdir Bu Ibn Abbas (ra.)'ın görüşüdür. Diğer müfessırler ise, aksine bu ayette kastedilenlerin Ebû Leheb, Ebû Cehü, Velid b. Mugîre v.b. gibi bir guruo müşrik olduğunu söylemişlerdir Çünkü bunlar, delilin (Hz. Peygamber ve Kur'ân'ın) zuhurundan sonra, bile bile inkâr etmiş, bilgi (marifet) hasıl olduk­tan sonra küfre sapmışlardır. Cenâb-ı Hakk'ın şu ayetleri buna benzer

"Onların çoğu yüz çevirdiler. Onlar artık dinlemezler. "Bizi uymaya çağırdığın şeye karşı kalblerimiz örtüler içindedir" derler" (Fussilet, 4-5)

Hz. Peygamber (s.a.s.), kavminin hepsinin iman etmesini çok istiyordu. Bu hali Cenâb-ı Allah şöyle beyan etmiştir:

"Onlar bu Kurana İnanmadılar diye, onların peşisıra, nerede ise üzüntüden ken­dini helâk edeceksin " (Kehf. 6);

"Sen, müslüman olsunlar dîye İnsanları zorlayacak mısın?" (Yûnus. 99)

Sonra Cenâb-ı Hakk, Hz. Peygamber (s.a.s,)'e, artık o iman etmeyenlerden ümi­dini kessin de kendine sıkıntı vermesin diye, onların iman etmeyeceklerini bildir­miştir. Çünkü ümidi kesmek, iki rahatlığın birisidir

"Onları inzâr etsen de (uyarsan da) inzâr etmesen de (uyarmasan da) değişmez, onlar iman etmezler" (Bakara, 6).

Bu ayet hakkında birçok mesele vardır:

Birinci mesele: Keşşaf sahibi şunu söylemiştir: "Buradaki" iç. " kelimesi" (musâvî, bir, denk ve eşit olmak) manasında bir isimdir. Masdarlar vasıf olarak kullanıldığı için, ve kelimesi de "istiva" masdarı manasında kullanıldığı için, burada vasıf olarak getirilmiştir.

Cerıâb-ı Hakk'ın şu ayetleri de bu kabildendir:

"Sizin ile bizim aramızda aynı olan bir kelimeye geliniz" (Alı imran. 64),

"Soranlar için tam dört günde..." (Fussıiet. 10)

Bu ayetlerdeki" cy-" kelimesinin manası" (eşit, aynı, tam) manasına­dır. Sanki şöyle denilmiştir: "O inkâr eden­ler yok mu, onlara inzann da inzâr etmemen de birdir."

İkinci mesele: kelimesinin merfu olmasının sebebi hakkında iki görüş vardır. Birincisi: Bunun merfu olması, " "nin haberi olduğu içindir.

" ibaresi ise," "ün faili olduğu için ref makamındadır Bu­na göre sanki şöyle denmiştir: Nitekim "Zeydin, kardeşi ile amcası oğlu birbirleriyle davalı­dırlar." dediğin gibi. İkincisi: manasına olmak üzere, kısmı muahhar (geri bırakılmış) mübtedâ, kelimesi ise mukaddem {önce getirilmiş) haberdir. Bunların meydana getirdiği cümle de " "nin haberidir, Bil ki bu ikinci görüş daha uygundur. Çünkü bir isim­dir. Onu fiil gibi düşünmek, bir zaruret olmaksızın zahiri terketmek gibi olur. Bu ise caiz değildir. Bunun böyle olduğu sabit olunca deriz ki: Malumdur ki burada kastolunan uyarmanın (inzann) ve uyarmamanın bir olduğunu söylemektir. Böy­lece. "ün haber olması gerekir. Haber ise burada önce gelmiştir. Bu, habe­rin mübtedâdan önce gelmesinin caiz olduğuna delâlet eder.

Cenâb-ı Hakk'ın şu ayeti de buna benzer:

(Onların yaşamaları da ölmeleri de birdir...) (Câsiye, 21)

Sîbeveyh, Arapların "Ben Temimliyim" ve "Seni kınayan, kınanacak olanın kendisidir" dediklerini nakletmiştir Kûfelilere gelince, onlar bunu caiz görmezler Bu görüşlerine iki şekilde delil getirmişlerdir

1)  Mübteda zattır, haber ise sıfattır. Zât ise sıfattan önce gelmeye lâyıktır. Bu sebeble (sıfat-mevsuf gibi) i'rab bakımından bir başkasına tâbi olan kelimelere kıyasla, mübtedânın lafzan haberden önce gelmesi gerekir. Buradaki müşterek unsur, mübteda ile haber arasındaki manevi bağdır.

2) Haberin, mübtedaya ait bir zamiri ihtiva etmesi gerekir. Şayet haber, müste-dadan önce getirilirse, bu durumda mercii önceden zikredilmemiş bir zamir bu­lunmuş olur ki bu da caiz değildir. Çünkü "zamir", kendisi ile bilinen bir şeye işa­ret edilen bir lâfızdır. O şey bilinmeden, zamir ile ona işaret etmek imkânsızdır. O halde "ızmâr kable'z-zikr" (Mercii geçmemiş zamiri getirmek) muhaldir.

Basralılar Kûfelilerin birinci görüşlerine şu şekilde cevap vermişlerdir: Sizin bu söylediğiniz, mübtedânın haberden önce getirilmesinin vâcib değil, eviâ olması­nı gerektirir. Evlâ oluş ise, haberin önce getirilmesine mâni değildir

İkinci görüşlerine ise şöyle cevap vermişlerdir: "İzmâr kable'z-zikr", Arapçada mevcuttur. Meselâ, Araplar "                           derler.

Cenâb-ı Allah da;

"İçten içe korktu Mûsâ" (Tâhâ, 67) buyurmuş,(önce zamiri, sonra Mûsâ ismini zikretmiştir).

Züheyr de şöyle demiştir:

"Her kim Herim b. Sinan ile, her ne halde olursa olsun, karşılaşırsa; cömertlik ve lütufta bulunma huyunun O'nda kökleşmiş olduğunu görür!" En iyi bilen Al­lah Teâlâdır.

Üçüncü mesele: Dil âlimleri, fiilden haber verilemeyeceğinde {yani fiilinin müb­teda olmayacağında) ittifak etmişlerdir. Çünkü "çıktı, dövdü" gibi fiilleri sıralayıp, söyleyen, düzgün bir söz söylemiş olmaz.

Bu görüşü bazı âlimler birkaç yönden tenkid etmişlerdir:

1) Allah'ın sözü fiildir, ile ondan haber verilmiş­tir. Bunun bir benzen de;

"Ve, bütün delilleri görmelerinden sonra, onu mutlaka bir zamana kadar zin­dana atmaları (görüşü) onlara zahir oldu." (Yûsuf. 35) ayetidir. Bu ayette " tij" fiili­nin faili, yine bir fiil olan  kelimesidir.

2) "Fiil" olduğu haber verilen şeyin, mutlaka bir fiil olması gerekir. O halde fiil, fiil olduğu haber verilen kelimedir. Şayet, "burada fiil olduğu haber verilen şey o kelimedir, o kelime" ise isimdir" denirse biz deriz ki buna göre fiil diye haber verilen şey, fiil olmayıp da isirr olduğu zaman, bu yalan bir haber olur. Gerçek şu ki fiil olduğu haber verilen keiime ya isimdir ya değildir. Eğer isim ise bu haber yaian olur. Çünkü isim. fiil olmaz. Eğer o, fiil ise bu durumda fiil kendisinden ha­ber verilen bir kelime olmuş olur

3) Biz, "fiilden haber verilmez" dediğimiz zaman da ondan, haber verilemiye-ceğini haber vermiş oluruz. Bu haber ile kendisinden haber verilen kelime şayel isim olursa, isimden haber verilem iveceğin i söylemiş oluruz. Bu ise yanlıştır Eğer o fiil olursa, bu takdirde fiil, Kendisinden haber verilen şey olur. Sonra bu görüşte olanlar, "Fiilden haber verme hususunda herhangi bir mahzurun bulunmadığı ortaya çıkınca, zahiri durumu terketmemize gerek yoktur" dediler.

Nahivcilerin çoğu fiilden haber verilmesinin caiz olmadığı görüşünde ittifak ha­lindedirler. Bu durumda ayetin takdiri" olur. Eğer, "ha­kikatten mecaza dönmek, ister manadaki, isterse lâfızdaki fazladan bir faydayı (manavı) ifade için olur. buradaki favda nedir?" denirse, deriz ki:

ayetinin manası: "Artık bundan sonra onları inzâr etmen veya etmemen bir­dir" şeklinde olur Çünkü kâfirler topluluğu, Cenâb-ı Hakk'ın ayetlerinden ve de­lillerinden yüz çevirme» inat ve ısrar hususunda öyle bir rjoktaya gelmişlerdi ki, onların bunu kabul edeceklerine dâir hiçbir ümit kalmamıştı. HalbuKi daha önce onlar böyle değillerdi. Şayet, Cenâb-ı Allah, demiş olsaydı bu, bu hal.n daha önce değil de o vakitte meydana gelmiş olduğunu ifa­de etmezdi. Hakk Teâlâ, böyle buyurmak suretiyle, bu halın ancak o vakitte (yani sonradan) meydana gelmiş olduğunu bildirmiş oluyor. Böylece bu da bir ümit­sizliğin ve onlardan tamamen ümit kesmenin varlığını ifade ediyor ki biz daha önce, ayetten maksadın da bu olduğunu açıklamıştık.

Dördüncü mesele: Keşşaf sahibi, "Hemze" ve " 'fi" harfleri, sadece istifham edatı olarak kullanılırlar. Ama bazan istifham manası, bunlardan tamamen kalkar demiştir. Sİbeveyh ise, bunun "Ey Allah'ım, biz günah­kâr topluluğu bağışla" ifadesinde olduğu gibi, bu kaide nida harfine uygulandığı gibi istifham harfine de uygulanacağını söylemiştir. Yani nida olmadığı halde ni­da şeklinde geldiği gibi. istifham olmadığı halde istifham şeklinde gelebilir.

Beşinci mesele: de altı çeşit kıraat vardır: Araiarında elif bulunarak \/eya bulunmaksızın her iki hemzeyi de gerçek hali ile (belirterek) okumak; aralarında ehf bulunarak veya bulunmayarak birinci hemzeyi güçlü, ikinci hemzeyi şöyle böyle (belli belirsiz) okumak: veya istifham harfi olan ilk hemzeyi hazfederek veyahutta harekesini kendisinden önce gelen sakin harfe vermek suretiyle okumaktır. Nite­kim şeklinde okunur. Eğer, "ikinci hemzeyi elife çevirenler hak­kında ne dersin?" denilirse, Keşşaf sahibi: "Bu bir hatadır. Arapçanm dışına çıkmadır" denilmiştir

Altıncı mesele: "Irızâr", günahlardan menetmek suretiyle, Allah'ın azabından korkutmaktır. Bu ayette müjdeleme değil de inzâr zikredilmiştir. Çünkü, bir şeyi yapıp yapmamada inzârın tesiri, müjdenin (tebşirin) tesirinden daha güçlüdür. Çünkü insanın, zararı savuşturma ile meşgul olması, menfaati elde etmek için uğraşmasından daha önemlidir. Bu makam, mübalağa yendir. Ohalde bu ma­kamda inzârın zikredilmesi daha uygundur.

Cenabı Hakk'ın sözüne gelince, bunda iki meseie vardır:

Birinci mesele: Keşşaf sahibi." cümlesinin ya kendinden önceki cüm­leyi te'kîd eden bir cümledir veya nin habendır. Bu durumda da arada ka­lan cümle i'tırâz cümlesidir." demiştir

İkinci mesele: Ehl-i Sünnet, bu geçen ve buna benzeyen, "Andolsun ki, bunların çoğu hakkında (azab) hükmü kesinleşmiştir, iman etmezler" (Yasin. 7).

"Kendisini tek olarak yarattığım, kendisine uzun boylu mal ve daima yanında hazır olan oğullar verdiğim ve kendisini iyice ihsanlara boğduğum o kişiyi bana bırak. Sonra da, bunu arttırmamı ister. Hayır, çünkü o bizim ayetlerimize karşt inatçı idi. Ben onu sarp bir yokuşa salacağım " (Muddessir, 11-17) ve;

"Ebu Leheb'in elleri kurusun..." (Leteb. 1) gibi ayetlerle, "teklîf-i mâla yutâk"a (güç , yetirilemiyecek yükler yüklemenin caiz olduğuna) dair delil getirmişlerdir. Bunun izahı şudur. Cenâb-ı hakk, muayyen bir şahsın, asla iman etmiyeceğini haber vermiştir. Şayet bu kimseden iman sudur edecek olsa, Aliah'ın doğru olan habe­rinin yalana dönüşmesi gerekir. Yalan ise, muarızımızca, çirkin bir şeydir. Çirkin bir şeyi yapmak da ya cehaletten veya muhtaç olmadan ileri gelir. Bütün bunlar da, Allah hakkında muhal olan bir şeydir. Muhale götüren şey de muhaldir O halde, o kişiden, imanın meydana gelmesr muhaldir. Bu sebeble, onu imanla mü­kellef tutmak, imkânsız olan bir şeyi yüklemektir. Bu mesele ılım suretinde de (ya­ni ilim mefhûmu ele alınarak da) zikredilebilir ki, bu da şudur: Cenâb-ı Hakk. onun iman etmiyeceğini bilince, ondan imanın meydana gelmesi, Allah'ın ilminin ceh­le dönüşmesini gerektirir. Bu ise, muhaldir. Muhâü gerektiren şey de muhaldir O halde iman etmesini emretmek muhal olanı istemek şeklinde vaki olmuştur,

Biz aynı meseleyi, üçüncü bir biçimde de ele alabiliriz: Şöyle ki: İman edilmıyeceğtni bilmekle beraber, imanın var olması imkânsız olur Çünkü, iman edilmıyeceğmı bilme hususu, binene mutabık olduğu zaman ilim olur. İmanın yokluğunu bilmek, imanın yokluğu meydana geldiği zaman, malûma mutabık olmuş olur. Zaten iman edilmeyeceğini bilmekle beraber iman meydana gelirse, iman hususunda, o imanın beraberce hem var olması hem de yok olmasının bulun­ması gerekir ki, bu imkânsızdır. O halde, iman edilmeyeceğine dair Allah'ın ilmi­nin bulunmasıyla birlikte, iman etmeyi emretmek, iki zıddı birleştirmeyi emretmek olur Daha doğrusu, varlıkla yokluğu bağdaştırmayı istemektir. Bütün bunlarsa, imkânsızdır.

Biz bu meseleyi dördüncü bir şekilde de izah edebiliriz. Şöyle ki: Cenâb-ı Al­lah, iman etmıyeceklerini bildiği kimselere kesinlikle iman etmelerini teklif etmiş­tir. İman, Allah'ın haber verdiği her şeyde O'nu tasdik etmek, demektir. Onların asla iman etmiyecekleri hususu da, Allah'ın haber verdiği şeyler cümlesindendir. O halde, bunlar onların asla iman etmiyeceklerine iman etmekie, mükellef tutul­muşlardır. İşte bu da, "nefy" ile "isbaf'ı bağdaştırmayı istemektir.

Meseleyi beşinci bir biçimde de ele alabiliriz. O da şudur: Allah kâfirleri;

"AlIah'ın sözünü değiştirmek istiyorlar. De ki: Siz asla bizim arkamıza düşemez-siniz. Çünkü Allah, daha önce böyle buyurmuştur" (Fetih. 15) ayetinde haber ver­diği şeyin aksine bir şey yapmaya çaba sarfetmiş olmakla ayıplamıştır. Bu se-beble, Cenâb-ı Hakk'tn meydana gelmiyeceğini bildirdiği şeyi meydana getirmeye niyetlenmenin, Allah'ın kelâmını değiştirmeye yönelmek olduğu anlaşılmıştır Bu ise, yasaklanılan bir husustur. Sonra burada, Allah.onların kesinlikle iman etmi-yeceklerini haber vermiştir. Buna göre, onların iman etme çabası. Allah'ın kelâ­mını değiştirmeye yönelmek olur. Bu ise, yasaklanmıştır. İman etme çabasını bı­rakmak da Allah'ın emrine muhalif bir iş olur. Bu sebebie, hem yapmak hem de yapmamak hususunda bir kınama meydana gelmiş olur. işte bütün bunlar, bu konuda zikredilmiş hususlardır Mutezile'nin esaslarını yıkan, sözler de bunlardır Muhakkik âlimlerden gerek halef gerekse selefin, Mutezile'nin esaslarını yıkma ve onların kurallarını yerle bir etme hususunda dayandıkları esaslar bunlardan ibarettir.

Mutezile, oturup kalkıp, bu görüşleri bertaraf etmeye yollar aradılar, fakat ikna edici herhangi bir şey bulamadılar. Allah'ın yardımı ve inayeti ile, onların da aldık­ları şeyleri en tafsilatlı biçimde zikredeceğim.

Mutezile, "bu ayette iki makam vardır" demiştir

Birinci makam: Cenâb-t Hakk'tn.iman ediimiyeceğini bilmesinin ve onu haber vermesinin, iman etmeye mani olmasının caiz olmadığıdır,

İkinci makam: Aklî cevabın, tafsilatlı bir biçimde açıklanmasıdır.

Birinci makam: Birçok husus delâlet etmektedir, demişlerdir.

Birincisi: Kur'ân-ı Kerîm, her hangi bir ferdin iman etmesine mâni bulunmadı­ğına dair, delâlet eden ayetlerle doludur. Cenâb-ı Hakk,

"Hidayet onlara geldiği zaman, onları iman etmekten alıkoyan neydi?" (Isrâ, 94) buyurmuştur.

Burdaki" " edatı, "istifhârrvı inkârTdir. Bir adam, birisini, bir evde, çıkması­na imkân olmayacak bir şekilde hapsetse, sonra da kalksa o adama, "İhtiyaçları­nı yerine getirme hususunda sana hangi şey mâni oldu?" dese, adamın bu sö­zünün çirkin karşılanacağı malûmdur. Yine, Allah Teâlâ'nın

"İman etselerdi, onlara ne olurdu " (Nisa, 39) buyurması; Iblis'e "Secde etmekten seni ne alıkoydu" (Sad. 75): Hz, Musa'nın kardeşine, "Onları gördüğün zaman, sana mâni olan neydi?" (Taha, 97) demesi ve "Onlara ne oluyor da iman etmiyorlar" (inşikak, 20); "Onlara ne oluyor da, öğütten yüz çeviriyorlar?" (Müddessir. 49); "Allah seni affetsin, niye onlara izin verdin?" {Tevbe. 43);

"Allah'ın sana helâl kıldığı şeyi, niçin haram kılıyorsun?" (Tahrim, 1) sözleri, bu­nun gibidir,

Abbâd, bu konuya ayırmış olduğu bir bölümde, 'Allah, iman etmesine mâni olduğu halde, ona iman etmesini nasıl emreder; küfre sevkettiği halde, onu kü­fürden nasıl meneder; hem onu imandan alıkoyuyor, hem de "nasıl dönüyorsu­nuz?" diyor; kalblerinde caymayı yaratıyor, sonra da, "nasıl cayıyorsunuz?" di­yor; aralarında küfrü icad ediyor, sonra da, "nasıl kâfir oluyorsunuz?" diyor; on­larda hakkı batıla karıştırmayı halkediyor sonra da,

"Niye hakkı batılla karıştırıyorsunuz?" (Âı-i imrân 71) diyor; onları hak yoldan men ediyor, sonra,

"Niçin, Allah'ın yolundan yüz çeviriyorsunuz9" diyor; kendilerinin iman etme­lerine engel oluyor, sonra da,

"İman etselerdi, onlara ne olurdu?" (Nısâ, 39) diyor; onları doğruya varmaktan saptırıyor, sonra da

"Nereye gidiyorsunuz?" [fekvu 26) diyor; yuz çevirmeye kadar onları dinden sap­tırıyor, sonra da,

"Ate oluyor da, onlar öğöttenyüz çeviriyorlar?"{Muddessi'. 49)1 demiştir.

İkincisi: Cenâb-ı Hakk,

"Peygamberlerden sonra, insanların bir bahanesi kalmasın diye, uyarıcı ve mü}-dehyici olmak üzere peygamberler gönderdik.' (Nisa, 165),

"Şayet Biz, daha önce bir azâb ile onları helak etseydik, derlerdi ki; Ey Rabbi-miz, bize bir peygamber göndermeli değil miydin? O zaman biz de, zelil ve bakir olmadan önce, senin ayetlerine tâbi olurduk" (Nisa 165) buyurmuştur.

Allah, onlara hiç bir mazeret bırakmayıp, hepsini ortadan kaldırmıştır Şayet, Allah'ın onların inkâr edeceklerini bilmesi ve onların kâfir olacaklarını haber ver­mesi, onların iman etmelerine mâni olsaydı, şüphesiz bu onlardan Cenâb-ı Hakk'ın azabı savuşturacak gerekçelerin en güçlüsü, mazeretlerin de sn büyüğü olurdu. Durum böyle olmayınca, Allah'ın bilmesi ve haber vermesinin, kiminin iman et­mesine mâni olmadığını anlarız.

Üçüncüsü: Cenâb-ı Hakk. " sûresinde, kâfirlerin şöyle dediklerini nakl etmiştir:

"Dediler ki: Kalblerimiz. senin bizi çağırdığın şeye karşı örtüler içindedir. Ku­laklarımızda da, bir ağırlık vardır." (Fusılet, 5). Allah'u Teâlâ bunu.'onlar bu sözle­rinde kınamak için zikretmiştir. Şayet Cenâb ı Hakk'ın, onların kâfir olacaklarını bilmesi ve bunu haber vermesi, iman etmelerine mâni olsaydı, onlar bu konuda, doyru söylemiş olurlardı. O halde, Allah niçin onları bu sebeple zemmetmiştir?

Dördüncüsü: "O kâfirler yok mu? Onları uyarsan da uyarmasan da birdir. On­lar, iman etmekler" (Bakara. 6) ayetini, onları kınamak, küfürlerinden menetmek ve yaptıkları şeyi tatbik etmek için indirmiştir. Şayet onlar, iman etmekten altkonulsa-lar ve iman etmeye muktedir olmasalardı, kesinlikle böyle bir kınamaya müstehak olmazlardı. Tam aksine, yürüme konusunda âmâ bir kimsenin mazur olması gibi, ontar da mazur sayılırlardı.

Beşincisi: Kur'ân, Allah ve Resulünün aleyhine, kâfirlerin delili olmak için de­ğil, aksine Allah ve Resulünün kâfirler aleyhinde hücceti olsun diye indirilmiştir. Şayet Cenâb-ı Hakk'ın bilmesi ve haber vermesi, onların iman etmelerine mâni olsaydı, bu durumda onların şöyle deme hakları doğarov "Küfrü bildiğin ve ha­ber verdiğin zaman, küfrü terkeîmerniz muhal olur O halde, ne diye, bizden mu­hal oianı istiyor ve ne diye bize muhali emrediyorsun?" Şayet Allah'ın bilmesinin

ve bunu haber vermesinin, onların iman etmelerine mâni olduğu gerçek olsaydı, ve Resulünün aevap vcremiyectiği herkesçe bilinen bir husus olurdu.

Altıncısı: Cenâb-ı Hakk, "Allah, ne güzel Mevlâ ve ne güzel yardımadır" (Enfâi, 40) buyurmuştur. Şayet Allah, onların iman etmelerine bir enge! bulunmasına rağmen, onlara imanı tek-iıf etmiş o'saydı, bu durumda O, güzel bir Mevlâ deftii, aksine kötü bir Mev!â olurdu. Bununsa küfür olduğu malûmdur. Böylece, bütün bu hususlarla, insanların iman etmelerine ve Allah'a itaatte bulunmalarına, kes'nlikle herhangi bir engelin bu­lunmadığı ortaya çıkmıştır. Bu sebeble, Cenâb-ı Hakk in, onların iman etmiye-ceklerıni bilmesinin ve onu haber vermesinin, oniarın iman etmelerine mâni ol­madığına kat'î olarak hükmetmek gerekir, dediler.

İkinci makam: Cenâb-ı Hakk'ın, iman etmiveceklerini bitmesinin, onların iman etmelerine mâni olmadığına da. birçok akit delil delâlet etmektedir.

Birincisi: Şayet bu böyle olsaydı, Allah'ın herhangi bir şeye kadir olmaması gerekirdi. Çünkü, meydana geleceği bilinen bir şeyin meydana gelmesi vâcib olur Meydana gelmeyeceği bilmen hır şeyin ise, meydana gelmesi imkânsız olur. Vâcib olana karşı koyacak bir güç yoktur Çünkü onun meydana gelmesi b«r kud­retle olmayıp vâcib olduğu için olursa, o kudret ister bulunsun isterse bulunma­sın, onun meydana gelmesi vâcib olur Böyle olan şeyde kudretin bir tesiri söz Konusu değildir Meydana gelme& imkânsız olan şeye de, tesir etmek söz konu­su değildir. Bu durumda. Allah'ın hiçbir şeye, kesinlikle kadir oimaması gerekir ki, bu ittifakla küfür kabul edilmiştir 0 halde, bir şeyin yokluğunu bilmenin, o şe­yin meydana gelmesine mâni olmadığı ortaya çıkmış olur.

İkincisi: İlim, hangi durumda bulunuyorsa, bulunduğu o durum üzerinde ma­lûma taalluk eder Eğer o mümkün ise, onun ilmi de mümkündür, eğer o vâcib ise, onun ilmi de vâcıbtır Hiç şüphe yok ki iman ve küfür zatları itibarı ile varlıktan mümkün şeylerdir. Şayet bunlar, bilinmeleri sebebi ile, varlıkları vâcib (vâcıbu'l-vucûd) şeyler olsalardı, o zaman ılım maluma tesir etmiş olurdu Bunun imkansız olduğunu daha ünce açıklamıştık.

Üçüncüsü: Şayet, Cenâb-ı Allah'ın haber vermesi ve bilmesi, kulun iman et­mesine mâm olsaydı, kul hiçbir şeye kesinlikle kadir olamazdı. Çünkü Allah'ın meydana geleceğini bildiği şeyin meydana gelmesi vâcib olurdu. Vâcib olan ise, kendisine tesir edilemeyecek şey demektir. Allah'ın, meydana gelmeyeceğini bil­diği şeyin, meydana gelmesi imkânsızdır, İmkânsız olan şeye de tesir edilemez. Bu sebeble kulun herhangi bir şeye kesinlikle kadir olamaması gerekir. Bundan dolayı da onun hareketlen ve hareketsiz halleri, cansızların hareketsizliği ve can­lıların mecburi (gayr-ı ihtiyarî) hareketleri gibi olurdu. Ancak bunun doğru olma­dığını bedihî olarak anlarız. Meselâ bir insan diğer birine, başını yarmak için bir kiremit atsa, biz, kiremiti değil, onu atanı kınarız. Yine biz, bedihî olarak (apaçık olarak) üzerine kiremit düşmesi ile ona, isteyerek herhangi bir insanın yumruk vurması arasındaki farkı anlarız. İşte bu sebebten ötürü insanlar, akıllarının yol göstermesi ile. ihsanda bulunanı övme ve kötülük yapanı kınama arasındaki far­kı anlarlar, iyiliğe yapışır ve onu emrederler, kötülükten ötürü de birbirlerini kınar­lar. "Niçin yaptın?" veya "Niçin yapmadın?" derler. İşte böylece bu da, Allah'ın bilmesinin ve haber vermesinin, kişinin bir işi yapıp yapmamasına mâni olmadı­ğını gösterir.

Dördüncüsü: Cenâb-ı Hakk'ın kâfirlerin iman etmeyeceklerini bilmesi, onların imana gelmelerine mâni olsaydı, onlara imanı emretmesi, ilminin yokedilmesine dâir bir emir olurdu. Allah'ın kullarına ilm-i ilâhiyi yoketmelerini emretmesi uygun olmadığı gibi, iman ederek ilmini yoketmelerini emretmesi de yakışık almaz. Ç Allah'ın zatını ve sıfatlarını yoketmek düşünülümez. Böyle bir emir manasız akılsızlık olur. O halde. Cenâb-ı Allah'ın onların iman etmeyeceklerini bilmesi, etmelerine mâni değildir.

Beşincisi: İman, zatına ve kendisine nazaran, haddizatında mümkün ve caiz olan şeylerdendir O halde, Cenâb-ı Allah'ın da, imanın böyle olduğunu bilmesi gerekir. Şayet böyle olduğunu bilmezse, bu cehalet olur ki, bu Allah hakkında imkânsızdır. Allah, iman mefhumunun, meydana gelip gelmemesi imkânsız ol­mayan mümkün ve caiz bir şey olduğunu bildiğinde, şayet bu iman, böyle bir bilgiden dolayı vâcibu'l-vucûd (mutlaka meydana gelmesi gereken bir şey) ol­saydı aynı şeyin hem vâcıbu'l-vucûd hem de mümkinü'l-vucûd (varlığı da yoklu­ğu da mümkün olan) olması gerekirdi. Bu ise imkânsızdır.

Altıncısı: İmkânsızı emretmek, bunaklık ve abesle uğraşmaktır. Şayet şeriatin böyle bir şeyi istemesi caiz olsaydı, onun her türlü akılsızlığı da emretmesi caiz olurdu. O 2aman yalancıların elinde, onların mucizeler göstermesi ile şeriatın gel­mesi ve yalanlarla bâtıllar ihtiva etmesi imkânsız olmazdı. Farzı muhal, böyle bir şey olsaydı, o zaman, peygamberlerin nübüvvetlerine ve Kur'ân'ın doğruluğuna güven diye bir şey kalmaz, tam aksine, bütün bunların yalan ve akılsızlık sayılma­sı mümkün olurdu. Bunun böyle olması geçersiz olunca, Cenâb-ı Allah'ın, onlann iman etmeyeceklerini bilmesinin ve haber vermesinin onların iman etmeleri­ne mâni olmadığını anlamış olduk.

Yedincisi: Bütün bu şekillerde, imkânsızı isteyen emirlerin gelmesi caiz olsay­dı, bu durumda kör insana, Kur'ân'ı noktalaması; kötürüme, havada uçması, eli ayağı bağlanıp dağın tepesinden atılan kimseye, "Niye yukarıya doğru uçmu­yorsun?" denmesi gibi emirlerin de gelmesi caiz olurdu. Aklen böyle şeyler caiz olmayacağına göre, imkânsızı emretmenin caiz olmayacağını biliriz. Bu sebeble, kâfirlerin iman etmeyeceğini bilmek, iman etmelerine mâni değildir.

Sekizincisi: Bu şekilde bir emrin gelmesi caiz olsaydı, peygamberlerin can­sızlara gönderilmeleri, onlara kitap indirilmesi ve zaman zaman o cansızlara, mü­kellefiyetleri ulaştırmak için meleklerin indirilmesi de caiz olurdu. Halbuki böyle bir şeyi (söylemek) dinle oynamak ve onunla alay etmek olduğunu herkes bilir.

Dokuzuncusu: Bir şeyin bilinmesi, onun mutlaka meydana gelmesini gerektir-seydi, o zaman ilim mefhumunun kudret ve irâdeye ihtiyacı olmazdı. Böyle bir şey söz konusu edildiğinde. Cenâb-ı Allah'ın kadir, mürîd (irade sahibi) ve ter­cih sahibi (muhtar) olmaması gerekirdi. Bu ise, Allah Teâlâ'nın mûcib-i bi'z-zat[82]) olduğunu batıl yere iddia eden felsefecilerin görüşüdür

Onuncusu: "Teklîf-i mâla yutâk"ın olmadığına delâlet ayetlerdir. Cenâb-ı Allah,

"Allah, hiç bir kimseye gücünün yetmeyeceği şeyi emretmez" (Bakara, 286),

"Allah, size dinde hiç bir zorluk kılmadı!' (Haca 78) ve;

"Onların ağır yüklerini ve sırtlarında olan zincirleri kaldırıyor" (Araf, 157) bu­yurmuştur. İmkânsızı teklif etmenin daha üstünde hangi zorluk ve güçlük vardır

Üçüncü makam: Genişçe cevap verme makamıdır. Bu konuda Mutezile'nin iki yolu vardır:

Birincisi: Ebû Alı, Ebû Hasım ve Kâdi Abdu'l Cebbâr'ın yoludur. Biz, "Allah'ın, ilminin aksine bir şey meydana gelmiş olsaydı, o zaman ilm-i ilâhî cahilliğe dö­nüşmüş olurdu" dediğimizde, onlar: Allah'ın ilmi cahilliğe dönüşür" diyenlerin de, "Allah'ın ilmi bu durumda, cehle dönüşmez" diyenlerin de bu sözleri hatadır. Bunun hiçbirini   (ne onu, ne diğerini) söylememek gerekir" demişlerdir.

İkincisi: Ka'bî'nın yoludur. Bu yol aynı zamanda Ebû'l-Huseyn e!-Basrî'nin yo­ludur. "İlim, ma'luma tâbidir, Kuldan meydana gelen şeyin iman olduğunu iyice anladığında, o zaman, ezelde Allah için var olan şeyin, o kimsenin iman edeceğini biimesi olduğunu bilirsin. O kuldan, imanın yerine küfrün meydana gelece­ğini iyice anladığında, ezelde Allah için var oian şeyin, onun imanını değil inkârı­nı bilmesi olduğunu bilirsin. Bu ise. Cenâb-i Hakk'ın ilminin değişmesi değü, bir ilmin yerine, diğer bir ilmin varlığını farzetmektir. İşıe ekseri Mutezüîlenn dayandı­ğı bu iki cenabtır.

Bu ki bu konu büyük sapıklıkların kaynağı olmuştur Mükellefiyetler! ve pey­gamberliği inkâr edenlerin sapıklığı bu kabildendir. Onlar şöyle demişlerdi; Ceb­rîye'nin sözünü dinledik ve onu çok sağlam gördük Mutezilenin bu konuda ilerr sürdüğü iki cevap ise hurafe yerine geçer ve hiçbir akıllı bu iki cevaba iltifat et­mez. Yine biz Mutezilenin "Cebr akidesinin varlığını kabul edersek, o zamun Cenah : Allah'ın insanları mükellef tutması caiz olmaz. Böyle bir şey kabîh olur." sözünü aın'edik Cebriye'nin buna karşı verdiği cevap gerçekten çok zayıftır O her iki sözün toplamı, mükellefiyetleri kaldırma (yok olduğunu söylem?) hususunda çok güçlü bir soru olur Mükellefiyetler yok sayılınca oeygamberük mü­essesesini olduğunu söyıemek de batıl olur" Karana ta'n edenlerin sapıklığı da bu '--ibıiderıdır Oniar şöyle demişlerdir: "Mutezile, Allah'a itaat ve imana hiç oir engehn olmadığını gösteren birçok ayet bulunduğunu söylemelerinde, hakiı-dır'a». Cebriye de "Allah'ın, kâfirlerin iman etmeyeceğ'ni bilmesi, iman etmeleri­ne mânidir" şeKıı.iuekı görüşlerinde haklıdır. O halde bu durum Kur'ân'ın, aklsn hüâftna ve zıddına olduğ.mH delâlet eder Bu ise. bu hwsusta en büyük ta'n ve tenkid noktalarındandır. Sonra bunlardan. Kuranın, Hz. Muhammed (s.a.s.)'in ge­tirmiş olduğu Kur'ân olduğunu kabul edenler, bu zıtlığı, Kur'âna bir ta'n sebebi saymıştır1 Nitekim Rafizîlerden bîr gurup şöyle demişlerdir: ENmi7.de bulunan şu Kur'ân, Hz. Muhammed (s a.s.)'tn getirdiği Kur'ân değildir. O, tağyir edilmiş ve de-ğıştırilrrvştir. Bunun delili, elimizdeki Kur anın Cebriye ile Kaderiye arasında cere-ysn eden bu fikri münakaşalar sebebiyle or'aya çıkan bu tezatları ihtiva etmesidir."

Bu sapıklıklardan bir tanesi de. telekkur ve istid!âiı tenkiü eden mukallidler (tak­litçilerim o fikrî münakaşaları ileri sürerek şöyle demeleridir: "Eğer biz aklî delille­re tutunmayı caiz görurseK, fikri tartışmalar sebebi He, mükellef tutulma ve nü­büvvet gibi konuların yara al ması gerekir. Çünkü Cebriye'nin sözü, cebri isfcat hu­susunda; Kaderiyye'nin (Mutezile’nin) sözü de, "Ne zaman cebir sabit olursa, mü­kellefiyet de tamamıyla yok olur." hususunda son derece kuvvetlidir Bu sebeble bu iki görüşün toplamından. Kur'ân in sıhhatini zedeleme mükellefiyet ve nübüv­vet g.bi hususlarda çok büyük bir şüphe verme ortaya çtkar. İşte bu sebeble, aklî aclıliere başvurmanın, inkârı ve sapıklığı peşinden getirdiği sabit olmuş olur. O zaman da "Kim, kelâm ilmine fazla dalarsa zındıklaşır' denilir

Bu sapıklıklardan birisi de şudur: Hişam b. Hakem, Cenâb-ı Hakk'ın, meyda­na gelmeden önce, eşyayı bilmediğini iddia etmiş ve '"hedâ" (bir şeyi sonradan bilmek)nın Allah hakkında caiz olacağını söyleyerek, şöyle demiştir Cenâb-ı Hakk'ın, (Bakara. 6) sözü, ancak ipucu ile istidlal vaki olmuştur. Allah için, ayette zik­redilen şeyin aksının meydana geimesi de caizdir. Bu şahsın, böyie bir yolu seç-rr.esı, daha önce aeçrnış oları çok güç meselelerden kaçmak içincür. BH ki, Mute­zileden rivayet ettiğimiz görüşlerin tamamı, cevabı ortaya koymakla iigisi olma-btr takım kelıms'erdir hatta bundan da öte, bunlar söylenilmesi çirkin oian birtaKim lâflardır Mutezîlîierin ıtimacl ettikleri o iki cevaba gelince, bunla! da son derece zaytftır.

Ebu Alî. Ebu H:âm ve Kadî Abdulcebbâr'in, "Cenâb-ı Hakk'ın ilmi cehle dö­nüşü'' diyenlerle, dönüşme? diyenlerin sözleri natadır" sözlerinden maksa1. her iki kısmın da yanlış olduğuna hükmetmekse, bu nefyın ve isbatın fesadına hük­metmek olur ki, buna hiç bir insan razı olmaz Yok eğer bunun manası,'Bunlar­dan bîri hakt.r, ancak hak olanın delâlet eden şey mi, yoksa etmeyen şey mi ol­duğunu bilemiyorum" şeklinde -se. istidlal larzmı açiklayıp ortaya koymak, bunu savuşturma hususunda yeterli olur Çünkü biz, Allah'ın onların iman etmıyecek-lerinî bilmesi, ancak iman etmedikleri zaman meydana gelir; şayet, bu yokluğu bilmekle beraber iman etme meydana ge'miş olsaydı, hem vokiuğun hem de varlığın bir anda bulunması icab ederdi, demiştik. Akim, bundan daha açık ve kendisinde en az önermelerin bulunduğu bir söz ortaya koyması mümkün de­ğildir. Ka'b"'nın görüşüne gelince, bu da son derece zayıftır Çünkü her ne kadar biz. Cenâb-ı Hakk'ın, ezelde imanın varlığını veya yokluğunu bildiğini bilm,yor­sak da. ancak biz bu iki durumdan birine dair bilgisinin var olduğunu ve şu an­da da bulunduğunu bifyoruz, Şayet, bu iki zıddın birni bilmekle, diğer zıd var olsaydı, o zaman ikî zaddın bir arada bulunmas: gerekirdi Şayet, bu ilim devam etmiyor, denilirse bu, ilmin oehle dönüştüğünü bir itiraf oluc Bu konuda söylene­cek söz bundan ibarettir.

Bii ki, aklî bakımdan getirilen sözler, yukarda geçenlerdir Bu konuda "iknaî" (ikna etmek amaciy'aj, diğer başka şeyler de vardır ki. mutlaka onları zıkreîmek gerekir. Bunlar beş tanedir.

1) Hatîb el-Bağdadî. "Tarîku Bağdad" isimli kitabında, Muaz b, Muâz el-Anberî'nin şöyle dediğini rivayet etmiştir. Amr b. Ubeyd'in yanında oturuyordum. Tam o sırada ona birisi gelerek. ' Ebâ Osman! Allah'a yemin oisun ki, bu gün bir küfür duydum" dedi Bunun üzerine Amr "Küfür konusunda acele etme de. ne duyduğunu-söyle" deyince, adam Hâşim Bi-Evkas, ayetiyle. Cenâb-ı Hakk'ın:

"O tek başına yaratıp, kendisine uzun boylu mal ve yanında daima hazır oğul­lar verdiğim; kendisini bol ihsanlara boğduğum o kişiyi bana bırak! Sonra o, kalk­mış da artırmamı istiyor. Hayır, çünkü o, ayetlerimize karşı oldukça inatçıdır. Ben onu sarp bir yokuşa salacağım. Zira o, uzun uzun düşündü de, kendi kafasmca bir kıymet biçti! Yine kahrolasıca, ne biçim de bir kıymet biçti! Sonra baktı. Son­ra, kaşlarını çattı ve suratını ekşitti. Sonra da arkasını dönerek, büyüklük tasladı da, "Bu, dedi, anlatılan bir sihirden başka bir şey değil. Bu ancak, bir insan sözü!" Ben onu, cehenneme yaslayacağım " (Müddessır-26) sözlerinin Ümmü'l-Kitâb'ta (Levh-i Mahfuz) olmadığını söylüyor.

Halbuki Cenâb-ı Hakk.

"Hamım, apaçık beyan eden Kitaba yemin ederim ki, gerçekten Biz onu, anla-yasınız diye, Arabça bir Kur'ân yaptık. Şüphesiz o (Kuran), katımızdaki Kitabın aslında, çok yüce ve çok hikmetlidir" {Zuhruf. 1-3) buyuruyor

Ebâ Osman, "Bu küfürden başka bir şey değildir" deyince. Amr, bir müddet sustuktan sonra, bana döndü ve şöyle dedi: "Allah'a yemin ederim ki, söz onun dediği gibiyse, bu durumda ne Ebû Leheb'e, ne de Velîd ibn Mugîre'ye bir ta'n söz konusu değildir." Adam bunu duyunca, "Ebâ Osman, sen de mi, böyle di­yorsun?" dedi. Allah'a yemin ederim ki, Muâz'ın dediği bu sözle, bunlardan birisi İslâm'a girdi, diğeri ise dinden çıktı.

Yine anlatıldığına göre Amr b. Ubeyd'in yanına birisi girdi ve onun yanında,

"Doğrusu o, şanı yüce bir Kur'an'dır. Levh-i Mahfûz'dadir" (Burûc, 21-22) ayetini okuyarak, ona, "söyle bakalım, Levh-i Mahfuzda mıydı?" deyince. Amr,

"Bu böyle değildir; işin doğrusu. "Ebû Leheb'in yaptığı gibi kim yaparsa, onun ellen kurusun" şeklindedir" dedi. Bunun üzerine adam, "Namaz kıldığımızda da bu şekilde mı okunması gerekir?" deymce de, Amr kızarak, Allah'ın ilmi şeytan değildir; Allah'ın ilmi ne zarar verir, ne de fayda" dedi. Bu anlatılan şey, Amr b. Ubeyd'in. Kur'ân'ın sıhhati hususunda şüphe ettiğini gösterir.

2) KadîAbdu'l-cebbâr'ın "Tabakâtu'l Mu'tezile" adlı kitabında, İbn Ömer'den, bir adamın onun yanına gelerek, şöyle dediğini rivayet etmiştir: "Ey Ebâ Abdir-rahmân! Şüphesiz bir topluluk zina ediyor, hırsızlık yapıyor, içki içiyor, haksız yere adam öldürüyor ve bunun Allah'ın ilminde böyle olduğunu, dolayısıyla bundan kaçamadıklarını söylüyorlar?" deyince, İbn Ömer kızdı, sonra "Azîm olan Allah'ı, noksan sıfatlardan tenzih ve takdis ederim, diyerek, şöyle devam etti: "Allah'ın onların böyle yapacaklarını bilmesi, onları bunu yapmaya zorlamamıştır. Babam Ömer b. el-Hattab bana, Hz. Peygamberin şöyle dediğini anlattı:

"Allah'ın sizin hakkınızdaki ilmi, sizi gölgeleyen gök ve sizi üzerinde taşıyan yer gibidir. Nasıl siz, gökten ve yerden çıkmaya muktedir değilseniz, aynı şekilde Allah'ın ilminden de çıkmaya gücünüz yetmez. Nasıl gök ve yer sizi günah İşle­meye sevketmiyorsa, bunun gibi Allah'ın İlmi de sizi o günahları işlemeye zorla­mıyor" Cebriyye'nin ve Mutezile'nin rivayet etmiş olduğu haberlerde, bir çokluk olduğu görünmektedir. Bu hadisleri rivayet etrr erinden maksatları ise, böyle söy­lemenin Hz. Peygamber (s.a.s.)'e yakışmadığını açıklamaktır. Bu böyledir, çünkü bu bir tenakuz bir bozukluk arzetmektedir. Tenakuz olmasına gelince, Hz. Pey­gamberin, "Aynı şekilde, Allah'ın ilminden çıkmaya kadir olamıyacaksınız." sözü cebr hususunda, ondan önceki ise, kader hususunda açık olan bir ifadedir ki, bu bir çelişkidir, Fasit olmasına gelince, biz, Cenâb-ı Hakk'ın iman etmiyecekleri-ni veya imanın bulunacağını bilmesinin, birbirine zıd olduğunu açıklamıştık. Bu­na göre, iman etmeyeceklerini bildiği halde, iman teklifinde bulunmak "nefy" ile "isbaf'ın {varlık ile yokluğun) arasını cemetmekle ilgili bir teklif olur. Gökle yer, insanın amellerinden herhangi bir şeyi nefyedemezler; böylece iki şekilden biri­ni diğerine teşbih etmenin, ancak bir cahilden, veyahut bilmezlikten gelen birin­den sadır olacağı açıktır. Halbuki, peygamberlik makamı böyle bir şeyden yüce ve âlîdir.

3) Bu babta meşhur olan iki hadistir. Birinci hadis, sahîhayn'de, A'meş'den, onun da Zeyd b. Vehb'den, onun da Abdullah ibn Mesûd'dan rivayet etmiş olduğu ha­distir. Bu hadise göre Hz. Peygamber -ki O, doğru sözlüdür ve doğrulanmıştır şöyle buyurmuştu:

'Allah, sizden (her) birinizin karnındaki yaramışını, kırk gün hasitnde tutar. Sonra-, bir kırk gün kadar alâka halinde kafa Derken, bir kırk gün kadar da et parçası halinde kaîır. Sonra, Allah ona bir melek yollar da, melek ona rûh üfler ve dört şeyle emrokınur. Onun rızkı, eceli, ameli, itaatkâr mı günahkâr mı olacağı yazılır. Kendisinden başka hiç bir ilâhın olmadığı Allah'a yemin ederim ki, sizden biriniz cennetliklerin ameliyle amel eder de, nerdeyse onunla cennet arasında bir dirsek mesafesi kalır. Detken, tekdirin hükmü Önüne yeçer de, o kişi cehennemliklerin ameliyle amel ederek, cehenneme girer Ve yine sizlerden biri­si de, cehennemliklerin ameliyle amel eder de, onunla cehennem arasmda bir dirsek mesesİ kalır. Derken, kader önüne geçer de, o kimse cennetliklerin ame­liyle amel ederek, cennete girer." Hatîb el-Bağdad7 "Turîhu Bağdad"nda, Amr b. Ubeyd'in şöyie dediğini nakletmiştir: Şayeî A'meş'in böyie dediğini duysaydım, onu yaianîardım. Vehb b. Zeyd'in bunu söylediğini duysaydım, onu sevmezdim. Abdullah b. Mesüc"un bunu dediğini duysaydım, bu sözü kabul etmezdim. Hz. Peygamber'in böyle dediğini bizzat duysaydım. O'nu reddederdim Allah (ca)'in böyle dediğini duysaydım, "Sen sözümüzü, bunun üzerine a-madin" derdim.

ikinci hadise gelıce bu Hz. Adem ile|Hz.Mûsâ (a.s.)'nın rnünazarasıdır Hz. Mûsâ Adem (a.s.)'e; "İnsanları,  bedbaht yapan ve onları cennetten çıkaran sen değı! misin'?" deyince, Hz. Adem, "Allah'ın, nsâletı ve kendisiyle konuşmak için seçtiği, kendisine levrat'ı verdiği kişi olan sen, Tevrat'ta Allah'ın bunu bana takar ettiğini görmedin mi?" dedi.  da, "Evet, gördüm"dedi. Sunun üzerine, Hz. Pey­gamber fs.a.s.), {Hz. Adem Hz. Musa'yı yendi' dedi

Mutezile bu hadise, birkaç bakımdan la'n etmiştir.

Birincisi: Bu haber, Hz. Musa'nın küçüklüğüne rağmen, Hz. Adem'i kınamış olmasın; gerektirir. Bu ise, Hz. Musa'nın cehaletini gösterir (-i. bu caiz değildir.

İkincisi: Çocuk babasıyla, nasıl böyle sert sözlerle konuşabilir.

Üçüncüsü: Hz Müsâ, mahlukâtın şakâvetının (bedbahtlık ve günahkârlık) ve onların cenr.etten çıkarılmalarının Hz. Adem tarafından olmadığını, tam aksine, Allah'ın Adem (a.s.)'ı cennetten çıkardığını bile bile. ona, "insanları bedbaht ve şakî yapan, onları cennetten çıkaran, sen değil misin?" demiştir.

Dördüncüsü: Hz. Adem, delil olmayan bir şeyi deül getirmiştir. Çünkü, şayet bu bir deiil olsaydı. Firavun, Haman ve diğer kâfirlerin de bunu delil getirmeler gerekirdi. Bu bâtıl olunca, bu hüccetin fasit olduğunu anlamış oluruz.

Beşincisi: Hz. Peygamber (s.a.s.). bu hususla Hz-. Adem'i haklı göstermiştir

Halbuki biz, bunun doğru olmadığını açıklamıştık. Sunun böyle olduğu sabit olunca, bu hadisi üç vecihten birisine hamletmek gerekir

a) Hz. Peygarnber (s.a.s.) bunu. yahudiierden nakletmiştir. Yoksa, bunu ne Allah'tan ne Kendinden söylememiştir Hz. Peygamber ou olay* anlatıyordu. Ne var ki ravî içeri girince, bu söylerden baçKö bit şey duymadı, böylece de bu olc1-yı Hz. Peygamberin yahudrierden değil de bizzat kendisinden anlattığım zannetti.

b)  Hz Peygamber in,  demiş olmasıdır. Yani, Hz. Mûsâ (as.), Hz. Adem'e galip geldi ve onu yendi. Hz. Adem'in söylediği soz, ne hüccettir, ne de bir mazeret;

c) İtimat edilen görüş olan buna göre, bu münazaradan maksat, ne günahtan ötürü bir kınamadır, ne de Allah'ın onu bilmiş olduğunu mazeret olarak öne sur mektir. Tam aksine Mûsâ (a s.) ona. kendisini bu nataya zorlayan böylece de cen­netten çıkmasına sebep olan durumu sormuştur Bunun üzerine deriz. Aaem,"Benim cennetten çıkışım, bu ze!le sebebiyle olmamıştır. Tam aksine. Allah'ın Dana cennetten çıkacağımı, yere ineceğimi ve orada halîfe oiacağımı takdir efmiş ol­ması sebebiyle olmuştur. Böyie bir şey, Tevrat'ta da yazılmış idi. Böylece, Hz.Adem in delili, şüphesiz çok güçlü oldu, Hz. Mûsâ, bu hususla mağlup duruma düştü." Bil ki bu meseledeki söz, cidden çok uzundur. Kur'ân bununla doludur. Bu hu­sustaki sözü, Allah takdir ederse, tefsirimizde ileride iyiden iyiye alcağız ancak zikrettiğimiz şey şimdilik kâfidır. [83]

"Allah onların kalblerine de, kulaklarına da mühür basmıştır. Onların gözlerinde de, bir perde vardır. Onlar için büyük bir azab vardır'.' (Bakara, 7)

Cenâb-ı Hakk, önceki ayette onların iman etmeyeceklerini beyan edin­ce, bu ayette iman etmemelerinin sebebi olan, "hatm"i bildirmiştir. Burada söz, birkaç mesele üzerinde cereyan eder. [84]

Hatm Yani Mühürleme              Başa Dön

"Hatm" kelimesi ile "ketm" kelimesi, aynı manaya gelen iki kelimedirler. Çünkü bir şeyin üzerine mühür basmada, başkaları ona muttali olmasın ve

elde edemesin diye, o şeyi gizleme ve örtme maksadı bulunmaktadır. "Gışâve" lâfzı, bir şeyi örtmek ve bürümek manasına olan lâfzından alın­mış, "fiâte" vezninde bfr kelimedir. Bu kalıp, ve gibi, bir şeyi kuşatmak, sarmak manasına gelir. [85]

İkinci Mesele

Bu mühürleme hususunda, âlimler ihtilâf etmişlerdir. Kulların fiillerini Allah yaratır diyenlere göre, bu sözün manası açıktır. Sonra, bu fikirde olanla­rın iki görüşü bulunmaktadır. Bunlardan bir kısmı, "el-hatmu" kâfirlerin kalbinde küfrü yaratmaktır, demişlerdir. Bir kısmıysa, kudrete eklendiğinde, kud­retle beraber her ikisinin toplamı, küfrün meydana gelmesini gerektiren se-behi yaratmaktır, demişlerdir. Bunun izahı şöyle yapılır: Küfretmeye kadir olan kimse, ya onu terketmeye kadir olur veya olamaz. Eğer küfretmeyi ter­ke kadir olamazsa, bu kimsenin küfre kadir olması kâfir olmasını gerektirir. Buna göre, küfre kadir olmayı yaratmak, küfrü yaratmayı gerektirir. Eğer küfrü terketmeye kadir olursa, bu kudretin küfrü işlemeye veya işlememeye olan nisbeti eşittir. Bu kudret, onu terk yerine, yapmanın kaynağı olması halinde, bu fiili benimseyen bir müreccihe ya dayanır veya dayanmaz. Eğer dayan­mazsa, mümkün olan varlık müreccihsiz olarak meydana gelmiş olur. Böyle bir şeyin caiz olduğunu söylemek ise, mümkün vasıtasıyla müessire istidlal etmeyi zedelemeyi netice verir ki, bu da Yüce Yaratıcıyı inkâra götürür. Bu ise muhaldir. Bu kudret bir müreccihe dayanırsa, bu müreccihin ya Allah'ın fiilinden veya kulun fiilinden olması; yahutta ne Allah'ın, ne de kulun fiilin­den olmaması gerekir. Kulun fiilinden olması caiz değildir, aksi halde tesel­sül gerekir. Yine, ne Allah'ın ne de kulun fiiliyle meydana gelmemiş olması da caiz değildir; çünkü bu da bir müessiri olmaksızın bir şeyin meydana gel­mesini gerektirir. Bu da, bir Yaratıcının var olduğuna hükmetmeyi ortadan kaldırır. Bu sebeble, kulun kudretinin, kudretin taalluk ettiği şeyin kaynağı olması, o kudrete, Allah'ın fiili olan bir müreccihin eklenmesine bağlı oldu­ğu ortaya çıkar. Bu nedenle biz deriz ki, bu müreccih o kudret ile birleştiğin­de, bu kudretin o eserdeki tesiri ya vâcib, ya caiz veya imkânsız olur. İkinci­si ve üçüncüsü geçersizdir. Buna göre, birincisinin olması gerekir. O kudre­tin o eserdeki tesiri "caiz" olamaz dedik; çünkü, eğer caiz olsa, aklen bu müreccihle beraber o kudretin toplamı bazan bu eserle beraber meydana gelir, bazan da ondan ayrılır. Biz bunun, böyle meydana geldiğini farzetme-miz gerekir, çünkü caiz olan her şeyin vaki olmasını farzetmek, muhal de­ğildir. Buna göre, eserin meydana gelmesi bazan kudret ile müreccihin top­lamına dayanır, bazan da dayanmaz. Neticenin meydana gelmesinin bu iki vakitten birisine tahsis olunması, ya ona eklenen bir karineye dayanır veya dayanmaz. Eğer dayanırsa, bu müessir, bu ilâve karineyle birlikte, bu kud­ret ve ona eklenen müreccih olur; yoksa, sadece kudret ve onunla beraber olan müreccih değildir. Biz, kudret ile müreccihten meydana gelen topla­mın müstakil olduğunu farzetmiştik, bu (yani, bunların toplamının bir karîne-ye bitişik olması gerektiğini söyiemek) ise, bu varsayımdan vaz geçmek olur. Ve yine, bu taksimi (kudret, müreccih ve bunlara bitişmiş olan karineden meydana gelmiş) ikinci toplamda da yapabiliriz. Buna göre bu toplam baş­ka bir "kavd"a davanırsa. teselsül aerekir ki. bu da muhaldir. Eğer davanmazsa, bu durumda bu toplam bazan eserin Kaynağı olacak biçimde mey­dana gelir, bazan da, o iki vakitten biri diğerinden her hangi bir sebeple ke­sinlikle ayrılmamakla birlikte, o eserin kaynağı olmayacak hiçimde meyda­na gelir ki, bu da müreccih olmadan mümkinin kendi kendini tercih etme­sine hükmetmek olur ki, bu da muhaldir. Bu sebeple, bu müreccihin bulun­ması durumunda, bu eserin caiz olarak meydana gelmesi imkânsız olur. Bu eserin vasfının "imkânsız" olması durumuna gelince, bu husus açıktır. Aksi halde, varlığını tercih eden şey, yokluğunu da tercih etmiş olurdu ki, bu da imkânsızdır. Bu iki kısım geçersiz olunca, varlığını tercih eden şey bulundu­ğunda, eser, bu kudretten ve bu kudretten meydana gelen toplamdan dola­yı var olması vâcib olmuş olur. Bunun böyle olduğu sabit olunca, cebre hük­metmek gerekir. Çünkü bu müreccih meydana gelmezden Önce, fiilin mey­dana gelmesi imkânsız; bu müreccih meydana geldikten sonraysa, filin mey­dana gelmesi vâcib olur. Bunu iyice kavradığında, anlarsın ki, kalbte küfrü gerektiren sebebi yaratmak kalbe mühür basmak ve onu, imanı kabul et­mekten alıkoymak olur. Çünkü, Cenâb-ı Hakk, onların iman etmivecekleri­ne hükmedince, bu hükmün peşinden bu hükmü gerektiren sebebin yerine geçecek olan şeyi zikretmiştir. Çünkü illeti bilmek, "malûlü" bilmeyi ifade eder. Malûlü bilmek ise, ancak illeti bilmekten istifade edildiğinde tam olur. İşte bu görüş sonradan var olan bütün şeyleri (varlıkları ve fiilleri) Allah'ın yarattığını kabul edenlerin görüşüdür.

Mutezile'ye gelince, onlar bu hususta şöyle demişlerdir: Bu ayetin hük­münü, imandan men etme anlamına almak, caiz değildir. Onlar bu hususta önceki ayette, anlattığımız şeyleri delil getirmişler, burada ise şunu ilâve et­mişlerdir: Şüphesiz, Cenâb-ı Hakk, kalblerinde kendilerini imandan men eden bir perdenin, bir örtünün bulunduğunu söyleyen kâfirleri yalanlamış ve şöy­le buyurmuştur:

-"Bizim kalblerimiz perdelidir... Hayır, doğrusu şu ki, küfürleri sebebiyle Allah onların kalblerini mühürlemtştir.. Bu sebeble de, pek az iman eder­ler " (Nisa, 155).

"Birçoğu yüz çevirdiler de, kuiak vermiyorlar " (Fussitet, 4).

"Ve dediler ki bizim kalblerimiz, senin bizi çağırdığın şeye karşı perde­ler içindedir " (Fussiiet, 5).

Bütün bunlar, kendilerinin imandan alıkonulmuş olduklarını iddia eden kim­seler hakkında. Allah tarafından hir vınlama ue hir Sonra Mutezilîler, "hatm" ve "gışâve" lâfızlarının manalarını, başka şey­lere hamletmek gerektiğini ileri sürerek, bu hususta birçok şeyler zikrettiler.

1) Kâfir kimseler, Allah'ın delilleriyle hidayete ermeyi bırakıp, yüz çevirip, hatta bu iş onların bir huyu ve seciyyesi haline gelince, onların bu durumu bir şeyden men olunan ve bir şeyden alıkonulan kimselerin durumuna ben­zetilmiştir. Onlartn gözleri hususunda da, aynı durum, söz konusudur; san­ki, hiç bir şey görmeyecek şekilde gözleri örtülmüştür. Onların kulaklarında da sanki bir ağırlık vardır da, Kur'ân'ın zikri oraya ulaşamaz.. Bütün bunlar Cenâb-ı Hakk'a nisbet edilmiştir, çünkü bu sıfatlar, o kişide kökleşmesi ve iyice yerleşmesi sebebiyle, yaratılıştan gelen bir şeymiş gibi kabul edilmiş­tir. Bu sebebten ötürü Cenâb-ı Hakk,

"Hayır, doğrusu Allah, küfürleri yüzünden kalblerini mühürlemişttr " (Ni­sa, 155).

"Hayır, doğrusu onların kazandıkları şeyler kalblerini istila etmiştir " (Mu-taffifîn. 14).

"Bunun üzerine de Allah bunun neticesini kalblerinde kendisiyle karşı­laşacakları güne kadar sürecek bir nifak yaptı " (Tevbe, 77) buyurmuştur.

2) İzafetin (nisbetin) makbul olmasında, en ufak bir sebebin yeterli olma­sıdır.. Buna göre gerçekte mühürleyen, ya şeytandır veya kâfir olan kimse­dir. Ne var ki Cenâb-ı Hakk, onlara kudret veren zat olması hasebiyle, fiili sebebine de isnat edilebildiği için, burada "hatm" işini kendisine isnat etmiştir.

3) Onlar düşünmekten yüz çevirip, Allah onlara delillerini serdettiğinde bu delillere ve Kur'ân'a kulak vermeyince, onların bu yaptıkları şey Allah'a nisbet edilmiştir. Çünkü bu yaptıkları şeyin meydana gelişi, Cenâb-ı Hakk'-ın, delillerini onlara serdettiği zamana denk gelmiştir. Meselâ, Allah Berâe (Tevbe) Sûresi'nde;

"Bu ayetler, onların kötülüklerine kötülük katmıştır " (Ayet, 125) buyurmuş­tur. Yani onlar, bununla küfürlerine küfür katmışlardır.

4) Onlar küfürde, imanı, ancak zorlama ve mecbur etme yoluyla elde ede­bilecekleri bir dereceye ulaşmışlardı. Ne var ki Cenâb-t Hakk, teklif geçersiz olmasın diye, onlara böyle bir zorlamanın yapıldığını söylememiştir. Onların sapıklıkta ileri gitmelerinin son noktası olan, küfürden ancak zorlama ile vaz­geçecekleri bir dereceye varmış olduklarını belirtmek için, böyle bir zorla­mada ve mecbur tutmada bulunmadığını "hatm" lafzıyla ifâde etmiştir.

5)  Kâfirler;

"Dediler ki, kalblerimiz, senin bizi davet ettiğin şeye karşı örtüler içinde­dir. Kulaklarımızda bir ağırlık vardır; bir de bizimle senin aranda bir perde bulunmaktadır " (Fussiiet, 5) dediklerinde, bu sözlerini başlarına vurmak için, onların bu sözünü nakl etmiş olmasıdır. Böyle bir nakil ve başa kakma bakı­mından, bu ayetin bir benzeri de;

"Ehl-i kitabtan ve müşriklerden olan o kâfirler, kendilerine beyyine, apaçık delil gelmedikçe, kendi inançlarından ayrılacak değillerdir " (Beyyine, 1) ayetidir.

6) Allah tarafından, kâfirlerin kalblerine mührün basılmış olmasının ma­nası, onlara iman etmiyeceklerini; kalblerine, zikri muhafaza ve Hakkı kabul etmiyeceklerine; kulaklarına ise, Hakka kulak vermiyeceklerine dair Allah'­ın şâhid olmasıdır. Nitekim, birisi arkadaşına, ya­ni "falancanın söylemiş olduğu şeyi doğrulamanı ve onun söylediğinin ger­çek olduğuna şehadet etmeni istiyorum" der. Buna göre, Cenâb-ı Hakk, ön­ceki ayette onların iman etmiyeceklerini haber vermiş, bu ayette ise, O'nun buna şahit olduğunu ve onların bu durumundan haberdar olmaya devam ettiğini bildirmiştir.

7) Ulemânın bir kısmı, bu ayetin kâfirlerden hususî bir topluluk hakkında nazil olduğunu; Allah'ın, bu dünyada birçok kâfire cezasını peşinen verdiği gibi, onlara da cezalarını peşin vererek, onlara, bu dünyada kalblerini dam­galama ve mühürleme cezasını verdiğini söylemişlerdir.

Nitekim, Cenâb-ı Hakk,

"Muhakkak ki siz, sebt gününde haddi aşanları bildiniz. Bunun üzerine Biz onlara, aşağılık maymunlar olunuz!" dedik " (Bakara, 65) ve

"Muhakkak ki orası onlara kırk yıl haram kılınmıştır. Onlar yer yüzünde başıboş dolaşacaklardır. Artık sen, dinden sapmış kimseler hakkında tasa­lanma " (Maide, 26) buyurmuştur.

Cenâb-ı Hakk, bunlarda kullarının alacakları ibretler ve onların yararına olacak şeyler olduğunu bildiği için, peşin cezalar vermiştir. Bu peşin ceza­lardan bir kısmı da, kâfirlere vermiş olduğu kalblerini mühürleme ve damga­lama cezasıdır.

Ne var ki onlar, bu damgalama ve mühürleme cezası ile, her hangi bir şeyi anlamaz hale gelince, maymuna dönüştürülen kimselerden sorumlulu­ğun düşmesi gibi, bunlardan da teklif düşmüş olur. Nitekim Allah Teâlâ, me­selâ bulûğ çağına yaklaşan kimseler gibi, biraz akledebilen kimselerden de sorumluluğu düşürmüştür. Biz, Allah'ın akıllarını gidermesi, gözlerini kör et­mesi gibi, onlar için en faydalı şeyin bu olduğunu bildiğinde, kâfirlerin kalblerinde onların anlamalarını ve kıyasta bulunmalarını engelleyecek bir en­geli yaratmış olmasını inkâr etmiyoruz. Ancak, onların bu durumda sorumlu olmalarını yadırgıyoruz.

8) Cenâb-ı Hakk'ın, onlarla iman arasında her hangi bir mania teşkil et­meksizin, onların kalblerine mührü basması, gözlerine de perde çekmesi­nin caiz olmasıdır. Daha doğrusu bu durum, insanın kalbinde hissettiği gev­şeklik; gözlerindeki çapak, kulaklarındaki çınlama gibi olur. Onların göğüs­leri daralsın ve onlara bir nevi belâ ve sıkıntı versin diye, bütün bunları Allah onlara yapmıştır. Benî İsrail'e yaptığı ve onların böylece şaşırmış olmaları gibi, bu da, onların iman etmelerine mâni olacak bir ceza olmuştur. Sonra bazı kâfirlere verilen bu ceza, Cenâb-ı Hakk'ın Firavun'un kavmine indirdiği ve kendisinden kurtulmaları için Hz. Musa'dan yardım talep ettikleri ceza gibi, Hz. Peygamber için bir mucize ve nübüvvetini isbat eden bir delil olur. Bütün bunlar, Allah'ın, kulların en çok yararına olan şeyi (aslah) bilmesiyle mukayyettir.

9) Bu "hatm" işinin onlara ahirette yapılması da caizdir. Nitekim Cenâb-ı Hakk, onları kör edeceğini haber vererek, şöyle buyurmuştur:

"Biz kıyamet günü onları, kör, dilsiz ve sağır oldukları halde, yüz üstü hasredeceğiz " (isra, 97);

"Biz günahkarları o zaman gözleri gömgök olduğu halde, mahşerde top­layacağız " (Tâhâ, 102).

"O gün Biz, onların ağızlarını mühürleriz " (Yasin, 61) ve

"Onlar orada inim inim inlemektedirler. Orada onlar hiçbir şey duyma­yacaklardır " (Enbiya, 100).

10) Onların Hasan-ı Basrî'den naklettikleri, Ebû Ali el-Cübbaî ile Kadî Abdu'l-Cebbâr'ın tercih ettikleri şu görüştür: Bu "hatm" ve "tab" dan mak­sat, Cenâb-ı Hakk'ın, kâfirlerin kalblerınde ve onların kulaklarında meydana getirmiş olduğu alâmetler ve nişanlardır ki, böylece melekler bunlar vasıta-sıyla onların kâfir olduklarına ve ebediyyen iman etm ivecekleri ne istidlal eder­ler. Müminlerin kalblerınde, kendisi vasıtasıyla meleklerin, onların Allah ka­tında mümin olduklarını bilecekleri bir alâmetin de bulunması gözardı edile­mez. Nitekim Allah,

"İşte bunlar, kalblerine İmanı yazmış olduğu kimselerdir " (Mücadele, 22) buyurmuştur. Bu durumda melekler, o mümini severler ve onun için Allah'­tan mağfiret taleb ederler. Kâfirlerin kalblerinde, meleklerin kendisi vasıta­sıyla, Allah nezdinde melun olduklarını bilecekleri, bir alâmetin bulunması da söz konusudur. Böylece melekler o kâfire buğz eder ve onu lanetlerler. Bu alâmetin temin ettiği fayda, ya meleklere ait bir faydadır; çünkü onlar bu alâ­metle onun Allah nezdinde kâfir ve melun olduğunu bildiklerinde, bu onları küfürden iyice nefret ettiren bir şey olur. Ya da bu fayda mükellefe aittir; çün­kü mükellef, iman ettiği zaman kendisini göktekilerin seveceğini bilirse bu, onu iman hususunda isteklendirir; küfre yöneldiğinde İse, meleklerin onun küfrünü bileceklerini ve böylece ona buğzedip, lanetleyeceklerini bildiğinde de, bu o kimseyi küfretmekten men eden bir sebep olmuş olur. Onlar bu manada hatm'ın olabileceğini söylemişlerdir. Çünkü biz, mektubu mühürle-dikten sonra, onu açıp tekrar okumak imkânı bulabiliyoruz. Bir de "hatm", kâfirin alnına, "bu kâfirdir!" diye yazılması demektir. Bu iman etmeye mâni olmayınca, böylece bu kâfirin, iman etmek ve küfrü terketmek suretiyle, kal­binden bu alâmeti silmesi de mümkündür. Yine onlar, sadece kalbin ve ku­lağın buna tahsis edilmiş olduğunu; çünkü, naklî delillerin ancak nakil cihe­tinden, aklî delillerin ise, ancak kalb cihetinden elde edildiğini; böylece de bu ikisinin özellikle zikredildiğini söylemişlerdir. Şayet onlar göz hakkında kullanılan "gışâve-perde, örtü" lâfzını da alâmet manasına hamlediyorlar de­nilirse, biz hayır! deriz. Çünkü, önceki lâfızları alâmet ve nişan anlamına ham­lettik. Dilin hakikati de bunu'gerektirir, ayrıca buna her hangi bir engel de yoktur. Dolayısıyla, bunun böyle olduğunu söylemek gerekir. "Gışâve" lâf­zının hakikatine gelince bu, görmeye mâni olan bir örtüdür; halbuki kâfirle­rin durumunun böyle olmadığı (kelimenin gerçek anlamında, gözlerinde bir perde olmadığı) herkesçe bilinen bir şeydir. Bu sebeble bu lâfzı mecâze ham­letmek gerekir. Mecâze hamletmek de, onların hallerini, hidayet konusun­da gözüyle faydalanamayan kimselerin durumuna benzetmektir. Bu mev­zuda, insanların sözlerinin tamamı işte budur. [86]

Kur'an'da, Hatm (Mühürleme) İle İlgili Diğer Mefhumlar         Başa Dön

Kur'ân-ı Kerîm'de "hatm" manasına yakın olarak zikredilen lâfızlar, "tab", "kinân", "kalbin pas­lanması", "kulaklarda bir ağırlığın bulunması" ve "gözlerde bir perdenin olmasıdır. Sonra bu hususta vârid olan ayetler de değişik değişiktir.

Birinci kısım: Bu hususların var olduğuna delâlet etmek üzere gelen ayetler: "Hayır, doğrusu kalblerini kaplamıştır..." (Mutatfifin, 14);

"Ve, onların kalbleri üzerine, Kur'ân'ı anlamalarına engel olan perdeler gerer, kulaklarına da bir ağırlık koyarız " (isrâ, 46),

 "Ve onlann kalbleri üzerine mühür basıldı " (Tevbe. 87);

Daha doğrusu, Allah, küfürleri sebebiyle onlann

kalbine mühür basmıştır " (Nisa, 155);

"Bunun üzerine çoğu yüz çevirdi de. Hakkı duymuyorlar" (Fussilet, 4)

"Diri olanı inkâr etmesi için" (Yasin, 70)

"Muhakkak ki, ölülere işittiremezsin; sağıra da çağrını duyuramazsm " (Nemi, 80);

"Onlar, ölüdürler, diri değil!" (Nahi, 21) ve "Kalbinde bir hastalık vardır " (Bakara, 10).

İkinci kısım: İman etmeye, kesinlikle her hangi bir mâninin bulunmadığı­na delâlet etmek üzere gelen ayetler:

"İnsanları iman etmekten alıkoyan ne öldü?" (isra, 94) "Artık dileyen iman etsin, dileyen de kâfir olsun!" (Kehf, 29), "Allah her nefse, ancak gücünün yettiği şeyi yükler " (Bakara, 86), "Allah, din konusunda size hiç bir güçlük vermemiştir " (Hacc, 78), "Allah'ı nasıl inkâr edersiniz?" (Bakara, 28) ve "Hakkı niçin batıl ile karıştırıyorsunuz?" (âı-i imrân, 71).

Kur'ân her iki kısma dair ayetlerle doludur. Bu iki kısımdan her biri, bir gurubun kendisine sarılacağı bir husus ve dayanak olmuştur. Böylece nakli deliller, her iki taraf için de olduğu için, bir tearuz meydana getirmişlerdir. Aklî delillere gelince, kendilerine daha önceden işaret edilen hususlardır. Özet olarak diyebiliriz ki, bu mesele İslâm? meselelerin en büyüğü, en çok dallanıp budaklanmış) ve üzerinde en fazla gürültü koparılanıdır.

Anlatıldığına göre, İmâm Ebû'l-Kâsım el-Ensarîye, bu meselede Mutezi­lenin küfre nisbet edilip edilemiyeceği sorulduğunda, o, "hayır" demiştir; çünkü, bunlar Allah'ı tenzih etmeye çatışmışlardır." Ehİ-i sünnetin küfre nis­bet edilip edilemiyeceği sorulunca da, yine, "hayır, demiştir; çünkü onlar Cenâb-ı Hakk'ı, ululamışlardır." Buna göre, her iki gurup da, Allah'ın celâli­ni ve Kibriyâsının yüceliğini isbat etmekten başka bir şeyi arzulamamıştar-dır. Ne var ki, Ehl-i sünnetin görüşleri azamet konusuna takılmış ve onlar, Allah Teâlâ'nın dışında hiç bir icat edici bulunmaksızın,O'nun mucit olması­nın gerektiğini söylemişlerdir.

Mutezilenin görüşleri ise, hikmete takılmış ve onlar, bu tür çirkinliklerin Allah'ın ululuğuna yakışmayacağını söylemişlerdir." Ben derim ki, burada başka bir sır daha vardır; o da, Cenâb-ı Hakk'ı isbat etmek, cebre hükmet­meye götürür. Çünkü, "fâiliyyet-yapıcı olma vasfı" bir sebebe dayanmazsa, o zaman mümkünün müreccihsiz meydana gelmesi gerekir ki, bu Yaratıcı­nın varlığını nefyetmek olur. Eğer dayanırsa, "cebr" gerekir. Peygamberli­ğin hak olduğunu isbat ise, kulun kudretinin bulunduğuna hükmetmeyi ge­rektirir. Çünkü, şayet kul fiiline kadir olmazsa, peygamber göndermede ve kitap indirmede hangi fayda olurdu? Bundan da öte, burada bütün bunların üstünde başka bir sır daha vardır. O da şudur: Biz fıtrat-ı selimeye ve akl-ı selime müracaat ettiğimizde, Allah'a nisbetle varlığı ve yokluğu müsâvî olan şeylerin, bir müreccih bulunmaksızın birinin diğerine ağır basamadığını gö­rüyoruz. Bu da, cebrin var olduğunu gösterir. Ve yine biz, çok açık olarak ihtiyarî hareketlerimizle zarurî hareketlerimiz arasında bir farkın olduğunu görüyoruz. Yine, medhetmenin güzel, kınamanın çirkin, emredilen şeylerin güzel, nehyedilen şeylerin ise çirkin olduğunu açıkça görüyoruz. Bu da Mu­tezile mezhebini iktiza eder. Sanki bu mesele; zarurî ilimlere, nazarî ilimle­re, Allah'ın kudretine ve hikmetine bakarak O'nu tazime göre, tevhîd ve ten-zîhe göre ve naklî delillere göre bir çelişki meydana getirmektedir. Açıkladı­ğımız kaynaklar ve hakikatini ortaya koymağa çalıştığımız şu sırlardan ötü­rü, bu mesele zorlaşmış, bilmece haline gelmiş ve mesele alabildiğine bü­yümüştür. Büyük olan Allah'dan, bizi hakka muvaffak eyleyip ve sonumuzu hayırlı kılmasını dileriz. Ey Alemlerin Rabbi, duamızı kabul et! [87]

Dördüncü Mesele

Keşşaf sahibi, lâfzının, hem "hatm"in, hem de "tağşiye" (perdeleme)nin hükmüne dahi olması muhtemeldir. Ancak evlâ olan, bu lâfzın, "hatm"in hükmüne dahil olmasıdır. Çünkü Cenâb-ı Hakk, "Kulağını ve kalbini mühürledi, gözüne de bir perde gerdi " (Câsiye, 23) buyurmuştur. Bir de, kıraat âlimleri, lâfzında değil de, lâf­zında vakf yapmışlardır. [88]

Beşinci Mesele

lâfzında, "harf-i cerr" olan lâfzının tekrar edilmesindeki fayda,   katb ve kulaklardakı mühürlemenin şiddetli olduğuna daha çok de­lâlet etmesi içindir. [89]

Altıncı Mesele

ve lâfızları çoğul, lâfzı ise tekil getirilmiştir. Bunun bir kaç sebebi vardır.

1) lâfzı müfret getirilmiştir, çünkü bunlardan

herbirinin tek işitmesi vardır. Nitekim, "Bana, iki ko­çun başını getirdi" denilir. Yani, onlardan herbirinin başını getirdi. Kişinin "Midenizi tam doldurmayın ki, çok yaşayası-nız." sözündeki (karın, mide) lâfzının müfret getirilmesi gibi. Arablar, bir karışıklıktan emin olduklarında, kelimeyi müfret getirirler. Ama, bir karı­şıklıktan emin olmadıklarında ise, kelimeyi böyle kullanmazlar. Meselâ, "on­ların atları ve elbiseleri"ni kastederek,  denilmez., denilir.