98. De ki: "Ey kitab ehli, Allah yapiıklarmı/ı görüp dururken niçin Allah'ın âyetlerini İnkâr ediyorsunuz?"

99. De ki: "Ey kitab ehli siz, (gerçeği) gördüğünüz halde Allah'ta yo­lunu eğri göstermeye yeltenerek» İman edenleri niçin o yoldan çeviriyorsunuz? Allah yaptıklarınızdan gafil değildir."

Yüce Allah'ın: "Deki: Ey kitap ehli...niçin Allah'ın yolundan çeviriyor­sunuz" buyruğundakî: "Çeviriyorsunuz" buyruğu, Allah'ın dinin­den döndürüyorsunuz demektir. el-Hasen ise bu kelimeyi şeklin­de okumuş olup, bunlar da: den gelen iki ayn söyleyiştir.

Tıpkı kokuşan eti anlalmak üzere: demek ile, yine ko­kup değişmesini anlatmak üzere kullanılan tulleri gibi.

Onu ri göstermeye yeltenerek" buyruğunda: Onlara ölçerek verdiklerinde..." (el-Mutaffifin, 83/3.) buyruğunda da olduğu gibi, "lâm" harfi hazf edilmiştir. Meselâ; Ona bunu istedim; de-nildîgı gibi, "lâm!l harfi kullanılmaksızın da denilir. Ona yardım eltim, anlamındadır.

Eğrilik: Dinde, sözde ve davranışla meyletmek, sapmak ve doğ­ru yoldan uzaklaşmak demektir,  harfi üstün okunursa duvar ve ben­zeri dosdoğru olan herşey hakkında eğriliği anlatmak için kullanılır. Bu

açıklamalar Ebu Ubeyde ve başkalarından nakledilmiştir.

Yüce Allah'ın: Davetçiye hiçbir tarafa eğrilmeden uyup giderler" (Tâ-Hâ, 20/108) da, onun çağrısından eğrilip başka tarafa dö­nemezler, anlamındadır. Belli bir yer hakkında, orda ikâ­met edip durdu, manasına kullanılır ki, duran anlamını veren ism-i faili şeklinde gelir. Şair der ki:

"Olur ki onların boş arsalarını yahut çadırlarının izlerini görürüz, Diye siz de bizimle birlikte kalır mısınız?"

"Eğri adam" huyu kötü adam demektir. Ayaklarında nisbeten eğrilik bu­lunan atların halini anlatmak üzere de bu kökten gelen kelimeler kullanıl­dığı gibi, "el-A'veciyye" önceleri cahiliyye döneminde bilinen bir at çeşidi idi. Bunun, -fazla aralık olmaksızın- ayaklar arasında mesafelerin uzaklığını an­lattığı da söylenmiştir ki, bu da at için övücü bir özelliktir.[1]

Yüce Allah'ın: "Siz, gördüğünüz halde" buyruğu, aklınız erdiği halde an­lamındadır. Bu, siz Tevrat'ta Allah'ın kendisinden başka hiçbir dini kabul et­mediği din İslâm'dır, yazısını gördüğünüz ve buna tanıklık ettiğiniz halde an­lamına geldiği de söylenmiştir. Çünkü Tevrat'ta, Muhammed (sav)'ın nitelik­leri de yazılıdır. [2]

100. Ey iman edenler! Eğer kendilerine kitap verilenlerden bir zümreye itaat ederseniz, imanınızdan sonra sizi kâfirler ola­rak geri çevirirler.

Bu âyet-i kerime, Evs ile Hazrecliler arasında fitneyi -Peygamber (sav) ile ardı arkası kesildikten sonra- yeniden körüklemek isteyen bir yahudi hak­kında inmiştir. Bu yahudi aralarında oturmuş ve onlara iki kabileden birisi­ne mensub birisine ait ve aralarındaki savaşa dair söylemiş olduğu bir şiiri okudu. Bu sefer, diğer kabile şöyle demişti. Bizim şairimiz de filan filan gün hakkında şöyle dedi. Bunun sonucunda olaydan bir parça etkilenmiş gibi oldular ve şöyle dediler: Haydi gelin» önceden olduğu gibi savaşı bir daha alev­lendirelim- Bunun üzerine onların bir bölümü: Ey Evslîler geliniz. Diğerleri ise, ey Hazrecliler geliniz, diye seslendiler. Bir araya toplandılar, silahlarını aldılar, savaşmak üzere dizildiler. Bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil ol­du. Peygamber (sav) da geldi. Ve iki saf arasında durarak, yüksek sesle bu âyet-i kerimeyi okudu, Evslilerle, Hazrecliler Hz. Peygamberin sesini işitin­ce ona kulak verip dinlediler. Okumasını bitirince silahlan bıraktılar, biribir-lerinin boyunlarına sarılıp ağlaşmaya başladılar. Bu açıklama, İkrime, İbn Zeyd ve İbn Abbas'tan rivayet edilmiştir.[3]

Bu şekilde şiir okunmasını sağlayan kişi, yahudi Şâs b. Kays idi. O, Evs­lilerle Hazreclîler arasına daha önce aralarında cereyan eden savaşları hatır­latacak kimseyi göndermişti. Peygamber (sav) ise gelip onlara durumlarını hatırlattı. Böylelikle onlar, bu işin şeytanın bir dürtüsü ve düşmanlarının bir tuzağı olduğunu anladılar. Ellerinden silahlarını bıraktılar, ağladılar, biribir-lerinin boyunlarına sarıldılar. Daha sonra da dinleyip itaat edenler olarak Pey­gamber (sav) ile birlikte gittiler. Bunun üzerine yüce Allah da: "Ey İman eden­ler," yani Evs ve Hazrecliler "eğer kendilerine kitap verilenlerden bîr zümreye1" yani, Şâsa ve arkadaşlarına "İtaat ederseniz, imanınızdan son­ra sizi kâfirler olarak geri çevirirler" âyetini inzal buyurdu

Cabir b. Abdullah dedi ki: Bu isimize muttali olmasından en çok hoşlan­madığımız kişi Rasûlullah (sav) idi. O da geldi ve bize eliyle işaret etti, biz de bu işten vazgeçtik, Allah da aramızı bulup barıştırdı. Bunun üzerine biz fbu işe muttali olduğundan dolayı) Rasûlullah (sav)'ın haberdar olmasından daha çok sevindiğimiz kişi olmadı. Ve ben, başı itibariyle ondan daha çirkin ve daha vahşetli, sonu itibariyle de ondan daha güzel bir gün görmedim.[4]

101. Allah'ın âyetleri size okunur, aranızda da Peygamberi bulunurken, nasıl kâfir olurdunuz? Kim Allah'a sımsıkı sarılırca mu­hakkak doğru yola iletilmiştir.

Yüce Allah, bu ifadeyi hayret üslûbu ile kullanmıştır. Yani: "Allah'ın âyet­leri Kur'ân-ı Kerîm, "size okunup, aranızda da Peygamberi" Muhammet! (sav) "bulunurken, nasıl kâfir olursunuz?1 İbn Abbas dedi ki: Cahiliyye dö­neminde Evs ile Hazrec arasında oldukça kötü bir savaş sürüp gidiyordu. (İs­lâm'dan sonra) aratannda cereyan eden bu olayları sözkonusu ettiler, biribir-lerine karşı kılıç çekerek ayaklandılar. Peygamber (sav)'ın yanma gidildi, bu durumdan ona söz edildi, O da yanlarına vardı. Bunun üzerine şu: "Allah'ın âyetleri size okunup, aranızda da Peygamberi bulunurken,..'* buyruğundan itibaren, "Siz, bir ateş uçurumunun tam kenanndayken, sizi oradan kurtar-dı'Câyet 103) buyruğuna kadar olan bölüm nazil oldu.

Bu âyeti kerime(ler.)In kapsamına, Peygamber (sav)'ı görmeyenler de gi­rer. Çünkü, onların arasında kalan Hz. Peygamber'in sünneti, bizzat onu gör­menin yerini alır ez-Zeccâc der ki: Bu hitabın, Peygamber (savcın ashabı­na has olması da mümkündür. Çünkü, Rasûlullah (sav) aralarında bulunuyor, onlar da onu görüyorlardı. Aynı şekilde bu hitabın ümmetin tümüne o3ma-sı da mümkündür. Çünkü, onun eserleri, alâmetleri, ona verilmiş bulunan Kur'ân-ı Kerîm, Rasûlullah (sav):ın aramızda imiş gibi yerini tutmaktadır. İs­terse biz onu görmeyelim. Katade de der ki: Bu âyet-i kerimede gayet açık iki büyük alâmet vardır. Bunların birisi Allah'ın Kitabı, diğeri Allah'ın Pey­gamberidir. Allah'ın Peygamberi geçip gitti, Allah'ın Kitabına gelince, Allah onu aralarında kendi katından bir nimet ve rahmet olmak üzere kalıcı bırak­tı. Allah'ın helâl ve haramı, ona itaat ve masiyet orada belirtilmiştir.

Nasıl", nasb mahailindedir Edatın sonundaki "f harfi, Halil ve Sibeveyh'e göre, İki sakin harfin yanyana gelmesi dolayısıyla nasb olunmuş­tur. Bu harf için, fethanın tercih edilme sebebi, "fâ"dan önceki harfin "yâ" ol­masıdır. "Yâ" ile esreyi bir arada telefîuz ağır geldiğinden (üstün) olmuştur.

Yüce Allah'ın: "Kim Allah'a sımsıkı sarriırsa", kim Allah'ın dinine ve ita­atine sımsıkı sarılarak korunursa, "muhakkak doğru yola İletilmiştir." Doğ­ru yolu izleme muvâfakiyeti ona ihsan edilmiş ve gösterilmiştir.

İbn Cüreyc, "Allah'a sımsıkı sarıhrsa" buyruğunu, Allah'a iman ederse diye açıklamıştır, Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Her kim Allah'a sım­sıkı sarılırsa; yani kim Allah'ın ipi olan Kur'ân-ı Kerîm'e sıkı sıkıya yapışır­sa, demektir. Çünkü onun vasıtasıyla başkasından vazgeçer ve başkasına kar­şı korunacak olur ise, bu kökten gelen ifadeler kullanılır. ifadesi ise, kendisi ile korunulacak şeyi ona hazırladım, anlamındadır. Bir şe­ye sımsıkı yapışan, sarılan herkes hakkında mu'sim ve mu'tasim denilir. Bir şeyi önleyen herseye de âsim denilir. Ferazdak der ki:

"Ben asımlar (koruyucular) olan Temim oğullarının oğluyum Gece ve gündüzün en büyük musibetleri geldiğinde."

Şair Nâbiğa da der ki:

"Korkusundan dolayı gemi tayfası sımsıkı saran (mu'tasım); Alabildiğine yorulan, kendisini ter bastıktan sonra geminin dümenine.

Bir başka şair de şöyle demektedir:

"Sımsıkı sarılmış (mu'sim) olarak, o işte kendisini şarta bağladı; Ve bunun için sebeplere yapışmayı bıraktı ve tevekkül etti."

Bir kimsenin açlığını Önlemeyi ifade etmek için de: denilir. Araplar, yemek, bir kimsenin açlığını önlediği vakit derler. İşte bundan dolayı Sevîk (.kavutta da "Ebu Âsim" künyesini vermişlerdir. Ahmed b, Yahya dedi ki: Araplar ekmeğe âsim ve câbir adını verirler. Daha son­ra şu beyiti okudu:

"Sen beni kınama, bunun yerine câbiri (ekmeği) kına.

Çünkü çirkin sözleri söylemek zorunda beni bırakan câbirdir."

Yine araplar, ekmeğe âmir adını da verirler, dedi ve şu beyiti okudu:

"Ebû Mâlik (açlığın künyesi) mûtad olarak yanıma Öğle vakitleri gelir Gelir de yükünü âmirin (ekmeğin) yanında bırakır."[5]

102. Ey iman edenler! Allah'tan nasıl korkmak gerekiyorsa öykce korkun ve ancak müslümanlar olarak can verin.

Bu buyruğa dair açıkla mala fimizi tek başlık halinde sunacağız:

Buhârî'nin Murre'den, onun da Abdullah'tan rivayetine göre, Abdullah şöy­le demiş: Rasûlullah (sav) buyurdu ki: "Allah'tan gereği gibi korkmak, O'na itaat edilmesi ve asi olunmaması, anılıp unutulmaması, O'na şükredilip, nankörlük edilmemesi şeklinde olur."[6]

İbn Abbas der ki: Bu, bir göz açıp kırpacak kadar bir zaman dahi Allah'a asî olmamaktır,

Müfessirlerin açıkladıklarına göre, bu âyet-i kerime nazil olunca, Ashab-ı Kiram, buyruğun ağırlığım hissederek: Ey Allah'ın Rasûlii, buna kim güç yetirebilir? diye sordular. Bunun üzerine Yüce Allah: "O kaide gü­cünüzün yettiği kadar Allah'tan korkun" (Teğâbün, 64/16) buyruğunu indir­di ve bu âyet-i kerimeyi nesli etti.

Bu açıklama Katade, er-Rabî’ ve İbn Zeyd'den nakledilmektedir. Mukatil der ki: Âl-i İmran'da bu âyetin dışında neshedilmiş bir buyruk da yoktur.

Bir diğer görüşe göre Yüce Allah'ın: "O halde gücünüzün yettiği kadar Allah'tan korkun" buyruğu bu âyet-i kerimeyi açıklamaktadır.

Yani, siz gücünüz yettiğince ve nasıl kormak gerekiyorsa öylece Allah'tan korkun.

Bu, daha doğru bir açıklamadır. Çünkü nesih, ancak İki âyet4 kerimenin bir arada anlaşılmasına (cem'a) imkân olmadığı halde sözkonusu olur. Bir ara­da bunları anlamak mümkün olduğundan dolayı, neshe gitmemek daha uy­gundur.

Ali b- Ebi Talha'nın rivayetine göre İbn Abbas şöyle demiş: Yüce Allah'ın: "Ey iman edenler,, Allah'tan nasıl korkmak gerekiyorsa öylece korkun" âyet i kerimesi nesholmuş değildir, "Nasıl korkmak gerekiyorsa öylece korkun" buyruğunun anlamı ise, Allah yolunda nasıl cihad etmek gerekiyor­sa öylece cihad etmeleri, Allah yolunda hiçbir kınayıcının kınamasından et­kilenmemeleri ve kendilerinin de çocuklarının da aleyhine dahi olsa, adale­ti uygulamaları demektir.

en-Nehhâs der ki: Müslümanların âyet-i kerimede sözü edilen her bir şe­yi yerine getirmeleri bir farzdır ve bunda nesh vaki olmamıştır.

Yüce Allah'ın: "Ve ancak müslümanlar olarak can verin" buyruğunun an­lamı ise, daha önce Bakara Sûresi'nde (2/132, ayetin tefsirinde) geçmiş bu­lunmaktadır. [7]

103- Topluca Allah'ın ipine sarılın ve ayrılığa düşmeyin, Allah'ın üzerinizdeki nimetini hatırlayın: Hani siz düşmanlar idiniz de O, kalplerinizin arasını uzlaştirdı. O'nun nimeti sayesinde kardeşler ohıverdiniz. Siz bîr ateş uçurumunun tam kenarın-dayken, sizi oradan O kurtardı. Doğru yola eresiûiz diye Allah, âyetlerini size işte böylece açıklar.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız;

1. Allah'ın İpine Sarılmak:

Yüce Allah'ın: Sarılın" buyruğundaki (isim-mastar) ismet, korunmak demektir. İşte "bezraka"ye ismet denilmesi burdan gelmektedir, Bezraka ise, kafilenin korumaya alınması demektir. Bu da kafile ile birlikte, kafileyi rahatsız edecek kimselere karşı koruyacak kimseleri göndermek suretiyle olur. İbn Haleveyh der ki: Bezraka kelimesi Arapça değildir. Fars­ça bir kelimedir. Araplar bunu arapçalaştırmışiardır. O bakımdan; sultan, ka­file ile birlikte bir bezraka gönderdi, denilir.

Habl (İp): müşterek (birçok anlam için ortak olarak kullanılan) bir keli­medir. Dilde asıl anlamı ise, kendisi aracılığı ile istenilen ve gerek duyulan şeye ulaşılan sebep demektir. el-Habl, boyun ve omuzu birbirine bağlayan ip. Yine, kumdan uzunca devam eden dalga da bu anlamdadır. (Haccetmek üzere gelen bedevî Arabın sözlerinin nakledildiği) lıadis-i şerifteki: "Allah'a yemin ederim, üzerinde vakfe yapmadığım bir habl yoktur. Benim hacom ol­du mu? [8] şeklindeki ifadesi de bu anlamdadır. Yine lıabl, hayvanın burnun­dan bağlanan yulara da denilir. Ahid ve ant anlamına da gelir el-A'şâ der ki:

"Eğer bir kabilenin ahi di eri (hıbâl) ona (deveme) sınırları geçirirse; O vakit a, senin için başka bir kabileden ahid alır."

Buradaki ahid'den kastı da emândır.

Habl, aynı mamanda büyük musibet anlamına da gelir. Kuseyyir der ki:

"Ey Azze, iyice anlamak için acele etme!

Samimi mi geldiler laf getirenler, yoksa musibetlerle (hanl'in çoğulu: hebûl ile) mi?

Hibâle ise, avcının şebekesine denir Alıİd anlamında olanı müstesna, bü­tün bunların hiçbirisi âyet-i kerimede kastedilmiş değildir. Bu açıklama İbn Abbas'tan gelmiştir. İbn Mes'ûd ise der ki: Allah'ın ipi, (hablullah) Kur'ân-ı Kerîmdir.[9] Ali ve Ebû Said el-Hudrî de bunu Peygamber (sav!)'dan rivayet ettiği gibi, Mücahid ve Katade'den de buna benzer bir açıklama rivayet edilmiştir. Ebu Muaviye'nin el-Hecerî'den, Onun, Ebu'l-Ahvas'dan, Onun da Abdullah'dan rivayetine göre Abdullah şöyle demiş: Rasûlullah (sav) buyur­du kî: "Şüphesiz bu Kur'ân-ı Kerîm hablullahtır (Allah'ın ipidir)."[10]

Taki b. Malıled rivayetle der ki: Bize Yahya b. Abdulhamid anlattı, bize, Huşeym el-Avvam b. Havşeb'den anlattı, o, eş-Şa'bi'den, O, Abdullah b. Mes'ud'dan rivayetle dedi ki: "Topluca Allah'ın ipine sarılın ve ayrılığa düş­meyin" buyruğu cemaat olun demektir. Yine ondan ve başkalarından çeşit­li yollarla böyle bir açıklama rivayet edilmiştir. Bütün bunların manası bir­birine yakın ve birbiriyle iç içedir. Şüphesiz yüce Allah, birbirimizle kaynaş­mamızı emretmekte ve ayrılığı yasaklamaktadır. Çünkü ayrılık, (tefrika) he­lak olmaktır, cemaat ise kurtuluştur. Şöyle diyen İbnü'l-Mübârek'e Allah'ın rahmeti olsun:

"Şüphesiz cemaat hablullahtır. Ona yapışın, Onun sapasağlam kulpuna yapışarak korunun." [11]

2. Geçmiş Ümmetlerdeki Tefrika ve İslâm Ümmetinin Çeşitli Fırkaları:

Yüce Allah'ın: "Ve ayrılığa düşmeyin" buyruğu, yahudiler ve hıristiyan-lar kendi dinlerinde ayrılığa düştüğü gibi, siz de dininizde ayrılığa düşme­yin, demektir. Böyle bir açıklama İbn Mes'ud ve başkalarından nakledilmek­tedir. Bunun hevâ ve değişik maksatlara uyarak tefrikaya düşmeyiniz, bunun yerine Allah'ın dininde kardeşler olunuz, anlamında olması da mümkündür. Böylelikle bu, onların biribirleriyle olan ilişkilerini koparmalarım, biribirlerine sırt çevirmelerini önlemiş olur. Bundan sonra gelen yüce Allah'ın şu buyrukları da bu anlama delildir: "Allah'ın üzerinizdeki nimetini hatırla­yın: Hani siz, düşmanlar İdiniz de O, kalplerinizin arasını uzlaştırdı. Onun nimeti sayesinde kardeşler oluverdiniz."

Bununla birlikte bu âyet-i kerimede fer'î konularda ayrılığın haram oldu­ğuna bir delil yoktur. Çünkü bu, ihtilâf değildir. Zira ihtilâf, kaynaşmanın ve bir araya gelmenin imkânsız olduğu şeyler hakkında kullanılır. İçtihada da­yalı meselelerin hükmünde ihtilâfa gelince, bu konularda ihtilâf, farzların de­lillerinden çıkartılması ve Şeriatın anlam inceliklerinin ortaya çıkartılmak is­tenmesi dolayısıyladır. Ashab-ı Kiram da değişik olayların hükümleri hakkın­da ihtilâf edegelmiştir. Buna rağmen onlar, biribirleriyle ülfet halindeydiler, kaynaşma halindeydiler. Rasûlullah (.sav) de: "Ümmetimin ihtilafı bir rahmet-tir" [12] diye buyurmuştur.

Yüce Allah, ancak fesada sebep teşkil eden ihtilafı men etmiştir. Tirmizînin Ebu Hureyre (r.a)'dan rivayetine göre, Rasûlullah (sav) şöyle buyurmuştur: "Yahudiler yetmiş bir yahut yetmiş iki fırkaya ayrıldılar. Hıristiyanlar da bu­na yakın sayıda fırkaya ayrıldılar. Benim ümmetim de yetmiş üç fırkaya ay­rılacaktır." Tirmizî der ki: Bu sahih bir hadistir. [13]

Yine bu hadisi, İbn Ömer'den şöylece rivayet etmektedir: Rasûlullah (sav) buyurdu ki: "Şüphesiz Is ra i loğu 11 arı5 nın başına gelenlerin aynısı adım adım ümmetimin de başına gelecektir, O kadar ki, onlardan herhangi bir kim­se, annesine açıkça varıyor ise, ümmetimden de bu işi yapan çıkacaktır. Ve şüphesiz Wailoğulları yetmiş iki millete (fırkaya) ayrılmıştır. Benim ümme­tim de yetmiş üç fırkaya ayrılacaktır. Hepsi cehennemde olacaktır. Bir tane­si müstesna." Peki bu fırka hangisidir? Ey Allah'ın Rasûlü! diye soran asha­ba, Hz. Peygamber: "Benim ve ashabımın yolunu takib edenler" diye cevap vermiştir. Bu hadisi, Abdullah b. Ziyad el-İfrîkî yoluyla, Abdullah b. Yezid'den, o, İbn Ömer senediyle rivayet etmiş ve: Bu, hasen, garib bir hadistir. Biz bu­nu ancak bu yoldan gelen rivâyetiyle biliyoruz, demiştir/3'

Ebu Ömer <İbn Abdul-Berr) der ki: Abdullah el-Ifrikî, sika bir ravidir. Kav­mi onun sika olduğunu belirtip ondan övgüyle söz ettiği halde, başkaları da onun zayıf olduğunu belirtmişlerdir.

Ebu Dâvud da Sünen'inde, Muâviye b. Ebi Süfyan'dan Peygamber (sav)'ın şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: "Şüphesiz sizden önceki kitap ehli kimseler yetmiş iki millete (fırkaya) ayrıldılar. Ve şüphesiz bu millet, pek ya­kında yetmiş üç fırkaya ayrılacaktır. Bunların yetmiş iki fırkası cehennemde bir tanesi cennette olacaktır. Bu ise, cemaattir. Benim ümmetimden öyle bir takım topluluklar çıkacak ki, bu hevalar onlarda, bir kişinin bünyesinde ya­yılıp girmedik hiçbir damar, hiçbir eklem bırakmayan kuduz hastalığının ya-yıldrğı gibi yayılacaktır." [14]

İbn Mâce'nin Sünen'inde de Enes b. Malik'ten şöyle dediği rivayet edil­mektedir: Rasûluüah (sav) buyurdu ki: "Her kim yalnızca Allah'a ihlâs, O'na hiçbir kimseyi ortak koşmaksızin ibadet, namaz kılmak ve zekât vermek üze­re dünyadan aynlırsa, O, Allah kendisinden razı olmuş olarak Ölmüş olur," Enes dedi ki: İşte bu, rasûllerin getirdiği ve sözlerin bir birine karışıp hevâ-ların ihtilâfa düşmeden önce tebliğ ettikleri, Allah'ın dinidir. Bunu doğrula­yan buyruk ise, yüce Allah'ın Kitabında nazil olan son buyruklar arasında­dır. Yüce Allah buyuruyor ki: "Eğer tevbe ederlerse" yani, putları ve putla­ra ibadeti terk ederlerse "ve namaz kılıp zekât verirlerse..." (et-Tevbe, 9/5) Bir başka âyet-i kerimede de şöyle buyurmaktadır: "Eğer tevbe eder, namaz kılar, zekât verirlerse, artık dinde kardeşlerinizdir." ( et-Tevbe, 9/11) Bunu, Nasr b. Ali el-Celıdamî'den, o, Ebu Ahmed'den, o, Ebu Cafer er-Razî"den; o, er-Rabi b, Enes'den, o, Enes yoluyla rivayet etmiştir* [15]

Yetmişiki Fırka:

Ebu'l-Ferac d-Cevzî de der ki: Şayet bu fırkalar bilinmekte midir denile­cek olursa» buna cevap şudur: Bizler, ayrılmanın tefrikanın gerçekleştiğini bi­liyoruz. Fırkaların asıllarını da biliyoruz. Her bir fırkadan belli bir kesimin yi­ne birçok fırkalara da ayrıldığını görüyoruz. Her ne kadar bütün bu fırkala­rın isimlerini ve görüşlerini tamamıyle bilemiyor isek dahi, bizler, bunlar ara­sında çıkmış bulunan şu ası! fırkaları biliyoruz: Haruriye, Kaderiye, Cehmiyye, Murcİ'e, Rafizîler ve Cebriyye... Kimi ilim ehli de der ki: İşte bütün sapık fır­kaların asü bu aitı fırkadır. Bunların lıerbirisi de on iki fırkaya ayrılmıştır. Böy-ielikle bunların toplamı yetmiş iki fırka etmektedir:

Harıtriyye oniki fırkaya ayrılmıştır. Bunların birincisi,

Ezrakîlerdir. Derler ki: Biz hiçbir kimsenin mü'min olduğunu bilemeyiz. Kendi görüşlerini kabul edenlerin dışında bütün ehl-i kıbleyi tektir ederler.

İbâziye der ki: Bizim görüşümüzü kabul eden mü'mindir, ondan yüz çe­viren ise münafıktır.

Sa'lebîier der ki: Allah herhangi bir kaza veya kader tayin etmemiştir.

Nazimiye der ki: Biz imanın ne olduğunu bilmiyoruz. Ve bütün yaratıklar mazurdur.

Halefiye'nin iddiasına göre ise, erkek olsun, kadın olsun kim cihadı terk ederse o kimse kâfir olur

Kuziyye (bazı nüshalarda: Kurevİyye, bazılarında da Kudriyye) derler ki: Kimsenin kimseye dokunmaya hakkı yoktur. Çünkü onun pislikten temiz olup olmadığını büemez, Tevbe edip gusledinceye kadar onunla oturup yemek yi­yemez.

Tenziyye der ki: Kimse kimseye malım veremez. Çünkü belki o kişi ma­lı hakkeden bir kimse değildir. Bunun yerine hak ehli ortaya çıkıncaya ka­dar onu yere gömer.

Şemrâhiyye der ki: Yabancı kadınlara dokunmakta bir sakınca yoktur. Çün­kü onlar bir çeşit reyhandırlar.

Ahnesiyye der ki; Ölmüş bir kimseye ölümünden sonra ne hayır ulaşır, ne de şer,

Hakemiyye der ki: Her kim bîr yaratılmışın hükmüne başvurursa o kim­se kâfirdir.

Mu'tezite der ki: Biz, Ali ve Muaviye'nin durumu hakkında şüphedeyiz. O bakımdan bizler her iki kesimden de beriyiz.

Afeymûniyye der ki: Bizim sevdiklerimizin rızası ile olmadıkça kimse imam olamaz.

Kaderiye de oniki fırkaya ayrılmıştır.

Bunlardan el-Akmeriyye şu iddiadadır: Yüce Allah'ın adaletinin şartların­dan birisi de kullarını kendi işlerinde serbest bırakması ve kendilerinin ma-sîyet işlemelerine de engel olmasıdır.

Seneviyye'riin İddiasına göre ise, hayır Allah'tan, şer şeytandandır.

Mu'tezile, Kur'ân-ı Kerîm'İn mahlûk olduğunu söyleyip, rububiyetin sıfat­ların» inkâr eden kimselerdir.

Keysaniyye şöyle der: Bizler bu fiillerin Allah'tan mı, kullardan mı oldu­ğunu bilemiyoruz. Aynı şekilde, daha sonra insanlar sevap mı görecek, ce­za mı görecekler onu da bilemiyoruz.

Şeytaniye der ki: Allah şeytanı yaratmamıştır.

Şerikiye der ki: Küfür dışında bütün kötülükler kaderle tesbit edilmiştir.

Vekmiye der ki: Yaratıkların fiillerinin ve sözlerinin bir zatı (hakiki kişi-ligi) yoktur. Hasenenin de, seyyienin de bir zatı yoktur,

Zibriyye der ki (bazı nüshalarda Zebunediyye): Allah'tan indirilmiş olan her bir kitap ile amel haktır. İster neshedici olsun, ister nesli edilmiş olsun.

Mes'adiyye (kimi nüshalarda Mütebberiye)'nin iddiasma göre, isyan edip sonradan tevbe edenin tevbesi makbul değildir.

Nâkisiye'nin iddiasına göre ise, Rasûlullah (sav)'a olan bey'ati nakzeden (yani bozan) için günah yoktur.

Kasıhyye ise, İbrahim b. en-Nazzam'ın; her kîm Allah'ın bir şey okiuğu-

nu İddia ederse, o kimse kâfirdir, şeklinde sözüne tabi olmuşlardır.

Cehmiyye de aynı şekilde on iki fırkaya ayrılmıştır.

Muattıle'nin iddiasına göre, insan vehminden geçen her bir şey mahluk­tur, Allah'ın görüleceğini iddia eden kâfirdir.

Mureysiye der ki: Allah'ın sıfatlarının çoğunluğu mahluktur.

el-Meltezika ise, yaratıcı yüce Allah'ı her yerde kabul etmişlerdir.

Vâridiyye der ki: Rabbini bilen kimse cehenneme girmez. Oraya giren de bir dalıa ebediyyen çıkmaz.

Zenadika (kimi nüshalarda ZeyarikaJ der ki; Hiçbir kimse rabbi olduğu­nu ileri süremez. Çünkü böyle bir iddia ancak duyuların idrâkinden sonra mümkün olabilir. İdrak olunamıyan bir şeyin varlığından ise söz edilemez.

Harkiyye'nin iddiasına göre, kâfiri ateş yalnız bir defa yakar, ondan son­ra da ebediyyen yakılmış olarak kalır ve ateşin sıcaklığını duymaz.

Mahlûkiyye'nin İddiasına göre Kur'ân mahlûktur (yaratılmıştıtr).

Fâniye'nin iddiasına göre, cennet ve cehennem fanidir, yok olacaktır. Ara­larından; bunlar yaratılmamıştır diyenleri de vardır.

Abdiyye (kimi nüshalarda î'riyye) ise, peygamberleri İnkâr eder ve pey­gamberler aslında hakim (filizof) kimselerdir, derler.

Vakifiyye der ki: Biz, Kur'ân mahlûktur demeyiz, değildir de demeyiz.

Kabriyye ise, kabir azabını ve şefaati inkâr ederler.

Lafuziyye der ki: Brzim Kur'ân'ı teleffuz etmemiz mahluktur.

Murcie de on iki fırkaya ayrılmıştır

Târikiyye der ki: Yüce Allah'ın yaratıkları üzerinde kendisine iman dışın­da farz kıldığı bir yükümlülük yoktur. Her kim ona iman ederse dilediği her şeyi yapabilir.

Sâibiyye der ki: Yüce Allah, halkını dilediklerini yapsınlar diye sâib (ser­best.) bırakmıştır.

Râciyye der ki: İtaat edene itaatkâr, isyan edene de isyankâr denilmez. Çünkü bizler, Allah nezdinde onun için neler olduğunu bilemiyoruz.

Sâlibiyye (bir nüshada: Şâkkiyye) derler ki: İtaat imandan değildir.

Beklşiyye (üç nüshada: Beyhesiyye, bir nüshada da Beysemiyye) derler ki: İman bir ilimdir. Hakkı batıldan, helâli haramdan ayırd edecek bilgiye sahip olmayan bir kimse kâfirdir.

Ameliyye der ki: İman bir ameldir.

Mankusiyye der ki: İman artmaz ve eksilmez.

Mustesniye der ki: İstisna (inşallah ben müzminim, demek) imandandır

Müşebbihe der ki: (Allah'ın) görmesi bir görme gibidir, eli de bir el gibidir.

Haşviyye der ki; Bütün hadislerin hükmünü bir kabul ederler Onlara göre, nafileyi terkeden bir kimse tarzı terketmiş kimse gibidir.

Zahiriyye ise, kıyası kabul etmeyenlerdir.

Bid'ıyye ise, bu ümmet arasında bid'atleri İlk olarak ortaya koyan kimseler­dir.

Râfızîler de oniki fırkaya ayrılmışlardır

Alevîler derler ki: Risalet görevi Ali'ye idi. Ancak Cebrail yanlışlık etti.

Emriyye derler ki: Ali, Muhammed'le emrinde (peygamberlik işinde) or­taktır.

Şia der ki: Ali (r.a), Rasûlullah (sav)'dan sonra onun vasisi ve velîsidir. Üm­met ondan başkasına bey'at etmek suretiyle kâfir olmuştur.

îskakiyye der ki: Nübüvvet Kıyamet gününe kadar kesintisiz olarak de­vam edecektir. Ehl-i Beyt ilmini bilen herkes peygamberdir.

Nâvusiyye der ki: Ali ümmetin en faziletlisidir. Her kim ondan başkasını ondan faziletli bilirse, kâfir olur.

Imamiye der ki: Dünya, Hüseyin soyundan gelen bir imam olmaksızın var olmasına imkân yoktur, imama, Cebrail (a,s) ilim öğretir. O öldü mü, onun yerine bir başkasını getirir.

Zeydiye der ki: Hüseyin soyundan gelenlerin hepsi, namazlarda imamdır. Onlardan birisinin bulunduğu yerde başkalarının arkasında namaz caiz değildir. İyi olsunlar, olmasınlar.

Abbasiye; Hz. Abbas'ın halifelik konusunda başkalarından önce geldiğini iddia ederler.

Tenâsukiyye der ki: Ruhlar arasında tenasüh vardır. İyilik yapan bir kim-senin ruhu çıkar ve onun yaşaması ile mutlu olacak bir canlıya girer.

Rec'ıyye'nia iddiasına göre, Hz. Ali ve arkadaşları dünyaya geri dönerler ve düşmanlarından İntikam alırlar.

Lâine (veya Lâiniyye) ise, Hz. Osman, Hz. Talha, Hz, Zübeyr, Muaviye, Ebu Musa, Hz. Âİşe ve başkalarına lanet okurlar.

Mutarabbisa abidlerin kılığına girerler ve her bir çağda işi kendisine nis-bet edecekleri birisini nasb ederler. Onun bu ümmetin Mehdisi olduğunu id­dia ederler. O kişi öldü mü, bir başkasını nasb ve tayin ederler.

Cebriyye de oniki fırkaya ayrılmıştır. Bunlardan bir tanesi

el-Muztariyye adını alır. (Bazı nüshalarda Muztaribe). Bunlar derler ki: Hiçbir insanoğlunun yaptığı bir fiil yoktur. Aksine her şeyi yapan Allah'tır.

Efâliye der kir Bizim yaptığımız bazı fiillerimiz vardır. Fakat, bizim o konu­da bir istitaatımız (yapıp yapmama gücümüz) yoktur, Bizler, ancak bir iple bir tarafa sürüklenen hayvanlar gibiyiz.

Mefrâğiyye der ki: Her şey yaratılmış bulunmaktadır. Şu anda hiçbir şey yaratılmamaktadır.

Neccâriyye'nin iddiasına göre, yüce Allah insanları, yaptıkları fiillerinden dolayı değil, kendi fiili dolayısıyla azaplandırmaktadır.

Mennâniyye der ki: Sen kalbinden geçene bak ve kalbinde hayır diye be­nimsediğin şeyi yap.

Kesbiyye der ki: Kul ne bir sevap kapanır, ne de cezayı gerektirecek bir şey.

Sâbikiyye der ki: İsteyen amel etsin, isteyen amel etmesin. Çünkü mut­lu olan kimseye günahlarının bir zararı olmaz, bedbaht olan kimseye de iyi­liğinin faydası olmaz.

Hibbiyye der ki: Her kim Yüce Allah'ın muhabbetinden bir kâse içecek olursa, onun üzerinden İslâm'ın rükünleriyle ibadet mükellefiyeti kalkar.

Havfiyye der ki: Yüce Allah'ı seven bir kimse O'ndan korkamaz. Çünkü seven sevdiğinden korkmaz.

Fikriyye (bazı nüshalarda Firkiyye, bir nüshada Nekriyye şeklindedir) der ki: Kimin ilmî artarsa, o oranda üzerinden ibadet düşer.

Haşebiyye der ki: Dünya bütün kullar arasında eşittir. Ataları Âdem'in ken­dilerine bıraktığı miras bakımından birinin ötekine bir üstünlüğü yoktur.

Menniyye der kî: Fiil de bizdendir, istitâa (fiile güç yetirebiimek) da bi­ze aittir.

Yüce Allah'ın izniyle En'âm Sûresi'nin sonlarında da (6/153- âyet) bu üm­mette daha fazla görülen tefrikaya dair açıklamalar gelecektir.

İbn Abbas, Simek el-Hanifi'ye şöyle demiş: Ey Hanin", cemaatten ayrılma, cemaatten ayrılma. Çünkü bundan önceki ümmetler tefrikaya düştükleri için helak oldular. Sen, yüce Allah'ın: "Topluca Allah'ın İpine sarılın ve ay­rılığa düşmeyin" buyruğunu hiç işitmedin mi?

Müslim'in Sahih'inde Ebû Hureyre'den şöyle dediği rivayet edilmektedir: Rasûlullah (sav) buyurdu ki: "Şüphesiz Allah sizin için üç şeyden hoşnud olur ve sizin için üç şeyi de hoş görmez. Ona ibadet edip kendisine hiçbir şeyi ortak koşmamanızdan, Allah'ın ipine topluca sarılıp ve ayrılmamanızdan ra­zı olur. Üç şeyi de sizin için hoş görmez. Kıylukal (dedikodu), çokça sual ve malı zayi etmek.[16]

Yüce Allah bizlere, Kitabına ve Peygamberinin sünnetine sımsıkı sarılma­yı, anlaşmazlık halinde onlara başvurmayı farz kılmış, Kitap ve Sünnete hem itikat, hem amel bakımından sımsıkı sarılmak ilkesi etrafında bir araya gelmemizi emretmiştir. Bu ise, sözbirliğini gerçekleştirmenin ve kendisi va­sıtasıyla din ve dünya menfeatierinin gerçekleşebileceği, dağınıklığın düze­ne girdiği bir araya gelmenin ve anlaşmazlıktan kurtulmanın bir sebebidir. Aynı zamanda O, bizlere bir araya gelmeyi emretmiş ve iki kitap ehlinin kar­şı karşıya kaldığı tefrikaya düşmeyi de yasaklamıştır. İşte âyet-i kerimenin tam anlamı budur. Ayrıca bu âyet-i kerimede usulü fıkıh kitaplarının ilgili yerlerinde de belirtildiği gibi, icma'tn sahih oluşuna bir delil de vardır Doğrusu­nu en iyi bilen Allahtır

Yüce Allah'ın: "Allah'ın üzerinizdeki nimetüıl hatırlayın: Hani siz düş­manlar idiniz de O, kalplerinizin arasını uzlaştırdı. Onun nimeti sayesin­de kardeşler oluverdiniz. Siz» bir ateş uçurumunun tam kenarındayken sizi oradan O kurtardı" buyruğu ile yüce Allah, nimetlerinin hatırlanması­nı emretmektedir. Bu nimetlerin en büyüğü ise, İslâm ve onun Peygamberi Muhammed (sav)'e tabi olmaktır. Şüphesiz, onun sayesinde düşmanlık ve ay­rılık ortadan kalkmış, sevgi ve kaynaşma başgöstermiştir. Maksat, Evs İle Haz-recliler olmakta birlikte, âyet-i kerimenin kapsamı geneldir.

Yüce Allah'ım "O'nun nimeti sayesinde kardeşler oluverdiniz" buyru­ğu da: Siz, İslâm nimeti sayesinde dîn kardeşleri oldunuz anlamındadır

Eğer suyunuz yerin cft-binegeçiverse..," (el-Mülk, 67/30). Yerin dibine geçecek olursa, demektir.

"Ihvân" kelimesi, Kardeş kelimesinin çoğuludur. Ona bu ismin ve­riliş sebebi, kardeşin kardeşinin yolunu İzleme maksadını güttüğünden do­layıdır.

Herşeyin kenarına da denilir. de aynı anlamdadır. Yüce Al­lah'ın: Yıkılmaya yüz tutmuş bir yarın kenarına. " (et-Tevbe, 9/109) buyruğundaki "kenar, kıyı" anlamındaki kelime de buradan gel­mektedir. Şair recez vezninde şöyle demektedir:

"Biz hacılar için bir kuyu kazdık

Kuyu ağzının üzerinde (kıyısında) yeşil ot bitmektedir.

ise, bir şeyin kıyısına gelmek demektir. Hasta ölümün, kertesine geldi" tabiri de buradan gelmektedir.

tabiri; ondan ancak pek az bir şey kaldı, anlamındadır. İbn es-Sikkît der ki: Kişinin ölümü yaklaştığı vakit, ay görülmeyecek Iıale yak­laştığında, güneşin de batışı esnasında hep: Ondan ancak pek az bîr şey kaldı, denilir. el-Accâc der ki;

"Güneşin battığı yahut da batmak üzere olduğu bir vakitte.

Bakmak isteyen kimselere baktırdığım, oldukça yüksek bir gözetleme yeri...*

Bu fiil, "yâ"lı olmakla birlikte, bunun "vâVlı bir kullanışı da vardır. en-Neh-hâs der ki: 'ın aslı dır. O bakımdan "eliP ile yazılır, fakat ima-

le yapılmaz. el-Ahfeş de der ki: Bunda imale yapmak caiz olmadığından "vav"h olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü imale "yâ"ya yakın bir şeydir. Ayrıca, bunun tesniyesi de şeklinde gelir

el-Mehdevî der ki: Bu buyruk, onların küfürden çıkıp imana girişlerini an­latan temsilî bir ifadedir. [17]

104. İçinizden hayra çağıran, mârufu emredip münkerden alıkoyan bir topluluk bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir.

Bu sûrede {21-22. âyetlerin tefsirinde) mârufu emredip münkerden alıkoy­maya dair açıklamalar daha önceden geçmiş bulunmaktadır.

Yüce Allah'ın:  İçinizden" buyruğunda yer alan...den/ teb'îd (kısmilik bildirmek) içindir. Yani, iyiliği emredecek olanların ilim adamı olmaları gerekmektedir. Çünkü bütün İnsanlar ilim adamı değildir.

Bunun cinsi beyan etmek için geldiği de söylenmiştir. O takdirde: Hepi­niz böyle olunuz, demek olur.

Derim ki: Birinci görüş daha sahihtir. Çünkü birinci görüş, mârufu emre­dip, münkerden alıkoymanın farzı kifaye olduğuna delildir. Şanı yüce Allah da bunların kimliklerini: "Onlar ki, yeryüzünde kendilerine imkân ve ikti­dar verdiğimiz takdirde namazı dosdoğru kılarlar..." (el-Hacr 22/41) buy­ruğuyla tayin etmektedir. Bütün insanlar ise, bu şekilde bir imkâna mazhar kılınmamışlardır.

İbn ez-Zübeyr de bu buyruğu; "İçinizden hayra çağıran, mârufu emre­dip münkerden alıkoyan ve kendilerine isabet edene karşı Allah'tan yar­dım dileyen bir topluluk bulunsun" anlamında

Kendilerine isabet edene kargı Allah'tan yardım dileyen" {ilavesiyle) diye oku­muştur. [18]

Ebû 'Bekr el-Enbarî der ki: Bu fazlalık, İbn ez-Zübeyr tarafından yapılmış bir açıklamadır ve onun söylediği bir sözdür. Bazı nakikiler bu hususta yan­lışlık yaparak bunu Kur'ân-ı Kerîm'in lafızları arasına almıştır. Benim bu söy­lediklerimin sahih oluşuna bana, babamın naklettiği şu hadis de delildir. Ba­bam dedi ki: Bize, Hasen b. Arefe anlattı. Bize, Vekf anlattı. Vekîf Ebû Âsım'dan, o, Ebû Avn'dan, o, Subayh'dan dedi ki: Ben Osman b. Affân'î: "Mârûfiı emreden, münkerden alıkoyan ve kendilerine isabet edene karşı Al­lah'tan yardım dileyen..." şeklinde okuduğunu işittim. [19]

Aklı başında hiçbir kimse, Hz. Osman'ın bu fazlalığın Kur'ân-ı Kerîmden olduğuna asla inanmadığında hiçbir şüphe etmez. Çünkü o, bütün müslüman-ların imamı durumunda olan kendi Mushaf'ına bu ibareyi yazmamıştır. O, bu ibareyi sadece bununla öğüt vermek ve bundan önce gelen alemlerin Rab-binin sözünü te'kid etmek kastıyla zikretmiştir, o kadar. [20]

105. Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ihtilâ­fa düşenler gibi olmayın. İşte onlara büyük bir azap vardır*

Bu buyrukla, müfessirlerin çoğunluğunun görüşüne göre, yahudilerle lımstiyanlar kast edilmektedir. Kimisi de bununla kast edilenler, bu ümme­tin bid'atçileridir, demişlerdir. Ebû Umâme ise, bunlardan kasıt, Harurahlar (Iiâricîler)dir demiş ve bu âyet-i kerimeyi okumuştur Cabir b. Abdullah ise: "Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ihtilâfa düşenler" yahudilerle h iristi yani ardır, demiştir. Âyet-i kerimede: "Kendileri­ne geldi" buyruğu, çoğul olarak müzekker gelmiştir. Bunun (günlük konuş­mada): “” şeklinde  kullanılması da mümkündür. [21]

106. O gün nice yüzler ağarır, nice yüfcler kararır. O zaman yüzle­ri kara olanlara: "İmanınızdan sonra küfre saptınız ha! İşte kâ­fir olmanızın cezası olarak tadın azabı!" denir.

107- Ama yüzleri ağaranlar ise, Allah'ın rahmeti içindedirler. On­lar orada ebedi kalacaklardır.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı üç başlık halinde sunacağız:

İ. Kıyamet Gününde Kimi Yüzler Ağaracak, Kimi Yüzler Kararacaktır:

Yüce Allah'ın: "O gün nice yüzler ağarır, nice yüzler kararır" buyruğu ile Kjyamet günü kast edilmektedir, insanlar, kabirlerinden diriltil ece ki eri va­kit, mü'minlerin yüzleri ağarmış olacak, kâfirlerin yüzleri de kararacaktır.

Bu ağarıp kararmanın, herkesin kendi kitabını (amel defterini) okuyaca­ğı vakit olacağı da söylenmektedir. Mü'min, kitabını okuyup da, kitabında ha­senatının yazılı olduğunu görünce buna sevinir ve yüzü ağarır. Kâfir ile mü­nafık da kitabını okuyup orada günahlarını göreceği vakit, yüzü simsiyah ke­silir.

Bir başka görüşe göre, bu husus amellerin tartılacağı sırada olacaktır. İyi­likleri ağır basarsa yüzü ağarır, kötülükleri ağır basarsa yüzü kararır.

Bİr diğer görüşe göre de bu husus, Şanı Yüce Allah'ın: "Ey günahkârlar! Bugün siz ayrılın" (Yasin, 36/59') denileceği vakit sözkonusu olacaktır.

Başka bir görüşe göre, Kıyamet günüs her bîr kesime kendi mabudunun etrafında toplanması emrolunacaktır. Onlar, bu batıl mabutlarına gidecekle­ri vakit üzülecekler ve yüzleri simsiyah kesilecektir Mü'minler, ehli kitab ve münafıklar ise yerlerinde kalacaklardır. Yüce Allah mü'minlere: "Rabbinlz kim?"der, oniar: Rabbimiz aziz ve celil olan Allah'tır, derler. Bu sefer onla­ra: "Onu görürseniz tanır mısınız"? diye sorucak, onlar da: Biz onu tenzih ede­riz. Ancak O bize kendisini tanıtırsa biz de G'nu tanırız, derler. Onlar da yü­ce Allah'ı dileyeceği şekilde görecekler. Bunun üzerine mü'min olanlar yü­ce Allah'a secde ederek yere kapanacaklar. Yüzleri kar gtbi bembeyaz kesi­lecektir, Münafıklarla kitap ehli ise, secde edemeyecek halde kalacaklar, bun­dan dolayı üzülecek ve yüzleri simsiyah kesilecektir, işte yüce Allah'ın: "O gün nice yüzler ağarır, nice yüzler kararır" buyruğunda anlatılan budur.[22]

Ağarır, kararır" anlamındaki buyrukların "t" harfleri, üs­tün yerine esreli de okunabilir. Çünkü, Ağardı" denildiği vakit hemze esreli söylenir, işte başa gelen "t" de böylece esreli okunabilir. Bu da Temimlilerin şivesidir. Yahya b. Vessab da bu şiveye göre okumuştur. ez-Zührî ise: diye okumuştur. Bunda da "te" harfinin esreli okun­ması caizdir. Bununla birlikte şeklinde "yüzler" anlamındaki kelimenin mü^ekker kabul edilmesi suretiyle "ye" ile de okunması mümkün­dür. "Yüzler" anlamındaki kelimenin; şeklinde okunması da caizdir. Tıpkı: "Belirli vakitleri geldiği zaman" (el-Murselât, 77/11) buyruğunda f'vav" harfi yerine) hemze ile söylenmesi gibidir. Yüzlerin ağarması, nimet­lerle aydınlanıp parıldaması, kararması ise, can yakıcı azabın kendilerini yo­rup bitirmesidir. [23]

2. Bu Azap Kimler Hakkındadır:

Muayyen olarak kimlerin böyle olacağı hususunda farklı görüşler vardır. İbn Abbas der ki: Sünnet ehlinin yüzleri ağaracak, bid'at ehlinin yüzleri ka­raracaktır.

Derim ki: İbn Abbas'ın bu sözünü, Gassân'ın kardeşi Malik b. Süleyman el-Herevî, Malik b. Enes'den, o, Nafi'den, o, İbn Ömer'den şöyle rivayet et­miştin İbn Ömer dedi ki: Rasûlullah (sav), Allah'ın: "O gün nice yüfcler ağa­rır, nice yüzler kararır" buyruğu hakkında şöyle buyurmuştur: "Yani, sün­net ehlinin yüzleri ağaracak, bid'at ehlinin yüzleri kararacaktır." Bunu da Ebu Bekr Ahmed b. Ali b. Sabit el-Hatîb zikretmektedir.[24] O, bu hususta der ki; Bu hadisin Malik yoluyla rivayet edilmesi münkerdir.

Ata der ki: Muhacir ve Ensar'ın yüzleri ağaracak, Kurayza ve Nadiroğul-larının yüzleri ise kararacaktır Ubey b. Ka'b der ki; Yüzleri kararacak olan­lar kâfirlerdir. Onlara şöyle denilecektir: Sizler, Adem'in sırtından küçücük zerreler gibi çıkartıldığınız vakit ikrarınız, dolayısıyla iman ettikten sonra küf­re saptınız ha!. Bu açıklama, Taberînin de tercihidir,

el-Hasen der ki: Âyet-i kerime münafıklar hakkındadır. Katade ise mür-tedler hakkındadır, demiştir. İkrime ise: Bunlar kitap ehlinden bir kavimdir. Önceleri kendi peygamberlerini tasdik eden kimseler idiler. Muhamrned (sav)'i de peygamber olarak gönderilmeden önce tasdik edenlerdi. Ancak Mu-hamammed (sav) peygamber olarak gönderilince, onu inkâr ettiler. İşte yü­ce Allah'ın: "İmanınızdan sonra küfre saptınız hal" buyruğu buna işaret et­mektedir. ez-Zeccâc'ın tercih ettiği görüş de budur.

Malik b. Enes de: Bu âyet-i kerime, hevâ ehli hakkındadır, demiştir.

Ebu Umame el-Bâhîlı Peygamber (sav)ıden: Bu, Haruralılar hakkındadır" dediğini nakletmektedir.[25] Bir başka haberde de Hz. Peygamber şöyle bu­yurmuş: "Bu, kaderiye hakkındadır.”

Tirmizî Ebû Gâlib'ten şöyle dediğini rivayet eder; Ebû Umânıe, Dimaşk ka­pısı üzerinde dikilmiş (kesik) bir takım başlar gördü. Bunun üzerine Ebû Umâ-me şöyle dedi: Bunlar ateşin köpekleridir. Gökyüzü altında öldürülmüşlerin en kötüleridir. Bunların öldürdükleri ise, en hayırlı maktullerdir. Daha son­ra: "O gün nice yüzler ağarır, nice yüzler kararır...*1 âyetini sonuna kadar okudu. Ben, Ebû Umâme'y^ Bunu Rasûluİlah (savVdan bizzat sen mi din­ledin? diye sordum, şöyle dedi: Eğer ben bunu Rasûlullah (savVdan bir, iki, üç -diyerek yediye kadar saydı- defa duymamış olsaydım. Hiç de bunu size nakl etmezdim. Tirmizt dedi ki: Bur hasen bir hadistir.[26]

Buhârî'ntn Sahih'inde de Seİıl b, Saad'dan şöyle dediği nakledilmektedir: Fasûlullah (sav) buyurdu ki: "Sizden önce Havz'ın kenarına ben varmış olacağım. Her kim benim yanıma uğrayacak olursa, (o havuzdan) içer. On­dan İçen İse, ebediyyen bir daha susuzluk çekmeyecektir. Benim yanıma <sü içmek üzre) kendilerini tanıdığım, kendilerinin de beni tanıdıkları bir takım kimseler de gelecektir. Sonra benimle onlar arasına engel olunacaktır." Ebu Hazim dedi ki: en-Nu'man b. Ebi Ayyaş, benim bu sözlerimi işitip söyle de­di: Sen, Sehl b. Saad'dan bunu böyle mi dinledin? Ben: Evet dedim. O da şöy­le dedi: Ben de tanıklık ederim ki, Ebu Said el-Hudrî'den bunu işittim ve o bunda şunu da ilave ediyordu: (Hz. Peygamber buyuruyor ki): Ben diyece­ğim ki: Onlar bendendir. Bana: Şüphesiz ki sen, senden sonra ne bidJatler uy­durup çıkardıklarını bilmezsin. Bu sefer ben de: Benden sonra değişiklik ya­panlar benden uzak dursun, uzak dursun diyeceğim." [27]

Ebu Hureyre de Rasûlullah (sav)'ın şöyle buyurduğunu rivayet ederdi: "Kı­yamet gününde ashabımdan bir topluluk Havz'a benim yanıma gelecekler. Bu sefer Havz'dan alınıp uzaklaştırılacaklar. Ben, Rabbinı, onlar benim as-babımdır (ümmetimdir), diyeceğim. Şöyle buyuracak: Sen, bunların senden sonra neler ortaya çıkardıklarını bilmiyorsun. Onlar, gerisin geri arkalarına dönüp irtidat ettiler." [28]

Bu anlamdaki hadisler pek çoktur. Her kim Allah'ın razı olmayacağı ve Al­lah'ın izin vermediği şekilde Allah'ın dininde bir takım değişiklikler yapar, değiştirir yahut bidatler ortaya koyacak olursa, şüphesiz ki o, Havz'ın etra­fından kovulup uzaklaştırılan, yüzleri kararacak olan kimselerden olacaktır. Elbetteki en çok uzaklaştırılıp kovulacak olanlar da müslümanlann cemaati­ne muhalefet edip onların yolundan ayrılanlardır. Çeşitli fırkalanyla Haricî­ler, farklı sapıkh ki arıyla Râfizîler, türlü hevâ ve hevesleriyle Mutezilîler gibi. Bütün bunlar değiştirmiş ve bid'at çıkarmış kimselerdir.

Aynı şekilde haksızlık, zulüm, hakkı gizlemek, hak ehlini öldürmek, hak ehlini zelil etmek suretiyle aşırıya kaçan zalimler, masıyetleri hafife alıp bü­yük günahları açıkça işleyen kimseler, çeşitli sapıklık, hevâ ve bîd'at sahibi kimseler de böyledir. Bütün bunların âyet-i kerime ile haberde -açıkladığı­mız gibi- kastedilen kimseler olacaklarından korkulur Bununla beraber ce­hennemde ebediyyen kalacak olanlar, ancak ve ancak kalbinde iman namı­na hardal tanesi ağırlığı *cadar dahi hiçbir şey bulunmayan inkarcılardır. İb-nü'1-Kasım der İd: Bazan sapık fişkalara mensup olmayanlar arasında bu sa­pık fırkalar arasındakileidendalıa kötüler de bulunabilir. Yine o, şöyle der­di: İlılâs masiyetlerden uzak durmakla mükemmel olur[29]

3. îmandan Sonra Küfrün Cezası:

Yüce Allah'ın: O zaman yüzleri kara olanlara..." buyruğunda: "Şöyle de­nilecektir" anlamındaki ibare hazf edilmiştir. "İmanınızdan sonra küfre saptınız ha!..," Yani onlar, Ben sizin Rabbiniz değil miyim? diye sorulduğu vakit; evet dedikleri o misak gününde iman etmişlerdi. Bu sözler yahudile-re söylenecektir. Çünkü onlar, Muhammed (sav) peygamber olarak gönde­rilmeden önce ona iman ediyorlardı, Fakat peygamber gönderilince onu in­kâr ettiler.

Ebu'1-ÂHye der ki: Bu, münafıklara söylenecektir. Onlara: Açıktan açığa imanınızı İkrar ettikten sonra, gizliden gizliye de kâfir mi oldunuz? denile­cektir.

Arap dili bilginleri şart edatının cevabında "fe" harfinin mutlaka gel­mesi gerektiğini icma ile kabul etmişlerdir. Çünkü bir kimsenin Zeyd'e gelince, o da yola koyulacaktır, ifadesi, Ne olursa olsun Zeyd yola koyulacaktır, manasındadır.

Yüce Allah'ın: "Ama yüzleri ağaranlar ise..." buyruğunda sözkonusu edilenler, Yüce Allah'a itaat ve onun ahdine vefa gösteren kimselerdir.

"Allah'ın rahmeti içindedirler, onlar orada ebedi kalacaklardır." Yani, O'nun cennetinde ikram ve ihsan yurdunda ebedi ve devamlı kalacaklardır Şanı yüce Allah bizi de onlardan kılsın. Bizi türlü bid'at ve sapıkların yolla-nndan uzak tutsun, iman edip salih amel işleyenlerin yollarına muvaffak et­sin. Âmîn. [30]

108. Bunlar Allah'ın âyetleridir. Onları sana hak olarak okuyoruz. Allah âlemlere zulmetmek istemez.

109- Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah'ındır. Bütün işler Allah'a döndürülür.

Yüce Allah'ın: "Bunlar Allah'ın âyetleridir" anlamındaki buyruk, rnübtedâ ve haberdir. Maksat da Kur'ân-ı Kerîm'dir.

"Onları sana hak olarak" yani, doğrulukla "okuyoruz." Bundan maksat da, biz sana Cebrail'i indiriyoruz, Cebrail de onlan sana okumaktadır, demek­tir- ez-Zeccâc: "Bunlar Allah'ın âyetleridir" buyruğu, zikrolunan bu buyruk­lar, Allah'ın hüccet ve delilleridir demektir, diye açıklamıştır.

Şunlar," aslında "bunlar" manasınadır. Çünkü, bu âyet-i kerime­lerin indirilmesi sona erdiğinden dolayı adeta uzaklaşmış gibi olduğundan, bu işaret zamiri getirilmiştir. Bununla birlikte "Allah'ın ayetleri" anlamında­ki ifadenin, "bunlar" anlamındaki işaret zamirinden bedel olması ve sıfat ol­maması da mümkündür. Çünkü, müphem olan belirtisiz bir kelime, izafet He nitelendirilmez.

"Allah, âlemlere zulmetmek istemez." Yani O, günahsız oldukları halde onlara azab etmez.

"Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah'ındır." el-Mehdevî der ki: Bu buyruğun kendisinden önceki buyruklarla İlişki yönü şudur: Şam Yüce Al­lah, mü'minlerle kâfirlerin durumunu sözkonusu edip de, kendisinin âlem­lere zulmetmek istemediğini belirttikten hemen sonra kudretinin genişliği­ni ve zulme ihtiyacı olmadığını sözkonusu etti. Çünkü, göklerde ve yerde bu­lunan herşey O'nun mülkü ve tasarrufundadır.

Bu âyetin (109- âyetin) yeni bir söz başlangıcı olduğu da söylenmiştir. Yü­ce Allah bununla kullarına, göklerde ve yerde bulunan herşeyin kendisinin olduğunu beyan etmektedir ki, yalnız O'ndan dilekte bulunsunlar, yalnız O'na İbadet etsinler, O'ndan başka hiçbir kimseye ibadet etmesinler. [31]

110. Siz, insanlar için çıkartılmış en hayırlı bir ümmetsiniz. Mâru­fu emreder, münkerden akkorsunuz ve Allah'a inanırsınız. Ki­tap ehli de inanmış olsalardı, kendileri için hayırlı olurdu. İç­lerinde iman edenler olmakla birlikte çoğu fasıllardır.

Bu buyrukların: "Siz İnsanlar için çıkartılmış en hayırlı bir ümmetsiniz" bölümüne dair açıklamalarımızı üç başlık halinde sunacağız:

İ. Ümmetlerin En Hayırlısı Olan Bir Ümmet:

Tirmizî, Beliz b. Hakîm'den, o, babasından, o da dedesi yoluyla rivayet ettiğine göre, Beliz b. Hakîm'in dedesi Rasûlullah (savVı şanı yüce Allah'ın: "Siz İnsanlar İçin çıkarılmış en hayırlı bir ümmetsiniz* buyruğu ile ilgili olarak şöyle buyururken dinlemiş; "Siz yetmiş ümmetin tamamlayıcısısımz.

Allah nezdinde bunların en hayırlıları ve en değerlileri de sizlersiniz." Tirmi-zi der ki: Bur hasen bir hadistir.[32]

Ebû Hureyre de der ki: Biz, insanlar arasında, insanlara en hayırlı olan kim­seleriz. Zincirlerle onları İslam'a sürükleriz.[33]

jbn Abbas der ki: Bunlar, Mekke'den Medine'ye hicret edip, Bedir ve Hu-deybiye'de lıaztr bulunan kimselerdir.[34]

Ömer b. el-Hattab da şöyle demiştir: Onların yaptıklarını yapan, onlar gi­bi olur.

Denildiğine göre burada sözü geçenler, Muhammed (sav)'ın ümmetidir. Yani, onların arasından salih kimselerle, fazilet ehli olan kimseler kast edil­mektedir. Kıyamet gününde diğer insanlara karşı şahidük edecek olanlar da -Bakara Sûresi'nde de (2/143. âyet, 2. başlıkta) geçtiği gibi- onlar olacaklar­dır.

Mücahid der ki: "Siz, İnsanlar için çıkarılmış en hayırlı bir ümmetsiniz" buyruğunun yerine gelmesi, âyet-i kerimede sözü geçen şartların gerçekleş­tirilmesine bağlıdır, Bunun, Levh-i Mahfuzda siz böylesintz, anlamına geldi­ği söylendiği gibi, siz iman ettiğinizden bu yana en hayırlı bir ümmetsiniz an­lamına geldiği de söylenmiştir. Bir başka açıklama da şu şekilde yapılmıştır: Bunun böyle olması, Peygamber (sav)'ın ve onun ümmetinin geleceğinin da­ha önceden müjdelenmiş olmasıdır

Buna göre buyruğun anlamı şöyledir: Sizler, sizden önce gelen kitap eh­line göre, en hayırlı bir ümmetsiniz. el-Ahfeş der ki: Burada "en hayırlı üm-merten kasıt, en hayırlı din mensubu sizlersiniz, demektir. Daha sonra el-Ahfeş (burada ümmetin din anlamına kullanıldığını açıklamak üzere) şu be-yiti nakletmektedir:

"Yemin ettim ve ben artık senin içinde herhangi bir şüphe bırakmadım; (Sana) kendisi itaatkâr olduğu halde bir dine mensup birisi (bu yemini dolayısıyla) hiç günahkâr olur mu?"

Âyet4 kerimedeki “” fiilinin nakıs değil de tam olduğu da söylenmiş­tir. Yani siz, en hayırlı bir ümmet olarak yaratılmış ve var edilmişsinizdir. Bu­na göre "en hayırlı ümmet" anlamındaki İbare hat'dir. Buradaki “” in zaid olduğu da söylenmiştir. O takdirde anlam: Siz en hayırlı bir ümmetsiniz" şeklinde olur. Sîbeveyh de şöyle bir mısra nakletmektedir:

"Ve oldukça kerim olan bizim komşularımız...”

Yüce Allah'ın: ^Beşikte bulunan bir çocuk ile nasıl konuşuruz?" (Meryem, 19/29); "Düşünün ki siz, bir zamanlar çok az idiniz de O, sizi çoğalttı" (el-A'râf, 7/86) buyruklarında ki bu kökten gelen kelime de bunun gibidir. Yü­ce Allah, bir başka yerde de şöyle buyurmaktadır: "Hatırlayın ki siz, bir za­manlar azlıktınız..."(el-Enfâl, 8/261)[35]

Süfyan, Meysere el-Eşcaî'den, o, Ebû Hâzim'den, o da Ebû Hureyre'den: "Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı bîr ümmetsiniz" buyruğu hakkın­da şöyle dediğini nakletmektedir: Siz, insanları zincirlerle İslâm'a çekiyorsu­nuz.[36]

en-Nehhas der ki: Buna göre ifadenin takdiri; Sız, insanlar için en hayır­lı bir ümmet oldunuz, şeklindedir

Mücahidin görüşüne göre ise ifadenin takdiri şöyle olun Siz, insanlar için en hayırlı bir ümmetsiniz. Çünkü sizler iyiliği emreder, kötülükten alıkoyar-sınız.

Şöyle de açıklanmıştır: Mulıammed (sav)'ın ümmetinin en hayırlı bir üm­met oluşu, onun (tebliğine muhatap olan) ümmetin arasında müslümanUğın daha çok oluşundan, iyiliği emredip, münkerden alıkoymanın onlar arasın­da daha bir yaygın oluşundan dolayıdır.

Şöyle de denilmiştir: Bu husus, Rasûlullah (sav)'ın ashabı içindir. Nitekim Hz. Peygamber'in: "İnsanların en hayırlısı benim (aralarında peygamber olarak gönderilmiş olduğum) bu neslimdir" [37] buyruğu da buna benzemek­tedir. [38]

2- Bu Ümmetin En Hayırlıları:

Kur'ân-ı Kerîm'in nassı ile, bu ümmetin en hayırlı ümmet olduğu sabit ol­duğu gibi, hadis imamlan da Imran b. Husayn yoluyla Peygamber (sav)'ın şöy­le buyurduğunu rivayet etmektedirler: "İnsanların en hayırlıları benim (çağ­daşım olan) neslimdir Sonra, onlardan sonra gelenler, daha sonra da onlar­dan sonra gelenler."[39]

Bu hadis-i şerif de bu ümmetin öncekilerinin daha sonra gelenlerden da­ha faziletli olduğunu göstermektedir. İlim adamlarının büyük çoğunluğu da bu görüştedir, Onların bu görüşüne göre, Peygamber (sav)'ın sohbetinde bu­lunup, ömründe bir defa dahi olsa, onu görmüş olan kimselerin kendisinden sonra gelenlerden daha faziletli olduğunu, Hz. Peygamberdin sohbetinde bu­lunmak faziletine denk hiçbir amelin bulunmayacağını kabul etmişlerdir.

Ebû Ömer (İbn Abdİ'1-Berr) ise, ashabdan sonra gelenler arasında genel olarak ashab arasında bulunanlardan daha faziletli kimselerin bulunabilece­ğini ve Hz. Peygamber'in: "İnsanların en hayırlılan benim neslimdir" buyru­ğunun umum ifadesi ile anlaşılmaması gerektiğim kabul etmektedir. [40] Buna delili de şudur: Bir nesilde daha çok faziletli olan da bulunabilir, daha az fa­ziletli bulunan da bulunabilir. Nitekim H2. Peygamberin nesli arasında ima­nını açıkça izhar eden münafıklar topluluğu ve Hz. Peygamberin kendileri­ne yahutta bazılarına hadler uyguladığı büyük günah sahibi kimseler de var­dı. Ve kendilerine: "Hırsız, içki içen, zina eden kimse hakkında ne dersiniz?" dîye sormuştur. Yine, kendi çağdaşı bulunanlara da yüz yüze: "Ashabıma söv­meyiniz" demiştir. [41] Halici b. el-Velid'e de Ammâr hakkında: "Senden daha hayırlı olan kimseye sövme" [42] diye buyurmuştur. Ebu Umame'nin rivayeti­ne göre de Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur: "Beni görüp de bana iman edene ne mutlu. Beni görmediği halde bana iman eden kişiye de yedi defa ne mutlu!" [43]

Ebû Dâvûd et-Tayalisî'nin Müsned'inde de şöyle bir hadis yer almaktadır: Muhammed b. Ebi Humeyd'den, o, Zeyd b. Eslemeden, o babasından, o, Ömer (r.a)'dan dedi ki: Rasûlullah (say)'ın yanında oturuyordum. Şöyle buyurdu: "Yaratıklar arasında imanı en üstün olanların kimler olduğunu bilir misiniz?" Biz: Meleklerdir, dedik. O: "Onların iman etmeleri elbette gerekir. Ama on­lardan başkaları. (Onlardan iman bakımından daha üstündür")." Biz, Peygam­berlerdir dedik. Bu sefer: "Onların zaten iman etmeleri gerekir, Haytr, onlar­dan başkalarıdır." Daha sonra Rasûlullah (sav) şöyle buyurdu: "Yaratıklar ara­sında iman bakımından en üstün kimseler, henüz atalarının sulblerinde bu­lunan, beni görmedikleri halde bana iman eden, yazılı bir takım kâğıtlar gö­rüp de onlarda bulunanlar gereğince amel eden bir takım insanlardır. İşte bun­lar bütün yaratıklar arasında imanları en üstün kimselerdir." [44]

Salih b. Cübeyr de Ebu Cum'a'dan şöyle dediğini rivayet eder: Ey Allah'ın Rasûlü, bizden daha .hayırlı bir kimse var mıdır? diye sorduk. O, şöyle bu­yurdu: "Evet, sUcten sonra gelen ve iki kapak arasında bir kitap görüp on­da bulunanlara iman eden, bana da beni görmedikleri halde iman eden bir topluluktur.[45]

Ebû Ömer der ki: Ebu Cum'a'rtın Hz. Peygambere arkadaşlığı (sohbeti) var­dır. Asıl adı da Habib b. Sibâ'dır Salih b. Cübeyr ise, tabiinin sika râviİeruv dendir.

Ebû Salebe el-Huşenî de Peygamber (sav)'dan şöyle dediğini rivayet eder: "Şüphesiz önünüzde Öyle bir takım günler vardır ki, o günlerde dini üze­re sabır ve sebat gösterecek bir kimse, tıpkı kor ateşi avucunda tutan kim­se gibi olacaktır. İşte o günlerde amel eden kimseye onun gibi ameîde bu­lunan elli adamın ecri kadar ecir verilecektir." Ey Allah'ın Rasûlü, onlardan birisinin ecri kadar mı diye sorunca: "Hayır, sizden birisinin ecri kadar" di­ye buyurdu.[46]

Ebu Ömer CÎbn. Abdİ'1-Berr) der kir İşte bu: "Hayır, sizden" lafzını, kimi muhaddisler zikretmemişlerdir, Ömer b. el-Hattab da Yüce Allah'ın: "Siz, İn­sanlar için çıkarılmış en hayırlı bir ümmetsiniz" buyruğunun açıklaması ile ilgili olarak şöyle buyurmuştur: Kim sizin yaptığınız gibi yaparsa, o da si­zin gibi olur.

Hadis-i şeritler arasında her hangi bir tearuz (çatışma, çelişki) yoktur. Çün­kü, birincisi hususi bir anlam ihtiva etmek üzere varid olmuştur. Başarıya ulaş­tıran Allah'tır.

Bu hususa dair hadislerin açıklanması ile ilgili olarak şöyle de denilmiş­tir; Hz. Peygamber'in çağdaşı olan nesilin üstün kılınması, onlann kâfirlerin çokluğu dolayısıyla imanları bakımından garip olmaları, kâfirlerin eziyetle­rine sabredip katlanmaları, dinlerine sımsıkı sarkmalarıdır. Şüphesiz bu üm­metin dalıa sonra gelecek olanları da, kötülüğün, {"aşıklığın, haksızca kan dök­melerin, masiyetlerin ve büyük günahların açıktan açığa işlendiği bir zaman­da, bu dini dosdoğru uygulayıp, ona sımsıkı sarılıp Rablerine itaat üzere sa­bır ve sebat gösterecek olurlarsa, işte onlar da böyle bir durumda garipler­den olurlar. Böyle bir durumda onlann amelleri, tıpkı kendilerinden önce­kilerin amellerinin temiz ve bereketli olduğu gibi, temiz ve bereketli olur. Bu açıklamaya tanıklık eden hususlardan birisi de Hz, Peygamber'in: "İslâm ga­rip olarak başladı ve başlangıçtaki haline dönecektir. O halde gariplere ne rnutlu" [47] buyruğudur.

Yine Ebu Salebe'nin rivayet ettiği hadis de burca tanıklık ettiği gibi, Hz, Peygamberdin: "Ümmetim Öncesi mi hayırlıdır, sonrası mı hayırlıdır bilinemi-yen bir yağmur gibidir" [48] buyruğu da buna tanıklık etmektedir. Bu hadisi de Ebu Dâvud, et-Tayalisî ve Ebu Isa et-Tirmizî rivayet etmişlerdir.

Hişam b. Ubeydullah er-Rârf de bunu Mâlik'ten, o, ez-Zührî'den, o da Enes'den şöylece rivayet etmektedir: Enes dedi ki: Rasûlullah (sav) şöyle bu­yurdu: "Ümmetimin misali yağmura benzer. Onun öncesi mi hayırlıdır, yok­sa sonrası m] bilinmez. [49] Bunu Darakutnî "Musned-u Hadisi Malik" adlı eserde de kaydetmektedir.

Ebu Ömer (İbn AbdiJl-Berr) der ki: Hişam b. Ubeydullah sika bir ravidir. Bu hususta (hadis alimleri) farklı kanaatlere sahip değildirler

Rivayete göre Ömer b. Abdulaziz, halifeliğe gelince, Salim b. Abdullah'a şöyle bir mektup yazmış: Sen, bana Ömer b. el-Hattab'ın yaşayış ve davra­nışını yaz ki, ben de ona göre amel edeyim. Salim ona şunu yazdı: Eğer sen, Ömer'in uygulamasını yapacak olursan, Ömer'den daha faziletli olursun. Çün­kü senin zamanın, Ömer'in zamanı gibi değildir. Senin etrafında bulunan adamların da Ömer'in etrafındaki adamlar gibi değildir. [50] Ömer b. Abdula­ziz, çağının fukahasına da (bu şekilde) mektup yazdı, hepsi de ona Salim'in dediğine benzer şeyler yazdılar.

Değerli bir takım ilim adamları, Hz. Peygamber'in: "İnsanların en hayır­lısı benim çağımda yaşayan neslimdir" hadisi ile: "İnsanların en hayırlısı öm­rü uzayıp, ameli güzel olandır. En kötüsü de, ömrü uzayıp ameli kötü olan­dır" [51] hadisleri arasında bir tearuz bulunduğunu kabul etmişlerdir. Ebu Ömer ise şöyle demektedir: Bu hadîs-i şerifler rivayet yollarının tevatür de­recesine ulaşması ve güzel olmasına rağmen, bu ümmetin başı ile sonu arasında eşitliğin bulunmasını gerektirmektedir. Yani daha önce belirtildiği şekilde, ilim ve din ehlinin yüksek görülmediği, fışkın ve kötülüklerin, hak­sızca kan dökmelerin çok olduğu, mü'minin zelil kılınıp facir'in üstün kılın­dığı ve din garip olarak başladığı gibi, tekrar garip hale döndüğü, dini ye­rine getiren kimsenin kor ateşi avucunda tutan kimse gibi zora katlandığı, fa-sid bir zamanda İman ve ameli salihe bağlı olmak halinde böyledir. İşte böy­le bir durumda bu ümmetin başı ile sonu arasında amellerin fazileti birbiri­ne eşit olur. Bundan Bedir ve Hudeybiye'ye katılanlar müstesnadır. [52] Bu bö­lümde varid olmuş hadisler üzerinde dikkatle düşünen bir kimse, açıkça doğ­ruyu anlayıp görür. Allah da lütfunu dilediği kimseye verir. [53]

3. iyiliği (Marufu) Emredip, Kötülükten (Münkerden) Alıkoymak:

Şanı Yüce Allah'ın: "Marufa emreder, münkerden akkorsunuz" buyru­ğu, l>u ümmete, bunu yerine getirdikleri ve bu niteliğe sahib oldukları sü­rece bir övgüdür. Eğer, münkere karşı çıkıp onu değiştirmeyi terkedecek, münker işlemek üzere birbirleriyle anlaşacak olurlarsa, o takdirde bu övgü­yü hak etmezler, bunun yerine yerilirler. Bu, onların helak edilişlerine de se­bep teşkiî eder. İyiliği emredip, münkerden alıkoymaya dair açıklamalar, bu sûrenin baş taraflarında (3/21-22. âyetlerin tefsirinde) geçmiş bulunmakta­dır.

Yüce Allah'ın: "Kitap ehli de inanmış olsalardı, kendileri İçin hayırlı olurdu" buyruğunda yüce Allah, Kitap ehli'nin Peygamber (sav)'a iman et­melerinin kendileri için daha hayırh olduğunu, onlardan kimisinin mü'min, kimisinin fâsık olmakla birlikte, fâsık olanlarının da daha çok olduğunu ha­ber vermektedir. [54]

111. İncitmekten başka size herhangi bir zarar veremezler. Sizin­le savaşsalar bile, size arkalarını dönüp kaçarlar. Sonra ken­dilerine yardım da edilmez.

Yüce Allah'ın: ^İncitmekten başka size herhangi bir zarar veremezler" buyruğu ile kast edilen, onların (verebilecekleri zararın) yalanları, tahrifleri ve iftiralarından ibaret olduğunu anlatmaktadır. Yoksa, onların galip gelecek­leri anlamında değildir. Bu açıklama, el-Hasen ve Katade'den nakledilmiştir

Buna göre, âyet-i kerimedeki istisna muttasıldır. Manası da şöyle olur: On­lar sîze ancak az miktarda bir zarar verebilirler. Buna göre "ezâ" kelimesi» mas­tar gibi kullanılmıştır.

Âyet-i kerime Allah'ın, Rasûlüne ve mü'minlere bir vaadidir. Buna göre, kitap ehli onları mağlup edemeyeceklerdir. Kendileri kitap ehline karşı za­fer kazanacaklar ve kitap ehlinin mü'minlere, kökten imha gibi bir zarar gör­meleri söz konusu olmayacaktın Onlardan görecekleri zararlar, iftiralarla, tah­riflerle eziyet vermekten ibaret kalacaktır. Sonunda güzel akibet ise mü'min-lerin olacaktır.

Buradaki istisnanın munkatf olduğu da söylenmiştir. Anlam da şöyle olur: Onlar asla sîze zarar veremeyeceklerdir. Bununla birlikte size, İşittire­cekleri sözlerle sizi rahatsız edeceklerdir.

Mukatil der ki: Yahudilerin elebaşları olan Ka'b, Adiy, Nu'man, Ebû Ra­fı', Ebû Yâsir, Kinane ve İbn Suriyâ, kendi kavimleri arasından İman eden,

Abdullah b. Selâm ve arkadaşlarına müslüman olmaları sebebiyle eziyet vermeye koyuldular. Bunun üzerine yüce Allah: "İncitmekten başka size her­hangi bir zarar veremezler" yani onlar, ancak dilleriyle sizi rahatsız edebi­lirler, buyruğunu indirdi.[55] İfade burada tamam olmaktadır.

Daha sonra yüce Allah: "Sizinle savaşsalar bile, size arkalarım dönüp kaçarlar" yani, bozguna uğrarlar. Burada da ifade tamam olmaktadır. "Son­ra kendilerine yardım da edilmez" buyruğu da yeni bir cümledir. Bundan dolayı bu buyruğun sonunda "nun" harfi sabit olmuştur.

Bu âyet-i kerime Peygamber (sav)'ın bir mucizesidir. Çünkü, ona karşı sa­vaşan yahudiler ona arkalarım dönüp kaçmışlardır.

112. Nerede bulunurlarsa bulunsunlar, üzerlerine zillet vurulmuş­tur. Allah'tan bir ahde ve insanların ahdine sığınmış o intakı rı müstesna. Allah'ın hışmına uğradılar. Üzerlerine de miskin­lik vuruldu. Bu, Allah'ın âyetlerini inkâr etmeleri ve haksız ye­re peygamberleri öldürmelerindendir. Bu, onların isyan etme­leri ve taşkınlık yapmalarındandır.

113. Hepsi bir değildir. Kitap ehlinden secdeye vararak geceleri Al­lah'ın âyetlerini okuyup duran bir topluluk vardır.

114. Onlar, Allah'a ve âhiret gününe inanırlar. Mârufu emrederler, münkerden vazgeçirirler. Hayırlara koşuşurlar. İşte onlar sa-lihlerdendir.

115- Yaptıkları hayırlardan asla mahrum bırakılmazlar. Allah tak­va sahiplerini en iyi bilendir.

Yüce Allah'ın: "Nerede bulunurlarsa bulunsunlar" nerede ele geçirilir ve onlarla karşılaşılırsa karşılaşılsın; "üzerlerine zillet vurulmuştur" buyruğu

Üt kastedilenler, yalıudilerdir. İfade burada tamam olmaktadır.

Bakara Sûresî'ndc onlara zilletin vurulmasının anlamına dair açıklamalar (2/61. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

Allah'tan bir ahde ve insanların ahdine sığınmış olmaları müstesna" buyruğu ise, bir önceki buyruktan yapılmış, munkatı' bir istisnadır. Yani, fa­kat onlar Allah'tan gelen bir ahde sığınırlar, demektir. İnsanların ahdinden kasıt İse, onlara verdikleri zimmet ahdidir. "İnsanlarla kastedilenler, Muham-med (sav) ile müminlerdir. Onlar, Muhammed (sav)'e ve mü'minlere haraç verirler, onlar da kendilerine cman verirler. İfadede bir ihtisar vardır. Yani: Allah'tan bir ahde bağlı olarak korunmaları hali müstesna; şeklindedir ki, bu hazf edilmiştir. Bu açıklamayı da el-Ferrâ yapmıştır.

"Allah'ın hışmına uğradılar" buyruğunda ki: Döndüler," demek­tir. Bunun, yüklenip taşıdılar anlamına geldiği de söylenmiştir. Sözlükte bu­nun asıl anlamı ise, öyle bir hışım onİardan aynlmaz bir şeydir, manasmda-dır Bakara Sûresi'nde de (2/61, âyetin tefsirinde) bu açıklamalar geçmiş bu­lunmaktadır.

Daha sonra Yüce Allah onları neden bu şekilde cezalandırdığını da: "Bu, Allah'ın âyetlerini inkâr etmeleri ve haksız yere peygamberleri öldürme-lerindendir. Bu» onların isyan etmeleri ve taşkınlık yapmalarındandır" di­ye buyurarak açıklamaktadır. Yine buna dair yeterli açıklamalar Bakara Sû­resi'nde (2/61. âyette) geçmiş bulunmaktadır.

Daha sonra şanı yüce Allah: "Bepsî"bîr değildir^ diye Vıabeı -veTirrektt-din İfade burada tamam olmaktadır. Buyruğun anlamı da şudur; Kitap ehli ile Muhammed (sav)'ın ümmeti eşit değildir. Bu şekildeki açıklama İbn Mes'ud'dan nakledilmiştir. Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Kitap eh­linden iman edenlerle kâfirler birbirine eşit değildirler. [56]

Bu Âyetlerin Nüzul Sebebi:

Ebû Hayseme Züheyr b. Harb şunu nakletmektedir: Bize, Haşim b. el-Ka-sim anlattı. Bize, Şeyban anlattı; O, Âsım'dan, o, Zir'den, o da İbn Mes'ud'dan dedi ki: Rasûhjllah (sav) bir gece yatsı namazını geciktirdi. Daha sonra Mescide çıktı, herkesin bu namazı beklemekte olduğunu gördü. Şöyle buyur­du: "Din sahiplerinden yüce Allah'ı bu saatte sizden başka zikreden hiçbir kimse yoktur." (İbn Mes'ud) der ki: Ve şu âyet: "Hepsibir değildir, kitap eh­linden... bir topluluk vardır... Allah takva sahiplerini en iyi bilendir" buyruklarım indirdi. [57] İbn Vehb de buna benzer bir rivayet nakletmektedir,

İbn Abbas der ki: Yüce Allah'ın: "Kitap ehlinden secdeye vararak gece­leri Allah'ın âyetlerini okuyup duran bir topluluk vardır" buyruğu, Pey­gamber (sav) ile birlikte iman edenler hakkındadır.

İbn İshak da İbn Abbas'tan şöyle dediğini nakleder: Abdullah b. Selâm, Sa'lebe b. Sa'ye, Esid b. Sa'ye, Esid b. Ubeyd ve yalıudilerden İslâm'a giren diğerleri müslüman olup iman ve tasdik ederek İslâm'a yönelip, İslâm kalp­lerinde yerleşince, yahudilerin alimleriyle küfre sapanları şöyle demişlerdi: Muhammed'e îman edip tabi olanlar, ancak bizim kötülerimizdir. Eğer bun­lar bizim hayırlılarımız olsalardı, atalarının dinini terkedip bir başkasına gitmezlerdi. Bunun üzerine şant yüce Allah: "Hepsi bir değildir, kitap eh­linden secdeye vararak geceleri Allah'ın âyetlerini okuyup duran bir topluluk vardır... İşte onlar salihlerdendir" buyruklarını İndirdi.

el-Ahfeş der ki: İfade; kitap ehlinden öyle ümmete mensup kimseler, ya­ni öyie güzel yol izleyen kimseler vardır ki... takdirindedir. Bu takdire, de­lil olarak da şu mısrayı zikretmektedir:

"Kendisi (emre) itaatkâr olduğu halde, bir ümmet sahibi {güzel bir yola sahip bir kimse) hiç günahkâr olur mu?"

İfadede İıazif olduğu ve ifadenin takdirinin şöyle olduğu da söylenmiş­tir: Kitap ehlinden (emirleri) uygulayıp duran bir topluluk da vardır. Bu şe­kilde olmayan bir topluluk da vardır. Yüce Allah, birisini zikretmekle yeti­nip, ötekini sözkonusu etmemiştir. Ebû Züeyb'in şu beyitinde olduğu gibi:

"Kalbim ona gitmek hususunda bana karşı çıktı. Ben de onun emrine itaat ediyorum.

Ama bilemiyorum onun arkasından gitmek doğru mudur?"

O, bununla doğru mudur, yanlış mıdır demek istemiş, fakat ikincisi (an­laşıldığından) hazf edilmiştir.

el-Ferrâ der ki: Allah'ın âyetlerini okuyup duran bir topluluk ile kâfir olan bir topluluk birbirine eşit olamaz.

en-Nehhâs ise der kî: Bu, çeşitli bakımlardan yanlış bir görüştür. Birinci­si, bu Topluluk" kelimesinin; Bir, eşit" kelimesi ile reF et­mektedir. Bu durumda; Değil" kelimesinin ismine herhangi bir şey avdet etmemekte, buna karşılık fiil gibi değerlendirilmeyen kelime ile reP et­mekte ve gerek olmayan ifadeleri de takdir etmektedir. Zira daha önceden kâfirlerden söz edilmiştir. O halde, bunu takdir edip malızûf kabul etmenin uygun bir yönü de yoktur.

Ebu Ubeyde ise der ki: Bu, Arapların Pi­reler beni yediler ve arkadaşların gittiler11 şeklindeki sözlerini andırmaktadır. [58] en-Nehhâs der ki: Bu da yanlıştır. Çünkü, onlardan daha önce söz edilmiş­tir. Halbuki, "pireler beni yediler" anlamındaki kullanımda ve benzerlerin­de, bunlardan daha önceden söz edilmemiş olmalıdır.

Yüce Allah'ın: uGeceleri" yani, gecenin çeşitli zamanlan an­lamındadır. Bunun tekili; şeklinde gelir, Bu kelime burada zarf olarak nasb edilmiştir.

"Secdeye vararak” buyruğu ise, namaz kıldıklarını anlatmaktadır. Bu açıklama el-Ferrâ ve ez-Zeccâc'dan nakledilmiştir. Çünkü Kur'ân okumak, rü­kû ve sücud halinde sözkonusu değildir. Bunun bir benzeri de Yüce Allah'ın: "Ve O'na secde ederler" (el-A'raf, 7/206) buyruğudur. Yani, ona namaz kılar­lar, demektir. Furkan Sûresi'nde de; "Onlara Rahman (olan Allah)'a secde edin, denildiğinde..." (el-Furkan, 25/60); en-Necm Sûresinde de: "Artık Allah'a secde edip ibadet edin" (en-Necm, 53/62") diye buyuru İma ktadır.

Şöyle de açıklanmıştır: Bu buyrukla özellikle bilinen secde anlatılmak is­tenmiştir. Ancak âyetin nüzul sebebi bu görüşü reddetmekledir. Diğer taraf­tan önceden, İbn Mes'ud'dan gelen hadiste zikrettiğimiz gibi maksat, yatsı na­mazıdır. Puta tapıcılar ise, akşam karardı mı, hemen uyurlar. Muvahhidler ise, yatsı namazında Allah'ın âyetlerini okuyarak Allah'ın huzurunda ayakta du­rurlar. Nitekim yüce Allah, onların ayakta duruşlarını sözkonusu ecmekle bir­likte: "Secdeye vararak...” diye de buyurmaktadır. Yani onlar, kıyamla bir­likte secde ederler anlamındadır.

es-Sevrî der ki: Burada sözkonusu edilen, akşam ite yatsı namazı arasın­daki namazdır. Maksadın gece namazı olduğu da söylenmiştir. Önceki kitaplan okuyan Şeybeoğullanııdan birisinin de şöyle dediği nakledilmektedir: Biz, aziz ve celil olan Rabbin sözleri arasında şunu da buluyoruz: Gece karardı rnı, tek başına kalan bir deve veya bir koyun çobanının, hiç gece saatlerin­de ayakta durarak, secde ederek ibadet eden kimse gibi olduğu mu zanne­dilir?

"Onlar Allah'a... inanırlar." Yani, Allah'ın varlığını ikrar ve kabu] eder­ler. Muhammed (sav)'ı da tasdik ederler.

"Mâruftı emrederler." Bunun, umum ifade ettiği söylendiği gibi bunun­la, Peygamber (sav)'a tabî olmanın emredilmek maksadında olduğu da söy­lenmiştir,

"Münkerdea vazgeçilirler." Münkerden vazgeçirmek, Allah'ın emirlerine muhalefetten vazgeçirmek dernektir, "Hayırlara koşuşurlar." İşledikleri hayır­lara, sür'atlice ve herhangi bir şekilde ağırdan almaksızın yönelirler. Çünkü on­lar, bu hayırlann sevaplannın ne kadar çok olduğunu bilirler. Vakit geçmeden önce amellerini işlemekte ellerini çabuk tutarlar, diye de açıklanmıştır.

"İşte onlar, sâlihlerdendir." Yani, salihlerle birlikte olanlardır, Salihler ise, Muhammad (sav)'ın ashabı olup, cennettedirler.

"Yaptıkları hayırlardan asla mahrum bırakılmazlar" buyruklarında ge­çen Yaptıkları" kelimesi ile "Ondan mahrum bıra­kılmazlar" anlamındaki kelimeleri, el-A^meş, İbn Vessâb, Hamza, el-Kisaî, Hafs ve Halef, her ikisinde de "yâ" ile, "Allah'ın âyetlerini okuyup duran topluluğ"a dair haber olmak üzere okumuşlardır. Aynı zamanda bu, İbn Ab-bas'ın da kıraatidir, Ebu Ubeyd'in tercih ettiği kıraat de budur. Diğerleri ise, her İki yerde de (.ne hayır yaparsanız ondan mahrum bırakılmazsınız anla­mında) muhatap sığası ile okumuşlardır. Çünkü daha önce yüce Allah 'in: "Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı bir ümmetsiniz" buyruğu geçmiştir. Ebu Hatim'in tercih ettiği kıraat de budur. Ebû Arar ise hem "ya" ile, hem de "te" ile okunuşun uygun olacağı görüşünde idi. Buyruğun anlamı da: Siz, hayır namına ne yaparsanız asla onun sevabından mahrum bırakılmazsınız. Aksi­ne size hayırlarınızın sevabı verilir ve onun karşılığında mükâfat göreceksi­niz, demektir. [59]

116. Küfre sapanların mallarının re çocuklarının Allah'a karşı kendilerine hiçbir faydası olmayacaktır. Onlar cehennemlik­lerdir. Orada ebediyyen kalacaklardır.

Yüce Allah'ın: "Küfre sapanların" anlamındaki buyruk, nin ismidir. Haberi ise: "Mallarının ve çocuklarının Allah'a karşı kendilerine hiçbir Gay­dası olmayacaktır" buyruğudur.

Mukatil der kî: Şam yüce Allah, kitap ehli mü'minlerini sözkonusu ettik­ten sonra, onların kafirlerini sözkonusu etmektedir ki, bu da yüce Allah'ın: "Küfre sapanların..." buyruğu ile dile getirilmektedir. el-Kelbî de şöyle de­mektedir: Yüce Allah, bu buyruğu bir müptedâ (söz başlangıcı) yaparak şöy­le buyurmaktadır: Küfre sapanların mallarının çok olması ite çocuklarının çok olmasının Allah'ın azabına karşı kendilerine hiçbir faydası olmayacaktır. (Sa­ir akrabalar arasından) çocuklann özellikle anılmaları ise, neseb itibariyle ken­dilerine en yakın olanların çocukları oimalanndan dolayıdır.

"Onlar cehennemliklerdir" buyruğu, bir müptedâ ve haberdir. Aynı şe­kilde: "Orada ebediyen kalacaklardır" anlamındaki buyruk da böyledir. Bü­tün bunlara dair açıklamalar daha önceden geçmiş bulunmaktadır. [60]

117. Bu dünya hayatında onların harcadıkları şeylerin misali, ken­dilerine zulmeden bir kavmin ekinlerine isabet ederek onu he­lak eden kavurucu soğuğu bulunan bir rüzgârın durumuna ben-zer. Allah, onlara zulmetmedi. Ama onlar, kendilerine zulme­diyorlar.

Yüce Allah'ın: "Bu dünya hayatında onların harcadıkları şeylerin mi­sali,- kavurucu bir soğuğu bulunan bir rüzgârın durumuna benzer" an­lamındaki buyruğunda yer alan (» edatı, hem mastar manasını veren edat olabilir, hem de anlamında aidi hazf edilmiş bir ismi mevsul anlamın­da olabilir. Yani, onların o harcadıklarının misali.., anlamındadır. "Bir rüz­gârın durumuna benzer" buyruğu ise, bir rüzgârın esişine benzer, anlamın­dadır.

İbn Abbas der ki: Âyet-i kerimede geçen Kavurucu soğuk," ile­ri derecede soğuk demektir. Bu kelimenin aslı itibariyle ses demek olan den geldiği söylenmiştir. O takdirde bu âyet-i kerimede bu kelime, şiddetle esen rüzgânn sesi demek olur. ez-Zeccâc ise der ki: Bu kelime o rüz­gârda bulunan ateşin alevinin çıkardığı sestir. Bu manadaki açıklamalar Bakara Sûresinde (2/266. âyette) geçmiş bulunmaktadır. Hadis-i şerifte de şöyle denilmektedir: Hz. Peygamber soğuk sebebiyle ölmüş bulunan çekir­geleri (yemeyi) yasaklamıştır.[61]

Âyeti kerimenin anlamına gelince: Kâfirlerin harcamalarının geçersizliği­nin, boşa gitmesinin ve fayda sağlamamasının örneği, oldukça soğuk, kavu­rucu bir rüzgârın yahut da bir ateşin isabet edip yaktığı ve helak ettiği bir eki­ne benzer. O ekin sahipleri, ekinin kendilerine bir fayda sağlayacağını umu-yorken, artık ondan hiçbir fayda sağlayamaz olurlar.

Yüce Allah buyuruyor ki: "Allah" böyle yapmakla "onlara zulmetmedi. Ama, onlar kendilerine" küfre sapmak, isyan etmek, yüce Allah'ın hakkı­nı vermemek suretiyle "kendilerine zulmediyorlar."

Şöyle de açıklanmıştır: Onlar, ziraat zamanı dışında, yahut uygun olma­yan yerlerde ekin ekmek suretiyle kendilerine zulmettiler. Şanı yüce Allah da bir şeyi olması gereken yerden başka bir yere koydukları için onları te'dip etti, Bu açıklamayı da el-Mehdevt nakletmektedir. [62]

118. Ey iman edenler! Sizden başkasını kendinize sırdaş edinmeyin. Onlar size kötülük yapmaktan geri kalmazlar. Sıkıntıya düşme­nizi candan İsterler. Öfkeleri ağızlarından (aşmaktadır. Göğüs­lerinin gizlediği ise daha büyüktür. Stee âyetlerimizi açıkladık; eğer akıl ederseniz.

Bu buyruğa dair açıklamalan nnızı altı başlık halinde sunacağız:

1. Kâfirlere Meyletmenin Yasakltğı:

Yüce Allah, kâfirlere meyletmeyi yasaklamayı burada daha da pekiştirmek­tedir. O halde bu buyruk, daha önce yer alan: "Eğer kendilerine kitap veri­lenlerden bir zümreye itaat ederseniz..." (Âl-i İmran, 3/100) buyruğu ile iliş­kilidir. Âyet-İ kerimede geçen, (ve "sırdaş" anlamı verilen): el-Bitâne kelime­si mastardır. Tek kişiye de, çoğula da isim olarak verilebilir. Kişinin, bitâne ise, onun iç ve gizli işlerine muttali olan özel adamları ve yakınlarıdır. Bunun ash ise, (hem sırt, hem de elbise ve benzerlerinin yüzü anlamına gelen) zahr'ın zıddı olan batn (karın ve astar) dır. Bir kimsenin, bir diğer kimsenin özel ada­mı ve yakını olmasını anlatmak için de) deni­lir. Şair de der ki:

"İşte onlar, benim samimi adamlarandır. Evet ve hatta özel adamlarım. Hem onlar, her yakınım Mt tarafa, benim en yakın sırdaşlarımdır." [63]

2. Kâfir ve Sapıkları Sırdaş Edinmenin Yasaklanışı:

Yüce Allah, bu âyet-İ kerimeyle, müminlere, kâfirlerden, yahudilerden ve nevalarının arkasından giden sapık fırkalardan olanları içli dışlı kimseler, ya­kın kimseler edinmeyi, görüşlerini almayı ve işlerini görmeyi kendilerine ha­vale etmeyi yasaklamaktadır. Denildiğine göre, senin itikat ve dinine muha­lif olan hiçbir kimse ile karşılıklı konuşmaman gerekir. Şair der ki:

"Sen kişiye dair sorma. Onun arkadaşını sor. Çünkü herbir arkadaş beraber olduğu kimseye uyar."

Ebû Davud'un Sünen'inde yer alan rivayete göre, Ebû Hureyre, Peygam­ber (sav)'ın şöyle buyurduğunu rivayet etmekledir: "Kişi, arkadaşının dini üze­redir. O bakımdan sizden herhangi bir kimse kiminle arkadaşlık ettiğine bir baksın." [64]

İbn Mes'ud'dan da şöyle dediği nakledilmektedir: Siz insanları kardeş edin­dikleri kimselerle değerlendirin.

Daha sonra yüce Allah, yakın ilişki kurmayı neden ve hangi husustan do­layı yasakladığını şöylece açıklamaktadır: "Onlar, size kötülük yapmaktan geri kalmazlar." Yani onlar, sîzin halinizin bozulması için ellerinden gelen herşeyi yaparlar. Bu da şu demektir: Onlar, zahiren sizinle savaşmıyor olsa­lar dahi, -ileride açıklaması geleceği üzere- size, hileler, tuzaklar kurmakta, sizi aldatmak uğrunda ellerinden gelen hiçbir gayreti esirgemezler.

Ebu Umame'den rivayete göre, RasÛluüâh (sav) yüce Allah'ın: "Ey iman edenler! Sizden başkasını kendinize sırdaş edinmeyin. Onlar size kötü­lük yapmaktan geri kalmazlar" buyruğu hakkında: "Onlar Haricîlerdir" dediğini rivayet etmektedir. [65]

Rivayete göre, Ebû Mûsâ el-E§'arî? zımmi bir kimseyi kâtip olarak göre­ve aldı. Ömer (r.a) ona bundan dolayı sitem eden bir mektup yazdı ve bu âyet-i kerimeyi hatırlattı Sonra Ebû Mûsâ el-Eş'arî, Ömer (r.a)'ın huzuruna bir hesap getirdi ve bunu Hz. Ömer'e sundu. Hz. Ömer, yapılan bu hesabı beğendi. Daha sonra Hz, Ömer'e bir mektup geldi. Ebu Musa'ya: Senin kâ­tibin nerede? Gelsin de insanlara bu mektubu okusun, deyince, Ebu Musa: O mescid'e giremez, dedi. Hz. Ömer: Neden, o cüoüp mü? diye sorunca, Ebu Mûsâ: Hayır o bir hıristiyandır, dedi. Hz. Ömer onu azarladı ve şöyle dedi: Allah onları uzaklaştırmışken sen onları yakınlaştırma. Allah onları hakir dü­şürmüşken sen onları tebcil etme. Allah onların hain olduklarını söylemiş­ken sen onlara güvenme.

Yine Ömer (r.a)'dan şöyle dediği rivayet edilmiştir: Siz, kitap ehlini gö­revlerinizde kullanmayın. Çünkü onlar, rüşveti helâl bilirler. Siz, göreceğiniz işlerinize ve yönettiğiniz raiyenizin işlerine yüce Allah'tan korkan kimsele­ri görevlendirerek yardım alınız.

Hz. Ömer'e: Burada Hireli bir hıristiyan vardır. Ondan daha iyi kâtiplik ede­cek, ondan daha güzel kalemle yazı yazacak kimse yoktur. Or senin yazı iş­lerini yürütmesin mi? denilince şu cevabı vermiş; Ben, mü'minleri bırakıp baş­kalarını sırdaş edinemem.

O halde zimmet ehlini kâtipliğe getirmek caiz değildir. Bundan başka alış verişteki tasarrufları da, onların vekâletleri de caiz değildir.

Derim ki: Bu günümüzde şartlar artık değişmiştir. Kitap ehlinden kimse ler artık kâtip yapılıyor, güvenilir kimse kabul ediliyor ve bunlar böylelikle ahmak ve cahil yönetici ve emirler nezdinde üstün mevkilere getirilmiş bu­lunuyorlar.

Buhârî'nin rivayetine göre, Ebu Said el-Hudrî, Peygamber (sav.)!den şöy­le buyurduğunu rivayet etmektedir: "Allah, ne kadar peygamber göndermiş ve ne kadar halife tayin etmiş ise, mutlaka onun iki türlü sırdaşı vardır. Bu sırdaşlardan bir türü ona iyiliği emreder ve iyiliği yapmaya teşvik eder. Di­ğeri ise, ona kötülüğü emreder ve kötülük yapmaya teşvik eder. (Kötülük­ten) korunan kimse İse, yüce Allah'ın koruduğu kişidir. [66]

Enes b. Malik de Rasûlullah (sav)'ın şöyle buyurduğunu rivayet etmekte­dir: "'Müşriklerin ateşiyle aydınlanmayınız ve mühürlerinize de Arapça (Hz. Muhammed'in mührü gibi) kazımayınız."[67] el-Hasen b. Ebİ'l-Hasen bunu şöy­lece açıklamaktadır: Hz. Peygamber bununla şunu kastetmektedir: Sizler, her­hangi bir işiniz hakkında müşriklere danışmayınız ve mühürlerinize (yüzük­lerinize) de "Muhammed (Rasûlullah) diye" kazımayınız.

el-Hasen der ki: Bunu doğrulayan da şanı yüce Allah'ın Kitabında yer alan: "Ey İman edenleri Sizden başkasını kendinize sırdaş edinmeyin..." âyeti­dir. [68]

3. Mümin Olmayan Sırdaşlar Kötülük Yapmaktan Geri Kalmazlar;

Yüce Allah'ın: Sizden başkasını1 yani, sizin dışınızda kalan-lan sırdaş edinmeyin. el-Ferrâ der ki: Yüce Allah'ın: "Bundan başka iş yaparlardı" (el-Enbiyâ, 21/82) bunun dışında işler yapar-iardı, demektir.

"Sizden başka ifadesi, yaşayış, güzel davranış ve itikada bağlılık nokta­sında sizden başkaları diye de açıklanmıştır.

Yüce Allah'ın: Geri kalmazlar" da, aleyhinize fesad teşkil ede­cek hususlarda ellerinden geleni yapmaktan geri kalmazlar, demektir. Bu buy­ruk ise: "Sizden başkasının sıfatı durumundadır.

Hiçbir gayret esirgemem ve; Kusurlu hareket et-

tim, esirgedim, diye kullanılır. Şair Îmruu'1-Kays der ki:

"Şüphesiz ki kişi, hayatta kaldığı sürece hiçbir zaman; -Üzerine düşeni yerine getirmekte kusurlu davranmasa dahi-iatediği işleri başaramaz.

ile aynı anlama gelir; fesat demektir. Bu fesat, (bozu­luş) fiillerde, bedende ve akıllarda olabilir.

Hadisi şerifte de: Her kim (organı işlemez hale getirecek) bir şekilde yaralanır yahut da organları bozulacak olursa..."[69] diye buyurulmaktadır. Aklı bozulmuş kimseye de: denilir. ise, sevgi o kişinin aklını bozdu, demek olur. Şair Evs der ki:

"Ey Lübeynâ'nın soyundan gelenler!

Sizler ancak pazusu işlemez hale gelmiş bir elsiniz.

el-Ferrâ da şöyle bir beyit nakletmektedir:

"İbn Saad öyle bir baktı ki ve bununla hamle için hazırlık yaptı;

Bu hem seninle beraber olanların, hem de bineklerin bozuluşuna sebep olmuştu,

Kdtülük" kelimesi ikinci meful olarak mansub gelmiştir. Çün­kü "geri kalmamak" anlamındaki fiil, iki mef ule teaddi eder^ Mastar olarak (mef'ul-i mutlak) olarak da mansub gelmiş olabilir. Yani, Onlar size, sizi bozacak şekilde kötülük yaparlar, demek olur. Cer harfinin hazfi ile nasb edildiğini kabul etmek de mümkündür.

Nitekim Araplar Vurmakla onun canını yaktım, derler.

Sıkıntıya düşmenizi isterler" buyruğundaki mastar manası vermek içindir. Onlar size zor gelen şeyleri severler, demektir ise, zorluk ve meşakkat demek olup, buna dair açıklamalar Bakara Sûresinde (2/220, âyet 8, başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. [70]

4. Kâfirlerin Açığa Vurdukları Öfkeleriyle İçlerinde Gizledikleri:

Yüce Allah'ın: "Öfkeleri ağızlarından taşmaktadır" buyruğu, size olan

düşmanlıkları ve sizi yalanlamaları, ağızlarıyla ortaya çıkmaktadır, demektir.

Öfke (buğz), sevginin zıddıdır, (Âyet-i kerimedeki): ise, müen-nes bir mastardır.

Şam yüce Allah'ın, diller bir kenara özellikle ağızlan sözkonusu etmesi, gelişigüzel konuşmalarında bile bunu ortaya attıklarına işaret içindir. Onlar, öfkesi gözlerinden belli olan ve bunu gizlemeye çalışan bir kimseden daha da ileri derecededirler. İşte Hz, Peygamber'in; kişinin kardeşinin ırzına (şe­ref ve haysiyetine) gelişi güzel dil uzatmasını yasaklaması da bu anlamdadır. Eşek anırmak üzere ağzını açtı1' tabiri ile; Atlar ağızlarını açarak geldiler" tabirlerinde de aynı kökten kelimeler kullanılmıştır Bu hadisten kişinin kardeşinin şeref ve hay­siyetine farkettirmeden dil uzatmasının caiz olduğu anlaşılamaz. Çünkü bu da, ilim adamlarının ittifakı ile haramdır. Nitekim Kur'ân-ı Kerîmde de: aKi-rniniz kiminizin gıybetini yapmasın" (el-Hucurât, 49/12) diye buyurulduğu gibi, Hz. Peygamber de şöyle buyurmuştur: "Muhakkak ki kanlarınız, mal­larınız ve ırzlarınız (namus, şeref ve haysiyetleriniz) birbirinize haramdır." [71] Buna göre hadis-i şerifte "ağız açma"nın söz konusu edilmesi, bu konuda ki­şinin böyle bir sözü söylemesi ve bu konuda işi ileriye götürmesinin yasak­lısına işaret etmektedir. Bunu biîelim. [72]

5. Düşmanın Düşmanı Aleyhine Şahidliği:

Bu âyet-i kerimede düşmanın, düşmanı aleyhine şahidliğinin caiz olma­dığına delil vardır. Medinelilerle Hicaz ehli de bu görüştedir. Ebû Hanife'den ise bunun caiz olduğu görüşü rivayet edilmiştir. İbn Battal, İbn Şaban'dan şöy­le dediğini nakleder: İlim adamları adalet sahibi olsa dahi düşmanın düşmam aleyhine şahidliğinin hiçbir hususta caiz olmayacağını icma ile kabul et­mişlerdir. Çünkü, düşmanlık adaleti ortadan kaldırır. Ya kâfirin düşmanlığı... [73]

6. Kâfirlerin Gizledikleri Kin:

Yüce Allah: "Göğüslerinin gizlediği İse daha büyüktür" buyruğu onla­rın ağızlan ile açığa vurduklanndan daha fazla bir kin ve öfkeyi gizledikle­rini haber vermekte ve bize bildirmektedir.

Abdullah b. Mes'ud Öfkeleri... takmaktadır" buyru­ğunu, fiili müzekker olarak; diye okumuştur. Çünkü -müen-nes olan kelimesi, yine "öfke" anlamına gelen -ve müzekker olan- ) ile aynı anlamdadır. [74]

119, İşte siz, öyle kimselersiniz ki onları seversiniz. Halbuki onlar sizi sevmezler. Siz, Kitabın tümüne inanırsınız. Onlar tee sizin­le karşılaştıklarında: "İman ettik" derler. Yalnız, başlarına kal­dıkları vakit de «ize karşı öfkeden parmaklarını ısırırlar. "Öf­kenizden ölün" de. Gerçekten Allah, göğüslerin özünü çok İyi bilendir.

Yüce Allah'ın: "İşte siz» öyle kimselersiniz ki, onları seversinte" buyru­ğunda kastedilenler münafıklardır. Buna delil de yüce Allah'ın: "Sizinle karşılaştıklarında; İman ettik, derler buyruğudur. Bu açıklamayı, Ebu'1-Ali-ye ve Mukatil yapmışlardır. Burada "sevgi", temiz duygular beslemek, kötü­lük düşünmemek anlamındadır. Yani siz ey müslamanİar, o münafıklara karşı te/niz duygular beslersiniz. Onlarsa münafıklıkları dolayısıyla size kar­şı temiz duygular beslemezler.

Anlamın söyle olduğu da söylenmiştir: Siz onların İslâm'a girmelerini is­tersiniz, onlar ise sizin küfre sapmanızı isterler. Çoğunluğun ifade ettiği gö­rüşe göre ise, burada maksat yahudilerdir. "Kitap" dan kasıt ise, ilâhî kitap­ların tümüdür. İbn Abbas der ki: "Siz kitapların tümüne İnanırsınız" demek­tir. Yahudiler ise Kitabın bir bölümüne inanırlar. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Onlara Allah'ın indirdiğine iman edin, denildiği zaman, biz, bize indirilene iman ederiz, derler" (el-Bakara, 2/91).

"Sizinle karşılaştıklarında iman ettik derler." Yani, biz Muhammede  e onun Allah'ın Rasûlii olduğuna iman ederiz, derler. Ancak, "yalnız başları­na" kendilerinden olanlarla birlikte "kaldıkları vakit de" kendi aralarında "si­ze karşı öfkeden parmaklarını ısırırlar." Size besledikleri kinden dolayı par­mak uçlarını ağızlarına götürürler. Biri diğerine: Şunları görmüyor musunuz? Güçlendiler ve çoğaldılar, derler.

"Isırmak" gereğini yerine getirememekle birlikte ileri derecede öfke ve kin duymayı anlatan bir tabirdir. Ebû Talibin §u mısraı da bu türdendir:

"Bizim arkamızdan öfkelerinden parmak uçlarını ısırırlar. Bir başka şair de şöyle dernektedir:

"Beni gördükleri vakit -Allah öfkelerini daha uzatsıti-Öfkeden dolayı başparmaklarının uçlarını ısırırlar."

Aynı kökten gelen  ise, şehirlerde yaşayanların davarlara verdik­leri küsbe, hurma çekirdeği ve öğütülmüş hurma çekirdeği gibi hayvan yemlerine denilir. Bir toplumun develerinin bu tür yemleri yediğini ifade et­mek için de: denilir. tabiri ile, adeta hurma çekir­deği ile beslenmiş gibi semirmiş deve kastedilir. da oldukça hile-kâr ve son derece zeki kişi demektir.

Parmakları ıs ir malt ise, kişinin güç yetiremediği şeyleri elinden kaçırmak­tan ötürü, yahutta değiştirmeye güç yetiremediği musibetlerle karşı karşıya gelen öfkeli ve kızgın kişinin davranışıdır. Burada ısırmak, dişlerle yapılan bir ısırmadır. Nitekim henüz çabuk geçip gitmiş bîrşey dolayısıyla eli ısırmak ve buna benzer, dişleri pişmanlıktan dolayı gıcırdatmak ve kederlenen kim­senin çakıl taşlarını sayması, yere çizgiler çizmesi gibi davranışlar da bu ka­bildendir. Bu şekilde ısırmak, "dâd" harfi ile yazılır. Zamanın musi­beti anlamındaki  da ise, noktalı "ti" ile yazılır. Nitekim şair (Ferazdak) şöyle demiştir:

"Ve ey Mervan'ın oğlu, zamanın musibetleri mal diye bir şey bırakmadı. Kökü tamamıyla kurumuş olan yahut da geriye azıcık bir kalıntıdan başkasını."

Parmak uçlan'nın tekili, şeklinde gelir

Ebu'l-Cevzâ bu âyeti okuduğunda, burada sözü geçenler İbâdiyedir, der­miş.[75] İbn Atiyye der ki: Bu nitelik, Kıyamet gününe kadar bid'at ehlinin bir çoğunda sözkonusu olabilir,

Yüce Alklı'ın: "Öfkenizle ölün» de. Gerçekten Allah göğüslerin özünü çok İyi bilendir." Denilse ki: Şanı yüce Allah bir şeye ol dediği zaman o da derhal olur, gerçeği varken nasıl olur da ölmediler.

Şöyle cevap verilir: Böyle bir soruya iki türlü cevap verilebilir: Bu husus­ta Taberî ve pek çok müfessir şöyle demiştir: Bu, onlara yapılan bir beddu­adır. Yani, ey Muhammed de ki: Ölünceye kadar Allah sizin kin ve öfkeni­zi devam ettirsin. Bu açıklamaya göre, yüzlerine karşı bu sözlerle onlara bed­dua etmesi -yüzlerine karşı onlara lanet etmekten farklı olarak- uygundu.

İkinci cevap: Buyruğun anlamı şudur: Sen onlara arzuladıklarını ele ge-çiremeyeceklerini bildir. Çünkü ölümr onların bu arzularının gerçekleşme­sine engeldir. Bu açıklamaya göre, beddua anlamı yoktur. Geriye ise azar­lama ve onları öfkelendirme manası kalmaktadır. İşte bu mana Müsafir b. Ebî Amr'ın şu sözü de buna uygun bir anlam ihtiva etmektedir:

"O bizim aslımız hakkında dahi kötü temennide bulunur, Biz de kim kıskançlık ederse onun gözünü patlatırız."

Yüce Allah'ın şu buyruğu da bu anlamı andırmaktadır: "Kim Allah'ın ona dünyada da âhirette de yardım etmeyeceğini sanıyor ise, derhal tavana bir ip bağlasın, sonra da koparsın" (el-Hacc, 22/15.)- [76]

120. Sîzlere bir İyilik dokunursa bu, omları üzer. Ama size bir kö­tülük dokunursa buna sevinirler. Sabreder ve sakınırsanız onların hilesi size hiçbir zarar veremez. Şüphesiz ki Allah, on­ların yaptıklarını kuşatandır.

Yüce Allah'ın: Sizlere bir İyilik dokunursa bu, onları üzer" buyruğunda "sizlere... dokunursa" anlamındaki fiili, es-Süle-mî, "yâ" ile, diğerleri ise "te" ile okumuşlardır.

Lafız, hoşa giden ve gitmeyen her şey hakkında umumîdir. Müfessirlerin sözünü ettikleri bolluk, kuraklık, mü'minlerin toplanıp biraraya gelmeleri, ara-lanna tefrikanın düşmesi ve buna benzer çeşitli açıklamalar^ bir takım örnek­le ndirmelerden ibarettir. Açıklamalar arasında bir farklılık yoktur.

Âyet-i kerimenin İfade ettiği mana şudur: Bu kadar aşıfı derecede düşman­lık beslemek, kin duymak, müminlere gelen sıkıntılardan dolayı sevinmek gibi niteliklere sahip olanlar, sırdaş edinilmeye ehil ve layık kimseler değil-dir. Özellikle de dünya ve âhiretin kazanılması kendisine bağlı olan cihad ve oldukça büyük böyle bir işte bu, sözkonusu edilmemelidir. Şu beyiti söyle­yen şair ne güzel demiş:

"Her bir düşmanlığın zamanla ortadan kalkması umulabilir

Sana kıskançlık duyduğu için düşmanlık edenin düşmanlığı müstesna."

'Sabreder" yani, onların eziyetlerine katlanır, itaate ve müminleri de ve­li ve dost edinmeye devam eder "ve sakınırsanız, onların hilesi size hiç­bir zarar veremez."

Ayet-i kerimedeki "size hiçbir zarar veremez" anlamındaki: buyruğu (Nâfi' tarafından): şeklinde okunmuştur. (Bu okuyuşa görede) bu fiil: arar vermek anlamına gelir. Şanı yüce Allah onların zararlarının sözkonusu olmamasını sabır ve takva şar­tına bağlamaktadır. O bakımdan bu buyruk, mü'minlere teselli ve onların ma­neviyatlarını bir güçlendirme sadedindedir.

Derim ki: İki el-Haremî[77] ile Ebû Amr da bu kelimeyi önceden de açık­ladığımız gibi şeklinde; dan gelmiş gibi okumuşlar­dır. Yüce Allah'ın: Bir zararı yoktur" (eş-Şuarâ, 26/50) buyruğu da buradan gelmektedir. Âyet-i kerimedeki bu kelimede "ya" harfinin hazf edilmesi ise, iki sakinin bir arada olmasından ötürüdür. Çünkü, "ra" harfinin ötresi hazf edilecek olursa, geriye "ra" harfi de sakin, "yâ" harfi de, kalaca­ğından, "yâ" harfi hazf edilmiştir. aYâ" harfinin hazf edilmesinin daha uygun gelmesi ise, ondan önce ona delâlet edecek bir şeyin ("dad" harfinin esre-sinin) bulunmasıdır. el-Kisaî ise, kendisinin: şeklinde ("yâ" yerine "vav"lı) kullanışını (Araplardan) işittiğini nakletmiş ve şek­lindeki okuyuşu da caiz kabul etmiştir. Ayrıca, Ubey b. Kabin kıraatinde bu kelimenin diye okuduğunu da iddia etmiştir.

Kûfeliler ise şeklinde "râ" harfini şeddeli ve ötreli olarak oku­muşlardır. Bu da Zarar verdi"den gelmektedir. Bunun "fe" har­lı takdiri ile merru' olması mümkündür. "Size zarar vermez" anlamındadır. Şa­irin şu beyiti de bu kabildendir:

"Her kim iyilikler yaparsa Allah onların mükâfatlarım verecektir,"

el-Kisaî ve el-Ferrâ'nın görüşü budur. Yahud da bu fiil, takdim takdiri ile de merfu olabilir, Sibeveyh de ("bu şekildeki kullanışa) örnek olmak üzere şu mısraı nakleder:

"Şüphesiz ki senin kardeşin eğer yere yıkılacak olursa, sen de yere yıkılırsın.

Bu da şu demek olur: Şayet sabreder ve sakınırsanız, (onların hilesinin) size zararı olmaz. Bu fiilin meczum olması da caizdir. "Ra" harfi İse, iki sa­kinin yanyana gelişi dolayısıyla -ötreden sonra ötreyi tabi kılmak suretiyle-ötreli okunmuştur: Aynı şekilde "ra" harfini üstün okuyanlar da fiili meczum kabul ederek böyle okumuşlardır. "Râ" harfinin üstün okunuşu da iki saki­nin yanyana gelmesi ve fethanın hafifliği dolayısıyladır. Bunu da Ebû Zeyd, el-Mufaddal'dan Âsim'dan rivayet etmiştir. Bu açıklamaları da el-Mehdevt nak­letmektedir.

en-Nehhâs da şunu nakletmektedir: el-Mufaddal ed-Dabbî ise, Âsim'dan; şeklinde, iki sakinin yanyana gelmesinden ötüiü "râ" harfini es-reli okuduğunu İddia etmektedir. [78]

121. Hani sen, mü'tnjnleri savaş için duracakları yerlere yerleştir­mek İçin erkenden aile halkın * o yanından ayrılmıştın. Allah Semi’dir, Alîm’dir.

Yüce Allah'ın: "Hani sen... erkenden aile halkının yanından ayrılmış­tın" buyruğunda yer alan: "İz: Hani" kelimesinde mukadder bir fiil amel etmektedir ki, ifadenin takdiri: Hatırla ki sen, erkenden -yani sabahleyin- ay-nlmıştın, şeklindedir. "Aile halkının yanından" buyruğu, Âişe'nin yanından, evinden ayrılmıştın, demektir.

"Müzminleri savaş için duracakları yerlere yerleştirmek için, erkenden aile halkının yanından ayrılmıştın. Allah, SemîTdir, Alîmdir" buyruğunda sözü edilen gazve Uhud'dur. Bu âyet, bütünüyle onun hakkında nazil olmuş­tur. Mücahid, el-Hasen, Mukatil ve el-Kelbî de bu gazadan kasıt Hendek ga-zasıdır, demişlerdir. Yine el-Hasen'den bunun Bedir günü diye açıkladığı da nakledilmektedir.

Ancak cumhur, bunun Ulıud gazvesi olduğu görüşünü benimsemiştir. Yü­ce Allah'ın: "O zaman sizden iki takım bozulmaya yüz tutmuştu" diye baş­layan bir sonraki âyet de buna delil teşkil etmektedir. Çünkü sonraki âyet­te sözü geçen bu durum Ulıud günü olmuştu.

Müşrikler, Bedir gününün intikamını almak üzere üçbin kişilik bir ordu ile Medine'nin üzerine yürümüşlerdi. Medine'nin karşısında, vadinin kıyısında bulunan Uhud yakınlarında konaklamışlardı. Müşrikler, buraya hicretin otuz-birinci ayının başmda, hicretin üçüncü yılı Şevval ayının onikjsine rastlayan Çarşamba gününde varmışlar. Peygamber (sav) da henüz Medine'de iken Per­şembe günü de orada kalmışlardı.

Rasûlullah (sav) rüyasında kılıcında bir parça körelmenin olduğunu ve bir takım ineklerin boğazlandığını, elini de oldukça sağlam bir zırha soktuğu­nu gördü. O, bu rüyasını şöylece yorumladı: "Ashabımdan bir gurup kişi öl­dürülecek, Ehi-i Beyt'imden de bir kişi bu öldürülecekler arasında buluna­caktır. Sağlam zırh ise Medine'dir." Bunu Müslim rivayet etmiştir. [79]

Bütün bunlar da bilindiği gibi bu gazada gerçekleşmişti.

Yerleştiriyordun" fiilinin aslı, şeklindeki maştan ile yer edinmek demektir, Hz, Peygamber'in: Bana kasten yalan uyduran bir kimse cehennemdeki yerini hazırlasın. [80] buy­ruğunda da bu kökten gelen fiil kullanılmıştır. Orada kendisine bir yer edinsin, demektir.

Buna göre "mii'rainleri.,, yerleştirmek için" buyruğu, onları savaşta dizmek için anlamındadır. Beyhakî'nin Enes (r.a)'den rivayetine göre Rasû-lullah/sav) şöyle buyurmuştur: "Ben rüyamda kendimi adeta bir koçun ter­kisine biniyormuşum gibi gördüm. Kılıcımın keskin tarafını kırılıyor gördüm. Bunu ben, kavmin (Kureyşlilerin) koçunu öldürmek diye te'vil ettim. Kılıcı­mın keskin tarafının kırılmasını da Ehli Beyt'imden, yakınlarımdan birisinin öldürülmesi diye te'vil ettim." [81]

Hz. Hamza şehid edildi ve Rasûlullah (sav) da müşriklerin sancaktarı olan Talha'yi öldürdü.

Musa b. Ukbe de İbn Şihab'dan şöyle dediğini nakleder: Muhacirlerin san­caktan, Rasûİullah (sav)'ın ashabından birisi olup şöyle demiştir: Ben Âsım'ım! İnşaalîalı (beraberimdekileri koruyacağım).

Said b. Osman'ın kardeşi Tallıa b. Osman el-Lahmî ona: Ey koruyacağım iddia eden (Âsim), teke tek çarpışmaya var mısın? deyince, adam; Evet, de­di. Bu adam çabuk davranıp Talha'nın başına bir kılıç darbesi indirdi. Ve bu kılıcını adamın sakalına varıncaya kadar vurdu ve onu öldürdü. Böylelikle müsİümanlann sancaktarının onu öldürmüş olması, Rasûİullah (sav)'m rüyasında gördüğünü ifade ettiği: "Bir koçun terkisine biner gibiyim" şeklin­deki ifadesini doğrulamaktadır. [82]

122. O zaman sizden iki takım bozulmaya yüz tutmuştu. Halbuki on­ların dostu Allah idi. Mü'm inler yalnız Allah'a güvenip dayan­sınlar.

Yüce Allah'ın; Hani buyruğunda âmil; Yerleştiriyordun'' fiili, yahut "Semdir, Alîm'dir" buyruğudur.

Sözü geçen "İki takımadan kasıt ise, Hazreclilerden Selimeoğulları ile Evs'den HariseoğuHarıdır. Bunlar Uhud günü ordunun iki kanadını oluş­turuyorlardı.

"Bozulmaya yüz tutmuştu" buyruğu ise, korkaklığa kapılmak üzere idi, anlamındadır.

Buhârî'de Câbir (r.a)'dan şöyle dediği nakledilmektedir: "O zaman sizden iki takım bozulmaya yüz: tutmuştu. Halbuki onların dostu Allah idi" buy­ruğu bizim hakkımızda nazil olmuştur. Sözü geçen iki takım biz Hariseoğul-ları ile Selime oğullarıyız. Bununla birlikte biz, bu âyet-i kerime keşke inmese idi, diye temenni etmiyoruz. Çünkü Yüce Allalı'da: "Halbuki onların dostu Allah idi* diye buyurmaktadır. [83]

Bir başka görüşe göre bunlar, Harisoğullan ile Hazrecoğulları ve Nebîtoğul-larıdır. Nebît ise, Evsoğullarından Amr b. Malik'tir.

Dağılmaktan kasıt ise, korkaklığa kapılmaktan ibarettir. Sözlükte de bu böyledir. İki kesimin dağılıp bozulmaya yüz tutması ise, Medine'den çıkış­tan sonra Abdullah b. Ubeyy'in, beraberinde bulunan münafıklarla geri dönmesi sırasında olmuştu. Yüce Allah, onların kalplerini sebat vererek geri dönmediler. İşte Yüce Allah'ın: "Halbuki onların dostu Allah idi" buy­ruğu bunu ifade etmektedir. Yani, bu isteklerini gerçekleştirmeye karşı kalp­lerini koruyan O olmuştu.

Şöyle de açıklanmıştır: Onlar savaşa çıkmayıp oturmak istediler. Bu ise on­lar için küçük bir günahtı. Şöyle de açıklanmıştır: Bu bozuluş (yani savaşa çıkmamak isteği), sadece içlerinden geçen bir düşünce idi. Onlar bunu hatırlarından geçirmişlerdi. Yüce Allah da Peygamberini bu hususa muttali kıtarak, basiretlerini daha bir artırmış oldu. Bu şekilde bir gevşeme eğilimi, onların kasti olarak yapmak istedikleri birşey değildi, O bakımdan Allah da onları korudu. Biri ötekini (.bundan dolayı) yerdi, Peygamber (sav) ile çıkıp gittiler.

Rasûlullah (sav) da müşrikleri göreceği bir yere varıncaya kadar yoluna devam etti Medine'den bin kişilik bir kuvvet ile çıkmıştı. Ancak, Abdullah b. Ubey b. Selûl, kızarak üçyüz kişi ile birlikte geri dönmüştü. Kızmasının se­bebi de, düşman üzerlerine gelecek olursa, Medinede oturup orada savaş­ma görüşünü ifade etmekle birlikte, görüşüne muhalefet edilmesiydi. O, bu görüşüyle Rasûlullah (sav)'ın görüşünü de paylaşmış oluyordu. Ancak, En-sar'ın çoğunluğu bunu kabul etmemişti. -İleride gelecektir-. Rasûlullah (sav), müslümanlarla birlikte Medine'nin dışına çıktı ve aralanndan yüce Allah'ın kendilerine şehidlik lütfettiği kimseler şehid oldu.

Malik, -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- der ki: Ulmd günü muhacirlerden dört kişi, ensardan da yetmiş kişi öldürüldü. -Allah hepsinden razı olsun-.

(Bir önceki âyette geçen): "Duracak yerler" anlamındaki “” kelimesi, oturma yeri demek olan “” ln çoğuludur. Anlam itibariyle duracak yer (mevkıf) gibidir. Ancak, bunun "oturmak" anlamındaki “” lafzı, bir yer­de sabit olmayı anlatır. Özellikle de okçular, yerlerinde oturan kimselerdi. İş­te, Uhud gazvesine dair açıklamalar kısaca bundan ibarettir, İleride yeteri kadar açıklamalar gelecektir, [84]

Uhud Gazvesi:

O gün müşriklerle birlikte başlarında Halid b. Velid'in bulunduğu yüz at (h) vardı. Müslümanların ise, yalnızca bir atı vardı. Rasûlullah (sav) bu gaz­vede yüzünden yara aldı ve alt çenesinin sağındaki Ön dişi atılan bir taşla kırıl­dı. Başındaki miğferi de yarıldı. Allah, ümmetine ve dînine yapmış olduğu hizmetleri karşılığında peygamberlerinden bir Peygambere sabrına karşılık verdiği mükâfatların en üstünü ile onu mükâfatlandırsın.

Peygamber (sav)'a bu şekilde zarar veren kişiler Leysoğullarmdan Artır b.

Kamia ile Utbe b. Ebi Vakkas idiler. Şöyle de denilmiştir: Büyük fakih Muhammed b. Müslim b. Şihab (ez-Zührî)'nin dedesi olan Abdullah b. Şihab, Rasûlullah (sav)'m alnını yaralayan kişidir el-Vakidî der ki: Bizce sabit olan Peygamber (sav)'ın yüzüne taş atan kişinin, İbn Kamia'dır. Onun du­dağını kanatan ve ön dişini kıran kişi ise, Utbe b. Ebi Vakkas'dır Yine el-Vakidî, isnadını kaydederek Nafi' b. Cübeyr'in şöyle dediğini nakletmektedir: Ben, muhacirlerden bir kişiyi şöyle derken dinledim: Uhud'da hazır bulun­dum. Dört bir yandan okların yağdığını, Rasûlullah (savcın da bu okların or­tasında yer aldığını ve bütün bunların ona isabet etmesinin önlendiğini gör­düm. Ben, Abdullah b. Şihab ez-Zührî'nin de o gün şöyle dediğini gördüm: Bana Muhammed'i gösterin, bana Muhammed'i gösterin; eğer o kurtulursa kurtulmayayım, diyordu. Rasûlullah (.sav) ise, beraberinde hiçbir kimse bulunmaksızın onun yanıbaşında duruyordu. Sonra da onun yanından geçip gitti, Bu hususta Safvân kendisine sitem edince de: Allah'a yemin ederim onu görmedim Allah'a yemin ederim ki o, bize karşı korunmaktadır. Biz, onu öl­dürmek üzere kendi aramızda dört kişi olarak sözleşmiş ve antlaşmışük. Fakat bunu bir türlü gerçekleştiremedik, dedi.

Taşlar Rasûlullah (sav)'m üzerine yağarcasına geldi. Nihayet bir çukura düş-tü. Bu çukuru Ebu Âmir er-Rahib, müslümanlara bir tuzak hazırlamak kas­tıyla kazmış idi. Hz. Peygamber, yanı üzere çukura düşünce, Talha doğrulun-caya kadar onu kucakladı. Ebu Said el-Hudri'nin babası Malik b. Sinan, Rasûlullah (sav)'ın yarasından kan emdi. Başındaki miğferde bulunan iki hal­ka da Rasûlullah'ın yüzüne batmıştı. Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh ise onları diş­leriyle çekmeye çalışmış ve iki ön dişi bundan dolayı düşmüştü. O bakım­dan Ebu Ubeyde'nin ön dişleri yoktu ve bu ona adeta bir güzellik veriyor­du. -Allah ondan razı olsun.-

Yine bu gazada Hamza (r.a) şelıid düştü. Onu Vahşi öldürdü. Vahşi, Cübeyr b. Mut'im'im kölesi idi. Cübeyr de kendisine: Eğer Muhammed'i öl­dürecek olursan, atların yularlarını sana veririz (önderimiz yaparız), demiş­ti. Eğer Ali b. Ebi Talİb'i öldürürsen, hepsi siyah gözlü yüz deve veririz. Eğer Hamza'yı öldürürsen, sen hürsün, demişti. Vahşi ise şöyle demişti: Muham-med'e gelince, onun Allah tarafından bir koruyucusu vardır. Kimse ona ulaşamaz. Ali'ye gelince, onun karşısına kim çıktıysa mutlaka onu öldürmüş­tür. Hamza'ya gelince, o da kahraman birisidir Bununla birlikte denk düşürüp onu öldüreceğimi umarım.

Hint de, Vahşi bu işe hazırlandığı yahut yanından geçtiği her seferinde: Haydi Ebu Deseme! Yüreğimizi soğut, sen de rahatla! diyordu.

Vahşi, bir kayanın arkasında pusuda yattı. Hz. Hamza da müşriklerden bir topluluğun üzerine bir hamle düzenlemişti. Hamle yapıp geri dönüp yanın­dan geçince, ona attığı mızrak isabet etti ve Ölü olarak yere yıkıldı. -Yüce Allah'ın rahmeti üzerine olsun ve Allah ondan razı olsun-.

İbn İslıak der ki: Hint, Hz. Hamza'nın karnını yarıp ciğerini çıkardı, ağ­zına koyup çiğnedi. Ancak, onu yutamadı. Ağzından dışarıya fırlatıp, daha sonra yüksekçe bir kayanın üzerine çıkarak, avazı çıktığı kadar bağırıp şu beyitleri okudu:

"İşte biz size Bedir gününün karşılığını verdik Savaştan sonra savaş, elbetteki alevli olur Utbe'nin (BedirMe) öldürülüşüne day an amıy ordum Kardeşimin de onun amcasının da ve Bekrimin de. Şimdi içimi rahatlattım ve adağımı yerine getirdim Ey Vahşi, göğsümdeki kini susturdun. Yemin olsun ki, Vahşi'ye teşekkür borcum vardır Kabrimde kemiklerim çürüyünceye kadar."

Usâse b. Abbâd b, Abdulmuttalib'in kızı Hint de Ona, şu şekilde cevab verdi:

"Sen Eedir'de de Bedir'den sonra da rezil oldun Ey ileri derecede kâfir ve son derece müfteri kişinin kızı! Yüce Allah, sabahleyin erkenden karşına aydınlık yüzlü, uzun boylu

Hâşimîleri çıkardı

Ellerinde delip geçen kesici her bir kılıç bulunan! Hamza benîm aralanım, Ali benim kartalım; Hani, Şeybe ve baban bana kötülük etmek istemişlerdi de Her ikisinin de göğsü kana bulanmıştı. Senin o kötü adağın ise en kötü bir adaktır!"

Abdullah b. Revâlıa da, Hamza (r.a) için şu ağıtı yakmıştı:

Ağladı gözüm, ağlaması da gerekir

Fakat ağlamama da, feryadın da yok faydası

O Allah'ın arslanı için hani, sabahleyin şöyle demişlerdi:

îşt-e Hamza! Öldürülen yiğit adamınız!

Bütün müslümanlar için musibet oldu, onun orada ölümü

Rasûhıllah için de bu bir musibetti.

Alâ'nın babası! Senin şehadetinden dolayı yıkıldık hep birlikte

Sense, çok üstün, iyilik sahibi ve hakları gözetendin.

Cennetlerde Rabbinin selâmı olsun sana

İçinde zeval bulmayan nimetlerin bulunduğu

Ey hayırlı Hâşim oğulları! Sabredin

Çünkü sizin bütün işleriniz hoştur, güzeldir,

Allah Rasûlü sabredendir, kerimdir

Konuştu mu O, Allah'ın emriyle konuşur.

Yok mu, benden Lüeyy'e şu sözü ulaştıracak:

Bugünden sonra devran dönecektir.

Bilme diler ve tadmadılardı bugünden önce;

Susamışı suya kandıran darbelerimizi.

Unuttunuz Bedir kuyusuna attıklarımızı

Hani sabahleyin o çabucak gelen ölüm gelmişti size

O sabah, yere yıkılmıştı Ebu Cehil

Kuşlar leşi etrafında döner dururdu,

Utbe ve onun oğlu da yıkıldılar hep birlikte.

O keskin kılıç ise, Şeybe'yi ısırmıştı.

Ve bizim Ümeyye'yi kan revan içeriainde bırakışmaz

Göğsünde saplanmış bir mızrak ile;

Rabîaoğullanniii tepelerini soruyorsunuz

İşte bizim kılıçlarımız o tepelere inen darbelerden körelmisler.

Hamza öldü diye sevincini izhar etme ey Hind!

Çünkü sizin izzetiniz de bir zillettir.

Ey Hind, ağlamana devam et ve usanmadan ağla! Çünkü

Sensin çokça gözyaşı döken, çokça kederli ve yakınlarını kaybetmiş kadın,"

Hz. Hamza'nın kızkardeşi Safiyye de onun için bir mersiye söylemişti. Bu da Siyret'te zikredilmiştir. Allah hepsinden razı olsun. [85]

Tevekkül:

Yüce Allah'ın: "Mü'minter» yalnız Allah'a güvenip dayansınlar" buy­ruğuna gelince, buna dair açıklanacak tek bir husus vardır. O da "tevekkül"e dair yapılacak açıklamalardır.

Tevekkül; sözlükte acizliğini ve başkasına güvenip dayandığım izhar et­mek demektir. Bir kişi, başkasına güvenip dayanarak kendi işini göremeye­cek olursa; “” denilir,

İlim adamları, tevekkülün gerçek mahiyeti hususunda farklı görüşlere sahiptirler.

Seni b. Abdullah'a tevekkülün mahiyeti hakkında soru sorulması üzerine şöyle demiştir: Bazıları tevekkül; gelenlere peşinen razı olmak ve mahlukat-tan ümit kesmek demektir. Bir başka kesim ise tevekkül; sebepleri terk edip, sebeplerin müsebbibine yönelmek demektir. Eğer sebep kişiyi müsebbip­ten alıkoyacak olursa, o kişinin yaptığı o işe tevekkül denilmez, demişler­dir Sehl ise şöyle demektedir: Kim tevekkül sebebe yapışmayı terketmek-le gerçekleşir derse, şüphesiz ki o, Rasûlullah (sav)'ın sünnetine karşı çık­mış olur. Çünkü şanı yüce Allah: "Artık ele geçirdiğiniz ganimetten helâl ve temiz olarak yiyin* (el-Enfâl, 8/69.) diye buyurmaktadır. Ganimet ise, kulun kazancı ile ele geçirilen bir şeydir. Yine yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ar­tık boyunlarının üstüne ve onların her parmağına vurun.  (el-Enfâl, 8/12) Bu da bir ameldir. Peygamber (sav) da: "Muhakkak Allah, (çalışıp kazanan) meslek sahibi kulunu sever[86] diye buyurmaktadır. Rasûlullah (sav)vm as­habı da Seriyye'den gelecek ganimetten ödenmek üzere birbirlerine borç verirlerdi.

Sehl'den başkaları da şöyle demişlerdir: Genel olarak fukâhanın görüşü budur. Bu görüşe göre: Yüce Allah'a tevekkül, Allah'a güvenmek, O'nun tak­dir ettiği hükmün mutlaka gerçekleşeceğine kat'İ olarak inanmak, yemek yemek, içmek, düşmandan sakınmak, silah hazırlamak, şanı yüce Allah'ın sün­neti gereğince mûtâd olan şeyleri kullanmak gibi, mutlaka yerine getirilmesi gereken sebepleri yerine getirmek hususunda da onun Peygamberinin sün­netine tabi olmaktır.

Sufilerin muhakkik olanları da bu görüştedirler. Şu kadar var ki, onların kanaatine göre, bu sebepleri yerine getirmek suretiyle tatmin olup kalbin sebeplere yöneltilmesi halinde tevekkül adını almaya hak kazanılmaz, Çün­kü sebepler, tek başlarına ne bir menfaat sağlayabilir, ne bir zarar Ön­leyebilir. Aksine, sebep de sonuç da şanı yüce Allah'ın fiilidir. Hepsi O'ndan-dır ve O'nun meşîeti İle gerçekleşir. Tevekkül eden kişi, ne vakit bu sebep­lere kalbi ile meyledecek olur ise, artık o, bu isimden (mütevekkillikten.) sıy­rılmış olur.

Diğer taraftan tevekkül edenlerin de iki hali sözkonusudur. Birincisi, tevekkül hususunda sağlamlaşmıs kişinin halidir. Böyle bir kimse kalbi ile bu sebeplerden herhangi birisine iltifat etmez ve ancak bu konudaki emir gereğince sebepleri yerine getirir. İkincisi ise, bu duruma gelmemiş olanın halidir ki, o da kimi zaman bu sebeplere iltifat etmekle birlikte, ilmi yollar­la, kat'i burhanlarla ve halî zevkleriyle bunlara iltifatı nefsinden uzaklaştırır. O, bu durumunu, şanı yüce Allah, lütfü ile kendisini sağlam mütevekkillerin makamına ulaşürıncaya ve anilerin derecesine çıkartıncaya kadar devam et­tirir. [87]

123. Andolsun ki siz, düşkünler iken Bedirde Allah size zafer ver­mişti. Allah'tan korkun ki, şükretmiş olasınız.

124. Hani sen» mü'minlcre; "İndirilmiş üçbin melekle Rabblnizin size yardım etmesi size yetmez mi?* diyordun.

125. Evet, sabreder, sakınırsanız ve onlar da hemen üzerinize bu ci­hetlerinden gelirlerse, Kabbiniz stee nişanlı beşbin melekle yar­dım edecektir.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı altı başlık halinde sunacağız:

1. Rasûluliah (sav)'ın Gazaları ve Bunlar Arasında Bedircin Yeri:

Şanı yüce Allah'ın: "Andolsun ki siz, düşkünler İken Bedir'de Allah si­ze zafer vermişti" buyruğunda sözünü ettiği Bedir gazvesi, hicretin onseki-zinci ayında, Ramazan ayının onyedisine rastlayan cuma günü cereyan etmiş­ti Bedir, bir suyun bulunduğu ve o suyun bölgeye adını verdiği bir yerdir. Şa'bî der ki: Bu su, Bedir adında Cüheyne'li bir adama aitti. O yere de bu ad verilmişti. Ancak birinci görüşü kabul edenler daha çoktur. Vâkidî ve başka­ları derler ki: Bedir, belli bir yerin adıdır. Başka bir şeyden aktarılmış (nak­ledilmiş) bir isim değildir. İleride yüce Allah'ın izniyle Enfâl Sûresi'nde (8/11. âyet-i kerimenin tefsirinde) Bedir'e dair açıklamalarda da bu husus ge­lecektir.

"Düşkünler" kelimesinin buradaki anlamı, sayıca az kimseler demektir. Çünkü, o sırada mü si umanların sayısı üçyuz onüç yahut üçyüz ondört kişi idi. Düşmanları ise, dokuzyüz ile bin kişi idi.

Düşkünler" kelimesi, 'in çoğuludur. Burada bu (düşkün­lük; zül) istiare yoluyla kullanılmış bir isimdir. Yoksa onlar, kendi özleri iti­bari île aziz kimseler idiler. Şu kadar var ki, düşmanlarına ve yeryüzünde bu­lunan bütün kâfirlerin toplamına nisbetle sayıları düşünülecek olursa, onla­rın düşkün görülmeleri ve yenilgiye uğramaları gerekirdi. Nasr, (mealde; zafer); yardım demektir. Allah, Bedir günü onlara yardım etmişti. O günde müş­riklerin ileri gelenleri öldürülmüştü. Ve İslâm, o günün temeli üzerine bina edilmişti. Peygamber (savVın ilk savaşı idi. Müslim'in Sahihinde Bürey-de'den şöyle dediği nakledilmektedir: "Rasûlullah (sav) onyedi gaza yapmış ve onların sekiz tanesinde fiilen çarpışmıştır." [88]

Yine Müslim'de îbn îslıak'dan şöyle dediği nakledilmektedir: Ben, Zeyd b. Erkam ile karşılaştım, ona şöyle sordum; Rasûlullah (sav) kaç gazada bu­lundu? O; Ondokuz gaza yaptı, dedi. Peki sen bunlardan kaçında onunla bir­likte bulundun, diye sordum, bu sefer: Onyedi gazada bulundum dedi. Yi­ne: Hz. Peygamberin yaptığı ilk gaza hangisidir? diye sordum, O: Zatü'l-U.sey-re veya Zatü'l-Uşeyr dedi. [89]

Bütün bunlar; tarih ve siyer bilginlerinin kabul ettiklerine muhalif görül­mektedir. Muhammed b. Sa'd, Tabakat adlı eserinde şöyle demektedir: Rasûlullah (savVın gazvelerinin sayısı yirmiyedidir. Seriyye sayısı ise elli al­tıdır. Bir başka rivayette de kırk altıdır. Rasûlullah (sav)'ın savaştığı gazveler ise, Bedir, Uhud, Mureysi', Hendek, Hayber, Kurayza, Fetlı (Mekke'nin fethi), Huneyn ve Taif gazalarıdır. Yine İbn Sa'd der ki: Bize nakledenlerin İcma ile söyledikleri bunlardır Kimi rivayetlerde de Hz. Peygamber, Nadiroğullan, Hay­ber dönüşü, Va'di'l Kura ve el-Gabe gazvelerinde de savaşmıştır.[90]

Bu husus böylece ortaya çıktığına göre, şunları söyleyebiliriz: Zeyd de Bu-reyde de her biri kendi bildiklerini veya tanık olduklarını anlatmıştır. Zeyd'in: "Hz. Peygamber'in ilk gazvesi Zutü'l-Useyre (el-Uşeyre) gazvesidir" şeklinde­ki sözü de aynı şekilde tarih ve siyer bilginlerinin söylediklerine muhaliftir.

Muhammed b. Sa'd der ki: Zatül-Uşeyre gazvesinden önce, Hz. Peygam­ber'in bizzat yaptığı üç tane gazve daha vardır.[91]

İbn Abdi'1-Berr de; "ed-Durer fi'l-Meğazt ve's-Siyer" adlı eserinde şöyle demektedir:

Rasûlullah (sav)'ın bizzat katıldığı ilk gazvesi, Safer ayındaki Ebvâ gazve­sidir. Şöyle ki, Hz, Peygamber Rebiül-evvel ayının onikisinde Medine'ye ulaş­tı. Rebiül-evvel ayının geri kalan zamanını Medine'de geçirdiği gibi, o yılın geri kalan süresini ve hicretin ikinci yılından da Saler ayına kadar olan sü­reyi Medine'de geçirdi. Daha sonra sözü geçen yılın Safer ayında Medine'ye Saad,b. Ubâde'yi yerine vekil bıraktı ve Veddan'a kadar gitti. Orada Damraoğulları ile bir banş antlaşması yaptı. Oradan Medine'ye savaşmaksızın ge­ri döndü. İşte Ebvâ'a gazvesi diye bilinen gazve de budur. Sonra, Medine'de aynı yılın Rebiü'l-evvel ayma kadar kaldı. Daha sonra, aynı yıl içerisinde Me­dine'ye es-Saib b, Osman b. Maz'ûn'u yerine vekil tayin edip, Medine'nin dı-şına çıktı ve Radvâ tarafında Bavat denen yere kadar gitti. Ondan sonra da Medine'ye savaşmaksızın geri döndü. Daha sonra Rebiul-ulâ ayının geri ka­lan süresi ile Cuma de'kıla'nm bir miktarını Medine'de geçirdikten sonra Medine'nin dışına gazada bulunmak üzere çıktı, Medine'ye de Ebu Seleme b. Abdülesed'i vekil bıraktı. Milk yolu üzerinden Zatül-Useyre'ye doğru yo­la koyuldu.

Derim ki: İbn İshak, Ammâr b. Yâsir'den şöyle dediğini nakletmektedir: Ben ve Ali b. Ebi Talib, Yenbû'un iç taraflarındaki Zatü'l-Uşeyre gazvesinde iki yol arkadaşı idik. RasûlulLah (sav) oraya varıp konaklayınca, orada bir ay kadar bir süre ikâme etti. Orada Mudlicoğullan ile onların Damraoğulların-dan anlaşmalıları olanlarla bir barış antlaşması akdetti. Alî b, Ebi Talib ba­na şöyle dedir Ey Ebu'l- Yakzân (Ammar'ın künyesi), ne dersin, şu kendile­rine ait (hurmalıktaki) pınar başında çalışan Mudi icoğu Harına mensup bir top­luluğun yanına gidip onların nasıl çalıştıklarını bir görelim mi? Biz de onla­rın bulundukları yere gittik, bir süre onların çalışmalarını seyrettik. Daha son­ra uyku bizi bürüdü. Biz de toprağı bol bîr yerde küçük arıların bulunduğu bir yere gittik ve orada uyuduk. Allah'a yemin ederim ki, bizi Rasûlullah (sav) gelip ayağıyla uyandırıncaya kadar uyanmadık. Rasûlullah bizi uyandırınca, o topraklardan üstümüz başımız bulanmış olduğu halde kalkıp oturduk. İş­le Rasûlullah (sav) o gün Ali'ye- (toprağa bulanmış olduğundan dolayı) "Bu ne hal Ey Ebû Turab (toprağın babası)! dedi. Biz de Hz. Peygambere duru­mumuzu anlatınca şöyle buyurdu: "Ben sizlere insanlar arasında en bedbaht iki adamın kimler olduğunu haber vereyim mi?" Biz: Bildir ey Allah'ın Rasûlü deyince, şöyle buyurdu: "Seımıd kavminden o dişi deveyi kesen Uhaymir ile ey Ali, sana şuranın üzerine vuran -deyip Rasûlullah (sav) elini başına koydu- ve bu darbesi dolayısıyla da senin şuranı kana bulayacak olan kişidir" dedi ve elini de sakalının üzerine koydu.[92]

Ebû Ömer {.İbn Abdi'1-Berr) der ki: Rasûlullah (sav) Cumadelûlâ'nın ge­ri kalan'süresi ile Cumadeul-âhire'den bir kaç gün daha orada kaldı ve ora­da Mudlicoğullan ile barış antlaşması yaptıktan sonra savaşmaksızın geri dön­dü. İşte bundan birkaç gün sonra Bedir gazvesi meydana geldi. İşte, tarih vesiyer bilginlerinin hakkında şüphe etmedikleri husus budur. Buna göre Zeyd b, Erkam, ancak kendi bildiği bir hususu anlatmış olmaktadır. Doğru­sunu en iyi bilen Allah'tır.

Zatü'l-Uşeyre'ye "Zatül-Useyr ve Zatül-Uşeyr" de denilir.

İşte bundan sonra büyük Bedir gazvesi olmuştur ki, bu da o gazvede bu lunanlar için en üstün, en faziletli ve en büyük gazvedir. İlim adamlarının bü yük bir topluluğunun kanaatine göre, Allah, melekleri ile Peygamberine ve mü'minlere bu gazvede yardımcı olmuştur. Ayetin zahiri de buna delalet et­mektedir. Yardım, Uhud'da değil de bu gazvede olmuştur. Bu yardımın Uhud gününde olduğunu söyleyenler ise, yüce Allah'ın: "Andolsun kî...Be-dlr'de Allah size zafer vermişti" buyruğundan "şükretmiş olasınız" buyru­ğuna (yani, 123. âyet-i kerimeye) kadar olan bölümü iki ifade arasında bir ara cümlesi olarak kabul etmektedir. İşte Amir eş-Şabînin görüşü budur. An­cak, diğerleri ona muhalefet etmişlerdir.

Diğer taraftan meleklerin Bedir günü savaşta bulunduğu ve çarpıştıkları­na dair rivayetler, ardı arkasına gelmiş ve birbirini pekiştirmektedirler. Bun­lardan birisi de Ebu Useyd Malik b. Rabia'nm sözleridir. Ebu Useyd, Bedir günü hazır bulunanlardan idi. O şöyle demiştir: Şu anda sizinle birlikle Be-dir'de bulunsam ve gözlerim görseydi, ben sizlere meleklerin çıkıp geldik­leri dağ yolunu hiçbir şüphe ve tereddüde kapılmaksızın gösterecektim.[93] Ebu Useyd Malik b. Rabia'nın bu sözünü, Akil, ez-Zührî!den, o, Ebu Hazım Seleme b. Dinar yoluyla rivayet etmiştir.

İbn Ebi Hatim der ki: ez-Zührî'nin Ebu Hazım yoluyla bu tek hadisten baş­ka yaptığı bir rivayeti bilinmemektedir. Ebu Useyd ise, denildiğine göre Be-dire katılanlar arasında en son vefat eden kişidir. Bunu, Ebû Ömer elîstîâb adlı eserinde ve başkaları da ifade etmişlerdir.

Müslim'in Sahih'inde de Ömer b. el-Hattâb'dan şöyle dediği nakledilmek­tedir: Bedir günü Rasûlullah (sav) müşriklere baktı, onların bin kişi, ashabı­nın ise üçyüz ondokuz kişi olduğunu gördü. Bunun üzerine Allah'ın Peygam­beri -Allah'ın salât ve selâmı üzerine olsun- kıbleye yöneldi, sonra da elle­rini uzatarak Rabbine şöylece seslenmeye başladı:

"Allah'ım, bana olan vadini gerçekleştir. Allah'ım, bana vadettiğini ver, Allah'ım, eğer şu müslümanlar topluluğu helak olursa, yeryüzünde sana iba­det olunmayacaktır." Rasûlullah (sav) kıbleye yönelmiş, ellerini uzatmış olarak Rabbine seslenmeye devam edip durdu, Sonunda ridâsı omuzlarımn üze­rinden düştü. Ebu Bekir yanına varıp rîdnsıru aldı ve tekrar omuzlarına koydu. Daha sonra arkasında durup şöyle dedi: Ey Allah'ın Peygamberi, Rab­bine bu kadar niyaz ettiğin yeter. Şüphesiz ki O, sana verdiği vadini yerine getirecektir. Bunun üzerine şanı yüce Allah: "Hani siz Rabbinizden yardım istiyordunuz da, O da: Şüphesiz Ben, size, meleklerden birbiri ardınca bin melek ile yardım edeceğim; diyerek duanızı kabul buyurmuştu" (el-Enfâl, 8/9) buyruğunu indirdi. Ve yüce Allah, meleklerle Peygamberine yardım etti.

Ebu Zumeyl der ki: îbn Abbas bana şunları anlattı: O gün müslümanlar-dan bir kişi önündeki müşriklerden birisini hızlıca takip ederken, üst taraf­lardan bir kamçı darbesi sesi ve bir süvarinin şöyle dediğini işitti; İleri ey Hay-zûm! Önündeki müşrike baktı ve sırt üstü yere yıkıldığını gördü. Yere düşen bu müşriğe bakınca da burnunun kırılmış ve yüzünün de -bir kamçı yemiş-çesine- yarılmış ve yüzünün her tarafının morarmış olduğunu gördü. Ensar'dan olan bu kişi gelip bunu Rasûlullah (sav)'a anlatınca, Hz. Peygamber de: "Doğ­ru söyledin, bu üçüncü semadan yardıma gelen meleklerdendir." O gün müs-lümanlar, yetmiş kişi öldürmüş, yetmiş kist de esir almışlardı... diyerek ha­disin geri kalan bölümünü zikretti.[94] Bu hadisin geri kalan bölümleri de yü­ce Allah'ın izniyle Enfâl Sûresi'nin sonlarında (S/67. âyet 2. başlıkta) gelecek­tir. Böylelikle sünnet de, Kur'ân-ı Kerîm de cumhurun dediğini destekler ma­hiyette vârid olmuştur. Yüce Allah'a hamd olsun.

Harice b. İbrahim'den o, babasından rivayetle dedi ki: Rasûlullah (sav) Hz. Cebrail'e: "Bedir günü meleklerden ilerle ey Hayzum! diyen kimdi?" diye so­runca, Cebrail de: "Ben semadakilerin hepsini tanımıyorum ki ey Muhammed" diye cevap verdi. [95]

Ali (r.a)'dan nakledildiğine göre» insanlara irad ettiği bir hutbesinde şöy­le demiş: Ben, Bedir kuyusundan su çekmek isterken hiçbir şekilde benze­rini görmediğim şiddetli bir rüzgâr gelip gitti. Daha sonra yine -ondan ön­ce eseni müstesna- benzerini görmediğim şiddetli bir rüzgâr daha esti. (Hz. Ali'den bunu rivayet eden kişi) dedi ki: Zannederim bir şiddetli rüzgârdan daha söz etti.

Birinci rüzgâr, Cebrail idi. O, bin melek ile birlikte Rasûlullah (sav)'ın yar­dımına geldi. İkinci rüzgâr isef bin melek ile birlikte gelen Mikâil idi. Bun­lar da Rasûlullah (sav)'ın sağında yer aldılar. Ebu Bekr de onun sağında idi. Üçüncü rüzgâr ise İsrafil idi. O da bin melek ile birlikte gelip Rasûlullah (sav)'ın solunda yerini aldı. Ben de sol kanatta idim. [96]

Sehl b. Huneyf (r.a)'dan dedi ki: Bedir günü, bizim herhangi birimizin kı­lıcı ile müşrikin kafasına işaret etmekle birlikte kılıcımız daha başına ulaş­madan kafasının vücudundan kopup düştüğünü görüyorduk. er-Rueyyı' b. Enes'den dedi ki: Bedir günü insanlar, melekler tarafından öldürülenleri, ken­dilerinin öldürdüklerinden boyunlar ve parmaklar üzerinde ateşte dağlanmış-çasına bir alâmetten ayırt edebiliyorlardı.[97] Bütün bunları, Beyhakî -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- zikretmektedir.

Kimi ilim adamı da şöyle demiştir: Melekler de fiilen çarpışıyorlardı. Kâ­firlere vurdukları darbelerin alâmeti apaçık belli oluyordu. Çünkü, darbele­rinin isabet ettiği her bir yerde ateş alevi ortaya çıkıyordu. O kadar ki Ebû Cehil, Lbn Mes'ud'a: Beni sen mi öldürdün (sanıyorsun)? Hayır, beni bütün gayretlerime rağmen kılıcımın ucu atının tırnağına dahi ulaşmayan bir kişi öl­dürdü, demiştir.

Meleklerin sayıca çok oluşunun faydası ise, müminlerin kalbine sükûn ver­mekti. Çünkü yüce Allah, bu melekleri Kıyamet gününe kadar cihad edecek melekler kılmıştır. Allah için sabredip ecrini Allah'tan bekleyen herbir ordu­ya melekler de katılır, onlarla birlikte savaşırlar.

İbn Abbas ve Mücahid der ki: Melekler ancak Bedir günü çarpışmışlardır. Bunun dışındaki günlerde ise, savaşta hazır bulunurlar, fakat savaşmazlar. On­lar, yalnızca bir sayı çokluğu veya bîr yardım gücü teşkil ederler.

Kimi ilim adamı da şöyle demiştir: Meleklerin çokluğunun faydası, dua ve teşbih etmeleri ve o gün savaşanların sayısını artırmalarıdır.

Bu görüşe göre melekler Bedir günü çarpışmamışlar, sadece mü'minlere sebat verilmesi için dua etmek üzere hazır bulunmuşlardır. Ancak birinci gö­rüşü kabul edenler daha çoktur.

Katade der ki: Bu olay Bedir günü olmuştu. Yüce Allah müzminlere ön­ce bin melek ile yardım göndermiş» sonra da bunlar üçbin melek olmuşlar­dı. Daha sonra da beş bin melek oldular. İşte Yüce Allah'ın; "Hani siz Rab-binizden yardım diliyordunuz da, O da: Muhakkak Ben size, birbiri ardın­ca bin melek ile yardım edeceğim, diyerek duanızı kabul buyurmuştu" (el-Enfâl, 8/9) buyruğu ile; "İndirilmiş üçbin melekle Rabbinizüı size yardım etmesi size yetmez mi (Âl-i İmran, 3/124) buyruğu ile: "Evet, sabreder sa­kınırsanız ve onlar da hemen üzerinize bu cihetlerinden gelirlerse, Rab biniz sim nişanlı beş bin melekle yardım ölecektir" (Âl-i İmran, 3/125) buy­ruklarında anlatılanlar bunlardır. Mü'minler, Bedir günü sabrettiler, Allah'tan korktular, sakındılar. Allah da vâdettiği üzere beş bin melek ile onlara yar­dım gönderdi. Bütün bunlar Bedir günü olmuştu.

el-Hasen der ki: Bu beşbin melek, Kıyamet gününe kadar mü'minler için yardımcı bir güç kalmaya devam edecektir.

eş-Şa'bî der ki: Peygamber (sav) ve ashabına Bedir günü şöyle bir haber ulaşmıştı: Muhariboğullarından Kürz b. Cabir, müşriklere yardımcı olmak is­tiyor. Bu ise hem Peygambere hem müslümanlara ağır gelmişti. Bunun üze­rine de yüce Allah: "İndirilmiş üçbin melekle Rabbinizin size yardım et­mesi yetmez mi?" buyruğundan itibaren "... nişanlı beşbin melekle yardım edecektir" buyruğuna kadar olan bölüm nazil oldu. Kürz yolda iken müş­riklerin bozguna uğradıkları haberini alınca, onlara yardıma gelmedi ve ge­ri döndü. Yüce Allah da mü'minlere beşbin me]ek ile yardım göndermedi. Daha önceden ise, bin melek ile onlara yardım edilmişti.

Şöyle de denilmiştir: Allah, Bedir günü mü'minlere, itaati üzere sabreder ve haramlardan sakınacak olurlarsa bütün savaşlarında da onlara yardımcı göndereceğini vâdetmişti. Ort]ar Ahzap günü dışında sabretmediler ve yasak­larından çekinmediler. Bunun için yüce Allah da (Ahzab Gazvesi'nde) Ku-rayzaoğullarını muhasara etmeleri üzerine onlara yardımcılar göndermişti.

Şöyle de denilmiştir: Bu yardım, Uhud günü gerçekleşmişti. Allah, sabret­tikleri takdirde onlara yardımcılar göndereceğini vâdetmişti. Onlar ise sab­retmediler, o da tek bir melekle dahi onlara yardım etmedi. Eğer, onlara yar­dım gönderilmiş olsaydı bozguna uğramazlardı. Bu açıklamayı da İkrime ve ed-Dahhâk yapmıştır.

Saa'd b. Ebi Vakkasdan şöyle dediği sabit olmuştur: Ben, Bedir günü Rasûlullah (sav)'ın sağ ve solunda beyaz elbiseleri bulunan iki adam gördüm. Bunlar onun önünde alabildiğine çetin bir şekilde savaşıyorlardı. Bu iki ki­şiyi ne önceden görmüştüm, ne de sonra gördüm; [98] ' buna ne dersiniz? diye­ne şu şekilde cevap verilir:

Belki de bu, Peygamber (sav)'a has bir durumdu. Allah, özel olarak ona, onu savunmak üzere iki melek göndermiş olabilir. Bu ise, Ashab-ı Kirama gönderilmiş bir yardım değildir. [99]

2- Melek İndirmenin Hikmeti:

Meleklerin inmesi, şanı yüce Rabbin bizzat muhtaç olmadığı yardım se­beplerinden bir sebeptir. Böyle bir sebebe Yüce Rab değil, yaratıkların ih­tiyacı vardır. O halde, kalbimiz yalnızca Allah'a taalluk etmeli, yalnızca Ona güvenmelidir. Sebepli sebepsiz biricik yardımcı Odur, "O, bir şeyi di­lerse, Ö'nun emri sadece ona: Ol, demesidir. O da oluverir," (Yâsîn, 36/82^

Ancak yüce Allah bunu, insanlar eskiden beri devam edegelen ve kendi­lerine emretmiş olduğu şekilde sebeplere yapışsınlar diye haber vermekte­dir. "Ve sen, Allah'ın sünnetinde asla bir değişiklik bulamazsın."(el-Alızâb, 33/62) Bunun da tevekküle aykırı bir tarafı yoktur. Ayrıca bununla: Sebep­ler, ancak zayıflar için bir sünnet olmuştur. Yoksa güçlüler için değil, diyen­lerin görüşleri de reddedilmektedir. Çünkü asıl güçlü olanlar Peygamber (sav) ve ashabı idi Onların dışındakiler de zayıfların tâ kendileridir.

Fiilin şekli, kötülüklerde yardım etmeyi, şekli ise, hayırda, iyi hususlarda yardım etmeyi ifade etmek için kullanılır ki, buna dair açıklama­lar daha önce Bakara Sûresi'nde (2/15. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmak­tadır.

Ebu Hayve kelimesini, "z" harfi esreli ve şeddesiz olarak okumuş­tur. Yardımı beraberlerinde indirenler olarak, demektir. İbn Âmir ise "z" har­fini şeddeli ve üstün olarak, çokluk anlamı İfade edecek şekilde okumuştur

Daha sonra Yüce Allah: "Evet" diye buyurmakta ve ifade burada tamam olmaktadır.[100]

"Sabreder" ifadesi bir şarttır. Yani düşman ile karşılaşmanız halinde sabreder ve "sakınırsanız" demek olup, bu da ona atfedil mistir. O'nun ma-siyetinden sakınırsanız demektir. Cevabı da: Yardım edecektir" buyru­ğudur.

" Bu cihetlerinden" buyruğu, geldikleri bu taraftan demek­tir. Bu açıklama, İkrime, Katade, el-Hasen, er-Rabi, es-Süddî ve îbn Zeyd'den rivayet edilmiştir. Bunun; gazap ve öfkelerinden... anlamına geldiği de söy­lenmiştir ki, bu açıklama Mücahid ve ed-Da|ıhâk1tan nakledilmektedir. Çün­kü onlar, Uhud günü, Bedir günü gördükleri ve çektiklerinden ötürü baya­ğı öfkelenmiş idiler, Ancak bu kelimenin (mastar olarak) asıl anlamı, bir şe­yi kast etmek ve ciddiyetle, ısrarla, gayretle o işe yönelmek, koyulmak de­mektir. Bu da Tencere kaynayıp taştı, ifadesinden alınmıştır İse, öfkeyle dolup taştı, demektir. Durak­samadan ve derhal o işi yaptı, manasına gelir. ise, tencereden taşan şey manasına gelir. Kur'ân-ı Kerîm'de de: Ve tandır kaynayıp taştı" (Hûdt 11/40) diye buyurulmaktadır. Şairde şöyle demiştir:

"Tencereleri taşar üzerimize, biz de (ona su ve benzerî şeyler katarak) onun kaynayıp taşmasını önleriz." [101]

3. Yardımcı Melekler:

Yüce Allah'ın: Nişanlı" kelimesi "vav" harfi üstün olarak is-m-i mef'ûldür. İbn Âmir, Hamze, el-Kisaî ve Nâfi'in kıraati bu şekildedir. Bel­li birtakım alamet ve nişanlan bulunanlar olarak, demektir. Şeklinde "vav" harfi esreli okunursa; ism-i fail olur. Bu da Ebu Amr, İbn Kesir ve Asım'm kıraatidir. Önceki manaya gelme ihtimali de olabilir. Yani bunlar, bir­takım alâmetler ile hem kendilerini, hem de atlarını nişanlanmışlardı. Taberî ve başkaları da bu kıraati tercih etmiştir. Çoğu müfessir de şöyle demiştin Bu şekilde "vav" harfinin esreli okunuşu, onlar baskın ve hücumda atlartnı serbest btrakmışlar olarak, salmışlar olarak demektir. el-Mehdevî, bu mana­nın "vav" harfinin üstün okunuşu halinde sözkonusu olacağını zikretmiştir. Yani yüce Allah onları kâfirler üzerine böylece göndermişti. İbn Fûrek de böy­le açıklamıştır.

Birinci kıraat ile ilgili olarak ilini adamları, meleklerin nişan ve alâmetle­ri hususunda farklı görüşler onaya atmışlardır. Ali b. Ebi Talib, İbn Abbas ve diğerlerinden rivayet olunduğuna göre melekler, uçlarını omuzları arasına sal­dıkları beyaz birtakım sarıklar sarmışlardı. Bunu, Reyhakî, İbn Abbas'tan nak­lettiği gibi, el-Mehdevî de ez-Zeccâc'dan nakletmiştir. Ancak Cebrail (a.s), ez-Zübeyr İbn Avvâm'io sarığına benzer san bir sarık sarmıştı. İbn îshak da böy­le demiştir. er-Rabi der ki: Onların nişanlan siyah beyaz renkli atlar üzerinde bulunmaları idi. [102]

Derim ki: el-Beyhakî, Süheyl b. Amr (r.a)'dan şöyle dediğini nakletmek­tedir: Ben, Bedir günü siyah beyaz renkli atlar üzerinde sema ile arz arasın­da nişanlı bir takım kimseler gördüm. Bunlar, hem müşriklerden adam öldü­rüyor, hem esir alıyorlardı. Burada Süheyl'in ayrıca "nişanlı" ifadesini kullan­ması, siyah beyaz renkli atların âyet-i kerimede sözü geçen nişanın kendisi olmadığını gösterir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır. Mücahid de der ki: Me­leklerin atlarının kuyrukları ve yeleleri kesilmiş, alınlarında ve kuyrukların­da renkli yünler ile sade yünden alâmetler bulunuyordu.

İbn Abbas'tan rivayet edildiğine göre melekler, Bedir günü atlarının alın ve kuyruklarına beyaz yün İle nişan koymuşlardı. Abbâd b. Abdullah b. ez-Zübeyr ile Hişam b. ürve ve el-Kelbî de şöyle demişlerdir: Melekler, Zübeyr gi­bi üzerlerinde omuzları arasına uçları sarkıtılmış san sarıklar giyinmiş olduk­ları halde indiler. ez-Zübeyr!in iki oğlu Abdullah ve Urve de böyle demişler­dir Abdullah der ki: Zübeyr (ra)'m sarık olarak kullandığı, san bir çarşaftan ibaretti. [103]

4. Askeri Birliklerin Nişan ve İşaretleri:

Derim ki: Âyet-i kerime, kabile ve askerî birliklerin bir takım nişan ve işa­retler edinmelerine delil teşkil etmektedir Bunları, sultan (halife veya komu­tan) onlar için tayin ve tesbit eder. Böylelikle savaş esnasında her bir kabi­le ve birlik diğerlerinden ayırt edilebilir.

Aynı şekilde âyet-i kerime, meleklerin bu türden atlar sırtında gelmiş ol­dukları dolayısıyla, ablak (siyah beyaz renkli) atların faziletine de delildir.

Derim ki: Meleklerin bu tür atlar üzerinde gelmeleri, el-Mikdâd'ın atına benzemesi için olabilir. Çünkü onun atı da ablak idi ve orduda başka bir at da yoktu. O bakımdan melekler el-Mikdad'a ikram için ablak atlar üzerinde İnmiş olabilirler. Nitekim Hz. Cebrail de ez-Zübeyr gibi sarı bir sarık sarın­mış olarak inmişti. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır. [104]

5. Yün Giymek:

Âyet-i kerime yün giyinmeye de delil teşkil etmektedir. Peygamberler de salih kimseler de yün giyinmişlerdir. Ebû Dâvûd ve -lafız kendisinin olmak üzere- İbn Mâce, Ebû Burde'den, o, babasından şöyle dediğini rivayet eder­ler: Babam bana dedi ki: Biz, Rasûİullah (sav) ile birlikte bulunduğumuz sı­rada yağmur üzerimize yağdıktan sonra yanımızda bulunmuş olsaydın, bizim koyunlar gibi koktuğumuzu görürdün. [105]

Peygamber (sav) 'da yenleri dar, yünden bir Bizans cübbesi giyinmiştir. Bunu da hadis imamları rivayet etmişlerdir. [106]

Hz. Yunus da yün cübbe giyinmiştir. Bunu da Müslim rivayet etmiştir. [107]

Bu hususa dair daha geniş açıklamalar, Yüce Allah'ın izniyle Nahl Sûre-si'nde (16/80. âyet, 3- başlıkta) gelecektir. [108]

6. Meleklerin. Atlarının Şekli ve Mücahid'in ifadeleri:

Derim ki: Mücahid'in nakline göre, meleklerin atlarının kuyruklarının ve yelelerinin kesilmiş olma ihtimali uzaktır. Çünkü, Ebû Davud'un Musannef in­de (Sünen'inde) Utbe b. Abd es-Sulemî den, onun Rasûİullah (savVı şöyle buyururken dinlediği rivayet edilmektedir: "Atların perçemlerini de yelele­rini de kuyruklarım da kesmeyiniz. Çünkü atların kuyrukları, onların kendi­lerini korudukları araçları, yeleleri onların ısıtıcısıdır. Hayır ise onların alın­larında düğümlenmiştir." [109] Buna göre Mücahid'in bu sözünün kabul edile­bilmesi için meleklerin atlarının bu şekilde olduklarını ortaya koyan ayrıca bir nakli gerektirmektedir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Ayrıca âyet-i kerime beyaz ve san renginin güzelliğine de delil teşkil et­mektedir. Çünkü melekler bu renkte sarıklar giyinmiş oldukları halde in­mişlerdi. İbn Abbas der ki; Sarı ayakkabı giyenin ihtiyacı giderilir.

Hz. Peygamber de şöyle buyurmuştur: "Beyaz elbise giyiniz, Çünkü o, gi­yindiğiniz elbiselerin en hayirlısıdır. Ölülerinizi de beyaz renkli elbiselerle kefenleyiniz, [110] Sarıklar ise Arapların tadan ve elbiseleridir." [111]

Rükâne -kif Peygamber ('sav) ile güreşmiş, Hz. Peygamber de onun sırtı­nı yere yıkmıştı- şöyle dediği rivayet edilmiştir; Peygamber (sav)'ı şöyle buyururken dinledim: "Bizlerle müşrikler arasındaki fark başımızdaki bere­lerimizin üzerine sarık sarmamızdır." Bunu Ebû Dâvûd rivayet etmiştir, [112] Buharı der ki: Bu hadisin senedinde meçhul raviler vardır. Ve onlardan ki­min kimden hadis işittiği bilinmemektedir. [113]

126. Bunu (yardımı) Allah sîze sırf biı müjde olsun ve kalplerinle bu­nunla yatışsın dîye yaptı. Yoksa zafer ancak Aziz ve Hakim olan Allah'tandır.

127. Küfre sapanların bir kısmını kessin, yahut kedere boğsun da ümitsiz olarak geri dönüp gitsinler diye.

Yüce Allah'ın: "Bunu, Allah sise sırf bir müjde olsun., dîye yaptı" buy-ruğundaki zamir, gönderilen yardıma aittir. Bu ise melekler yahut yardım va­adi veya yardım göndermekten ibarettir. Buna da yüce Allah'ın: "Yardım ede­cektir" buyruğu delil teşkil etmektedir.

Zamir, nişan ve alâmete veya meleklerin indirilmesine yahut da gönde­rilecek meleklerin sayısını bildiren ifadelere de ait olabilir. Çünkü, beşbin ki­şi bir sayıyı ifade etmektedir.

"Ve kalpleriniz bununla yatışsın diye" anlamını ifade eden buyrukta, "di­ye" anlamını veren "lâm," lanv-ı key diye bilinir. Yani, kalplerinizin bunun­la yatışıp huzur bulması için o bunu böyle yaptı. Yüce Allah'ın şu buyruğun­da olduğu gibi: Dünya göğünü de yıldızlarla süsledik ve korumak için böyle yaptık." (Fussilet, 41/12) O semâyı koru­mak üzere Allah bunu böyle yaratmıştır, anlamındadır.

"Yoksa zafer" yani mü'minlere yardım "ancak Azîz ve Hakim olan Al­lah'tandır*" Kâfirlerin zafere ulaşması bunun kapsamına girmez. Çünkü kâ­firlerin galip gelmeleri, ancak ve ancak yardımsızlıkla ve yenilgiye uğramak­la etrafı kuşatılmış kötü akibet ve hüsranla çevrelenmiş bir mühlet vermek­ten ibarettir.

"Küfre sapanların bir kısmını" öldürmek suretiyle "kessin" buyruğuna gelince; âyetin na^mı (ifade dizilişi) şöyledir: Andolsun Allah, küfre sapan­ların bir kısmını kessin diye Bedir'de size yardım etmiştir.

Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Yardım -Allah bu yolla küfre sa­panların bir kısmını kessin diye- ancak Allah'tandır.

Bunun; "Size... yardım edecektir" buyruğu ile ilgili olması da mümkündür. Yani, küfre sapanların bir kısmını kessin diye size yardım ede­cektir. Bundan kasıt ise, Bedir günü öldürülen müşriklerdir. Bu açıklama da el-Hasen ve başkalarından nakledilmiştir. es-Süddî de der ki: Bununla kast edilenler, Uhud günü öldürülen müşriklerdir-. Bunlar onsekiz kişi idi.

Onları kedere boğsun." Onları üzüntüye gark etsin, demek­tir. (Bu kelimenin bu anlamda kullanılışına örnek olmak üzere) Rivayete gö­re, Peygamber (sav) Ebu Talha'nın yanına gelmiş, oğlunun kederli, üzün­tülü (mekbût) olduğunu görünce: Bu neden böyle? diye sormuş, ona deve­si öldü diye cevap verilmiştir.[114]

Bu kelimenin aslı, kimi dilcilerin naklettiklerine göre, şeklinde­dir, bu ifade, üzüntü, keder ve öfke onların ciğerlerine isabet eder ve işler manasınadır. Burada "dâl" harfi "te'ye dönüştürülmüştür.

Nitekim, Başını tıraş etti" ifadesinde de "te" ile "dâl" harfi birbirine dönüştürülebilmektedir. ise, Allah düşma­nı püskürtEü ve zelil etti, manasına gelir.

ifadesi de ciğerine isabet ettirdi, demektir. Meselâ, keder ciğerini yaktı, yahut düşmanlık ciğerini yaktı tabirleri kullanılır. Araplar da düşmanı kastetmek üzere "ciğeri kara" tabirini kullanırlar, Şair el-A'şâ der ki:

"Bir topluluğa gitmek için zorlanmana gelince, îşte asıl düşmanlar ve kara ciğerliler onlardır."

Sanki ciğerler, aşın düşmanlıktan dolayı kavrulmuş da kararmış gibidir.

Ebu Miclez ise bu kelimeyi, şeklinde "dal" harfi ile okumuş­tur. Hâib (ümitsiz kimse); ümidi kesilmiş kimse demektir. İstediğini elde ede­meyen kimse hakkında kullanılır. "Hayyâb" ise ateş yakmakla sonuçlanma­yan çakış demektir. [115]

128. Elinde emirden birşey yok. Allah ya onların tevbesini kabul eder, ya da zalim oldukları için onları azaplandırır.

129. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah'ındır. Dilediğini bağış­lar ve dilediğine azap eder; Allah Gafur'dur, Rahîm’dir.

Bu buyruklara dair açıklamalarımızı üç başlık halinde sunacağız:

1. Âyetin Nüzul Sebebi ve Peygamberin Kavmine Bedduası:

Müslim'in Sahili'inde sabit olduğuna göre, Peygamber (sav)'ın Uhud gü­nü ön dişi kırılmış, başı yaralanmıştı. Bunun üzerine akan kanlarını silmeye ve şöyle demeye koyulmuştu: Peygamberleri kavmini Yüce Allah'a davet edip durduğu halde. Peygamberlerinin başını yaralayan ve dişini kıran bir kavim nasıl felah bulabilir!" Bunun üzerine yüce Allah: "Elinde emirden birşey yok" buyruğunu indirdi.[116]

ed-Dahhâk der ki: Peygamber (sav), müşriklere beddua etmek isteyince, Yüce Allah da: "Elinde emirden birşey yok" buyruğunu indirdi.

Şöyle de denilmiştir: Hz. Peygamber, toptan imha edilmeleri için beddua etmek üzere izin istedi. Ancak, bu âyet-i kerime nazil olunca, onlardan ba­zılarının müslüman olacaklarını anladı. Nitekim, aralarında Halid b. Velid, Amr b. el-Âs, İkrime b. Ebî Cehil ve başkalannın bulunduğu pek çok kimse de on­lardan iman etmiş idi.

Tirmizî"nin de rivayetine göre İbn Ömer şöyle demiştir: Peygamber (sav) dört kişiye beddua ediyordu. Şam yüce Allah: "Elinde emirden birşey yok" buyruğunu indirdi. Allah onları İslâm'a hidâyet etti. (Tirmizî) der ki: Bu, lıa-sen, garip, sahih bir hadistir. [117]

Yüce Allah'ın: "Ya onların tevbesini kabul eder" anlamındaki buyruğun: "Küfre sapanların bir kısmını kessin" buyruğuna atfedildiği söylenmiştir. Ya­ni, yüce Allah, ya küfre sapanların bir kısmını kessin yahut bozguna uğrat­makla onları kedere boğsun yahut onların bir kısırımın tevbelerini kabul et­sin, ya da bir kısmım azaplandırsın, demektir. Ya, yahut, veya" eda­tı, Tâ ki; ve ancak... sa, anlamında olur. Nitekim şair İmruu'l-Kays bu şekilde bu edatı şöylece kullanmıştır:

"Yahut da (tâ ki) ölelim de mazur görülelim."

tlim adamlarımız der ki: Hz. Peygamber İn: "Peygamberlerinin başını ya­ralayan bir kavim nasıl iflah olabilir!" şeklindeki sözü, kendisine böyle bir şe­yi yapanların hidâyete muvaffak kılınmalarını uzak gördüğünü ortaya koy­makla birlikte, yüce Allah'ım "Elinde emirden bir şey yok buyruğu, onun uzak gördüğü şeyin yakın bir ihtimal olduğunu ifade etmekte, müslüman ola­bilecekleri umudunu aşılamaktadır. Hz. Peygamber'e bu hususta ümit veri­lince: "AUah'ıml Sen benim kavmime mağfiret buyur, çünkü onlar bilmiyor­lar" diye dua buyurmuştur. [118]

Nitekim Müslim'in Sahihinde İbn Mes'uddan şöyle dediği rivayet edilmiş­tir: Ben Rasûlullalı (sav)'ı, kavmi kendisini vurduğu için yüzünden akan kan­lan "Rabbim, kavmime mağfiret buyur, çünkü onlar bilmiyorlar" diye silen peygamberlerden bîr peygamberin halini anlatırken görür gibiyim. [119]

İlim adamlarımız derler ki; İbn Mes'ud'un hadisinde anlatan kişi de, du­rumu nakledilen kişi de bizzat Rasûlullah (sav)'ın kendisidir. Buna delil de Hz. Peygamber'in Uhud günü Ön dişi kırılıp yüzü yaralarınca, bu işin asha­bına oldukça ağır gelmesi ve onların: Keşke onlara beddua etsen, demele­ri üzerine, Hz. Peygamber'in: "Şüphesiz ki ben, lanet okuyan bir kişi olarak gönderilmedim. Aksine ben, bir davetçi ve bir rahmet olmak üzere gönde­rildim. Allah'ım! Kavmime mağfiret buyur. Çünkü onlar bilmezler" şeklinde açık ve sarih olarak gelen hadisi buna delildir. [120]

Sanki Hz. Peygambere, bu husus, Uhud'daki bu durum vukua gelmeden önce vahiy île bildirilmiş ve bu peygamberin kimliği ona tayin edilmemiş gi­bidir. Bu durum kendi başına gelince, naklettiğimiz bu hadisin delili ile kas­tedilenin kendisi olduğu ortaya çıkmış oldu. Yine bunu, Hz. Ömer'in Hz. Pey­gambere söylediği şu söz de açıklamaktadır: Anam-babam sana feda olsun

Ey Allah'ın Rasûlü, gerçekten Nuh, kavmine: "Rabbim, yer yüzünde kâfirler­den dönüp dolaşan bir kimse bırakma" (Nuh, 71/26) diyerek beddua etmiş­tir. Sen de bize bu şekilde beddua edecek olursan kimse kalmamak üzere top­tan helak oluruz. Halbuki senin sırtına basıldı, yüzün kanatıldı, ön dişin kı­rıldı. Bununla birlikte hayırdan başka bir şey söylemeyi kabul etmeyerek: "Rabbim, kavmime mağfiret buyur Çünkü onlar bilmezler, dedin."[121]

Hz. Peygamber'in: "Peygamberlerinin ön dişini kıran bir topluluğa, Allah, ileri derecede gazab eder" şeklindeki ifadesinde kastedilen ise3 bu işi fiilen yapan kimsedir. Biz, bu kişinin adını bu konudaki farklı görüşlerle birlikte zikretmiş bulunuyoruz. Durumun, özellikle bu işi yapana has olduğunu söylememizin sebebi ise, Uhud'da bulunanlardan bir topluluğun İslâm'a girmiş olup bunların güzel bir şekilde İslama bağlanmış olmalarıdır.[122]

2. Sabah Namazında Kunut:

Kûfeli ilim adamlarından birisi, bu âyet-i kerimenin, Peygamber (savcın, sabah namazının son rekatinde rükûdan sonra yaptığı kunûtu nesh ettiğini iddia etmiş ve bu hususta İbn Ömer'den gelen hadisi de delil göstermiştir. Buna göre İbn Ömer, Peygamber (sav)'ı sabah namazının son rekatinde rü­kûdan başını kaldırdıktan sonra şöyle buyururken dinlemiş:

Allah'ım, Rabbimiz, so­nunda da hamd yalnız sanadır" dedikten sonra: "Allah'ım, filâna ve filâna lanet et" demesi üzerine, şanı yüce Allah da: "Elinde emirden birşey yok. Allah, ya onların tevbesini kabul eder, ya da zalim oldukları İçin onları azaplan-dırır" âyetini indirdi. Bunu, Bulıarî rivayet etmiştir. [123] Müslim de bunu, Ebû Hureyre'den daha geniş olarak rivayet etmiştir.[124]

Ancak, bunda nesih sözkonusu değildir. Şanı yüce Allah bununla, elinde emirden bîrşey olmadığına dair Peygamber efendimizin dikkatini çekmekte ve onu uyarmaktadır. Gayba dair Allah'ın kendisine bildirdiğinden başkası­nı bilemeyeceğini, işin bütünüyle Allah'a ait olduğunu haber vermektedir. O, dilediği kimsenin tevbesini kabul eder, dilediği kimseyi de acilen cezalan­dırır. İfadenin takdiri de şöyledir: Emirden elinde bîr şey yok. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi, ne senin, ne onların; yalnız Allah'ındır, O, dilediğine mağfiret eder, dilediğinin de tevbesini kabul eder. Buna göre nesih diye bir şey sözfconusu değildir. Doğrusunu en iyi bilen de Allah'tır.

Yüce Allah'ın: "Elinde emirden bir şey yok" buyruğu her bir işin Allah'ın kaza ve kaderiyle olduğunu açıkça ortaya koymakta, böylelikle Kaderi-ye'nin ve onlardan başkalarının görüşleri de reddolunmaktadır. [125]

3- Sabah Namazında ve Diğer Namazlarda Kunut İle İlgili Görüşler:

İlim adamları, sabah namazında ve diğer namazlarda kunut hakkında fark­lı görüşlere sahiptirler. Kûfeliler, sabah namazında olsun, diğer {farz.) namaz­larda olsun kunut yapmayı kabul etmezler. Leys, Malik'tn arkadaşı olan Yahya b. Yahya el-Leysî el-Endenlüsî'nin görüşü de budur, Şa'bî de bunu ka­bul etmez. Muvatta'da İbn Ömer'den nakledildiğine göre o, hiçbir namazda kunut yapmazdı. [126]

Nesaî'de de şu rivayet vardır: Bize Kuteybe, Haleften haber verdi. O, Ebu Malik el-Eşcaî'den, o, babasından dedi ki: Ben, Peygamber (savVın arkasın­da namaz kıldım. Kunut okumadı. Ebu Bekir'in arkasında namaz kıldım o da kunut okumadı, Ömer'in arkasında da namaz kıldım, o da kunut okumadı. Osman'ın arkasında da namaz kıldım o da kunut okumadı. Ali'nin arkasın­da da namaz kıldım, o da kunut okumadı. Sonra şöyle dedi: Oğulcağızım o, bir bid'attir. [127]

Bir görüşe göre de sabah namazında her zaman, diğer namazlarda ise müs-lümanların başına bir musibet geldiği vakit kunut okur. Bu görüşü, Şafiî ve Taberî ifade etmiştir Bîr başka görüşe göre kunut, sabah namazında müste-habtır. Bu görüş Şafiî'den rivayet edilmiştir. el-Hasen ve Suhnûn İse kunut sün­nettir, demişlerdir. Ali b. Ziyad'ın Malik'ten kunutu kasti olarak terkedenin namazı iade edeceğine dair naklettikleri rivayet bunu gerektirmektedir, Ta­berî ise, kunûtu terketmenin, namazı ifsad edici olmadığına dair icma bulun­duğunu nakletmektedir el-Hasen'den nakledildiğine göre ise, kunutu terket-mek, sehiv secdesi gerektirir. Şafiî'nin iki görüşünden birisi de budur. Dârakutnî ise, Said b. Abdülazİz'den, sabah namazında kunut yapmayı unu­tan kimse hakkında sehiv secdesi yapar, dediğini nakletmektedir. [128]

Malik ise, rüküdan önce kunut yapmayı tercih etmiştir. İshak'ın görüşü de budur. Yine Malik'ten, rükûdan sonra kunut yapacağına dair rivayet yapıl­mıştır. Bu şekildeki kunut dört halifeden de rivayet edilmiştir. Aynı zaman­da bu Şafiî, Ahmed ve îshak'ın da görüşüdür, Ashab-ı Kiram'dan bir toplu­luktan ise bu hususta, namaz kılanın muhayyer olduğunu ifade ettikleri gö­rüşü rivayet edilmiştir. Dârakutnî de sahih bir sened ile Enes'ten şöyle de­diğini rivayet etmektedir: Rasülullah (sav) dünyadan ayrılıncaya kadar sabah namazında kunut okumaya devam edip durdu. [129]

Ebû Dâvûd da "el-Merâsîl" adlı eserinde, Halid b. Ebi İmran'dan şöyle de­diğini nakletmektedir: Rasülullah (sav) Mudarlılara beddua ederken, Cebra­il ona gelerek: "Sus" diye işaret etti, o da sustu. Daha sonra Cebrail şöyle dedi: Ey Muhammed, şüphesiz ki Allah, seni, ne sövüp sayan, ne de lanet oku­yan birisi olarak göndermiştir. O, seni ancak bir rahmet olmak üzere gönder­di. Seni bir azab olasın diye göndermedi. "Elinde emirden hiç bir şey yok. Allah, ya onların tevbelerini kabul eder yahut zalim oldukları İçin onla­rı azaplandırır." Daha sonra Cebrail Hz. Peygambere gu kunûtu öğreterek dedi ki;

 "Allah'ım, şüphesiz biz, yalnız Senden yardım dileriz. Yalnız Senden mağfiret dileriz. Sana iman eder, Sana zillet ve İtaatle boyun eğeriz. Sana kar­şı nankörlük edenleri hal1 (iktidardan alaşağı) eder, terk ederiz. Allah'ım, yal­nız Sana ibadet eder, Sana namaz kılar ve secde ederiz. Sana doğru gelir, hiz­metine koşarız. Rahmetini umar ve kesin azabından korkarız. Şüphesiz Se­nin azabın kafirlere yetişir."[130]

130. Ey İman edenler! Kat kat faiz yemeyin. Allah'tan korkun ki fe­lah bulaşınız.

131- Vç kâfirler için hazırlanmış olan ateşten sakınınız.

132- Allah'a ve Peygamberce itaat edin ki, rahmete eresiniz.

Yüce Allah'ın: "Ey İman edenleri Kat kat faiz yemeyin" buyruğundaki bu faiz yasağı, Uhud ile ilgili açıklamalar arasına gelmiş bir ara cümlesi gibidir. tbn Atiyye der ki: Ben, bu hususta rivayet edilen herhangi bir şey bilmiyo­rum.

Derim ki: Mücahid dedi ki: Onlar, belli bir vadeye bir şey satarlar, vade gelince, bu ödeme vaktini daha da ertelemek üzere o bedelin miktarını ar­tırırlardı. Bunun üzerine yüce Allah da: "Ey iman edenler! Kat kat faiz ye­meyin" buyruğunu indirdi.

Derim ki: Diğer masiyetler arasında özellikle faizi sözkonusu etmesi, şa­nı yüce Allah'ın: "Eğer yapmazsanız (faizden vazgeçmeyecek olursanız), Al­lah ve Rasûlünden size savaş açılmış olduğunu biliniz" (el-Bakara, 2/279) buyruğunda, Allah'ın savaş ilan etmiş olduğundan dolayıdır. Savaş ise, öldü­rülmenin habercisidir.

Sanki şöyle buyurulmuş gibidir: Eğer faizden sakınmayacak olursanız, boz­guna uğrar ve öldürülürsünüz. Yüce Allah bununla, faizi terketmelerini em­retmektedir. Çünkü onlar, faizli işlemler yapıyorlardı. Doğrusunu en iyi bi­len Allah'tır.

Kat kat" kelimesi, hal olarak nasb edilmiştir, Kat­lanmış olarak" ifadesi ise, onun sıfatıdır. Bu kelime şeklinde de okunmuştur. Anlamı şudur: Arapların borçları kat kat artırdıkları o faizi ye­meyin. Çünkü, faiz isteyen kişi: -Bakara Sûresi'nde de geçtiği gibi: Borcunu mu ödersin, yoksa faiz mi verirsin? derdi. "Katlanmış olarak" kelimesi ise, yaptıkları şekilde yıl beyıl bu borcun katlanmasının tekrarlandığına bir işa­rettir Bu pekiştirici ifade, onların yaptıkları işin ne kadar çirkin ve ne kadar şeni olduğunu göstermektedir, İşte bundan dolayı, özellikle borcun kat kat artırılma hali sözkonusu edilmiştir.

Yüce Allah'ın; "Allah'tan korkun" yani, faizden elde ettiğiniz mallar hu­susunda Allah'tan korkup onlan yemeyin. Daha sonra onları korkutarak: "Kâ­firler için hazırlanmış olan ateşten sakınınız" diye buyurmaktadır. Bu tehdit, faizi helâl kabul eden kimseyedir. Faizi helal kabul eden kişi kâfir olur ve kâfir olduğuna hükmedilir. Şöyle de açıklanmıştır: Bunun anlamı, sizden imanı söküp alan ve bundan dolayı da cehenneme girmenizi gerekli kılan böyle bir işten uzak durunuz. Çünkü, kimi günahlar kişinin imanının sökü­lüp alınmasını gerektirir ve imansız bırakacağından korkulur. Anne-babaya kötü davranış da bunlardandır.

Bu hususta şöyle bir rivayet de nakledilir: Alkame adındaki anne-baba-sına kötü davranan birisine, ölüm esnasında: La ilahe illallah, de denilmiş, o, buna güç yetirememiş. Nihayet annesi gelip ondan razı olmuş. Akrabalık bağlarını koparmak, faiz yemek, emanete hainlik de bu türden günahlar ara­sındadır, Ebû Bekr el-Verrâk, Ebu Hanife'den şöyle dediğini nakletmektedir: Kuldan imanın en çok nez' edildiği (çekilip alındığı) hal, ölüm esnasmdaki haldir.

Daha sonra Ebû Bekr Cel-Verrâk) der ki: İmanı söküp alan günahlara bak­tık, kullara zulmetmekten daha çabuk imanı söküp aian birşey göremedik.

Bu âyet-i kerimede, Cehmiyyenin kanaatini reddetmek üzere ateşin mah­lûk olduğuna delil vardır. Çünkü, olmayan birşeyin hazırlanmış olduğundan söz edilmez Daha sonra yüce Allah: "Allah'a ve Peygambere İtaat edin" diye buyurmaktadır. Yani, farzlar hususunda Allah'a, sünnetler hususunda da Peygambere itaat edin.

"Allah'a itaat edin" buyruğu ile faizin haram kılınışı hususunda ona ita­at edin, "Rasûle itaat edin" buyruğunda da, size, bunun haram olduğuna da­ir tebliğinde itaat edin, anlamında olduğu da söylenmiştir.

"... ki, rahmete erdlrilesiniz1 Allah size rahmet ihsan elsin diye. Buna da­ir açıklamalar daha önceden (el-Bakara, 2/21. âyetin tefsirinde) geçmiş bu­lunmaktadır. [131]

133. Rabhinizden bir mağfirete ve genişliği göklerle yer arası kadar olan cennete koşuşun. O, takva sahipleri için hazırlanmıştır.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız:

1. Cennete ve Mağfirete Koşmak:

Yüce Allah'ın: Koşuşun" anlamındaki buyruğunu, Nâfi1 ve İbn Âmir, "vav"sız olarak; diye okumuşlardır. Medine ve Şamlıların Mushaflarında da böyledir. Yedi kıraat imamının geri kalanlarında ise bu ke­lime, "vav”lıdır.

Ebû Ali der ki: Her iki husus da yaygın ve doğrudur. Bunu, "vav"lı oku­yanlar, cümleyi cümleye atfettikleri için böyle okurlar. "Vav"sız okuyanlar isef ikinci cümlenin birinci cümle ile içice olması ve böylelikle de Hvav" ile atfa ihtiyaç bırakmaması dolayısıyla dır.

"M üs ara at; koşuşmak" eli çabuk tutmak demek olup, "müfâale" veznin-dedir.

Âyet-i kerimede hazfedilmiş ifadeler de vardır. Anlamı şöyledir: Mağfire­ti gerektiren bir iş olan itaate koşuşun.

Enes b. Malik ile Mekhûi, yüce Allah'ın: "Rabbinlzden bir mağfirete... ko­şuşun" buyruğunu, ihram tekbirine (iftitah tekbirini imamla birlikte getirme­ye) koşuşun demektir, diye açıklamışlardır. Ali b. Ebi Tatib farzları edaya, Os­man b. Aiîan ise ihlasa koşuşun, diye açıklamışlardır. el-Kelbî ise, faizden tev-be etmeye koşuşun diye açıklamıştır. Savaşta sebata koşuşun diye açıklan­dığı gibi, başka açıklamalar da yapılmıştır.

Âyet-i kerime, bütün bunları kapsayan umumî bir buyruktur. "Öyleyse siz de hayırlarda birbirlerinizle yarışın" (el-Bakara, 2/148) buyruğu ile aynı ma-

nayı dile getirmektedir ki, buna dair açıklamalar daha önceden (Bakara Sûresi'nde işaret eden âyet-i kerime açıklanırken) geçmiş bulunmaktadır. [132]

2- Cennetin Azameti:

Yüce Allah'ın: "Ve genişliği göklerle yer arast kadar olan cennete..." buy-ruğu> eni, göklerle yerin eni kadar olan cennete...; takdirinde olup muzaf hazf edilmiştir Yüce Allah'ın: "Sizin yaratılmanız ve diriltilmeniz, yalnız bir ne­fis gibidir1' (Lukman, 31/28") buyruğunda olduğu gibi. Bu da yalnızca bir nef­sin yaratılıp diriltilmesi gibidir, takdirindedir. Şair de şöyle demektedir:

"Sen, devenin böğürtüsünü keçi mi sandın? Yazıklar olsun Bana o keçi değildir.

Şair burada: Onun böğürtüsünü keçinin meleme sesi mi sandm? demek istemektedir.

Bu buyruğun bir benzeri de Hadîd Sûresi'nde yer alan; "Eni yerle göğün eni gibi olan bir cennete..." (el-Hadidf 57/21) anlamındaki buyruğa benze­mektedir.

Bu buyruğun te'vili hususunda ilim adamlarının farklı görüşleri vardır. İbn Abbas der ki: Nasıl ki kumaşlar yayılıp, serilip ve biri diğerine ekleniyor ise, gökler ve yer de birbirine eklenecek, bir araya getirilecektir. İşte bu, cenne­tin enini teşkil eder. Boyunu ise Allah'tan başkası bilemez. Cumhurun görü­şü de budur. Böyle bir açıklamaya da karşı çıkılamaz. Çünkü, Ebû Zerin Pey­gamber (sav)'dan şu hadisi şerifi naklettiği bilinmektedir; "Yedi gök ile ye­di yer, Kürsî'ye oranla ancak yer yüzünün geniş bir düzlüğüne bırakılmış bir­kaç dirhem gibidir. Kürsî de Arşa göre, ancak yer yüzünün geniş bir düzlü­ğünde bırakılmış bir halka gibidir." [133] İşte bunlar {.yani, Kürsî ile Arş) gökler ve yerden oldukça daha büyük yaratıklardır. Şam yüce Allah'ın kudreti ise bütün bunlardan da büyüktür.

el-Kelbî der ki; Cennetler dört tanedir: Adn cenneti, Me'vâ cenneti, Fir-devs cenneti ve Naîm cenneti. Bunların herbirisinin eni, bir birine eklene­cek olursa göğün ve yerin eni kadardır. İsmail es-Süddî der ki: Eğer gökler ve yerler kırılıp dökülecek ve hardal yapılacak olursa, her bir hardal tanesi karşılığında eni gökle yerin eni kadar olan bir cennet ortaya çıkar.

Sahih hadiste de şöyle denilmiştir; "Şüphesiz ki, cennet ehli arasında en düşük makamlı olan kişi, yapabileceği bütün temennilerini yaptıktan sonra, yüce Allah'ın da kendisine: Sana bütün bu dileklerin ve bir de onların on misli kadarı vardır, diyeceği kimsedir." Bu hadisi Ebu Saİd el-Hudrî Hz. Peygam-ber'den rivayet etmiş olup, bunu Müslim ve başkaları da kaydetmişlerdir. [134]

Yala b. Ebi Murre der ki: Ben, Heraklius'un Peygambere gönderdiği el-çİsİ olan et-Tenûhî ile kocamış bir yaşlı iken Hums şehrinde karşılaştım. Şöy­le dedi: Rasülullalı (sav)'ın huzuruna HerakHus'un mektubunu götürdüm. Solunda duran bir adama bu mektup sabitesini uzattı. Ben: Bu mektubu oku­yacak adamınız hanginizdir? deyince onlar: Muaviye'dir, dediler. Bir de bak­tım ki, benim adamımın (Keraklius'un) mektubunda şunlar yazılıdır: Sen, ba­na beni eni gökler ve yer kadar olan bir cennete davet ettiğin bîr mektup yaz­dın. Peki ateş nerede? Bunun üzerine Rasûlullalı (sav) şöyle buyurdu: "Sub-hanallah. Peki, gündüz geldiği vakit gece nerede?”[135]

İgte bu delile benzer bir delili, Hz. Ömer de yahudilere karşı getirmiştir, Onlar, Hz. Ömer'e sizin: "Genişliği göklerle yer arası kadar olaa bir cen­net" şeklindeki sözünüze göre cehennem nerede kalıyor? (Hz. Ömer onla­ra benzer cevabı verince, bu sefer ona): Sen Tevrat'ta bulunana benzer bir cevap verdin, dediler.[136]

Şanı yüce Allah, eni söz konusu etmek suretiyle boyuna dikkat çekmek­tedir. Çünkü boy, çoğunlukla en ve genişlikten daha fazla olur. Eğer boy söz-konusu edilecek olursa, bu enin genişliği miktarına delâlet etmez.

ez-Zührî der ki: Şanı yüce Allah sadece genişliğini nitelendirmektedir. Bo­yunu ise Allah'tan başka hiçbir kimse bilmez. Bu da yüce Allah'ın şu buyru­ğuna benzemektedir: "Astarları kaim ipekten yaygılara dayanmış haldedir­ler" (er-Rahmân, 55/54). Şanı yüce Allah astarı, bilinen en güzel süs kuma­şı ile nitelendirmektedir. Çünkü bilindiği gibi elbiselerin yüzleri her zaman İçin astarlardan daha güzel ve daha sağlam olur.

Araplar da: Enli ülke ve enli düzlük" derken, ge­niş ülke ve geniş düzlük demek isterler. Şair de der ki:

"Genişliğine rağmen Allah'ın ülkesi,

Takib edilen ve korkan kimse için adeta bir avcının kemendi gibidir."

Kimisi de şöyle demiştir: Burada ifade, Arapların istiâreli kullanımlarına uygun kullanılmıştır. Cennet, alabildiğine geniş ve enli, uçsuz bucaksız ol­duğundan dolayı bunun, gökler ve yerin eni zikredilerek anlatılması güzel düşmüştür. Nitekim bir kimseye: Bu bir denizdir, denildiği gibi, büyük bir canlı varlığa da: Bu bir dağdır, denilebilir. Âyet-i kerime eni sınırlamak kastıy­la zikredilmiş değildir. Yüce Allah bununla, gözümüzle gördüğümüz en ge­niş şeyden daha geniş olduğunu atlatmak istemektedir.

Genel olarak ilim adamları, cennetin mahlûk ve halen mevcut olduğu ka­naatindedir. Çünkü yüce Allah'ın: "O, takva sahipleri için hazırlanmıştır" buyruğu bunu ortaya koymaktadır. Diğer taraftan bu, Buhârî ile Müslim'de ve diğer hadis hitaplarında yer alan İsrâ hadisi ile diğer hadislerin açık nass ile ifade ettiği bir gerçektir. Mu'tezile ise, cennet ile cehennemin halihazır­da yaratılmamış olduğu görüşündedirler. Onlara göre yüce Allah, gökleri ve yeri katlayıp dürdükten sonra dilediği yerde cennet ve cehennemi yaratacak­tır. Çünkü bunlar, mükâfat ve ceza ile amellerin karşılıklarının görüleceği bi­rer yurttur. Dolayısıyle bu ikisi de amellerin karşılığının verileceği bir zaman­da ve tekliften sonra yaratılacaklardır. Tâ ki, teklif yurdu ile amellerin kar­şılığının verileceği yurtlar, âhirette bir arada bulunmadığı gibi, dünyada da bu iki yurt bir arada bulunmasın.

İbn Fûrek der ki: Kıyamet gününde cennet artırılıp büyütülür, İbn Atiy-ye der ki; Bu ifadede cennet henüz yaratılmamış diyen Münzir b. Said ve di­ğerlerinin delil diye tutunacakları bir taraf vardır. Yine İbn Atiyye der ki: İbn Fûrek'in: "Ona ilave edilir, arttırılır" şeklindeki ifadesi halen mevcut olan bir şeye işarettir. Şu kadar var ki, bu yapılacak ilave hususundaki kanaatini haklı gösterecek ve kesinleştirecek bir dayanağa ihtiyacı vardır.

Derim ki: îbn Atiyye -Allah ondan razı olsun- bu sözlerinde doğruyu söy­lemiştir. Eğer, yedi gök ile yedi arz Kürsî'ye nisbetle yerin geniş bir düzlü­ğüne bırakılmış bir kaç dirhem gibi ise, Kürsî de Arşa nisbetle geniş bir yer düzlüğünde bırakılmış bir halka gibi ise, şu anda cennet, âhirettekı şekli üze­redir. Ve eni göklerle yerin eni gibidir. Zira Arş, Müslim'in Sahihinde de va-rid olduğu üzere[137] cennetin tavanıdır. Bilindiği gibi tavan, hem altındakile-ri ihtiva eder, hem de onlardan da fazladır. Bütün yaratıklar Arş'a nisbetle bir halkayı andırdığına göre, onun enini ve boyunu kudreti sonsuz, egemenlik alanının genişliği nihayetsiz ve O'nun yaratıcısı Allah'tan başka kim takdir ede­bilir kil O, her şeyden yüce ve her türlü eksiklikten münezzeh olandır. [138]

134. Onlar ki bollukta ve darlıkta infak ederler, öfkelerini yener-ler, insanları bağışlarlar. Allah iyilik edenleri sever.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı dört başlık halinde sunacağız:

1. İnfak Edenler:

Yüce Allah'ın: "Onlar ki... infak ederler" buyruğunda dile getirilen bu husus, kendileri için cennetin hazırlanmış olduğu takva sahiplerinin nltelik-lerindendir. Âyetin zahirinden, yapılması teşvik olunan şeyleri yapmaktan ötü­rü övgü ihtiva ettiği anlaşılmaktadır.

"Bollukta" yani, kolay zamanlarda "ve darlıkta" zor zamanlarda * İnfak ederler." Bu açıklamayı İbn Abbas, el-Kelbî ve Mukatîl yapmıştır.

Ubeyd b. Umeyr ile ed-Dahlıâk da şöyle demektedir: Serrâ ve Darrâ, bol­luk ve darlık zamanlan demektir. Sağlık ve hastalık halleri diye de açıklan­mıştır. Serrâ hayatta iken, Darrâ ise ölümden sonra vasiyyet etmek suretiy­le intak etmek, diye de açıklanmıştır.

Serrânın düğün ve ziyafetler, Darrâ'nın da musibet ve matemler zamanın­daki infaka işaret olduğu söylendiği gibi, Serrâ'nın sizi sevindiren harcama -çocuklara ve yakınlara harcama gibi-, Darrânin ise düşmanlara (karşı) ya­pılan harcamalar olduğu da söylenmiştir. Serrâ'nın kişinin ziyafet verdiği ve hediye olarak bağışladığı şeyler, Darrâ'nm ise kişinin darlıktaki kimselere har­cayıp onlara verdiği sadakalar olduğu da söylenmiştir.

Derim ki: Âyet-i kerime, bütün hayırlı intakları kapsamaktadır.

Daha sonra yüce Allah: "Öfkelerini yenerler" diye buyurmaktadır ki, bu da bir sonraki başlığın konusunu teşkil etmektedir[139]

2. Öfkenin Yenilmesi:

Öfkenin yenilmesi, onun tekrar içe döndürülmesi demektir. tabiri, kişinin öfkesini yutup ses çıkarmaması, düşmanına bunun gereğini ya­pabilecek gücü bulmakla birlikte, öfkesini açığa vurmaması demektir, Su ka­bını doldurup ağzını kapatmayı anlatmak üzere; denilir. Su­yun aktığı yerin kendisiyle kapatıldığı şeye de; (i-Ui-ÖO denilir. Kırba ve tu­lumun ağzının kendisi ile kapatıldığı, köseleden ince uzun kesilmiş bağa, (pÜifll) denilmesi de buradan gelmektedir. ise, geviş geti­ren devenin ağzındakini tekrar karnına geri göndermesi halini anlatmak için kullanılır. Gevişini ağzına çıkarmadan önce içinde tutmasına da ( jJaS1) de­nildiği de olur. Bu açıklamaları ez-Zeccâc nakletmiştir. O bakımdan, deve ve dişi deve ağızlarına gevişi getirmedikleri zaman da bu Fiil kullanılır. Çoba­nın şu beyiti de bu kabildendir:

"Hakîl (denilen yerde veya bitkiyi) ottadıklan yer olan Zulebârik'ten Gevişlerini içlerinde saklı tuttuktan sonra yayıldılar,"

Şöyle de denilmiştir: Bu hayvanlar, korkup yoruldukları vakitlerde geviş getirmeyip içlerinde tutarlar BahUeli A'şâ da, hızlı bir şekilde deve kesen bir adamı ve kendisinden korkan develeri vasl'etmek üzere şöyle demiştir:

"Olgunlaşmış develer dahi onu gördüğü, vakit, gevişlerim içlerinde

yutarlar O kadar ki, o gevişleri içlerinde paramparça olur."

Gam ve kederle dolu bir kişiye; denmesi de buradan gelmektedir. Kur'ân-ı Kerîm'de başka yerlerde (bu kelime) şöylece kullanıl­mıştır:

kederinden gözüne ak düştü. Artık O, (kederini) bütünüyle yutmakta idi" (Yûsuf, 12/84); Yüzü kapkara kesilir ve kendisi pek öfkelenir* i en-Nahl, 16/58);

Hani o kederli olduğu halde dua etmişti" (el-Kalem, 68/48).

Gayz, gazabın aslını teşkil eder. Çoğunlukla bunlar bir arada bulunurlar. Fakat aralarında bir fark vardır. Çünkü, gayz'ın etkisi organlar üzerinde gö­rülmez. Gazab ise böyle değildir. Herhangi bir fiil ile birlikte onun etkisi mut­laka organlar üzerinde ortaya çıkar. İşte bundan dolayı gazab, şanı yüce Al­lah'a İzafe edilmiştir. Zira gazab, şanı yüce Allah'ın kendilerine gazab olu­nanlara fiillerinden ibarettir. Bazıları da gayz'ı gazab ile tefsir etmişlerdir ki, pek iyi bir açıklama değildir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır. [140]

3. İnsanları Affetmek:

Yüce Allah'ın: "İnsanları bağışlarlar" buyruğunda geçen insanlan affet­mek (bağışlamak), -insanın hakkının bulunduğu ve affetmesinin caiz olduğu hallerde- çeşitli hayır türlerinden daha üstündür. Her hangi bir cezayı haket-mekle birlikte bu ceza kendisine verilmeyen her kişi affedilmiş demektir.

"İnsanlar" buyruğunun anlamı hakkında da farklı görüşler vardır. Ebu'l-Âliye, el-Kelbî ve ez-Zeccâc, "İnsanları bağışlarlar" buyruğu ile kölelerinin bağışlanmasının kastedildiğini söylemişlerdir. îbn Atiyye der ki: Bu bir örnek olmak üzere güzel bir şeydir. Çünkü, köleler hizmet eden insanlardır. Ve köleler çokça hata ederler. Onlara da güç yetirmek kolay bir iştir. Onlara rahat­lıkla ceza verilebilir. İşte bundan dolayı bu buyruğu tefsir edenler, buna bu­nu örnek vermişlerdir. Meymûn b. Mehrân'dan rivayet edildiğine görev bir-gün cariyesi, içinde sıcak yemek bulunan bir kab getirir. Yanında da misa­firleri vardı. Bu cariye'nin ayağı birşeye takıldı ve yemeği Meymûn'un üze­rine döktü. Meymûn onu vurmak isteyince cariye: Efendim sen yüce Allah'ın: "Öfkelerini yenerler* buyruğunun gereğini yerine gelir. O: Getirdim deyin­ce, bu sefer; Ondan sonra gelen: "İnsanları bağışlarlar" buyruğunun gere­ğini yerine getir, dedi. Meymûn yine: Seni affettim deyince, bu sefer cariye: "Allah iyilik edenleri sever * buyruğunu okudu. Meymûn: Ben de sana iyi­lik ediyorum. Allah rızası için hürsün, deyiverdi. Benzeri bir olay, el-Ahnef b. Kays'dan da rivayet edilmiştir. Zeyd b. Eşlem de şöyle açıklamıştır: "İn-sanlarn bağışlarlar." Onların zulümlerini ve onların kötülüklerini affederler, demektir. Bu da genel bir açıklama olup, âyetin zahirinden anlaşılan budur.

Mukatil b. Hayyân bu âyet-i kerime hakkında şunları söylemektedir: Bi­ze ulaştığına göre, Rasûiullah (say) bu buyruk ile ilgili olarak şöyle buyur­muştur: "Şüphesiz ki bunlar, -Allah'ın koruduğu kimseler müstesna- ümme­timin arasında pek azdır. Halbuki geçmiş ümmetlerde böyleler! pek çoktu. [141]

Şanı yüce Allah, böylelikle kızgınlık esnasında bağışlayan kimseleri öv-gü ile zikredip: "Ve onlar kızdıkları zaman bağışlayanlardır" (eş-Şûrâ, 42/37) dîye buyurmaktadır. Öfkelerini yenen kimseleri de "insanları bağış­larlar" buyruğu ile övmektedir. Ayrıca bu hususta iyilik yapanları sevdiğini de bildirmektedir.

Öfkeyi yenmek, insanları affetmek, kızgınlık esnasında kişinin kendisine hakim olması hakkında birtakım hadis-i şerifler varid olmuştur. Şüphesiz ki bu, en büyük ibadetlerden ve nefse karşı cilıad türündendir. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Güçlü kuvvetli kimse, herkesin sırtını yere getiren kim­se değildir. Fakat asıl güçlü ve kuvvetli kişi, kızgınlık anında kendisine ha­kim olandır, " [142] Yine Peygamber (sav) şöyle buyurmaktadır: "Kulun, yuttuklan arasında Allah uğrunda yuttuğu bir yudum öfkeden daha büyük ecri bulu­nan ve kul için ondan daha hayırlı olan hiçbirşey yoktur." [143] Enes'in de ri­vayetine göre bîr adam; Ey Allah'ın Rasûlü, herşeyden en çetin olan şey ne­dir? diye sorunca, Hz. Peygamber; "Allah'ın gazabıdır" diye buyurmuş; adam: Peki Allah'ın gazabından koruyan nedir? diye sorunca, Hz. Peygam­ber ona: "Kızma!" diye emir vermiştir.[144]

el-Ircî der ki:

"Öfkelendiğin zaman vakur ol ve yut Öfkeni

Ne söylediğini basiretle görür ve işitirsin

Kendisi sebebiyle yüce İlâhımızın senden razı olup seni yükseltecek olan

Bir anlık sabra kendini mecbur etmen, şeref olarak sana yeter,"

Urve b. ez-Zübeyr de affetmek hakkında şöyle demiştir:

"Şan ve şerefe ulaşamaz bazı topluluklar, üstün şerefli olsalar dahi Kendileri zelil kılınmadıkça bir takım kimselere karşı aziz olsalar dahi Ve onlara hakaret edilmedikçe renklerin parıldar olduğunu görürsün Ancak onların hu affedişleri zilletten dolayı bir affetmek değil ikramdan

dolayı bir affetmek olmalıdır."

Ebû Dâvûd ile Ebû İsa et-Tirmizî'nin, Sehl b. Muâz b. Enes el-Cühenî'den, onun babasından rivayete göre Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur: "Her kim gereğini yerine getirebilecek gücü bulmakla birlikte bir öfkeyi yutacak olur­sa, Kıyamet günü Allah herkesin gözü önünde onu çağırır ve dilediği huri­lerden seçmekte muhayyer bırakır." (Tirmizî) dedi ki: Bu hasen, garip bir ha­distir."[145]

Enes b. Malik de Peygamber (sav)'dan şöyle buyurduğunu rivayet etmek­tedir: "Kıyamet günü olunca, bîr münadi şöyle seslenir: Ecrini vermek Allah'a ait olan kimseler cennete girsin. Şöyle denilir: Ecrini vermek Allah'a ait olan kimlerdir? Bu sefer, insanları affedenler kalkarlar ve hesapsız olarak cen­nete giderler." Bunu da el-Maverdî zikretmektedir.[146]

Îbnü'l-Mubârek der ki: Ben, Mansur'un yanında oturuyordum, Bir adamın öldürülmesini emretti. Ey mü'minlerin emiri dedim. Rasûlullah (.say) şöyle bu­yurmuştur: "Kıyamet günü oldu mu, bir münadi aziz ve celil olan Allah'ın hu­zurunda şöylece seslenir: Her kimin Allah nezdinde karşılığını alacağı bir lü­tuf ve ikramı varsa, haydi öne çıksın. Bu sefer bir günahı affedenden başka kimse Öne çıkmaz." Bunun üzerine serbest bırakılmasını emretti. [147]

4- Allak, İyilik Edenleri Sever;

Yüce Allah'ın: "Allah iyilik edenleri sever" buyruğu; Allah onların iyilik­lerine karşılık onları mükâfatlandırır, demektir. Serî es-Sekatî der ki: İhsan (iyi­lik) imkân vaktinde iyilik yapmanda. Çünkü her zaman ihsan yapmak imkâ­nını bulamazsın. Şair de şöyle demiştir:

"Gücün yettiği vakit bir hayır İşlemekte çabuk tut elini Çünkü sen her zaman güç yetirebilecek değilsin."

Ebu'l-Abbas el-Cummânî de şu beyitlerinde ne güzel söylemiştir:

"Her vakit ve her zamanda mümkün olmaz

İyilik yapabilme fırsatları doğmaz

Böyle bir fırsat ve imkân doğdu mu, çabuk tut elini, koş iyiliğe

Bir gün imkân bulamayacaksın korkusuyla."

Bakara Sûresi'nde (2/58. âyet, 9- başlıkta) muhsin ve ihsan'a dair açıkla­malar geçmiş bulunduğundan bunları tekrarlamanın bir anlamı yoktur. [148]

135. Ve onlar ki, çirkin bir iş yaptıklarında yahut kendilerine zul­mettiklerinde Allah'ı anarlar ve hemen günahlarının bağışlan­masını dilerler. Zaten günahları Allah'tan başka kini bağışlar ki? Ve onlar, yaptıklarında bile bile ısrar da etmezler.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı yedi başlık halinde sunacağız:

1. Âyetin Nüzul Sebebi:

Yüce Allah: "Ve onlar ki, çirkin bir iş yaptıklarında yahut kendilerine zulmettiklerinde..." buyruğuyla bir önceki âyette sözü eden kesimden da­ha aşağıda bir başka kesimi sözkonusu etmekte ve rahmet ve lütfuyla bun­ları da onlara katmaktadır. Burada sözü edilenler, tevbe eden kimselerdir.

tbn Abbas, Atâ yoluyla gelen rivayetinde şöyle demektedir: Bu âyet-i keri­me -Ebû Mukbil künyeü- hurmacı Nebhân hakkında nazil olmuştur. Ona, gü­zelce bir kadın gelmiş, o kadına hurma satmıştı. Kadını alıp kucaklamış, öp­müştü. Fakat yaptığına pişman olup, Peygamber (sav)'m huzuruna gitmiş, du­rumu ona anlatınca, bu âyet-î kerime nazil olmuştu.

Ebû Dâvûd et-Tayâlisî de Müsned'inde, Ali b. Ebi Talib (r.a )'dan şöyle de­diğini nakletmektedir: Bana Ebu Bekir anlattı. -Ki, Ebu Bekir doğru söylemiş­tir- Rasûlullalı (sav) şöyle buyurdu: "Bir kul, bir günah işledikten sonra, ab-dest alır, iki rekat namaz kılar, sonra da Allah'tan mağfiret dileyecek olursa, mutlaka Allah ona mağfiret buyurur. Daha sonra şu: "Ve onlar ki, çirkin bir iş yaptıklarında veya kendilerine zulmettiklerinde Allah'ı anarlar ve he­men günahlarının bağışlanmasını dilerler" âyeti ile diğer âyeti yani "Kim bir kötülük yapar yahut kendisine zulmeder de..." (en-Nisâ, 4/110) âyetini okudu. Bu hadisi Tirmizî de rivayet etmiş ve: Hasen bir hadistir demiştir.[149]

Bu, umumî bir buyruktur. Âyeti kerime, kimi zaman özel bir sebep do­layısıyla nazil olur, sonra da bu işi yapanı, yahut ondan fazlasını yapanı da kapsayabilir.

Şöyle de denilmiştir: Bu âyet-i kerime, bir gazaya gitmek üzere çîkan bir Sakifli'nin ensardan bir arkadaşım aile halkına bakmak üzere görevlendirme­si üzerine nazil olmuştur. Ensardan bıraktığı bu kişi, bu hususta Sakifliye ha­nımının üzerine hücum etmek suretiyle ihanet etmişti. Kadın kendisini .savu­nurken elini öpmüş ancak, bu yaptığına da pişman olunca, pişmanlık duyup tevbe ederek insanlardan kaçıp (dağlarda) dolaşmaya koyuldu. Sakifli kişi evi­ne dönünce, hanımı ona arkadaşının yaptığını bildirdi. O da arkadaşını ara­maya çıktı. Nihayet adamı alıp Ebu Bekir ve Ömer'in yanına onların nezdin-de bir kurtuluş bulur ümidiyle götürdü. Ebu Bekir'le Ömer, o kişiyi azarla­dılar. Daha sonra Peygamber (sav)'m yanına gidip ona arkadaşının yaptığı­nı haber vermesi üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu. Ancak, naklettiğimiz hadis-i şerif dolayısıyla âyetin umumî olması daha uygundur.

İbn Mes'ud'dan rivayet edildiğine göre, ashab-ı kiram: Ey Allah'ın Rasûlü demişler, îsrailoğulları Allah katında bizden daha üstün idiler. Çünkü onlar­dan günah işleyen bir kimsenin bu günahı sabahleyin evinin kapısı üzerin­de yazılı olduğu görülürdü. Bir rivayette ise, o günahının kefTareti evinin eşi­ği üzerinde yazılı bulunurdu: Burnunu kes, kulağını kopar, şu işi yap gİbL Yüce Allah da bu âyet-i kerimeyi İsrail oğullarına yapılan bu uygulamanın ye­rine bir bedel, bir genişlik ve bir rahmet olmak üzere indirdi. Yine rivayet olunduğuna göre İblis, bu âyet-i kerime nazil olunca ağlamış.

Çirkin iş (:el-Fâhişe), her masiyet hakkında kullanılır. Bununla birlikte özel olarak zina hakkında çokça kullanılmıştır. O kadar ki, Cabir b. Abdullah ve es-Süddî bu âyet-i kerimedeki bu kelimeyi "zina" diye tefstr etmişlerdir.

"Yahut kendilerine zulmettiklerinde" buyruğundaki "yahut" anlamını ve­ren "ev"\n, "ve" anlamında olduğu söylenmiştir, maksat ise kebâirden aşağı olan küçük günahlardır.

"Allah'ı anarlar." Yani, onun cezasından korkmayı ve O'rtdan hayayı ha­tırlarlar ed-Dahhâk: Allah'ın huzurunda o en büyük sunuluşu hatırlarlar dİ-ye açıklamıştır,

Bunun, kendi kendilerine Allah'ın bunu kendilerinden soracağım düşünürler, anlamına geldiği de söylenmiştir ki, bu açıklamayı el-Kelbî ve Muka-til yapmıştır. Yine MukatU'den nakledildiğine göre: Onlar, günah işledikle­rinde dilleriyle Allah'ı hatırlarlar, demektir.

"Ve hemen günahlarının bağışlanmasını dilerler." Günahları dolayısıy­la bağışlanma isterler. Bu anlamı, yahut bu lafzı ihtiva eden her bir dua is­tiğfardır.

Bu sûrenin baş taraflarında (3/16-17. âyetlerin tefsirinde) seyyidü'l-istiğ-fâr (istiğfâr'ın başı, en üstünü) geçmiş ve onun vaktinin seher vakitleri oldu­ğu belirtilmiştir. İstiğfar büyük bir iştir. Sevabı da büyüktür. O kadar ki, Tir-mizî, Peygamber (sav.)'dan şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: "Her kim: Kendisinden başka hiçbir ilâh olmayan, Hay ve Kayyûm olan Allah'tan mağfiret dilerim ve O'na tev-be ederim, diyecek olursa, o, savaştan kaçmış olsa dahi günahları bağışla­nır.[150]

Mekhûl de Ebû Hureyre'den şöyle dediğini rivayet eder: Ben Rasûlullah (sav)'dan daha çok istiğfar ederek mağfiret dileyen bir kimse görmedim. Mek­hûl de der ki: Ben de Ebû Hureyre'den daha çok istiğfar edip bağışlanma di­leyen kimse görmedim. Mekhûl'ün kendisi de çokça istiğfar edip bağışlan­ma dileyen bir kimse idi.

İlim aclamlanmız derler ki: Asıl istenen istiğfar, günah üzere ısrann düğüm­lerini çözen ve manası kalpte yer eden istiğfardır. Yoksa dil ile söylenen ba­ğışlanma dileği değildir. Diliyle "estağfurullah" demekle birlikte, kalbiyle masiyetî üzere ısrar edenin istiğfarı ise, ayrıca bir istiğfarı gerektirmektedir. Ve onun işlediği küçük günahı da büyük günahlara katılır. Hasan-ı Basrî'den şöyle dediği rivayet edilmektedir: Bizim istiğfarımızın da ayrıca istiğfara ihtiyacı vardır. Derim ki: O, bunu kendi dönemi hakkında söylemektedir. Ya bizim bu zamanımızda alay edercesine, hafife alırcasına günahından ötürü Allah'tan bağışlanma dilediği iddiasıyla teşbihini elinde tuttuğu halde günah­tan vazgeçmemek kararlılığında ve zulme abanmış haliyle İnsanların görül­düğü şu bizim zamanımız hakkında ne denilir! Kur:ân-ı Kerîm'de ise: "Allah'ın âyetlerini alaya a^maym* (el-Bakara, 2/231.) diye buyurulmaktadır ki, buna dair açıklamalar daha önceden (.2/67 ile 231- âyetlerin tefsirinde) geçmiş bu­lunmaktadır. [151]

2. Günahları Bağışlayan Yalnız Allah'tır:

Yüce Allah'ın: "Zaten günahları Allah'tan başka kim bağışlar ki?" buy­ruğu, masiyeti bağışlayıp, onun cezasını ortadan kaldıran Allah'tan başka kim­se yoktur demektir.

"Ve onlar, yaptıklarında bile bile ısrar da etmezler." Yani, yaptıkları (hata­lar) üzere sebat etmez ve kararlı olmazlar. Mücahid der ki: Bunu devam et­tirip gitmezler, demektir. Ma'bed b. Subaylı da der ki: Ali (r.a) yanında oldu­ğu halde Osman (r.a)'ın arkasında namaz kıldım. Bize dönüp şöyle dedi: Ben abdestsiz namaz kıldım. Daha sonra gidip abdest aldı ve namaz kıldı.

"Ve onlar yaptıklarında bile bile ısrar da etmezler" buyruğunda sözü ge­çen ısrar, kalp ile bir işi yapmaya karar vermek ve onu işlemeyi terk etme­mektir. Dinarların üzerini bağladı, ifadesi de buradan gelmek­tedir. eİ-Hutay'a da atlan vasfederek şöyle demektedir:

"Yavaşlamış atların arkalarından kamçılarla gittiklerinde (koşmalarında)

sebat gösteren o atların tersleri kurur, Yapışır birbirine ve siyaha çalan bir renk alır."

Katade der ki: Israr, masiyetler üzerinde sebat göstermek demektir. Nite­kim şair şöyle demektedir:

"Dar yollarının sakladıklarını geceleyin ısrarla işler Kalbiyle (günaha) ıarar edip aldatan her kişinin vay haline!"

Sehl b. Abdullah der ki: Cahil ölüdür. Unutkan ise uykudadır. Asi sarhoş­tur, günahı üzere ısrar eden helak olmuştun Israr etmek, sonraya ertelemek­tir. Sonraya ertelemek, yarın tevbe ederim demektir. Bu da nefsin bir iddi­asıdır. Hem yarına kendisi malik değilken yarın nasıl tevbe edebilir?

SehPden başkaları da şöyle demiştir: İsrar, tevbe etmemeye niyet etmek­tir. Eğer samimi bir şekilde tevbe etmeyi niyet- edecek olursa, o ısrar eden bir kişi olmaktan çıkar.

Ancak, Sehl'in görüşü daha güzeldir. Peygamber (sav)'dan da: "(Günaha) ısrar ile birlikte tevbe olmaz" buyurduğu rivayet edilmiştir.[152]

3. Kur’ân Üzerinde Tefekkürün Tevbe Etmekteki ve Günahlardan Kaçınmaktaki Rolü:

İlim adamlarımız der ki; Kişiyi tevbeye ve günahlar üzerinde ısrardan vaz­geçmeye iten, aziz ve gaffar olan Allah'ın Kitab'ı, şanı yüce Rabbimizin sö­zünü ettiği cennetin niteliklerine ve itaatkârlara vadettiklerine dair açıklamalan, cehennem azabı ile isyankârlara yaptığı tehditleri üzerinde devamlı düşünmektir. Bir kişi, bu şekilde tefekkürünü sürdürür ve Allah'tan korkma­sı ve nimetlerini umması güç kazanıncaya kadar devam ettirirse, yüce Allah'a nimetini umarak, azabından korkarak dua eder. Allah'ın nimetlerini umup, azabından korumak ise, korku ve ümidin bir semeresidir. Kişi, bunun saye­sinde Allah'ın cezasından korkar, Onun mükâfatını umar. Doğruya ulaşmak başarısını ihsan eden ise şanı yüce Allah'tır.

Şöyle de denilmiştir: Kişiyi tevbeye ve günahlardan vazgeçmeye iten, gü­nahların -öldürücü zehirler olmalarından ötürü- çirkinliklerine ve zararları­na Allah'ın mutluluğa iletmek istediği kimseye ilâhî bir yolla dikkatini çek­mesidir.

Derim ki: Bu, sadece lafızda bir ayrılıktır. Anlam itibariyle (öncekinden) bir farklılık ihtiva etmiyor. Çünkü insan, ancak yüce Allah'ın insanın dikka­tini çekip uyarması sonucunda Allah'ın vaidleri ve tehditleri üzerinde tefek­kür eder. Kul, yüce Allah'ın başarı ihsan etmesi sonucunda kendi nefsine ba­kıp işlemiş olduğu günahlarla ve hatalarla dolup taştığını fark edip, bundan dolayı da kusurlarına pişmanlık duyarak, şanı yüce Allah'ın cezasından kor­karak, geçmişte yaptıklarının benzerini terke koyulacak olursa, ancak ona: "Tevbe eden kimse" demek mümkündür. Eğer bu şekilde olmayacak olursa, artık bu, masiyet üzerinde ısrar eden ve helak oluşun sebeplerini terketme-yen bir kimse olur. Seni b. Abdullah der ki: Tevbe edenin alâmeti, işlemiş ol­duğu günahından dolayı, -Tebûk Gazası'nda geriye kalan üç kişi gibi (Bk. et-Tevbe, 9/118)- yiyecek ve içecekten kesilmesidir. [153]

4- Allah'ın Bağışlayıcılığı;

Yüce Allah'ın: "Ve onlar, yaptıklarında bile bile ısrar da etmezler" buy­ruğu ile ilgili çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Bunun, yani onlar, günahla­rını hatırlayıp onlardan tevbe ederler anlamına geldiği söylenmiştir, en-Nehhâs, bu güzel bir görüştür demektedir.

"Onlar bile bile..." buyruğunun, Benim günah işlemeyi cezalandıracağımı ısrarla bile bile... anlamına geldiği de söylenmiştir.

Abdullah b. Ubeyd b. Umeyr der ki: Onlar, eğer tevbe ettikleri takdirde, Allah'ın çla tevbelerini kabul edeceğini bilirler, demektir. Yine: Onlar, günah­larından dolayı mağfiret dileyecek olursa, günahlarının bağışla nacağım bi­lirler anlamındadEr, diye de açıklanmıştır. Bir başka açıklamaya göre de, on­lar, Benim kendilerine neleri haram kıldığımı bile bile yapmazlar. Bu açık­lamayı da İbn İshâk yapmıştır. İbn Abbas, el-Hasen, Mukatii ve el-Kelbî der­ler ki: Onlar, günah üzerinde ısrarın zararlı, onu terk etmenin, o günahı sür­dürmekten daha hayırlı olduğunu bilirler (ve bundan dolayı da günahtan vaz­geçerler). el-Hasen b. el-Fadl da der ki: Onlar, günahları bağışlayan bir

Rabblerinin bulunduğunu bilirler.

Derim ki: el-Hasen b. el-Fadl bu açıklamayı, Ebu Hureyre (ra)'ın rivayet ettiği şu hadisten almıştır Peygamber (sav) aziz ve celil olan Rabbinin şu buy­ruğunu bize aktarmıştır: "Kul, bir günah işler ve: Allah'ım günahımı mağfiret buyur derse, şanı yüce ve mübarek olan (Allah) da şöyle buyurur; Kulum bir günah işledi ve o, günahı bağışlayan ve günah dolayısıyla sorumlu tutan bir Rabbinin bulunduğunu bildi. Sonra bir daha günah işleyip de tekrar: Rabbim, bana günahımı bağışla, diyecek olursa -yine benzeri sözleri iki defa daha tek­rarlayıp- sonunda şöyle buyurur: İstediğini işle, Ben sana günahını bağış­ladım." Bu hadisi Müslim rivayet etmiştir.[154]

Bu buyrukta, tekrar günaha dönmek suretiyle tevbenin bozulmasından sonra yapılan tevbenin sahih oluşuna bir delil vardır. Çünkü, birinci tevbe bir itaatti. Bu ise geçip gitmiş ve sıhhatli bir şekilde gerçekleşmiştir. Kul, ikin­ci bir günahı işledikten sonra bir daha yeni bir tevbeye muhtaçtır. Günaha dönmek, her ne kadar onu ilk işlemekten daha çirkin ise de bu böyledir. Çün­kü, günahı tekrarlamakla günaha bir de tevbesini bozmayı ilave etmiş olur. O halde tekrar revbeye dönmek ilk tevbeden daha iyidir. Eira kul, böylelik­le kerim olan ve kendisinden başka günahları bağışlayacak kimsenin bulun­madığı O yüce zatın kapısına ısrarla gitmeyi ilave etmiş olur.

Hadis-i şerifin sonunda yer alan: "Dilediğini yap" ifadesi, konuyla ilgili açıklayıcı görüşlerin birisine göre, ikram ve lütufkârlık anlamında bir emir­dir. Dolayısıyla bu, yüce Allah'ın: "Oraya esenlikle giriniz" (el-Hicr, 15/46) buyruğu kabilindendir. Hadisin sonundaki ifadeler, muhatabın geçmişte iş­lemiş olduğu günahlarının bağışlanmış olduğunu ve şanı yüce Allah'ın izniy­le de gelecekte yapacağı iğlerinde de Allah tarafından korunmuş olacağını haber vermektedir. -Bu âyet-i kerimeyle bu hadis-i şerif, günahı itiraf edip günahtan dolayı Allah'tan bağışlanma dilenmenin çok büyük faydalar sağ­ladığına delil teşkil etmektedir. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Şüphesiz ki kul, günahını itiraf edip de sonra yüce Allah'a tevbe edecek olursa, Allah da onun tevbesini kabul buyurur." Bu hadisi Buhârî ve Müslim Sahihlerin­de rivayet etmişlerdir.[155]

Bîr şair de şöyle demektedir:

"Yiğit affedilme hakkını kazanır itiraf ederse Yapıp işlediği günahlarını."

Bir başka şair de şöyle demektedir:

"İtiraf et günahını, sonra affedilmesini dile Çünkü günahı inkâr şeklindeki inkâr, iki günahtır."

Müslim'in Sahih'inde de Ebu Hureyre'in şöyle dediği rivayet edilmektedir. Rasûlullah (sav) buyurdu ki; "Nefsim elinde olana yemin ederim ki, eğer gü­nah işlemeyecek olursanız, Allah sizi yok eder; (sizin yerinize) günah işleyip mağfiret dileyecek ve (Allah'ın da.) kendilerine mağfiret edeceği bir toplum getirir."

İşte "el-Kitabu'l-Esnâ fi Şerh-i Esmaillahi'l-Hüsnâ" adlı eserimizde de açıklamış olduğumuz gibi» şanı yüce Allah'ın Gaffar ve Tevvâb isimlerinin an­lamlan budur. [156]

5. Çeşitli Günahlardan Tevbe Şekli:

Tevbesi yapılan günahlar, ya küfür ve inkârdır yahut başka günahlardır. Kâfirin tevbesi, geçmişteki küfür ve İnkârına pişmanlık duymakla birlikte iman etmesidir. Yalnızca iman etmek, tevbenîn kendisi değildir.

Küfrün dışındaki günahlar ise ya yüce Allah'ın bir hakkıdır, ya ondan baş­kalarının bîr hakkıdır. Yüce Allah'ın hakkından tevbe için günahı terketmek yeterlidir. Şu kadar var ki, bir takım günahlardan tevbe hususunda yalnızca o günahı terk etmeyi şeriat yeterli görmemiştir. Aksine, kimi günahlardan tev-beye -namaz ve oruçta olduğu gibi- ancak kaza etmeyi, kimisinde de yemin, zihar ve benzeri keffaretlerde olduğu gibi keffarette bulunmayı da ilave et­miştir.

İnsanların haklarıyla ilgili günahlardan tevbeye gelince, bu hakların sahiplerine ulaştırılması kaçınılmazdır. Eğer, bu hak sahipleri bulunamaya­cak olursa, onlar adına bu hakları sadaka olarak verilir. Fakirliği dolayısıy­la üzerindeki haktan kurtulabilme imkânını bulamayan bir kimsenin de Al­lah tarafından affedilmesi umulur; O'nun lütfü zaten çok yaygındır. Çünkü O, nice nice hak ve mükellefiyetleri sahipleri adına kendisi yerine getirmiş ve nice nice günahları hasenata dönüştürmüştür, İleride (el-Furkan, 25/70. âyetin tefsirinde) bu hususa dair daha geniş açıklamalar gelecektir. [157]

6.  Günahını Hatırlamayan ve Bilmeyen Kimsenin Tevbe Etmesi:

Kişi, günahını hatırlamıyor ve bilmiyor ise, muayyen olarak o günahtan tev­be etme yükümlülüğü yoktur. Bununla birlikte bir günah işlediğini hatır-

U) Müslim, Tevbe 11 {ayrıca bk. 9, 10); Tirmizİ, Deavâı ?8, Sıfatu'l-Cenne 2; Müsned, I, 289, II, 305, V, 414

Jayacak olursa, ondan dolayı tevbe etmesi gerekir. Hocamız Ebu Muhammed Abdulmu'tî el4skenderânî'nin -Allah ondan razı olsun- naklettiğine göre, pek çok kimse, İmam el-Muhasİbînin (bu husustaki görüşlerini) yanlış yorumlamış­lardır. Bunların yorumuna göre; İmam el-Muhasibî, -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- tür olarak masiyetlerden tevbe etmenin sahih olmayıp genel olarak bütün masiyetlerden pişmanlık duymanın yeterli olmayacağı, bununla birlikte kişinin, azasıyla yapmış olduğu her bir fiilden ve kalbi ile işlemiş olduğu her bir günah­tan muayyen olarak tevbe etmesi kaçınılmaz olduğu görüşündedir. Bunu yanlış anlayanlar, Muhasibimin böyle dediğini kabul ederler.

Oysa onun maksadı böyle değildir. Onun sözlerinden de bu anlaşılmaz. Aksine mükellef, eğer fiillerinin hükmünü bilecek olursa ve neyin masiyet olduğunu bilip masiyet olmayandan ayırdedebilecek olursa, bu kişinin bütün bildiği günahlarından tevbesi sahih olur. Eğer o, geçmişte yapmış ol­duğu fiilin bir masiyet olduğunu bilmiyor ise, ne genel olarak, ne de Özel olarak o günahından dolayı tevbe etmesine imkân yoktur.

Meselâ, bir kimse faiz çeşitlerinden birisini işleyip durmakla birlikte, bunun bir faiz olduğunu bilmiyor ise, şanı yüce Allah'ın: "Ey iman edenler! Allah'tan korkun, faizden arta kalanı da bırakın. Eğer mü'minler iseniz. Şayet böyle yapmazsanız Allah ve Rasâlü tarafından size karşı savaş açıl­dığım 6i/m"Cel-Bakara, 2/278-279) buyruğunu işitince bu tehdit kendisine ağır gelir ve kendisinin faiz almaktan uzak olduğunu zanneder. Ancak şu an­da faizin hakikatini öğrenip de geçmiş günleri üzerinde düşünüp değerlen­dirme yaptığında, daha önceki zamanlarda böyle birşeye çokça bulaştığını öğrenecek olursa, bu kimsenin şu anda bütün bu yaptıklarından pişmanlık duyması sahihtir. Bu işleri yaptığı vakitleri tayin etmek yükümlülüğü yoktur. İşte gıybet, nemime (laf taşıyıcılık) ve buna benzer haram olduklarını bil­mediği diğer bütün günahları işleyen herkesin durumu böyledir.

Kulun, bilgi sahibi olup geçmiş konuşmalarını tetkik edince, genel olarak bunların hepsinden tevbe etmesi, şam yüce Allah'ın hakkına karşı kusurlu davranışından pişmanlık duyması ve zulmettiği kimselerden helallik dileyip de o kimselerin de genel olarak ondaki haklarını gönül hoşluğu ile helal edip haklarından vazgeçmeleri caizdir. Çünkü, böyle bir şey, meçhul olan bir malı hibeye benzer.

Şimdi kulun cimriliğine, hakkını istemeye, tutkunluğuna rağmen durumu {.yani bilinmeyen bağışının kabulü.) sözkonusu olduğuna göre, ya itaatte bu­lunup sebeplerini takdiri lütfeden, küçüğüyle büyüğüyle masiyetleri af­feden kerimler keriminin günahları bağışlaması hakkında ne denir! Yine Ho­camız, -Yüce Allah'ın rahmeti üzerine olsun- der ki: İşte İmam (el-Muhasi-bîVnin maksadı budur. Üzerinçle dikkatle düşünenlerin sözlerinin ifade et­tiği anlamın bu olduğunu görürler. Herhangi bir kimsenin yanlış olarak an-

layıp zannettiği gibi, herbir fiil, hareket ve durak için ayrı ayn ve muayyen olarak pişmanlık duymaya gelince bu, aklen caiz olmakla birlikte Şer1an vukuu sözkonusu olmayan teklif-i mâ lâ yutak (güç yetirilemeyen şeyleri yerine getir­mekle mükellef tutmak) kabilindendir. Bu yanlış anlamaya göre, tevbe ede­cek olanın, içki içerken kaç yudum aldığını, zina ederken kaç defa hareket ettiğini, haram bir işi işlemek için kaç adım attığım da bilmesi gerekir. Oy­sa hiçbir kimsenin buna gücü yetmez ve bu şekilde tafsilatlı olarak hiçbir kim­senin günahından tevbe etmesi beklenemez. İleride Nisa Sûresi'nde ve baş­ka yerlerde (en-Nisâ, 4/17-18; Tâ-Hâ, 23/82, âyet...) tevbenîn şartlan ve tevbenin hükümlerine dair daha geniş açıklamalar, yüce Allah'ın izniyle-gelecektir. [158]

7. Kişinin Kalbi Kararlarından Sorumluluk Derecesi:

Yüce Allah'ın: " ısrar da etmezler™ buyruğunda sünnetin kılıcı, ümmetin lisanı, Kadı Ebu Bekr b. eL-Tayyib'in söylemiş olduğu; İnsan kalbinde yap­mak üzere kararlaştırıp kendisini hazırladığı ve azmetmiş olduğu masiyetler-den sorumlu tululur, şeklindeki görüşünün lehine açık bir belge ve kafi bir delil vardır.

Derim ki: Kur'ân-ı Kerimde yüce Allah şöyle buyurmaktadır: aKim ora­da zulme meyletmeyi ve ilhadı isterse Biz ona acıklı azapdan tattırırız" (el-Hac, 22/25) bir başka yerde de: "Sonunda (o bahçeleri) kapkara kesiliver­di" (el-Kalem, 68/20.) buyruğu ile de bahçe sahiplerinin kararları sebebiyle fiilen onu uygulamaya koymadan cezalandırıldıkları beliitilmektedû ki, ileride buna dair açıklamalar da gelecektir. Buhârî'deki hadise göre de Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "İki müslüman kılıçlarıyla karşı karşıya gele­cek olurlarsa, katil de maktul de cehennemdedir" Ashâb: Ey Allah'ın Rasûlü, katili anladık. Maktul ne diye? diye sorunca, Hz. Peygamber şu cevabı ver­di: "Çünkü o da arkadaşını öldürmeyi arzu ediyordu,"[159]

Böylelikle Hz. Peygamber, cehennem azabı tehdidini arkadaşını öldürmeyi arzulamasına bağlamaktadır. Bu da bu konuda karar vermek dernektir. Biz­zat silahını çekmesini de hükümsüz kılmaktadır;  

Bundan daha açık bir delil ise, Tirmizî'nin, Ebu Kebşe el-Elnarî!den mer-ftT olarak rivayet edip, sahih olduğunu belirttiği şu Iıadis4 şeriftir: "Dünya dört kişiyedir. Yüce Allah, birisine bir mal ve bir ilim vermiş, o da bu husus­ta Rabbinden sakınır, bu yolla akrabalık bağım gözetir; malında Allah'ın hakkının bulunduğunu da bilir. Bu mevkilerin en üstünündedir. Birisine de yüce Allah bir ilim vermiş fakat mal vermemiştir. Bu kimse de samimi bir niyet­le der ki: Eğer malım olsaydı filan kişinin amel ettiği gibi ben de malımda amel ederdim. Bu da niyeti ile (ecir alır) ve her ikisinin de ecri birbirine eşittir. Bir kimseye de yüce Allah mal vermekle birlikte ilim vermemiş olur. Bu da bil­gisizce malını gelişi güzel kullanır. Malı hususunda Rabbinden korkmaz, onunla akrabalık bağım gözetmez, Allah'ın o malında bir hakkının bulun­duğunu bilmez. Bu ise, mevkilerin en kötüsündeîiir. Bir kişiye de Allah mal da vermemiş, ilim de vermemiş olur. Bu kişi de: Eğer benim bir malım bulunmuş olsaydı, filan kişinin o malına yaptığı uygulamanın bir benzerini yapardım der. İşte bu kişi de niyetinin karşılığını alır. Bunun da, ötekinin de vebali eşittir."[160]

İşte Kadı i(Ebu Bekir b. et-Tayyib)'in kabul etmiş olduğu bu görüş, genel olarak selefin ve fukahâ, muhaddis ve kelâmcılardan ilim ehlinin benimsemiş olduğu görüştür. İnsanın yapmayı tasarladığı bir şeyden dolayı - bu konuda karar verip kendisini buna hazırlamış olsa dahi- bundan dolayı sorumlu tutul­mayacaktır diye iddia eden muhalif kanaatlere de itibar edilmez.

Bu muhalif kanaati savunanların, Hz. Peygamber'!n: "Her kim bir günah işlemek isteyip de onu işlemeyecek olursa, o aleyhine yazılmaz. Eğer onu iş­leyecek olursa, onun için tek bir günah olarak yazılır[161] buyruğunda da bu muhalif kanaatin lehine delil olacak bir taraf yoktur. Çünkü "onu yap­mayacak olursa" buyruğunun anlamı, zikrettiğimiz buyrukların delâleti ile onu işlemeyi kararlaştırırı asa anlamındadır. "Eğer onu işlerse" ifadesinin anlamı ise, yaptığımız açıklamaların da ifade ettiği üzere onu fiilen açığa çıkartır veya işlemeye azmederse anlamındadır. Başarımız Allah'tandır. [162]

136. İşte onların mükâfatı, Bablerinden bir mağfiret ve altından ır­maklar akan cennetlerdir. Orada ebedi kalacaklardır. İş yapan­ların mükâfatı ne

Şanı yüce Allah, lütuf ve keremi ile samimi ve ihlâsh olarak tevbe edip, günahı üzerinde ısrar etmeyen kimselere günahlarım bağışlayacağını, ifade buyurmaktadır Bu buyruğun, Uhud olayı ile ilişkili olması da mümkündür. Yani, her kim kaçar, sonra da tevbe edip de bu husus üzerinde ısrar et­meyecek olursa, Allah, ona mağfiret edecektir demek olur. [163]

137. Sizden önce sünnetler gelip geçti. Onun için yer yüzünde ge­zin de yalanlayanların akıbetinin nasıl olduğunu görün!

Bü buyruk, şanı yüce Allah tarafından mü'minlere bir tesellidir.

Sünnetler (sünen) kelimesi, "sünnetlin çoğulu olup, dosdoğru yol demek­tir. "Filan kişi sünnet üzeredir" sözü, o kimse, yanlış herhangi bîr hevâya mey-letmeksizin dosdoğru yol üzeredir, demektir. el-Hüzlî def ki:

"İzlemiş olduğun bir sünnetten dolayı çekinme! Çünkü bir sünneti ilk beğenen kişi, oau izleyendir.*

Sünnet, aynı şekilde kendisine tabi olunan ve uyulan imam, önder kişi de demektir. Meselâ bir kimse, hayır veya şer türünden olsun, bir iş yapıp da o işte ona uyulacak olursa: “Filan kişi iyi ve kötü bir sünnet ortaya koydu” denilir. Şair Lebid der ki:

"Öyle bir aşiretten(im) ti, ataları onlar için bir sünnet belirlemiştir. Zaten her bir kavmin bir sünneti ve bir imamı vardır."

Sünnet, aynı zamanda ümmet, sünen ise ümmetler anlamındadır. Bu açıklama el-Mufaddal'dan nakledilmiştir. Ayrıca el-Mufaddal, şu beyiti nak­letmektedir:

"İnsanlar, onların fazileti gibi bir fazileti görmediler.

Ve geçmiş sünnetler (ümmetler) arasında da onlar gibisini görmediler.1*

ez-Zeccâc der ki: (Âyet-î kerimede geçen) "sünnetler" in anlamı, sünnet­lerin sahipleri şeklinde olup, muzaf hazfedilmiştir.

Ebû Zeyd de bunun, misaller ve örnekler anlamına geldiğini, Ata ise şe-riatler manasında olduğunu söylemiştir.

Mücâlıid de der ki: "Sizden önce sünnetler gelip geçti" buyruğu ile siz­den önce Âd ve Semûd gibi peygamberlerini yalanlayan kimselerin helak edil­mesi kastedilmektedir.

Âkibet ise, işin nihayeti ve sonu demektir. Buradaki âkibet İle Uhud gü­nü kastedilmektedir. Yani şöyle buyurmaktadır: Ben, Peygamber (.savVın ve mü'minlerin zafere kavuşması, onların düşmanları olan kâfirlerin de helak edilmesi için belirlemiş olduğum va'de gelinceye kadar onlara mühlet veri­yorum, onlara zaman tanıyorum ve onları derece derece azaba yaklaştırıyo­rum. [164]

138. Bu, insanlar için bir açıklama, takva sahipleri için de bir hi­dâyet ve bir öğüttür.

Burada maksat el-Hasen ve başkalarından nakledildiğine göre Kur'ân-ı Kerîm'dir. Bir diğer görüce göre bununla, yüce Allah'ın: "Sizden önce ümmet ter gelip geçti" buyuruğuna işaret edilmektedir.

"Mev'İza" ise, vaaz ve öğüt demek olup buna dair açıklamalar önceden (el-Bakara, 2/66. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır. [165]

139- Gevşemeyin, üzülmeyin. Gerçeklen inanmışsaoız mutlaka siz en üstünsünüz.

Şanı yüce Allah, Uhud günü, aralarından öldürülen ve yaralananlar do­layısıyla onlara taziyede bulunmakta, teselli etmekte; düşmanlarıyla savaşa teşvik edip, acze düşüp güç ve kuvvetlerini de yitirmelerini yasaklayarak: "Gevşemeyin" diye buyurmaktadır.

Yâm\ ey Muhammed'in ashabı! Başınıza gelen bu musibetler dolayısıyla düşmanlarınıza karşı cihad etmek hususunda £aaf göstermeyin, korkaklığa kapılmayın. Ne onların üstünlükleri dolayısıyla, ne de başınıza gelen musi­bet ve bozguna uğramanız dolayısıyla da "üzülmeyin." Eğer siz, Benim vadimin doğruluğuna "gerçekten inanmış sanı/, mutlaka siy en üstünsü­nüz." Sonunda güzel âkibet, zafer ve yardımım sizin olacaktır. "(ü|): ... sa­nız/ şart edatının {.sebeplilik bildiren: i| ) anlamında olduğu da söylenmiş­tir. (Yani: Siz, en üstünsünüz, çünkü siz inanmışsınız, anlamındadır).

İbn Abbas der ki: Uhud günü Rasûlullah (sav)'ın ashabı bozguna uğradı. Onlar bu halde iken, Halİd b, el-Velid, müşriklerden bir gurup atlı ile birlik­te dağdan dolanıp üzerlerine baskın yapmak arzusu ile geldi. Peygamber (savVda şöyle buyurdu: "Allah'ım, bunlar bizim üzerimize çıkamasınlar! Al­lah'ım, bizim gücümüz ancak Sendendir. Allah'ım, bu beldede bu topluluk­tan başka Sana ibadet eden yoktur" diye buyurdu. Bunun üzerine yüce Aİ-lah'da bu âyeoi kerimeleri indirdi. Müslümanlardan bir gurup okçu da yer­lerinden kalkıp dağa tırmandılar ve bozguna uğratmcaya kadar müşriklerin atlılarına ok attılar, İşte yüce Allah'ın: "Siz en üstünsünüz" buyruğunda kastedilen de budur. Yani, Uhud'daki yenilgiden sonra, düşmanlarına karşı galip gelenler sizlersiniz, demektir.

Artık bundan sonra müslümanlar, ne kadar asker ve ordu sevk edip çıkar-dılarsa, Rasûlullah (sav) döneminde karşılaştıkları her orduya karşı mutlaka zafer kazandılar. Rasûlullah (sav)'dan sonra, ashabı kiramdan bir kişinin da­hi bulunduğu her bir orduda da yine onlar muzeffer oluyorlardı. İçte bütün şu beldeler de Rasûlullah (sav)'ın ashabı döneminde fethedilmiştir. Onların dünyadan ayrılmalarından sonra ise, o dönemde onların fethettikleri şekil­de herhangi bir belde fethedilmiş değildir.

Bu âyet-i kerîmede bu ümmetin fazilet ve üstünlüğü de açıklanmaktadır. Çünkü, yüce Allah onlara, Peygamberlerine hitap ettiği şekilde hitap etmiş­tir. Zira, yüce Allah Hz. Musa'ya: "Şüphesiz ki, en üstün olan sensin, sen!" (Tâ-Hâ, 20/68) diye buyururken, bu ümmete de: "Siz em üstünsünüz" diye hitap etmiştir. Burdaki "en üstün" anlamındaki lafız ise, şanı yüce Allah'ın, "el-Âlâ: en yüce, en üstün" isminden müştaktır. Ve Yüce Allah mü'minlere: "En üstün olanlar sizlersiniz" diye hitap etmektedir. [166]

140. Eğer sîze bir yara dokuaduysa» şüphesiz ki o kavme de onun gibi bir yara dokunmuştur. İşte bu günleri Biz, insanlar arasın­da döndürür dururuz. Bu, Allah'ın iman edenleri belirtmesi, İçi­nizden şattdler edinmesi içindir. Allah zalimleri sevmez.

Yüce Allah'ın: "Eğer size bir yara dokunduysa" buyruğunda ki ( yara demektir. el-Kisaî ile el-Alıfeş'den nakledildiğine göre bu kelimenin, "kaf 'harfinin üstün ile ötre okunması iki ayn söyleyiştir. el-Ferrâ ise şöyle der: "Kaf" harfi üstün okunursa yara, ötreli okunursa o yaranın acısı anlamına gelir.

Buyruğun anlamı şudur: Eğer Uhud günü size bir yara dokunduysa, şüphesiz o kavme de Bedir günü onun gibi bir yara dokunmuştur.

Muhammed b. es-Semeyka' ise, bu kelimeyi mastar olarak "kaP ve "fa" harfini üstün okumuştur

"O günleri Biz insanlar arasında döndürür dururuz." Bunun savaş hak­kında olduğu söylenmiştir.

Savaş, yüce Allah'ın dinini muzaffer kılması için, kimi zaman müminler lehine zaferle sonuçlanır, mü'minler isyan edecek olurlarsa,, onları belâlar­la denemek ve günahlardan da temizlemek maksadıyla da, kimi zaman da kâfirler lehine sonuçlanır. Şayet isyanları sözkonusu olmazsa, şüphesiz Al­lah'ın hizbi (Allah'ın taraftarları) galip gelenler olurlar.

"İnsanlar arasında döndürür dururuz" buyruğunun, sevinç, keder, sağ­lık, hastalık, zenginlik, fakirlik gibi şeyleri döndürür dururuz anlamına gel­diği de söylenmiştir.

Döndürüp durmak anlamındaki geri gittikten sonra tekrar dön­mek, gelmek demektir. Şair der ki:

"Bir gün lehimize, bir gün de aleyhimizde Ve bir gün üzülürüz, seviniriz bir gün de.”

Yüce Allah'ın: "Bu, Allah'ın iman edenleri belirtmesi... içindir" buyru­ğu şu demektir: Günlerin bu şekilde dördürulüp durulması, mü'min kim, mü­nafık kim görünsün ve biri diğerinden ayırd edilsin diyedir. Nitekim Yüce Al­lah, bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "İki ordunun karşılaştığı gün si­ze gelen musibet, Allah'ın izniyle idi. Ve bu, mü'minleri belirtmek içindi. Bir de münafıklık edenleri açığa vurmak içindi." (Âl-i İmran, 3/1^6-167)

Buyruğun şu anlama geldiği de söylenmiştir: Yüce Allah, onlan sabretmek­le mükellef kılmadan önce, gaybî bilgisiyle bildiği gibi, karşılığın verilmesi­nin sözkonusu olacağı şekilde, mü'minlerin sabrını, vakıada ortaya çıkarmak içindi, demektir. Bu anlamdaki açıklamalar, daha önce Bakara Sûresi'nde (2/143- âyet, 4, başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. [167]

Yüce Allah'ın: Ve içinizden şâhidler edinmesi içindir" buyruğu ile il­gili açıklamalarımızı da üç başlık halinde sunacağız:

1. Şehidlerin Şakidliği:

Yüce Allah'ın: "İçinizden şahidler edinmesi içindir*1 buyruğu, sizi şelıid-likle mükâfatlandırması, size şelıidliği ikram etmesi içindir, anlamındadır. Bu-nun da; aranızdan bir topluluk öldürülüp, amelleri ile insanlara karşı şahid­ler olsun diye, anlamındadır. Şehide bundan dolayı bu ismin verildiği de söy­lenmiştir. Bir başka görüşe göre de şehide bu ismin veriliş sebebi, onun cen­netlik olduğuna şahidlik edilmiş olmasından ötürüdür. Bir diğer görüşe gö­re de şehide bu ismin veriliş sebebi, onların ruhlarının Darus-Selâin'da ha­zır bulunmaları dolayısıyladır. Zira onlar, Rableri katında diridirler. Şehidle­rin dışındakilerin ruhları ise cennete ulaşamaz. Buna göre şehid, cennette ha­zır bulunan manasında şahid anlamındadır. İleride gelecek açıklamalara göre sahih olan açıklama da budur, Şehadetin fazileti çok büyüktür. Şehade-tin faziletine dair Yüce Allah'ın: "Muhakkak Allah mü'minlerden canlarını... satın almıştır" (et-Tevbe, 9/111) âyeti ile: "Ey iman edenler, sizi çok acıklı bir azabdan kurtaracak bir ticareti size göstereyim mi? Allah'a ve Rasûlü-ne iman edersiniz, mallarınızla, canlarınızla Allah yolunda cihad edersi­niz.,. İşte bu çok büyük kurtuluştur" (es-Sâf, 61/10-12) buyrukları yeterlidir.

el-Bustî'nin Sahihinde Ebû Hureyre'den şöyle dediği nakledilmektedir: Ra-sülullah (sav) buyurdu ki: 'Şehidin öldürülmekten dolayı hissettiği, ancak siz­den herhangi bir kimsenin bir yaradan hissettiği kadardır.[168]

Nesaî de Raşid b. Saad'dan, o, Peygamber (sav)'ın ashabından birisinden rivayet ettiğine göre, bir adam şöyle demiş: Ey Allah'ın Rasûlü, şehid müs-Eesnâ neden bütün mü'minler kabirlerinde fitneye (sorgulanmaya) maruz ka­lırlar? Hz. Peygamber şu cevabı vermiş: "Başının üstündeki kılıç parıltıları fit­ne olarak ona yeter." [169]

Buhârî'de de şöyle denilmektedir; "Uhud günü öldürülen müslümanlar" diye açtığı babta şehidler arasında; Hamza, el-Yeman3 en-Nadr b. Enes (Bu-hârî'de de olduğu gibi doğrusu Enes b en-Nadr'dır), Mûsâb b. Umeyr de var­dır. Bana, Amr b. Ali'nin naklettiğine göre, Muaz b. Hişam dedi ki: Bana ba­bam anlattı, o, Katade'den naklen dedi ki: Arap kollan arasında Kıyamet gü­nünde şehidi ensârdan daha üstün ve bol kimse bilmiyoruz. Katade der ki: Bize Enes b. Malik'in anlattığına göre, Uhud günü onlardan yetmiş kişi, Bi'ri Maûne'günü yetmiş kişi, Yemame günü de yetmiş kişi öldürülmüştür. (Ka­tade} der ki: Bi'r'i Maüne faciası, Peygamber (sav) döneminde, Yemame gü­nü ise, Ebû Bekir'in halifeliği döneminde Müseylime el-Kezzâb ile karşılaşıl­dığı gündür. [170]

Enes der ki: Peygamber (sav)'ın huzuruna vücudunda altmış küsur mız­rak yarası, kılıç darbesi ve ok yarası bulunduğu halde Ali b. Ebî Tâlîb geti­rildi. Peygamber (sav) bu yaralan eliyle sıvazlamaya koyuldu. Onun sıvaz­laması ile birlikte, yüce Allah'ın izniyle hiç yara olmamış gibi yaralar kapa-nıveriyordu.[171]

2. İlahi İrade ve Emir Arasındaki Fark:

Yüce Allah'ın: "Ve içinizden şah idler edinilmesi içindir" buyruğunda, Ehl-i Sünnetin de dediği gibi, irade'nin emir'den farklı olduğuna delil var­dır. Şanı yüce Allah, Hz. Hamza ile diğer mü'min arkadaşlarının öldürülme­sini kâfirlere yasak kılmakla birlikte, onların öldürülmelerini de irade buyur­muştur. Hz, Âdem'e ağaçtan yemesini yasaklamakla birlikte, ondan yemesi­ni irade buyurmuş, Hz. Âdem de o ağaçtan yemiştir. Bunun aksi olarak da İblis'e, Âdem'e secde etmesini emretmekte birlikte secde etmesini irade bu-yurmamışttr. O bakımdan iblis de secde etmemişti. Şanı yüce Allah'ın: "Fa­kat Allah, onların bu sefere çıkmalarını koş görmedi. Bu sebepten dolayı on lan alıkoydu" (et-Tevbe, 9/46) hak buyruğunda da bu gerçeğe işaret edil­mektedir. Her ne kadar yüce Allah, hepsine cihada çıkmalarını emretmiş ise de, yola koyulmayı engelleyen tembellik ve sair sebepleri hakkederek, on­lar da yerlerinde oturup kalmışlardı. [172]

3-  Utıud Şekidleri, Bedir'de Müşrik Esirlerden Fidye Alınmasının Bir Karşılığı idi:

Ali b. Ebî Tâlib (ra)'dan şöyle dediği rivayet edilmektedir: Cebrail, Pey­gamber (sav)'a Bedir günü gelip şöyle dedi: Sen, ashabını esirler hususun­da muhayyer bırak. Dilerlerse esirleri öldürürler, dilerlerse karşılığında fid­ye alırlar. Ancak o takdirde, gelecek yıl ashabından bu esirler kadar öldürü­lecektir Bu sefer ashab: Fidyeyi kabul edelim ve bizden bu kadar kişi öldü­rülsün dediler." Bu hadisi Tirmizî rivayet etmiş ve: Hasen bir hadistir, demiş-

tir.[173]

Şanı yüce Allah onlan muhayyer bırakıp, kendilerinden o sayıda kişinin öldürülmesini tercih etmelerinden sonra, gerçek dostlarına şehid düşmesi şek­lindeki va'dini yerine getirdi.

"Allah, zalimleri sevmez." Yani, müşrikleri sevmez. Bu da şu demektir: Her ne kadar kâfirlerin müminlere zarar vermelerine imkân tamsa bile O, on­ları sevmez. Her ne kadar mü'minlere bir acı isabet ettirilse bile O, mü'min-leri sever. [174]

141. (Bu), Allah'ın iman edenleri temizlemesi, kâfirleri de mahvet­mesi İçindir.

Temizlemesi" kelimesinin anlamı ile ilgili üç görüş vardır. Bi­rinci görüşe göre, sınayıp denemesi içindir anlamındadır. İkinci görüşe gö­re ise, temizlemesi içindir. Yani, onJan günahlarından arındırması içindir, de­mektir Bunun da anlamı şu olur: Allah'ın, iman edenleri günahlarından arın­dırıp temizlemesi içindir. Bu açıklamay\el-Ferrâ yapmıştır.

Üçüncü görüşe göre ise bu kelime, kurtarmak anlamındadır ki, en garip açıklama şekli budur. el-Halil der ki: Kaim ipin tüyleri bittiği ve kalmadığı vakit bu fiil kullanılır. Nitekim; Allah'ım, bizi günah­larımızdan kurtar ifadesi de buradan gelmekte olup, günahlarımızın cezasın­dan bizi kurtar, demektir.

Ebû İshak ez-Zeccâc der ki: Ben, Muhammed b. Yezid'e, el-Halıl'den nak­len "temhîs" fiilinin tahlîs (kurtarmak, temizlemek) anlamına geldiğini okudum. Bu anlamda olmak üzere:  onu kurdardı, kurtarır" şek­linde kullanılır. Buna göre buyruğun anlamı şöyle olur: Mü'minleri sınaması, onlara sevap vermesi ve onları günahlarından kurtarması içindir, "Kâfirleri de mahvetmesi içindir." Onları kökten helak etmesi içindir, demektir, [175]

142. Yoksa, Allah içinizden cihad edenleri ve sabredenleri belirt­meden cennete girivereceğinizi rai sandınız?

Buradaki Yoksa" kelimesi, Hayır, anlamındadır. Burada "mim" harfinin fazladan geldiği ve mananın, istirham hemzesi ile: Ey Ulıud günü boz­guna uğrayanlar! Siz de öldürülüp hem öldürülmeye hem de yaralanmanın acılanna sabredenlerin cennete girdikleri gibi, onların yollarım izlemeksizin ve onlar sabrettiği gibi sabretmeksizin cennete gireceğinizi mi sandınız? Hayır bu olmaz! şeklinde olduğu da söylenmiştir.

"Allah içinizden cihad edenleri ve sabredenleri belirtmeden" yani, amellerin karşılığının verilmesi sözkonusu olsun cjiye vakıa âleminde bunu ortaya çıkartmadan "cennete girivereceğinizi mi sandınız?" Yani: siz, cihad edip de cikad ettiğinizi ortaya çıkartmadıkça bu iş olmaz.

Burada  manasınadır. Sîbeveyh ise, bu iki edat arasın­da fark gözeterek Yapmadı kelimesinin, yaptı fiilinin nefyi oldu­ğunu, “” ise, yapmıştır anlamındaki: in nefyi olduğunu id­dia etmiştir.

ise, “” ın takdiri ile nasb edilmiştir. Bu açıklama el-Halil'den nakledilmiştir.

el-Hasen ile Yahya b. Ya'mer ise cezm ile okumuşlardır. Bunun önceki cümle ile bağlantısı koparılarak ref ile de okunmuştur. Yani Ve Allah bilir, takdirindedir. Bu kıraati de Abdülvaris, Ebû Amr'dan rivayet etmiştir.

ez-Zeccâc der ki: Burada fiilin başındaki "vav" harlı takdirindedir.

Yani, az önce de geçtiği gibi; Allah sizden cihad edenleri (ve) onların sabrettiklerini ortaya çıkartmadan... takdirindedir. [176]

143. Andolsun siz, onunla karşılaşmadan önce ölümü arzuluyordu-nu2. İşte bakıp duruyorken onu gördünüz.

Yüce Allah'ın: "Andolsun siz... ölümü arzuluyordunuz" buyruğu, siz ölüm ile karşılaşmadan önce şehadeti temenni ediyordunuz demektir, el-A'meş: "Onuola karşılaşmanızdan önce" buyruğundaki: Onunla karşı­laşmanız... w anlamındaki kelimeyi diye okumuştur Siz, öldürülme ile karşılaşmadan önce ... demektir. Bunun, ölüm sebepleriyle karşılaşmadan önce... anlamına geldiği de söylenmiştir. Bu da şuna işarettir: Bedir'de ha­zır bulunmayanlardan pek çok kimse, savaş olacak bir günde hazır bulun­mayı temenni ediyorlardı Ancak, Uhud günü savaş olunca geri dönüp kaç­tılar. Bozguna uğradılar. Aralarından öldürülünceye kadar sebat gösterenler de oldu ki, bunlardan birisi de Enes b. Malik'in amcası Enes b. en-Nadr'dır.

Enes b. en-Nadr, müslümanlar geri çekilip bozguna uğrayınca: Allah'ım! Ben bunların yaptıklarından uzak olduğumu Sana bildiririm, deyip savaşa gi­rişti ve: Oh be gerçekten cennet kokusudur bu! Şüphesiz ben, o kokuyu alı­yorum, diyerek şehid düşünceye kadar çarpışmaya devam etti. Enes der ki: Biz, onu ancak parmak uçlarından tanıyabildik. Vücudunda seksen küsur ya­ra tesbit ettik. İşte yüce Allah'ın: "Mü'minlerden Allah'a verdikleri ahidlerinde sebat gösteren yiğitler de vardır" (el-Ahzab, 33/23) buyruğu, onun ve benzeri kimseler hakkında nazil olmuştur.[177]

O halde bu âyet-i kerime, yenilip bozguna uğrayan kimseler hakkında bir sitemdir. Özellikle de Peygamber (sav)'e Medine dışına çıkması hususunda baskı yapanlar olmuştu. -Buna dair açıklamalar ileride gelecektir-.

Ölümün temenni edilmesi ise, müslümanlar hakkında cihad üzere sabır ve sebat göstermeye mebni şehâdetin temenni edilmesi manasınadır. Yoksa kâfirlerin kendilerini öldürmesi anlamında bir temenni değildir. Çünkü, böyle bir temenni masiyettir, küfürdür. Böyle bir masiyetin irade edilmesi de caiz olamaz. İşte müslümanların Allah'ın kendilerine şehadeti nasib etmesi­ni dilemeleri de bu şekilde yorumlanır. Onlar, öldürülme sonucunu verecek olsa dahi, cilıad üzere sabretmeyi Allah'tan dilerler.

Yüce Allah'ın: "İşte sîz bakıp duruyorken" buyruğu ile ilgili olarak el-Ahfeş şöyle demektedir: Bu buyruk, yüce Allah'm: "Onu gördünüz1* buyru­ğunun te'kid anlamı ile tekrar edilmesi demektir, Yüce Allah'ın: "Ve kanat­larıyla uçan herbir kuş'1 (el-En'âm, 6/38) buyruğunda olduğu gibi.

Bunun şu anlama geldiği de söylenmiştir: Sizler, gözlerinizde herhangi bir hastalık olmaksızın görebildiğiniz halde onu gördünüz, anlamındadır. Nite­kim: Gözlerinde herhangi bir rahatsızlık sözkonusu olmaksızın sen şunu şu­nu gördün, demek bu kabildendir. Yani sen onu, gerçek manada gördün. Bu da te'kid anlamım ifade eder.

Kimist de: "Siz bakıp duruyorken" buyruğu, siz Mulıammed (sav)'a ba­kıp duruyorken, anlamındadır, der, Âyet-i kerimede hazfedilmiş ifade de var­dır. Yani: Siz, bakıp duruyorken, onu gördüğünüz halde, ne diye bozguna uğradınız? demektir. [178]

144. Muhammed ancak bir Peygamberdir. Ondan önce de nice peygamberler gelip geçmiştir, şimdi ölür veya öldürülürce, ök­çeleriniz üzerinde (geriye) mi döneceksiniz? Kim ökçeleri üze­rinde dönerse, Allah'a hiçbir zarar veremez. Allah şükredenlerin mükâfatını verecektir.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı beş başlık halinde sunacağız:

1. Âyetin Nüzul Sebebi:

Rivayet edildiğine göre âyet-i kerime, Şeytan: Muhammed öldürüldü, di­ye bağırdığı vakit müslümanlarm geri dönüp kaçışmaları sebebiyle nazil ol­muştur.[179]

Atiyye el-Avfî der ki: Bunun üzerine kimisi şöyle dedi: Muhammed öldü­rüldü, haydi artık bunlara elinizi uzatınız. Ne de olsa onlar kardeşi erin izdir. Kimisi de şöyle dedi: Eğer Muhammed öldürülmüş ise ne diye siz de ona ka­vuşuncaya kadar Peygamberiniz ne uğurda can verdiyse siz de canınızı vermiyorsunuz? İşte bunun üzerine şanı yüce Allah: "Muhanamed ancak bir Peygamberdir. Ondam önce de nice peygamberler gelip geçmiştir" buyru­ğundan itibaren "Bu yüzden Allah onlara dünya nimetini de... verdi" (Âl-i İmran, 3/148.) buyruklarım indirdi.[180]

“Mâ” Nefy edatıdır. Ondan sonra gelen ifadeler ise, müptedâ ve haber olup amel etmemiştir. İbn Abbas: ''peygamberler1' anlamındaki kelimeyi "elif-lam"sız olarak dîye okumuştur.

Yüce Allah bu âyet-i kerimede peygamberlerin kavimleri arasmda ebediy-yen kalmayacaklarını, bununla birlikte Peygamber eğer ölür veya öldürüle­rek yitirilecek olursa, peygamberlerin getirdiklerine sımsıkı yapışma gerek­tiğini anlatmaktadır. Şanı yüce Allah, Peygamberi ve seçkin kuluna, Muham­med ve Ahmed olmak üzere kendi isminden müştak iki isim lütfederek şe-reflendirmiştir. Araplar, bir kimsenin övülmeye değer bir kimsenin hasletle­rinin çokluğunu anlatmak üzere Mahmud ve Muhammed derler. Nitekim şa­ir şöyle demiştir:

"O çok şerefli ta'zim Dİunan efendi cömert ve övülen kimseye.,,"

Bu mısra, daha önce Fatiha Sûresi'nde de (1/2. âyet, 4. başlıkta) geçmiş idi. Abbas b. Mirdâs da der ki:

"Ey Peygamberlerin sonuncusu, sen (Allah tarafından) hayır ile

gönderilmiş bir Peygambersin Bütün doğru yolları gösteren Benain

O, mutlak İlah senin hakkında mahluk atı arasında bir sevgi takdir etmiş ve Sana Muhammed (çokça övülen) adım vermiştir."

Bu âyet-i kerime (Uhud'da) bozguna uğrayanlara serzenişin tamamlayı­cı bir bölümüdür. Yani, Muhammad (sav) öldürülecek olsa dahi, onlar boz­guna uğramakta haklı olamazlar. Peygamberlik ölüm ile sona ermez. Dinler peygamberlerin Ölümü İle zeval bulmaz. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır. [181]

2. Hz. Peygamberin Vefatı ve Uz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer'in Tavırları:

Bu âyet-i kerime, Ebû Bekir es-Sıddîk'ın kahramanlığına ve cesaretine en açık delillerden birisidir. Kahramanlık ve cesaretin sının ise musibetlerin ge­lip çatması esnasında kalbin sebat göstermesiyle ortaya çıkar. Daha önceden de Bakara Sûresi'nde (2/156-157. âyet, 3. başlıkta) açıklandığı gibi Peygam­ber (sav)'ın vefatından daha büyük bir musibet olamaz. İşte Ebû Bekir'in kah­ramanlığı ve bilgisi, bu musibet esnasında açıkça ortaya çıkmıştır. Zira insan­lar, Rasûlullah (sav) ölmedi, dediler.

Ömer de bunlardan birisiydi. Hz. Osman'ın dili tutulmuş, Hz. AH evinde kalmıştı. İş, içinden çıkılmaz bir hal almışken, Ebû Bekir es-Sıddîk ise, (Me­dine'nin) es-Sunh diye bilinen yerindeki evinden geldiği sırada bu âyet-i ke­rimeyi okumakla durumu açıklığa kavuşturmuştu. Nitekim Buhârî'de de bu durum böylece açıklanmıştır. [182]

İbn Mace'nin Sünen'inde Hz. Âişe'den şöyle dediği nakledilmektedir: Rasûlullah (savVın ruhu kabz edildiğinde Ebû Bekir de el-Avâli denilen yerde hanımı Harice kızının yanında bulunuyordu. Herkes, Peygamber (sav) ölmedi. O, sadece vahiy geldiği zaman karşı karşıya kaldığı hallerden bir hal içerisindedir, diyordu. Ebû Bekir geldi. Rasûlullah (sav)'ın yüzünü açtı ve göz­leri arasından (alnından) öpüp şöyle dedi: Senin Allah nezdindeki değerin canını iki defa almayacak kadar büyüktür. Allah'a yemin ederim, RasûluUah vefat etmiş iken Ömer de Mescid'in bir tarafında şöyle diyordu: Allah'a ye­min olsun, Rasûlullah (sav) ölmedi. O, pek çok münafık kimsenin el ve ayak-lannı koparmadan ölmeyecektir. Bunun üzerine Ebû Bekir ayağa kalkıp mim-bere çıktı ve şöyle dedi: Kim Allah'a ibadet ediyor idiyse, şüphesiz Allah di­ridir, ölmez. Kim de Muhammed'e ibadet ediyor ise, gerçek şu ki Muhammed ölmüştür. "Muhammed ancak bir Peygamberdir. Ondan önce de nice pey­gamberler gelip geçmiştir. Şimdi o ölür veya öldürülürce, ökçeleriniz üzerinde (feriye) mi döneceksiniz? Kim ökçeleri üzerinde dönerse Allah'a hiçbir zarar veremez. Allah, şükredenlerin mükâfatını verecektir." Ömer dedi ki: Ben bu âyeti o güne kadar hiç okumamış gibi idim.[183]

Ebu Nasr Ubeydullah el-Vâilt'nin el-İbâne adlı eserinde de belirttiği gi­bi, daha sonra Hz. Ömer söylediği bu sözden vazgeçtiğini ifade etmiştir; Enes b. Malik'ten rivayete göre o, Ebû Bekir (r.a)'a Rasûlullah (sav.Vın Mescidin­de bey'atte bulunulup da Rasûlullah (sav)'ın minberine çıktığı sırada, Ömer b. el-Hattab (r.a)'ın Hz. Ebû Bekir'den önce davranarak şehadet kelimesi ge­tirdikten sonra şöyle dediğini İşitmiş:

Şimdi gerçekten ben dün size bir söz söyledim. Fakat durum benim de­diğim gibi değildir. Allah'a yemin ederim, dün size söylediğim sözü destek­leyen herhangi bir delili ne Allah'ın indirdiği Kitabında buldum, ne de Ra-sülullah (sav)'ın bana özel olarak söylediği bir söz gördüm. Ancak ben, Ra-sûlullah (say)'m hepimizden en son ölecek şekilde uzun bir ömür süreceği­ni umuyor idim. Ancak, aziz ve celil olan Allah, Rasûlü için kendi nezdinde-kini sizin yanınızda bulunana tercih edip seçti. İşte Allah'ın kendisi vasıta­sıyla Rasûlüne hidâyet verdiği bu Kitap! Onu alınız, siz de Allah'ın Rasûlü-nün kendisine çağırmış olduğu hidâyeti bulmuş olursunuz.

Ebu Nasır der ki: Ömer (r.a)'ın söyleyip de vazgeçtiği sözü şudur: "Pey­gamber (sav) ölmedi. Ve o, bir takım kimselerin el ve ayaklarım kesmedik­çe asla ölmeyecektir" sözüdür. O, bu sözlerini karşı karşıya kaldığı işin bü­yüklüğü dolayısıyla söylemiş, fitnenin başgösterip münafıkların üstünlük sağ­lamasından korkmuştu. Fakat, en büyük Sıddîk Ebû Bekir'in yakîninin gü­cünü görünce ve o da yüce Allah'ın: "Her can ölümü tadacaktır" (Al-i İm-ran, 3/185) ile: "Muhakkak sen de öleceksin, onlar da öleceklerdir" (ez-Zü-mer, 39/30) ile, o gün söylediği diğer sözlerini de işitince uyandı, ona da se­bat geldi ve: Ben sanki bu âyeti o anda Ebû Bekir'den duymadan önce duy­mamış gibi idim. Bunun üzerine ashab da çıkıp Medine yollarında bu âyet­leri okuyarak yollarına devam ettiler. Adeta o güne kadar bu âyet inmemiş gibiydi.

Rasûlullah (sav)'ın vefat ettiği günün, pazartesi günü olduğunda görüş ay­rılığı yoktur. Kuşluk vaktinin ilerlediği bir vakitte Medine'ye hicretinde gir­diği vakitte vefat etmiş, sah günü defnedümişti. Çarşamba gecesi defnedil­diği de söylenmiştir.

Abdulmuttalîb'in kızı Safiyye, Rasûlullah (sav) için söylediği mersiyesin­de şöyle demişti:

"Ey Allah'ın Raaûlu, bizim umudumuzdun sen Bize karşı iyi davranan birisiydin, hiç katı değildin

Çok merhametliydin, doğruya ileten ve bir öğretici idin

Artık bugün ağlasınlar senin için ağlayacak olanlar

Yemin olsun Peygamberi yitirdiğim için ağlamıyorum

Fakat gelmekte olduğundan korktuğum, n kan dökmelerden dolayı ağlıyorum.

Muhammedi andığımdan ötürü

Bir de Peygamberden sonra olacaklardan korkumdan dolayı

Adeta yüreğimin üzerinde dağlayıcılar vardır.

Ey Fatıma, Mubammed*in Rabbi salât getirsin

Yearib'te yatmakta olan O mübarek na'şa

Feda olsun Allah Rasûlüne annem ve teyzem

Amcam, babalarım, canım ve malım.

Doğru söyledin, risaleti teblife ettin doğru olarak

Gücün, kuvvetin yerinde iken vefat ettin ve apaydınlık arı duru

Eğer insanların Rabbi Peygamberimizi hayatta bırakmış olsaydı mutlu olurduk.

Fakat OJnun emri mutlaka tahakkuk eder.

Selâm olsun sana Allah'tan bir selâm

Ve hoşnut kılınmış olarak Adn cennetlerine girdirilesin,

Görüyorum ki Hasan'ı yetim bırakıp gittin;

Ağlatıyor bizleri ve bugün, vefat eden dedesini ağlayarak çağırıyor." [184]

3-  Rasûlullah (sav)'ın Defni:

Rasûlullah (sav) ölülerini defnetmeyi geciktiren bir aile halkına: "Bu ölü­nüzü defnetmekte elinizi çabuk tutunuz ve onu geciktirmeyiniz" [185] demiş olduğu halde, kendisinin defni niye böyle geciktirildi, diye sorulacak olursa, buna üç şekilde cevap verilebilir:

1- Aslıab-t kiram'ın onun vefat ettiği hususu üzerinde sözünü ettiğimiz şe­kilde ittifak etmemiş olmaları.

2- Çünkü onu nerede defnedeceklerini bilemiyorlardı. Kimisi, Bakî de def­nedelim derken, başkaları Mescidde, diğer başkaları atası İbrahim'in yanına götürüleceği vakte kadar alıkonulsun, demişti. Nihayet o en büyük ilim adamı (Hz, Ebû Bekir'i kastediyor) ben onu şöyle buyururken dinledim de­di: "Her bir peygamber mutlaka öldüğü yerde defnedilegelmiştir." Bu hadi­si de İbn Mace, Muvatta ve başkaları zikretmiştir. [186]

3- Ashab-ı kiram, bey'at hususunda muhacirlerle ensâr arasında ortaya çı­kan görüş ayrılığı ile uğraştılar ve bu hususta meseie kesinlik kazanmcaya, düzen yerleşinceye ve durum sağlam bir hal alıp hilafet olması gereken yerde karar kıkncaya kadar uğraştılar; sonunda Ebû Bekir'e beyrat ettiler. Da­ha sonra ertesi gün herkesin gözü önünde ve rızaları ile ona bir defa daha bey'at ettiler. Yüce Allah, onun vasıtası ile irtidat edenlerin sebep oldukları sıkıntıları açıp giderdi, onunla din dimdik ayakta kaldı. Âlemlerin Rabbi olan Allah'a harad olsun. Bundan sonra da Peygamber (sav)'ın durumunu ele al­dılar, onun defnedilmesi, yıkanması ve kefenlenmesi işine baktılar. Doğru­sunu en iyi bilen Allah'tır. [187]

4- Hz. Peygamberin Cenaze Namazı:

Peygamber (savVın cenaze namazının kılınıp kılınmadığı hususunda gö­rüş ayrılığı vardır. Kimi ilim adamı şöyle demiş; Kimse onun cenaze nama­zını kılmadı. Bunun yerine herkes huzurunda durup dua etti. Çünkü o, na­mazı kılınmayacak kadar şerefli idi.

İbnü'l-Arabî İse der ki: Bu zayıf bir görüştür Çünkü sünnet, ona dua es­nasında salât ve selâm getirilmek suretiyle yerine getirildiği gibi, cenaze na­mazı esnasında yine ona salât ve selâm getirilmek suretiyle yerine getirilir. Kişi: Allah'ım, Kıyamet gününe kadar Muhammedi salât ve selâm getir, der ve bu bizim için bir menfaattir. Onun namazının kılınmadığı da söylenmiş­tir. Çünkü o vakit imam olacak kimse yoktu. Ancak bu görüş de zayıftır. Zi­ra, onlara farz namazı kıldıran kim idiyse, cenaze namazında da onlara o imam olup kıldınrdı. Bir diğer görüşe göre, herkes tek başına onun cenaze nama­zını kıldı. Çünkü bu, onunla son bir karşılaşma idi. O bakımdan herkes bu hususta başkasına tabi olmamak suretiyle yalnızca kendisine has olarak onun bereketini almak istemişti. Bunun da doğruluğunu en iyi bilen Allah'tır.

Derim ki: İbn Mace, hasen hatta sahih bir isntad ile îbn Abbastan bir ha­dis rivayet etmektedir. Bu hadiste şu ifadeler yer alır: Sah günü Hz. Peygam-ber'in teçhizini bitirmeleri üzerine evinde divanı üzerine konuldu. Sonra in­sanlar, Rasûlullah (sav)'ın bulunduğu yere guruplar halinde girip üzerine na­maz kıldılar. Erkekler bittikten sonra kadınları içeri aldılar. Kadınlar da bi­tirdikten sonra çocukları içeri aldılar, Rasüluİlah (sav)'a kılınan namazda kim­se cemaate imam olmadı. İbn Mace bunu, Nasr b. Ali el-Cehdamîden riva­yet etmektedir. Nasr dedi ki: Bize, Vehb b. Cerir haber verdi, bize babam an­lattı'. O, Muhammed b. İshak'tan dedi ki: Bana Hüseyn b. Abdullah anlattı. O, İkrime'den, O, İbn Abbas'tan diyerek; hadisi bütünüyle kaydetmektedir. [188]

5. Hz. Peygamberin Vefatından Sonraki Durum Değişikliği:

Peygamber (sav)'ın vefatından sonraki değişiklikler hususunda Enes'den şöyle dediği nakledilmektedir: Rasûlullah (sav)'ın Medine'ye girdiği günü, bu girişi dolayısıyla her şey aydınlanmıştı. Onun vefat ettiği gün ise, bundan do­layı da her şey kararmıştı. Peygamber (sav)'ın defin işini bitirir bitirmez kalp­lerimizi tanımaz olduk. Bu hadisi İbn Mâce rivayet etmiştir.[189]

Yine İbn Mace der ki: Bize Muhâmmed b. Beşşâr anlattı. Bize, Abdurrah-man b. Mehdi haber verdi. Bize, Süfyan anlattı. O, Abdullah b. Dinar'dan, o, İbn Ömer'den, dedi ki: Rasûlullah (sav) hayatta iken hakkımızda Kur'ân iner korkusuyla kadınlarımız ile uzun uzun konuşup, gülüp şakalaşmaktan çekinirdik. Rasüluliah (sav.) vefat edince konuşur olduk.[190]

Yine İbn Mace, Peygamber (savVın hanımı, Ebu Umeyye kızı Um Sele-me'den senedini kaydederek şöyle dediğini nakletmektedir: Rasüluliah (sav) döneminde insanlardan birisi namaza kalktı mı, onlardan herhangi birisinin gözü ayaklarını koyduğu yerden ötesini görmüyordu. Fakat Rasüluliah (.sav) vefat edip de Ebû Bekir (halife) olunca, insanlardan herhangi birisi namaza kalktı mı, gözü alnını koyduğu yerin ötesini görmüyordu. Ebû Bekir vefat edip, Ömer (halife) olunca, bu sefer insanlardan herhangi birisi namaza kalk­tı mı, onun da gözü kıble yerinden başkasını görmüyordu. Osman b. Affan (halife) olunca, bu sefer fitne başgösterdi ve insanlar namazda sağa soEa ba­kar oldular. [191]

"Şimdi O ölür veya öldürülürce, ökçeleriniz üzerinde (geriye) mi döne­ceksiniz?" buyruğundakt: "Şimdi O ölür" ifadesi şarttır. "Veya öldürülürse"

buyruğu da ona atfedil mistir. Cevabı ise: ",., döneceksiniz?* buyruğudur. İs­tifham harfi (hemze)'nin ceza (cevap) harfi (fâ)'nın başına gelmesi ise, şar­tın ona bağlı olması ve anık şartın tek bir cümle ve tek bir haber halinde olu­şundan dolayıdır. Yani: Eğer ölür yahut öldürülürse, siz ökçeleriniz üzerin­de gerisin geri mi döneceksiniz demektir, Bu. şekilde ceza harfi başına ge­len her türlü istifhamın takdiri de böyledir. Bu ceza harfi olması gereken yer­de kullanılmaz. Onun yeri ise, şartın cevabından önce olmasıdır.

Yüce Allah'ın: "Ökçeleriniz üzerinde (geriye) mi döneceksiniz" buyru­ğu temsilî bir İradedir. Yani: İman etlikten sonra kâfirler olarak mı geriye dö­neceksiniz? Bu açıklamayı Katâde ve başkaları yapmıştır. Önceki haline ge­ri dönen kimseye; Ökçeleri üzerinde (geriye) döndü denilir. Yüce Allah'ın: îki ökçesi üzerine kaçıp dönerek..." (el-Enfâl, 8/48) buy­ruğu da bu kabildendir.

Burada "geri dönmek"ten kastın, bozguna uğramak olduğu da söylenmiştir. O takdirde bu ifade mecazî bir ifade değil, hakikat anlamında kullanıl­mış olur. Mananın: -Bu irtidâd olmasa dahi- Mürtedlerin yapacağı işi mi ya­pacaksınız? şeklinde olduğu da söylenmiştir.

"Kim ökçeleri üzerinde geriye dönerse, Allah'a hiçbir zarar vereme/.." Aksine kendisine zarar verir ve Allah'ın emirlerine aykırı hareketi dolayısıy­la kendisini cezaya maruz bırakır.

Yüce Allah'a itaat'in faydası olmadığı gibi, masiyetin de bir zararı olmaz. Çünkü O, hiçbir şeye muhtaç olmayan (Ganî)dir.

"Allah çükredenlerin mükafatını verecektir." Yani, sabreden, cihad eden ve şehid düşenleri mükâfatlandıracaktır. Burada "Allah şükredenlerin mükâfatım verecektir" buyruğunun "Allah'a hiçbir zarar veremez" buyru­ğundan sonra gelmesi suretiyle tehditten hemen sonra ilâhî bir mükâfat va'di gelmiş olmaktadır. [192]

145- Allah'ın izni olmadıkça hiçbir kimseye ölmek yoktur. O, va'desiile yazılmış bir yazıdır. Kim dünya nimetini isterse, kendi­sine ondan veririz. Kim de âhiretin mükâfatını dilerse, buna da ondan veririz. Biz, şükredfnlerİ mükâfatlandıracağız.

Yüce Allah'ın: * Allah'ın İzni olmadıkça hiçbir kimseye Ölmek yoktur. O, vadesi İle yazılmış biryasudif" buyruğu, cihada bir teşviktir. Ölümün ka­çınılmaz olduğunu, her insanın -ister öldürülmüş olsun, ister öldürülmemiş

olsun- kendisi İçin yazılmış olan eceline ulaştı mı, mutlaka öleceğini bildir­mektedir. Çünkü "va'desi ile yazılmış bir yazı" belli bir ecel takdir edilmiş­tir, demektir. "Allah'ın izni İle" buyruğunun anlamı ise, Allah'ın kaza ve ka­deri ile demektir.

Bir yazı" ise, mastar olarak nasb edilmiştir. Allah, va'desi belli bir yazı yazmıştır, anlamındadır. Ölümün va'desi ise, şanı yüce Allah'ın can­lının ruhunun bedeninden ayrılacağını bildiği vakittir. Kul öldürüldü mü, biz bununla ecelinin o olduğunu bilmiş oluruz, O bakımdan: Öldürülmeseydi ya-şıyacaktı, demek doğru değildir.

"O, va'desi ile yazılmış bir yazıdır" buyruğuna delil teşkil eden. diğer buyruklar da şöyledir: "Onların ecelleri geldi mit ne bir an geri bırakılırlar, ne de bir an öne geçirilirler" (el-A'raf, 7/34.);

"Muhakkak Allah'ın eceli gelecektir" (el-Ankebut, 29/5); "Her bir va'de-nin bir yazısı vardır" (er-Ra3 d, 13/38).

Mutezile görüşünü benimseyenler ise şöyle derler: Ecel, öne de alınır, ge­ri de kalabilir. Öldürülen bir kimse, ecelinden önce ölür. Yine boğazlanan her bir hayvanın da ölümü ecelinden önce gerçekleşir. Çünkü, katil kimse­nin yerine göre tazminat ve diyet ödemesi icabeder.

Şanı yüce Allah İse, bu âyet-i kerimede hiçbir canın ecelinden önce ölme­yeceğini beyan etmektedir.

Bu hususa dair daha geniş açıklamalar ileride yüce Allah'ın izniyle A'râf Sûresi'nde (7/34. âyetin tefsirinde) gelecektir. Yine bu buyrukta ilmin yazı­lıp tedvin edilmesine delil vardır. Buna dair açıklamalar da Tâ-Hâ Sûresi'nde yüce Allah'ın: "Onların ilmi Habbinin nezdinde bir kitaptadır" (Tâ-Hâ, 20/52) buyruğuna dair açıklamalarda bulunacağımız vakit -yüce Allah'ın izniyle- gelecektir.

"Kim duaya nimetini İsterse kendisine ondan veririz." Burada dünya nimetinden kasıt ganimettir.

Bu buyruk ganimet arzusu iie yerleştirildikleri yerleri terkeden kimseler hakkında inmiştir. Bunun, âhireti bir kenara bırakıp dünyayı isteyen herkes hakkında umumî olduğu da söylenmiştir. Biz ona, dünyadan kendisi için kts-met olarak tayin edilen miktarı veririz, demektir. Kur'ân-ı Kerim'de bir baş­ka yerde şöyle buyurulmaktadır; "Kim bu çabucak geçeni (dünyayı) isterse, Biz de buradan dilediğimize, dileyeceğimiz şeyi çabucak veririz." (el-İsra, 17/18)

"Kim de âülretin mükâfatını dilerse buna da ondan veriri/." Yani ona, şanı yüce Allah'ın açıkladığı şekilde, dilediği kimselere hasenaunın ecrini kat kal vereceğini belirttiği üzere, amelinin karşılığını mükâfatını veririz. Şöyle de açıklanmıştır: Bu buyrukla Abdullah b. Cübeyr ile yerini terk etmeyen ve öldürülünceye kadar yerinden ayrılmayan okçuların kast edildiği de söylen­miştir.

"Biz, şükredenleri mükâfatlandıracağız." Bozguna uğramayıp, geri kaç­madıkları için mükâfat olmak üzere, onlara ebedî ecir vereceğiz demektir. Bu da daha önce âhirette daha fazla mükâfat verileceğine dair buyrukları te'kit etmektedir.

"Biz şükredenleri mükafatlandıracağız." Yani, kâfirlerin, kendilerinin el­de ettiklerinden mahrum bırakıldığı vehmine kapılmasın diye, dünyada on­lara nzıklarını vereceğiz, anlamına geldiği de söylenmiştir. [193]

146. Beraberlerinde Rabbîlcrden çok kimsenin savaştığı nice pey­gamberler vardır. Allah yolunda başlarına gelenlerden dolayı gevşemediler, yılmadılar, boyun da eğmediler. Allah, sabreden­leri sever.

147. "Rabblmiz, günâhlarımızı ve içimizdeki taşkınlığımızı bize bağışla. Ayaklarımıza sebat ver. Kâfirler güruhuna karşı bize yardım et" demekten başka bir söz söylemiyorlardı.

Yüce Allah'ın: "Beraberlerinde Rabbîlerden çok kimsenin savaştığı nice peygamberler vardır" buyruğu ile ilgili olarak, ez-Zührî şöyle demek­tedir: Şeytan, Uhud günü: Muhammed öldürüldü, diye bağırdı. [194] Bu sebep­ten müs lü manlar dan bir topluluk bozguna uğradı. Ka'b b. Malik der ki: Ra-sûlullalı (sav)'ı ilk tanıyan kişi ben olmuştum. Gözlerinin miğferin altında parladığını görünce sesim çıkabildiği kadar: "İşte Rasûluİlah (sav)!" diye bağır­dım. O da bana: Sus diye işaret etti. [195] Bunun üzerine de aziz ve celil olan Allah: "Beraberlerinde Rabbîlerden çok kimsenin savaştığı nice peygam­berler vardır. Allah yolunda başlarına gelenlerden dolayı gevşemediler, yılmadılar" âyetini indirdi,

kelimesi, "Nice" anlamındadır. el-Halil ve Sibeveyh der ki: Bu kelime aslında şeklinde olup, başına benzetme edatı olarak "kef" girmiş ve onunla beraber mebni bir kelime haline gelerek konuşma dilinde: Nice" anlamına kullanılmıştır, Muslıafta ise, (.tenviri) "nun" olarak ya­zılmıştır. Zira bu, aslından nakledilen bir kelime olup, anlamı değiştirildiğin­den dolayı, lafzı da değiştirilmiş oldu. Daha sonra bu kelime çokça kullanı­lır oldu, Araplar bu kelimenin şeklini değiştirip durdu ve kalb ve hazf gibi yollarla değişikliğe uğrattı. Bunun sonucunda da bu kelimenin kıraatte de kul­lanılmış dört söyleyişi ortaya çıktı. İbn Kesir bu kelimeyi, "fail" vezninde

 “” şeklinde okumuştur. Aslı da: “”şeklinde olup, buradaki "yâ" elife kalb edilmiştir. Nitekim kelimesindeki "yâ" harfi, elife kalb edilerek “”: Umut keser, yese düşer, şeklinde kullanılmıştır. Şair de der ki:

"Sel yataklarında nice arkadaş vardır kî,

Bana bir musibet geldiğini görecek olursa, bizzat kendisi o musibeti tatmış olur."

Bir başkası da şöyle demektedir:

"Biz, size saldıran nice silâh kuşanmış kimseyi geri çevirdik. Kafilenin ününde gelen ve başı miğferli, silahlar kuşanmış ve

böbürlenerek yürüyen."

Bîr diğeri de şöyle demektedir:

"Topluluklar arasında nice kimseler vardır ki,

Kardeşleri kendilerinden üstün kendileri de keremlidirler."

tbn Muhaysın ise, medsiz ve hemzeli olarak şeklinde okumuştur. Bu da aslen: den olup, "elifi hazf £dilmistir.

Yine İbn Muhaysın'ın bu kelimeyi, şeklinde okuduğu da rivayet edilmiştir ki bu, şeddesiz den kalb edilmiştir. Diğerleri ise, şek­linde okumuşlardır. Aslolan şekil de budur. Şair der ki:

"Nice insanlar vardır ki, hâlâ

Kardeşleri kendilerinden yukarıda ve kendileri de kerimdir.

Bir başka şair de;

"Biz gücümüzle nice düşmanı imha ettik

Ve nice zayıf ve korkuya kapılmışı da himaye ettik."

diyerek, şeklindeki iki söyleyişi bir arada kullanmıştır. Bu keli­menin, beşinci bir kullanım şekli daha vardır ki, bu da: şeklindedir. Adeta bu, dan kalbedilmiş bulunan 'ın şeddesizi gibidir.

el-Cevherî ise, bunun şeklindeki iki söyleyişinden baş­kasını sözkonusu etmemektedir. Günlük konuşma esnasında: Nice adamla karşılaştım, denilerek bu edattan sonra gelen isim temyiz ola­rak nasb edilir. Aynı şekilde diye de kullanılır ve bu edat­tan sonra harf-i cerri getirilir ki bu, ismin nasb edilme halinden daha çok kullanılır ve daha da güzeldir.

ise, bu elbiseyi kaça satarsın? anlamındadır. Şair ZuJr-Rimme der ki:

"Nice yaban ineği ve yaban, öküzünden dehşete kapıldık ki,

Düşmanların (evcillerinin) yurtları onlara yurt olmaz."

en-Nehhâs der ki: Ebû Amr bu kelime üzerinde vakıf yaptığı takdirde şeklinde "nûn"suz olarak vakıf yapardı. Çünkü bu kelimenin aslın­da tenvin yoktur. Bunu, Sevre b. el-Mübârek, el-Kisaî'den de rivayet etmiş­tir. Diğerleri ise, Mushaftaki hatta tabi olarak "nûn"u sakin okuyarak vakit" yap­mışlardır.

Âyeti kerimenin ifade ettiği mana, mü'minlerde kahramanlık duyguları­nı harekete getirmek ve daha önce geçmiş bulunan peygamberlere tabi olan hayırlı kimselere uymalarını emretmektedir. Yani, nice peygamberle bir­likte nice "Ribiyyûn" öldürülmüştür. Yahut da pek çok peygamber öldürül­müş bulunduğu halde onların ümmetlerinden kimse irtidat etmemiştir, diye iki farklı şekilde açıklanmıştır.

Birinci göruş^ el-Hasen ile Said b. Cübeyr'in görüşü olup el-Hasen şöyle demiştir: Hiçbir savaşta herhangi bir peygamber öldürülmüş değildir, ibn Cü-beyr de der ki: Biz, çarpışma esnasında öldürülmüş bir peygamber işitme­dik.

İkinci görüş ise, Katade ve İkrime'den nakledilmiştir. Bu görüşe göre; Savaştı, anlamındaki kelime, Öldürüldü, anlamında okunup üzerinde vakıf yapmak caiz olur.

Bu okuyuş ise Nâft', İbn Cübeyr, Ebû Amr ve Yakub'un kıraatidir. İbn Ab-bas'ın kıraati de budur ve bunu Ebu Hatim tercih etmiştir.

Bû kıraat de iki şekilde açıklanır. Birincisine göre, Öldürüldü, ifa­desi yalnızca Peygamber hakkında sözkonusu olur. O takdirde, "Öldürüldü" kelimesi ile ifade tamam olur.[196] Buna göre ifadede hazfedilmiş kelimeler olur ki' bu da, onunla birlikte de pek çok Rabbî kimse vardı, manasına gelir. Nitekim "beraberinde büyük bir ordu bulunuyorken kumandan öldürüldü" ifa­desi bunu andırır. Yine, beraberimde ticaret malı bulunduğu halde çıktım, ifa­desi de böyledir.

İkinci açıklama şeklinde "öldürüldü" hem Peygamber hakkında, hem de onunla birlikteki Rabbîler hakkında sözkonusu olmuştur. Bu da onunla bir­likte bulunanların bir kısmı öldürüldü, şeklinde anlaşılır. Nitekim Araplar, Te-mimoğullarını ve SüleymoğuHannı öldürdü, dernekle birlikte onların sade­ce bir kısmının öldürmüş olduklarını kast ederler. Buna göre Yüce Allah'ın: "Gevşemediler" buyruğu da onlardan geri kalanlar hakkında sözkonusu olur.

Derim ki: Bu görüş, (yani peygamberle birlikte olanların bir kısmının öl­dürüldüğü şeklindeki açıklama) âyetin nüzulüne daha uygun ve daha yakın bir görüştür. Çünkü Peygamber (sav) öldürülmemiştir. Onunla birlikte bulu­nan ashabından bir gurup öldürülmüştür.

Ancak, Kûfeliler ile Ibn Âmir Savaştı, şeklinde okumuşlardır ki, bu da îbn Mes'ud'un kıraatidir. Bunu Ebû Ubeyd tercih etmiş ve şöyle de­miştir: Şanı yüce Allah, savaşan kimseyi övdüğü takdirde, öldürülen kimse de onun kapsamına girer. Ancak, öldürülenden övgüyle sözedecek olursa, onların dışında kalanlar kapsamlarına girmezler. Bu bakımdan; Sa­vaştı, ifadesinin hem daha genel bir anlamı vardır, hem de daha çok övücü bir ifadedir.

Rabbîler kelimesi, cumhur tarafından "ra" harfi esreli olarak okunmuştur. Ali (r.a) ise, "ra" harlını Ötreli okumuştur. İbn Abbas ise üstün okumuştur. Böylelikle bu kelimenin üç söyleyişi vardır. Rabbîler ise, pek çok topluluklar anlamındadır. Bu açıklama, Mücâhid, Katâde, Dahhâk ve îkri-me'den nakledilmiştir. Tekili ise şeklinde "ra" harfi hem ötreli, hem de üstünlü okunur, Bu kelime, yine "ra" harfi esreli ve ötreli okunabilecek şe­kilde e nisbet edilir ki, bu da topluluk anlamındadır.

Abdullah b. Mes'ud der ki: Bu kelime binlerce anlamındadır. îbn Zeyd der ki: Bu kelime, tabi olan kimseler manasınadır. Ancak, birinci açıklama söz­lükte daha çok bilinen bir şekildir. O bakımdan okların toplanıp bir araya ge­tirilip bağlandığı bez parçasına (veya) ok torbasına; denilir.

"Ribab" ise, bir araya toplanmış kabileler manasınadır.

Eban b. Sa'leb der ki: Rıbbî, onbin kişi demektir. el-Hasen ise, bunlar sab­reden alimler demektir, Ibn Abbas, Mücalıid, Katade, er-Rabî ve es-Süddî: Çok büyük miktardaki topluluk, diye açıklamışlardır. Şair Hassan (b. Sabit) der ki:

"Ve eğer bir topluluk haktan uzaklaşırsa

Biz onlann üzerlerine büyük toplulukları süreriz.'

ez-Zeccâc der ki: Burada bu kelime, birisi "ra" harfi ötreli, diğeri de es-reli olmak üzere iki kıraat sözkonusudur Ötreli okuyuşa göre, pek çok top­luluklar anlamındadır. Bunun ontrin kişi olduğu da söylenmiştir.

Derim ki: îbn Abbas'tan da "Rab"e nisbet edilmiş olarak, "Rabbiyyûn" şek­linde "r" harfi üstün olarak bir kıraat de rivayet edilmiştir. el-Halii der ki: "Rıbbî", peygamberlerle birlikte sabreden abidlerden tek kişi demektir. Rabba­niler bunlardır Ve bunlar kendilerini Allah'a vermeye, O'na ibadete, yüce Al­lah'ın Rubûbiyetini bilmeye nisbet edilerek böyle anılmışlardır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Yüce Allah'ın: "Allah yolunda başlarına gelenlerden dolayı gevşemedi­ler" buyruğundaki " gevşemediler" anlamındaki; zayıf düşme­diler, anlamındadır. Buna dair açıklama daha önceden U39. âyetin tefsirin­de) geçmişti. "Vehen^İse, korku sebebiyle gayretin, azmin kırılması demek­tir. el-Hasen ve Ebu Simmal ise bunu, "he" harfini esreli ve ötreli olarak oku­muşlardır ki, bu da Ebu Zeyd'den nakledildiğine göre iki ayrı söyleyiştir. (Ay­nı kökten gelen) el-V&kine kaburga kemiklerinin en alttaki ve en kısa olan kemiğidir. Develer hakkında vehen, kesEf (zayıf) demektir. Vehn ise, gece­nin geçip giden kısa bir süresi demektir. Mevhin de aynı anlamdadır.

Buyruğun anlamına gelince; onlar, Peygamberlerinin öldürülmesi, yahut da aralarından öldürülenler dolayısıyla zaafa düşmediler, demektir. Bu da on­lardan geriye kalanlar zaafa düşmedi, manasına olup muzaf hazfedil mistir.

"Yılmadılar" yani, düşmanlarından korkup çekinmediler.

Boyun da eğmediler" buyruğu da cihadda başlarına gelen musibetten dolayı boyun eğmediler, demektir. İstikâne zillet göstermek ve boyun eğmek manasınadır. Bu kelime aslında şeklinde veznindedir. "Kel"" harfinin fethası İşbâJ ile okununca "eiif" ortaya çıkar.

Bu kelimenin; Olmak fiilinden geldiğini kabul edenlere göre ise, bu kelimenin vezni: şeklinde olur. Ancak birinci açıklama âyet-i kerimenin anlamına daha uygundur.

Gevşemediler, yılmadılar" buyruğu şeklinde, "he" ve "ayn" harfleri sakin olarak da okunmuştur. el-Kisaî ise;" Yılmadılar" kelimesinin "ayn" harfi fethalı olarak da kullanıldı-ğmı nakletmektedir.

Daha sonra yüce Allah, onlardan birtakım kimselerin yahut da (diğer gö­rüşe göre) peygamberlerinin öldürülmesinden sonra kendilerinin sabrettik­lerini, kaçmadıklarını ve kendilerini ölüme hazırladıklarını, kendilerine şe-hadet nasib olursa, günahlardan tevbe etmiş olarak ölmek için de Allah'tan mağfiret dilediklerini, düşmanları önünde bozulmamalan için de sebat ver­mesi ve düşmanlarına karşı zafer nasib etmesi için dua ettiklerini haber ver­mektedir.

Diğer organlar arasında özellikle ayaklara sebat verilmesinin sözkonusu edilmesi, ayaklara dayanılmasından ötürüdür. Böylelikle yüce Allalı şöyle bu­yurmuş gibidir: Ey Muhammed'in ashabı! Sizler de niçin böyle yapmadınız ve benzeri sözler söylemediniz? Yüce Allah onların dualarını kabul buyur^ du, onlara yardım ve zafer verdi, dünyada ganimet, âhirete gittikleri vakit de onlara mağfiret verdi. İşte şanı yüce Allah tevbe eden samimi ve dinine yar­dım eden, düşmanları ile karşılaştıklarında Allah'ın hak va'di üzere doğru sö­züne bağlılık üzere sebat gösteren ihlâslı kullarına böyle davranır.

"Allah sabredenleri sever.1* Allah cilıad üzere sabır ve sebat gösterenle­ri sever, demektir.

Kimisi de: Başka bir söz söylemiyorlardı" buyruğunu "lâm" harfim1 ötreli olarak okumuş ve "söylemek" den gelen fiili:..dı'nın ismi olarak okumuşlardır. Buna göre ifadenin anlamı: Onların söyledikleri söz, sadece "Rabbimiz, sunanlarınım.-bağışla" demekten ibaretti, şeklinde olur. Ancak, bu kelimeyi nasb ile okuyanlar ise, "...idi" anlamındaki nakıs fi­ilin haberi olarak kabul etmişlerdir. İsmi ise, "Rabbimiz, günahlarımızı bağışla demekten başka bir söz söylemiyorlardı" anlamındaki buyruk olur ki, burada günahlardan kasıt da küçük günahlardır.

"İçimizdeki taşkınlığımızı" ile kastedilen de büyük günahlardır.

Taşkınlık (israf): Herhangi bir şeyde aşırıya kaçmak ve sınırı aşmak de­mektir. Müslim'in Sahih'inde de Ebu Mûsâ el-Eşarî'den nakledildiğine göre, Peygamber (sav) şu şekilde dua edermiş:

"Allah'ım, bana günahımı, bilgisizliğimi, isimdeki taşkınlığımı ve Senin ben­den daha iyi bildiğin yaptığım şeyleri bana bağışla!" diyerek hadisin geri ka­lan bölümünü zikretmektedir.[197]

O halde insana düşen şey, Allah'ın Kitabı ile sahih sünnette yer alan du­aları yapmak, onun dışında kalanları da bir kenara bırakmaktır. Ben bu du­ayı, tercih ediyorum, dememelidir. Çünkü yüce Allah, hem Peygamberi, hem gerçek dostları için yapacakları duaları seçmiş, onlara nasıl dua edecekleri­ni öğretmiştir.[198]

148. Bu yüzden Allah onlara dünya nimetini de âh ire tin mükâfatı­nı da fazlasıyla verdi. Allah İhsan edenleri sever.

"... Allah onlara, dünya nimetini" yani, ilâhî yardımı, düşmanlarına kar­şı zaferi "de âhiretin mükâfatını da fazlasıyla" yani cenneti "verdi."

eİ-Calıderî "sevap: mükâfatlandırmak"dan gelen bir kelime şeklinde diye okumuştur.

"Allah ihsan edenleri sever." Buna dair açıklamalar da önceden geçmiş bulunmaktadır. [199]

149. Ey iman edenler, kâfirlere İtaat ederseniz ökçeleriniz üzerine sizi geri çevirirler de hüsrana uğrayanlar olarak geri dönersi­niz.

150. Halbuki m evi ânız Allah'tır. Ve Ot yardımcıların en hayırlısı dır.

Şanı yüce Allah, daha önceki peygamberlerin, dininin yardımcılarına uy­mayı emredip kâfirlere yani arap müşriklerinden olan Ebû Süfyan ve arka­daşlarına - bir diğer görüşe göre de yahudi ve hristiyanlara- itaatten sakın-dırmaktadır,

Ali O.a) da şöyle demiştir: Burada bozguna uğradıkları vakit münafıkla­rın mü'minlere: Haydi atalarınızın dinine dönünüz demelerini kastetmekte­dir. İşte onlara uyacak olursanız: "Ökçeleriniz üzere sizi geri çevirirler.** Ya­ni küfre döndürürler. "Ve hüsrana uğrayanlar olarak dönersiniz." Bu da za­rara uğramışlar, aldanmışlar olarak geri dönersiniz demektir.

Daha sonra yüce Allah: "Halbuki mevlânız Allah'tır" diye buyurmakta­dır. Yani, kendisine itaat ettiğiniz takdirde size zafer yermeyi ve yardım et­meyi, sizi korumayı üzerine alan O'dur demektir. Halbuki... Al­lah'tır" buyruğu, şeklinde; Bilakis mevlânız olan Allah'a itaat ediniz, takdirinde nasb ile okunmuştur. [200]

151. Kâfirlerin kalplerine korku salacağız. Hakkında hiçbir sultan (delil) indirmediği şeyi Allah'a es koştuklarından dolayı. On­ların varacağı yer ateştir. Ne kötüdür o zalimlerin varacağı yer!

Bu buyruğun bir benzeri de yüce Allah'ın: 'Ve kalplerine korku saldı" (el-Ahzab, 33/26; el-Haşr, 59/2) buyruklarıdır. İbn Âmir, el Kisaî “korku" kelimesini "ayn" harfini ötreli olarak da okumuştur ki, bunlar iki ayn söy­leyiştir. "Ayn" harfi sakin olarak "korku" anlamındadır Bununla birlikte "ayn" harfi sakin iken mastar, ötreli okunuşunun da isim olması da mümkün­dür. Bu kelimenin asıl anlamı, doldurmak demek olan dan gelmek­tedir. Mesela  ifadesi, vadiyi dolduran sel, demektir. (ise, havuzu doldurdu, manasınadır. Âyet-i kerimenin anlamt şudur: Biz, müşriklerin kalplerini korku ve dehşetle dolduracağız.

es-Sahtiyanî; Salacaktır, anlamında "ye" ile okurken, diğerleri ise, ilâhî azamete işaret eden "nûn-i azamet" itte "salacağız" diye okumuşlardır.

es-Süddî ve başkaları derler ki: Uhud günü, Ebû Süfyân ile müşrikler Mek­ke'ye doğru yola koyulduklarında, yollarının bir bölümünde dönüşlerine piş­man olup: Çok kötü bir iş yaptık, dediler. Biz onları öldürdük. Nihayet on­lardan ancak kaçanlar geri kalmışken o kaçanları da terkedip geldik. Haydi geri dönün ve onlan toptan imha edin. Ancak onlar, bunu kararlaştırınca yü­ce Allah da kalplerine korkuyu saldı ve sonunda verdikleri bu kararlarından vaz geçtiler. Salmak (ilkaa) ise, hakikat anlamıyla cisimler, maddi şeyler hak­kında kullanılır. Yüce Allah: "Ve O, levhaları ilkaa etti (bıraktı)71 (el-A'râf, 7/150); "Derken iplerini ve asalarını bıraktılar (elkav )" (eş-Şuarâ, 26/44); "Bunun üzerine Mâsâ da asasını bıraktı (elkaa)* (el-A'râf, 7/107) diye bu­yurmaktadır. Şair de şöyle demektedir:

"Ve o, asasını bıraktı ve orada ikâmet etti,"

Bu âyet-i kerimede ve: "Ve sana nezdimden bir sevgi bıraktım, (ilkaa et­tim)" (Tâ-Hâ, 20/39) âyeti ile; sana bir mesele ilkaa (arz) edeyim; ifadesin­de olduğu gibi mecaz anlamında da kullanılmıştır.

"Allah'a eş koştuklarından dolayı1* buyruğu, kalplerine bırakılan bu korkunun sebebini açıklamaktadır. Yani, onların kalplerine salınan bu kor­kunun sebebi şirk koşmalarıdır. Birisine şirk koşmak ise, ona ortak (.şerik) kılmak kastıyla başkasını ona denk tutmak demektir. "Hakkında hiçbir sultan" yani, belge ve açıklama, gerekçe, mazeret ve burhan "indirmediği şeyi Allah'a eş koştuklarından dolayı," "Sultan" kelimesinin bu anlamlan dolayısıyla valiye de sultan denilmiştir. Çünkü o, yer yüzünde Allah'ın hüccetidir. Bu kelimenin kandilde yakılan ve aydınlık veren susam yağının adı olan "es-Selît'den alındığı da söylenmektedir. İmruu'1-K.ays der ki:

"İyice bükülmüş fitillerle o susam yağını meylettirdi"

Sultan vasıtası ile de hakkın açığa çıkması, batılın da ortadan kaldırılma­sı hususunda aydınlanılır. Selît'ın demir manasına geldiği, silâta'nında kes­kinlik anlamına geldiği söylenmiştir, Silâta da "kahretmek" anlamına gelen "et-Teslîfden gelmektedir. Sultan da buradan gelmektedir. Sonundaki "nun" zaiddir. "Sultan", asıl anlamı itibariyle güç ve kuvvet demektir, sultan vası­tasıyla başkaları kalır edildiği, yenik düşürüldüğü gibi, güç ve kuvvetle de kahredilip yenik düşüruiür. "Selîta" ise, bağırıp çağıran kadın demektir. Se-lît da fasih konuşan erkek manasına gelir.

Buna göre buyruğun anlamı şöyle olur: Putlara ibadet hiçbir dinde sabit ve lehine delil getirilebilen bir şey değildir. Akıl da böyle bir şeyin kabul edi­lebileceğine delâlet etmemektedir.

Daha sonra yüce Allah, onların sonlarım, dönüp varacakları yeri haber ve­rerek: "Onların varacağı yer ateştir" diye buyurmakta, sonra da bu yeri de: "Ne kötüdür o /alimlerin varacağı yeri™ diye yermektedir.

Varılacak yer anlamındaki ael-Mesvâ" ise, kendisinde kalınan, ikâmet olunan yer demektir. "Me'vâ" ise, gece yahut gündüz herhangi bir şeyin ken­disine döndüğü her mekân demektir. [201]

152. Andolsuji Allah size olan va'dini doğru olarak gerçekleştirdi. Hani O'nun izniyle onları doğruyordunuz. Nihayet sevdiğini­zi s i/t gösterdikten sonra yıldınız, o İş hakkında çekiştiniz ve baş kaldırdınız. İçinizden kimi dünyayı istiyordu, kimi de âhire t i istiyordu. Sonra sizi imtihan etmek için Allah sizi on­lardan geri çevirdi. Bununla beraber -andoLsun- sizi bağışladı. Allah, m erminlere lütufkârdır.

Muhammed b. el-Ka'b el-Kurazî der ki: Müslümanlar Uhud'da musibete uğramışlar olarak Rasûlullah (sav) ile beraber Medine'ye döndüğünde, birbir­lerine şöyle dediler: Allah bize zaferi vaîdetmişken bu bize nereden geldi? Bu­nun üzerine bu âyet-i kerime indi. [202] Çünkü onîar, bir taraftan müşriklerin san­cağını tutanı öldürmüşler, daha sonra da yine sancağı tutan yedi kişiyi daha öldürmüşlerdi. Önceleri zafer müslümanianndı. Ancak daha sonra ganimet top­lamakla meşgul oldular ve bazı okçular da ganimet elde etmek İsteği ile yer­lerini terk ettiler. İşte bu husus, bozguna sebep teşkil etmişti.

Bulıârî, el-Berâ b. Âzib'den şöyle dediğini rivayet eder: Uhud gününde müşriklerle karşılaştığımız sırada, Rasûlullah (sav) okçulardan bazılarını (te­peye) oturttu ve onlara Abdullah b. Cübeyrî kumandan tayin ederek şöyle dedi: "Asla yerinizden ayrılmayınız, Eğer bizim onlara karşı muzaffer oldu­ğumuzu görseniz yine ayrılmayınız. Onların bize karşı muzaffer olduklarını görseniz, onlara karşı bize yardım etmeyiniz." İki taraf birbirleriyle karşıla­şıp müslümanlar onları bozguna uğrattılar. O kadar ki, kadınların dağa doğ­ru sür'atle koştuklarını gördük. Koşmaları esnasında elbiselerini yukarı doğ­ru toplamış ve ayak bileklerindeki halhalları dahi görülüyordu.

Bu sefer (Abdullah b. Cübeyr'in beraberindeki okçular): Ganimete koşa­lım, ganimete koşalım! demeye koyuldular. Ancak Abdullah onlara: Durunuz. Rasûlullah (sav.) size yerinizden ayrılmamanızı emretmedi mi? dedi. Ancak onlar yerlerinden ayrıldılar.

Okçular, onların yanlarına gidince, Allah da onları şaşırttı (ne yapacakla­rım bilemez hale geldiler) ve müslümanlardan yetmiş kişi öldürüldü. Daha son­ra Ebu Süfyan b, Harb, yüksekçe bir yerden bize doğru görünerek şöyle de­di: Hayatta kalanlar arasında Muhammed var mı? Rasûlullah (sav): "Ona ce­vap vermeyiniz" diye buyurdu. Nihayet Ebu Süfyan aynı şeyi üç defa tekrar­ladı, sonra: Hayatta kalanlar arasında Ebu Kuhafe'nin oğlu (Ebû Bekir) var mı? diye üç defa sordu. Yine Peygamber (sav): "Ona cevap vermeyiniz" diye bu­yurdu. Bu sefer: Peki hayatta kalanlar arasında Ömer b. el-Hattab var mı? di­ye üç defa sordu, yine Peygamber (sav): "Ona cevap vermeyin" diye buyur­du. Daha sonra arkadaşlarına dönerek: Bunlar öldürüldü demektir deyince, Ömer (r.a): Ey Allah'ın düşmanı yalan söyledin, Allah seni rezil edecek kim­seleri sönin için saklamış bulunuyor; dernekten kendisini alamadı.

Bu serer (Ebu Süfyan); Yücel ey Hubel! diye iki defa seslendi. Peygam­ber (sav): "Ona cevap veriniz" diye buyurunca, Ashab: Ne diyelim Ey Allah'ın Rasülü? diye sordular. Hz. Peygamber: "Allah daha üstün, daha yücedir de­yiniz1' diye buyurdu. Ebu Süfyan dedi ki: Bizim Uzzamız var, sizin ise Uzza'nız yok. Rasûlullah (sav): "Ona cevap verin" diye buyurunca: Ne diyelim Ey Allah'ın Rasûlü? dîye sordular. Hz. Peygamber: "Allah bizim mevlârnızdır. Si­zin ise mevlanız yok deyiniz" diye buyurdu. Bu sefer Ebu Süfyan şöyle de­di: Bugün Bedir'e karşılık olsun. Savaş {da zafer ise) nöbetieşedir. Diğer ta­raftan siz, öldürülenler arasında müsle (bazı şehitlerin bazı organlarının ke­silmiş olduğunu) göreceksiniz. Ben böyle yapılmasını emretmedim. Bunun­la birlikte bundan dolayı da rahatsız olmadım.[203]

Buhârî ve Müslim'de de Sa'd b. Ebi Vakkas'dan şöyle dediği nakledilmek­tedir: Uhud günü Rasûlullah (sav)'ın sağ ve solunda üzerlerinde beyaz elbi­se bulunan ve Rasûlullah (sav)'ın önünde onu savunarak, oldukça şiddetli bir şekilde çarpışan iki kişi gördüm.

Yine Sa'd'dan gelen bir rivayette de üzerlerinde beyaz elbise vardı. Ne on­dan önce onları görmüştüm, ne de daha sonra gördüm, demektedir, -Bunun­la da Hz. Cebrail ile Hz. Mikâil'i kastetmektedir.- Bir diğer rivayette tie şöy­le denilmektedir: Bunlar RasûluUah (sav)'ı savunmak üzere en şiddetli bir şe­kilde çarpışıyorlardı. Ne o günden önce onları görmüştüm, ne de daha son­ra gördüm. [204]

Mücahid'den de şöyle" dediği nakledilmiştir: O gün melekler, mü'minler-İe birlikte çarpışmadı. Bedir günü müstesna, ne ondan önce, ne de ondan son­ra çarpışmış değillerdir.

Beylıakî der ki: Mücabid bu sözleriyle Rasûlullah (sav)'ın emrine karşı ge­lip, onlara verdiği emir doğrultusunda sebaî göstermemeleri üzerine Uhud günü meleklerin çarpışmamış olduklarını kastetmektedir.

Urve b. ez-Zübeyr'den şöyle dediği nakledilmiştir: Yüce Allah, sabtr ve tak­va üzere hareket etmeleri halinde onlara işaretli beşbin melek yardım gön­dereceği va'dînde bulunmuştu. O, bu va'dini de yerine getirmişti. Fakat onlar, Allah Rasûlünün emrine karşı gelip sallarım bırakmaları okçular da Ra­sûlullah (sav)'ın yerlerinden ayrılmamak üzere kendilerine vermiş olduğu em­re rağmen yerlerini terketmelcri ve dünyalığı istemeleri sonucu meleklerle gönderilen yardım kaldırıldı, bunun üzerine de yüce Allah: "Andolsun Al­lah size olan va'dini doğru olarak gerçekleştirdi. Onun izniyle onları doğruyordunuz" buyruğunu indirdi. Allah va'dini aynen gerçekleştirdi, on­lara zaferi gösterdi. Fakat isyan etmeleri üzerine de hemen zaferden sonra başlarına belâ gelirdi.

Umeyr b. İshak'tan da şöyle dediği nakledilmektedir: Uhud günü, ashab Rasûlullah (sav)'ın etrafından dağılınca, Hz. Sa'd da onun önünde ok atıyor­du. Bir genç de ona ok uzatıp duruyordu. Bir ok atlı mı, gider aynı oku ona getirir ve: Ey İshak'ın babası haydi at derdi. Savaştan sonra bu gencin kim olduğunu görmek istediler. Ne onu gördüler, ne de tanıyabildiler.

Muhammad b. Ka'b da der ki: Müşriklerin sancaktan öldürülüp sancak­ları yere düşünce, Alkame'nin kızı Arara el-Harisîye sancağı tutup kaldırdı. İşte Hassan {b. Sabit) bu hususta şöyle demektedir:

"Eğer el-Hâriaiye'nin sancağı (kepmaaı) olmaaaydı; Şimdi onlar pazarlarda bir eşya gibi satılmış olacaklardı."

Onları doğruyordunuz" buyruğu, onları öldürüyor, kökten İmha ediyorsunuz demektir. Şair der ki:

"Kılıçla doğradık onları alabildiğine; geri kalanları ise Yerlerinden, yurtlarından edilerek darmadağın oldular.

Şair Cerîr de şöyle demektedir:

"Kılıçlar onları yiyip bitiriyordu;

Tıpkı biçilmiş ormanlar arasında ateş alevinin yükselmesi gibi."

Ebû Ubeyd der ki: Öldürerek imha etmek demektir.

Meselâ, ifadesi, soğuk sonucu ölmüş çekirgeler manası­nadır. ifadesi, soğuk bitkiyi yakar, yok eder, anlamındadır. ifadesi ise, her şeyi yeyip bitiren, kurak geçen yıl demektir. Şa­ir Ru'be der ki;

"Biz, kurak ve kıtlık geçen bir yıldan şikâyet edersek Artık o, yeşilden sonra kuruyu da yer."

Bu kelime, aslında hâssa (duyu organı) Üe idrâk etmek demek olan his'den gelmektedir. O bakımdan; ( w-): Öldürmek suretiyle onun hisset­mesini (duymasını) yoketti, manasına gelir.

"Onun izniyle" ilmiyle, yahut kazası ve emri ile demektir.

"Nihayet... yıldınız." Yani, korkaklığa kapıldınız ve zaaf gösterdiniz de­mektir. "Nihayet" anlamı verilen ( J^Ym cevabı ise hazf edilmiştir. Yani: Ni­hayet yıldınız, bu sefer de imtihan olundunuz. Bu gibi kullanımlar mümkün­dür. Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Eğer yerde bir menfez açmaya, yahut göğe bir merdiven, dayamaya gücün yetiyorsa..." (el-En'âm, 6/35) yap, demektir.

el-Ferrâ ise der ki: "Nihayet" anlamındaki buyruğun cevabı; Çekiştiniz" kelimesi olup "vav" harfi ise faztadan gelmiştir. Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "İkisi de teslim olup onu alnı üzere yıkınca ve Biz ona,, seslendik" (es-Sâffat, 37/103-104) buyruğu da ("ve" anlamına gelen: "vav"sız olarak): Biz ona seslendikv anlamındadır. Şair İmruu'1-Kays da şöy­le demektedir:

"Biz, onların kaldıkları yeri. geçince; o da başka yöne doğru yöneldi."

Burda da "vav" fazladan gelmiştir. Bunlara göre, "Ve baş kaldırdınız" buy­ruğunun başına "vav"ın fazladan gelmiş olması mümkündür. Yani, nihayet o sevdiğinizi size gösterdikten sonra yıldınız, çekiştiniz, başkaldırdınız demek­tir. Bu açıklamaya göre de ifadede takdim ve tehir vardır. Yani, nihayet siz­ler, çekiştiniz, başkakhrdınız ve yıldınız şeklindedir.

Ebû Ali der ki: Buyruğun cevabının: "Sizi onlardan geri çevirdi" anlamın­daki buyruk olması da mümkündür. Bu durumda: "Sonra" anlamındaki; zâiddir. İfadenin takdiri de şöyle olur: Nihayet yıldınız, çekiştiniz ve başkal­dırdığınız vakit sizi onlardan geri çevirdi-

Kİmi nahivciler de bunun fazladan getirilişine örnek olmak üzere şair'İn şu beyitini göstermektedir:

"Kendimi öyle görüyorum ki, gece oldu mu bir arzu ile geceliyorum, Fakat sonra sabahı ettim mi, normal sabahlıyorum."

el-Ahfeş de bunun faz fadan gelmiş olmasını caiz görmektedir. Nitekim yü­ce Allah'ın: "Nihayet yeryüzü bunca genişliğine rağmen onlara dar gel misti, vicdanları kendilerini sıktıkça sıkmıştı. Allah'tan, yine O'ndan baş­kasına sığınacak bir yer olmadığını da anladılar. Sonra da tevbe etsinler diye onları tevbeye muvaffak etti" (et-Tevbe, 9/118) buyruğunda da: "(ıyü-): Nihayetsin fazladan geldiği kabui edilmiştir.

Bir başka görüşe göre "nihayet" anlamındaki bu edat, -..e kadar" anlamındadır. O takdirde bunun cevabı olmaz. Yani, Allah, siz yılgınlık gös-[erinceye kadar size olan va'dini doğru olarak gerçekleştirdi, demek olur. Ya­ni, Allah'ın bu va'di sizin sebat göstermeniz şartına bağlı idi.

Yüce Allah'ın: "Çekiştiniz" buyruğu anlaşmazlığa düştünüz, demektir, Bu­nunla da okçuların biri diğerine: Haydi ganimetlere yetişelim derken, diğerlerinin onlara Bayır, Peygamber (sav)'in bize sebat etmemizi emretmiş oldu­ğu şu yerimizde sebat edeceğiz demesi halini kastetmektedir.

uVe baş kaldırdınız." Yani o yerde sebat göstermek hususunda Allah Ra-sûlü'nün emrine muhalefet ettiniz.

Bu ise: "O sevdiğinizi size gösterdikten sonra* olmuştu Bundan mak­sat ise, Uhud günü işin başında müslümanların galip gelme halidir. Bu da ön­ceden de açıklandığı üzere müşriklerin sancaktarının öldürülmesi ile ortaya çıkmıştı. Şöyle ki: Peygamber (sav) ve ashabı, düşman arasına yayılıp ayrı bir­likler haline gelince, düşmanlara, onları eşyalarının yanına çekilmek zorun­da bırakmcaya kadar ardı arkasına ağır darbeler indirdiler. Müşriklerin süva­rileri ise, müslümanlara üç hamle yaptı. Bunların her birisine oklar yağdırı­lıyor ve bozguna uğramış halde geri dönmek zorunda kalıyorlardı. Müslüman­lar da hamle yaparak onlardan pek çok kişiyi öldürerek zaafa düşürmüşler­di. Elli okçu, yüce Allah'ın müslüman kardeşlerine zafer verdiğini görünce, "Allah'a yemin ederiz bizim burada beklememizin herhangi bir anlamı yok­tur. Allah, düşmanı helak etmiş bulunuyor. Kardeşlerimiz de müşriklerin ka­rargâhına girmiş bulunuyor" dediler. Onlardan bazıları da: "AHah, düşmanı bozguna uğratmışken ne diye duruyoruz?" deyip Peygamber (sav)'ın kendi­lerine ayrılmamalarını emretmiş olduğu yerlerini terkettiler Aralarında anlaş­mazlığa düştüler, yıldılar, Allah Rasûlünün emrine karşı geldiler. Bunun so­nucunda da müşriklerin atlıları, üzerlerine hızlı baskm düzenleyerek pek çok kişiyi öldürdü.

Âyet-i kerimenin lafızları, onların azarlanmış olmaları anlamını İhtiva etmek­tedir. Şöyle ki, onlar işin başında zafer müjdelerini gördükleri vakit, zaferin ke­sinleşmesinin emredilen yerde sebat göstermekle mümkün olacağını, yerleri­ni bırakıp terketmekle, ayrılmakla olmayacağını bilmeleri gerekirdi.

Dalıa sonra yüce Allah, aralarındaki bu çekişmenin sebebini şöylece açıklamaktadır: "İçinizden kimi dünyayı" yani ganimeti "istiyordu,"

İbn Mes'ud der ki: Biz Peygamber (sav)'ın ashabından herhangi bir kim­senin dünyayı ve dünyalığı istediğini Uhud gününe kadar farketmemiştik. [205]

"Kimi de âhiretl istiyordu." Bunlar ise, yerlerinde sebat gösteren, pey­gamberlerinin emrine muhalefet etmeyen kumandanları Abdullah b. Cübeyr ile birlikte kalan kimselerdi. Halid b. Velid ile İkrime b. Ebi Cehil, Abdullah'a hamle düzenlemişlerdi. Her ikisi de o gün kâfir idiler. Orada geri kalan kim­selerle birlikte onu da şelıid ettiler. Allah o şehidlere rahmet buyursun.

Âyet-i kerimedeki sitem, yerini terkeden kimseler içindir. Sebat gösteren kimseler için değildir. Çünkü yerinde sebat eden, Allah'ın mükâfatına eriş­miştir. Bu da şuna benzemektedir. Herhangi bir topluma genel bir ceza isabet edecek olursa, salih kimseler ve çocuklar da helak olurlar Fakat onla-rtn başına gelen bu musibet onlar için bir ceza olmaz- Aksine bu, onların mü­kâfat kazanmalarına sebeptir. Doğrusunu en iyi bilen Allahtır.

"Sonra sizi imtihan etmek için, Allah sizi onlardan geri çevirdi." Yani siz, onlara üstünlük sağladıktan sonra gerileterek, sizi onlardan geri çevir­di, İşte bu da, masiyctin de Allah tarafından yaratılmış olduğunun delilidir. Mutezile ise şöyle demektedir: Bu, sonra sîz geri döndünüz, ani anımda dır. Bu geri dönüşün yüce Allah'a izafe edilmesi, mü'minleri sınamak kastıyla kâ­firlerin kalplerinde bulunan, müslümanlara karşı duyulan kâfirlerin kalple-rindeki korkuyu çıkartması dolayısıyladır.

el-Kuşeyrî der ki: Böyle bir açıklamanın da onlara bir faydası yoktur. Çün­kü, müslümanları hafife alacak noktaya gelinceye kadar kâfirlerin kalplerin­den korkunun çıkartılması da çirkin {kabîlı)'dır, Ve onlara göre Allah tarafın­dan çirkin olan bir işin yapılması caiz değildir, Dolayisı ile -onların açıkla­masına göre- "...Sonra sizi onlardan geri çevirdi" buyruğunun bir anlamı kalmaz.

"Sizi onlardan geri çevirdi" buyruğunun, yani sizi, onları takip etmek­le mükellef kılmadı, manasında olduğu da söylenmiştir.

"Bununla beraber, andolsun sizi bağışladı. Allah, mü'minlere liilufltâr-dır.n Yani başkaldırmanız, emre aykırı hareket etmenizden sonra O, sizi top­tan imha ettirmedi. Burada hitabın genele olduğu söylendiği gibi, kendile­rine verilen emirlere muhalefet eden okçulara yönelik olduğu da söylenmiş­tir. en-Nehhâs da bunu tercih etmiştir. Müfessirlcrin çoğunluğu ise şöyle de­mektedir: Bu âyetin bir benzeri de yüce Allah'ın: "Sonrasizi affettik..,* (ç{-Bakara, 2/52) buyruğudur.

"Allah mü'minlere" onları affetmek ve mağfiret etmek suretiyle "lütufltâr-dır." îbn Abbas'm şöyle dediği nakledilmektedir; Peygamber (sav) Uhud gü­nü zafere mazhar kılındığı gibi, hiçbir yerde zafere mazhar kılınmış değildir. (İbn Abbas'ın bu sözünü rivayet eden) dedi ki: Biz, buna karşı çıkar olduk, bunun üzerine İbn Abbas şöyle dedi: Benimle buna karşı çıkan kişi arasın­da yüce Allah'ın Kitabı hakem olsun. İşte yüce Allah Uhud günü hakkında şöy­le buyurmaktadır: "Andolsun Allah size olan va'dini doğru olarak gerçek­leştirdi. Hani, Onun izniyle onları doğruyordumız." ibn Abbas der ki: Doğramak (el-Hass) öldürmek demektir. "Nihayet sevdiğinizi size gösterdik­ten sonra yıldınız ve o iş hakkında çekiştiniz ve baş kaldırdınız. İçinizden kimi dünyayı istiyordu, kimi de âhireti istiyordu. Sonra sizi imtihan etmek için, Allah sizi onlardan geri çevirdi. Bununla beraber, andolsun O sizi ba­ğışladı. Allah mü'minlere lütufkârdır." Yüce AÜalı bununla yalnızca okçu­ları kastetmektedir. Çünkü Peygamber (sav) onları bir yerde oturtmuş, son­ra da: "Bizim arkamızı himaye ediniz. BEzim öldürüldüğümüzü görseniz bile bize yardıma gelmeyiniz. Ganimet elde ettiğimizi görürseniz, bize ortak ol­maya kalkışmayınız." Rasûlullah (sav) (ye beraberindekiler) ganimet almaya koyulup müşriklerin karargâhlarına dalınca, bütün okçular da yerlerinden ay­rılıp, onlar da düşman karargâhına girip ganimet toplamaya koyuldular. Pey­gamber (savVın ashabının safları bu şekilde birbirlerine karşı karşıya geldi­ler -diyerek ellerinin parmaklarını birbirine soktu- ve iç içe oldular. Okçular da yerlerini o şekilde terk edince, İşte o yerden (müşriklerin) süvarileri Ra-sûlullah (sav)'ın ashabı üzerine baskın yaparak birbirlerini vurdular ve yine birbirlerine karıştılar. Müslümanlardan pek çok kimse öSdürüldii. Günün ilk saatlerinde zafer RasûluUah (savVın ve ashabınındı. Öyle ki, müşriklerin sancaktarlarından yedi veya dokuz kişi öldürülmüş, müslümanlar dağa doğ­ru koşmakla birlikte insanların (mağara) dedikleri yere ulaşamadılar, Ancak, el-Mihras diye bilinen (Uhud dağındaki bir su) altında bulunuyorlardı. Bu se­ter şeytan da: Muhammed öldürüldü, demişti. Bunun gerçek oiduğu hususun­da kimsenin şüphesi olmadı. Biz, bu şekilde onun öldürüldüğü hususunda şür> he etmiyorken, RasûluUah (savVı iki Sa'd (Sa'd b. Muaz ile Sa'd b. Ubade) ara­sında kendine has yürüyüşünden tanıdığımız şekliyle onu gördük. O kadar sevindik ki, bize hiçbir şey isabet etmemiş gibi olduk. Bize doğru bir yükse­ğe çıkarak: "Peygamberlerinin yüzünü kanatan bir kavme Allah'ın gazabı çok çetindir" diye buyurdu.[206]

Ka'b b. Mâlik der ki: Müslümanlar arasında RasûluUah (sav)'ı tanıyan ilk kişi ben oldum. Ben onu, miğferin altından parıldayan gözlerinden tanımış-tim. Sesimin çıkabildiği kadar: Ey müslümanlar müjdeler olsun! İşte Rasûlul-lah (sav) bize doğru geliyor, dedim. O da bana: Sus! diye işaret etti.[207]

153. 'Hani sız, yukarı doğru kaçışıyordunuz. Kimseye bakmıyor­dunuz bile. Peygamber de arkanızdan sizî çağırıp duruyor­du. Bunun üzerine Allah sizi keder üzerine kederle cezalandır­dı. Kaybettiğinize ve başınıza gelene uzülmeyesiniz diye. Allah yaptıklarınızdan haberdârdır.

Bu âyet-i kerimedeki: "Hani" edatı, yüce Allah'ın: "Bununla beraber andolsun sizi bağışladı" buyruğuna taalluk etmektedir.

Genel olarak herkes; Yukarı doğru kaçışıyordunuz" kelime­sini "te" harfi ötreli, "ayn" harfini de esreli olarak okumuşlardır. Ebû Recâ el-Utaridî, Ebu Abdurrahmen es-Sülemî, el-Hasen ve Katade ise, "te" harfi ile "ayn" harfini üstün olarak okumuşlardır ki, "siz dağda yukarı doğru çıkıyor-dunuz" anlamına gelir. îbn Muhaysın ve Şibl İse Hani onlar yukarı doğru kaçışıyorlar, kimseye bakmıyorlardı bile" şeklinde her iki fiili de "yâ" ile okumuştur. el-Hasen ise, şeklinde tek "vav"İı okumuş­tur. Ebû Bekir b. Ayyaş da Âsım'dan: şeklinde "te" harfini ötreli olarak okuduğunu rivayet etmektedir ki bu, en-Nehhâs'ın sözünü ettiği şaz bir söyleyiştir.

Ebû Hatim der ki: iteri doğru yürüdüm, demektir, ise, dağ yahut başka bir yere yukarı doğru çıktım, anlamında kullanılır.

Buna göre, bu fiilin hemzelî kullanılışı, düz yerlerde vadilerin ve yolların iç taraflarında yürümek anlamında kullanılır. Buna karşılık hemzesiz kullanılış ise, dam, dağ, merdiven, basamak gibi şeylerin tırmamlması, bunlarla yukarı doğru çıkılmasını anlatmak için kullanılır.

Buna göre, onların önce vadide yol aldıktan sonra dağa çıkmış olmaları ihtimali anlaşılmaktadır.

Bu durumda; okuyuşuna göre de; okuyuşuna göre de mana sahihtin Katade ve er-Rabiı derler ki: Uhud günü vadide yol alıp dur­dular. Ubey'İn kıraati ise; Hani vadide yol alıyordunuz, şeklindedir.

İbn Abbas da der ki: Ashab, kaçışarak Uhud dağında yukarı doğru çıktılar. Buna göre her iki kıraat de doğrudur. Çünkü, o gün bozguna uğrayanlardan kimisi düzlük alanda kaçışıyor, kimisi yukarı doğru tırmanıyordu. Doğ­rusunu en iyi bilen Allah'tır.

el-Kutebî ve el-Müberred der ki: ifadesi, oldukça uzağa gitmesi ve bunu aşırıya götürmesini anlatmak için kullanılır. Adeta bu, yükseğe doğru çıkmanın uzaklaştırması gibi, yerin düzlüğünde de uzaklaştırmak gibi bir mana verdiği için böyle kullanılır. Şair de şöyle der;

"Ey bana: (Deven) nereye uzaklaşıp gitmektedir? diye soran Şüphesiz Onun Yesrib vadisinin üat tarafında verilmiş bir sözü. vardır."

el-Ferrâ der ki; Bu fiilin hemze'li kullanılışı yolculuğa başlamak demek­tir. Buna karşılık; ise, yolculuktan dönmek anlamına gelir. Meselâ, biz oralara gitmek kastıyla çıkıp yola koyulduğumuz vakit, Bağdat'tan Mek-

ke'ye ve Horasan'a ve benzeri yerlere gittik, denmek istenirken; ( denilir, dönüşümüzü anlatmak için de; denilir. Ebu Ubeyde de şöy­le bir beyit nakletmektedir:

"İşte sen, yolculuğa çıkmak için ağlayıp duruyordun.

İşte bugün serbest bırakıldın ve kervanın çağmcısı da çağırdı.

el-Mufaddal der ki: hep aynı anlamdadır.

Dönüp bakarsınız fiili, dönüp bakıyor ve ikâmet ediyorsunuz, anlamındadır Âyet-i kerime ile anlatılmak istenen; kaçışarak, kiminiz kiminize dönüp bakmıyordunuz bile. Çünkü, bir şeye doğru yönelen kimse, oraya ya kendisinin boynunu yahut da bineğinin dizginlerini çevirir.

"Kimseye" buyruğu ile de kast edilen el-Kelbî"nin ifadesine göre Muham-med (sav) dır.

"Peygamber de arkanızdan sizi çağırıp duruyordu." Peygamber ar­kanızdan size sesleniyordu, demektir.

Buhârî'de şöyle denilmektedir: Arkanız" kelimesi müennes şeklidir. Bize, Amr b. Halid anlattı, bize Züheyr anlattı, bize Ebû İs-hak anlattı dedi ki: el-Berâ b. Âzib'i şöyle derken dinledim: Peygamber (sav) Uhud günü piyadelerin başına Abdullah b. Cübeyr'i yerleştirmişti. Bunlar ise yerlerini bırakıp kaçtılar. İşte Hz- Peygamber'in arkalarından on­ları çağırması budur. Peygamber (sav) ile birlikte oniki kişiden başka kim­se kalmamıştı.[208]

İbn Abbas ve başkaları ise şöyle demektir: Peygamber (sav): "Ey Al­lah'ın kullan geri dönünüz" diye çağırıyordu.[209] Onun bu çağırması, münker olan bir işi değiştirmek demekti. Çünkü Hz. Peygamberin bir münkeri -bu­rada bozguna uğrayıp kaçmaktır- görüp de onu yasaklamaması imkânsız bir şeydir.

Derim ki: Ancak bu açıklama, bozguna uğrayısın masiyet olması halinde uygun düşer. Halbuki -ileride yüce Allah'ın izniyle de açıklaması geleceği gibi-durum böyle değildir.

Yüce Allah'ın; "Bunun üzerine Allah sîzi keder üstüne kederle cezalan­dırdı" buyruğunda geçen "el-Gam (mealde; keder),11 sözlükte örtmek demek­tir. O bakımdan karanlık gece ve gündüz hakkında: de­nilir. Hilal görünmediği zaman da böyle denilir. Herhangi bir hususun keder­lendirmesini anlatmak için de; İş beni kederlendirdi, kederlendiriyor, denilir,-

Mücâhid, Katâde ve başkaları derler ki: Burada sözü geçen birinci gam (keder), öldürülme ve yara almadır, ikincisi ise, Peygamber (sav)'ın öl­dürülüşüne dair yayılan yalan haberdir. Çünkü şeytan böyle bağırmıştı.

Şöyle de açıklanmıştır: Birinci gam, keder, onların kaçırdıkları zafer ve ganimet, ikincisi ise, kendilerine isabet eden öldürülme ve bo2gundur.

Bir başka görüşe göre ise, birinci keder bozgun, ikincisi ise Ebu Süfyan ve Halıd'in tepeden üzerlerine gelmesidir. Müslümanlar, onların bu durum­larım görünce bundan dolayı kederlendiler, üzerlerine hücum edip kendilerini öldüreceklerini sandılar. Bu durum da başlarına gelen musibeti kendilerine unutturdu. İşte bu sırada Peygamber (sav) -önceden de geçtiği üzere- : "Al­lah'ım bunlar bizim yükseğimize çıkamasmlar" diye dua etti.

Buna göre Kederle" kelimesindeki "be" harfi; ... e, a, üz­erine; anlamına kullanılmış olur. "Be"nin asü anlamıyla kullanıldığı da söy­lenmiştir. Yani onlar, Peygamber (sav)'a muhalefet etmek suretiyle önce kederlendiler. İşte bu sebepten dolayı, kendilerinden isabet alıp öldürüîen-İer sebebiyle de kederlenmekle onları cezalandırmış oldu.

eİ-Hasen der ki: "Bunun üzerine Allah sizi" Bedir günü müşriklerin uğ­radığı "keder karşılığında4 Uhud günü "kedere uğrattı" diye açıklamıştır. Burada kedere "sevap" (mealde ceza.) adının veriliş sebebi, günahın cezasına da günah (zenb) denilmesi kabilindendir.

Şöyle de açıklanmıştır: Allah, onları günahlarından haberdar ettiği için baş­larına gelen musibeti bırakıp bu günahları ile meşgul oldular.

Yüce Allah'ın: "Kaybettiğinize ve başınıza gelene üzübneyeslniz diye Al­lah yaptıklarınızdan haberdardır" buyruğundaki: " Diye" kelimesin­deki "lâm" harfi, yüce Allah'ın: "Bununla beraber andolsun sizi bağışladı" buyruğuna taalluk etmektedir. Bunun, yüce Aliah'ınr "Bunun üzerine Allah sizi keder üstüne kederle cezalandırdı" buyruğuna taalluk ettiği de söylen­miştir. Yani, sizi keder üstüne kederle cezalandırması, elde edemediğiniz ganimete, uğradığınız bozguna üzülmeyesiniz diyedir. Ancak birinci açık­lama daha güzeldir.

Başınıza gelene" buyruğundaki;...en" cer mahallin-dedir. .Bununla birlikte;"... meye..." olumsuz edatının sıla (zaid) olduğu da söylenmiştir. Yani, elde edemediğinize ve başınıza gelene -Rasûlullah (sav)'m emrine muhalefetinizden ötürü- ceza olmak üzere üzülesiniz diye; demektir. Bu da Yüce Allah'ın: Seni secde etmek­ten alıkoyan neydi?" (el-A'râf, 7/12) buyruğuna benzemektedir. Yine yüce Al­lah'ın: Kitap ehli.,, bilsinler diye" (el-Hadîd, 57/29) buyruğu da böyledir. (Bu İkisinde de olumsuzluk bildiren "lâ" edatı sıla (zâid) kabul edilmiştir), el-Mufaddal'ın görüşü budur.

Şöyle de açıklanmıştır: Yüce Allah'tn: "Bunun üzerine Allah stei keder üstüne kederle cezalandırdı" buyruğu ile kederleriniz peşi peşine geldi, demektir. Tâ ki, artık bundan sonra ganimetlerle uğraşmaya kal kış ma yasınız diye.

"Allah yaptıklarınızdan haberdardır" buyruğu ile, yapılan yanlışlıklar­dan s a kındınlm aktadırlar; tehdit anlamı da vardır. [210]

154. Sonra o kederin ardından üzerinize öyle bir emniyet ve öyle bir uyuklama indirdi ki, içinizden bir kısmını buruyordu. Bir kısmı da canları sevdasına düşmüştü. Allah'a karşı cahiliye %an-nı gibi hak olmayan bir zan besliyorlar: "Bu İşten bize bir şey var mır diyorlardı. De ki: "Muhakkak ki bütün iş Allah'indir." Onlar sana açmadıkları şeyi İçlerinde gizliyorlar. "Bu işten bize ait bir şey olsaydı burada öldürülmezdik" diyorlar. De ki: "Evlerinizde dahi olsaydınız üzerlerine ölüm yazılmış olanlar -yine mutlaka devrilecekleri yerlere çıkıp gideceklerdi." Al­lah, göğüslerinizin içindekileri yoklamak, kalplerinizdekini temizlemek için böyle yaptı. Allah göğüslerin özünü çok iyi bilir.

Yüce Allah'ın: "Sonra o kederin ardından üzerinize öyle bir emniyet ve öyle bir uyuklama İndirdi ki..." buyruğunda geçen; C&iO kelimesi, ile aynı anlamda (emniyet, güvenlik) dır. Bunlardan birincisinin korku

sebepleriyle birlikte kullanıldığı, ikincisinin ise, korkunun sebepleri ol­madığı halde kullanıldığı da söylenmiştir. Bu kelime, " indirdi" ile nasb edilmiştir. " Uyuklama" ise, (emniyet anlamındaki:) el-Emene'den bedeldir. "Emniyet" anlamındaki kelimenin mefûlün leh olmak üzere nas-bedildiği de söylenmiştir. Sanki: Emniyet için üzerinize bir uyuklama indir­dik, denilmiş gibidir. İbn Muhaysin ise, bu kelimeyi "mim11 harfi sakin olarak okumuştur.

Şanı yüce Allah, Uhud gününde bu kederlerden sonra mü'minlerin çoğunu uyuklama almakla lütufta bulundu. Çünkü güvenlik duyan kimse uyuklar. Korkan kimse uyuyamaz.

Buhârî'nin Enes'den rivayet ettiğine göre Ebu Talha şöyle demiş: Bizler, Uhud günü saflarımızda bulunduğumuz halde uyuklamak bizi bürüdü. Öy­le ki, kılıcım elimden düşüyor, onu alıyor, düşüyor alıyordum.[211]

Buruyor" kelimesi hem "ye" ile, hem de "te" ile okunmuştur. "Ye" ile okunması halinde bürüyen uyuklamadır. "Te" ile okunursa, bürüyen güvenlik ve emniyettir.

Taife (bir kısım) ise hem tek kişi hakkında, hem de topluluk hakkında kul­lanılır.

"Bir kışını da canları sevdasına düşmüştü." Bununla münafıklardan Muattib b, Kuşeyr ve arkadaşlarını kastetmektedir. Bunlar ganimet arzusu ve müzminlerden korktukları için savaşa çıkmışlardı. O bakımdan uyuklama bun­ları bürümedi ve bu savaşta hazır oluşlarına üzülmeye ve çeşitli sözler söy­lemeye koyulmuşlardı. "Canları sevdasına düşmüştü" ifadesi ise, bu sevda onları kederlendirmeye götürmüştü, demektir. (Âyet-i kerimede geçen:) Hemm: Yapılmak istenilen şey, demektir. O şeyi yapmak is­tedim, anlamındadır. Mühim şey ise, zorlu şey demektir. O İş beni huzursuz etti, anlamındadır.. İş beni eritecek kadar üzdü anlamına gelir.

Bir kısmı da" buyruğundakİ Hvav"; hal "vav" olup, “” anlamın­dadır. Yani: O vakit, bir kısım da Muhammed {sav):ın durumunun batıl ol­duğunu ve onun yardıma mazhar olmayacağını zannediyorlardı, demektir.

"Cahiliyye zannı" ifadesi ise, cahiliyye halkının zannı anlamında olup, "halk" anlamındaki kelime (ehO hazf edilmiştir.

"Bu işten bize bir şey var mı? diyorlardı." İfade soru şeklinde olmakla birlikte, inkâr anlamındadır. Yani, bu işte -savaşa çıkma işinde- bizim bir payımız yoktur. Biz istemeyerek çıktık demektir. Buna da yüce Allah'ın: "Bu işten bize ait birşey olsaydı burada ol dür ölmezdik" şeklinde söz söy­lediklerine dair verdiği haberdir.

ez-Zübeyr der ki: O günde üzerimize uyku salındı. Ve ben bu sırada uyuk­lama beni bürüyorken, Muattib b. Kuşeyr'în, eğer bu işten bize ait bir şey ol­saydı burada öldürülmezdik, sözlerini işitiyordum.'![212]

Bunun, Muhammed (sav)'ın va'detmiş olduğu zafer işinden bize ait bir şey olmaz, anlamında olduğu da söylenmiştir. Doğrusunu en iyi bilen Al­lah'tır

Yüce Allah'ın: De ki: Bütün iş Allah'ındır" buyruğu­nu, Ebû Amr ile Yakub: " Bütün" kelimesini müptedâ diye merfu' ola­rak okumuşlardır. Haberi ise, " Allah'ındır™ buyruğudur.

Cümle de:Muhakkak ki" kelimesinin haberidir. Bu yönüyle yüce Allah'ın: aAllahya karşı yalan söyleyenleri Kıyamet gününde yüzlerini karar­mış görürsün" (ez-Zümer39/Ğ0) buyruğunda yer alan "yüzlerini'' anlamında­ki buyruğun Cmeful olarak mansub gelmesi gerektiği halde) merfu' olarak gelmesi gibidir. Diğerleri ise, bu kelimeyi ("bütün iş" anlamındaki kelimesi­ni) nasb ile okumuşlardır. Nitekim İş bütünüyle Allah'ın­dır, demek de böyledir ki, bu da te'kid içindir. Bu kelime, kuşatıcılık ve umum ifade etmek bakımından;  Bütünüyle, anlamına gelir. Bu kelime ise, ancak te'kid olmak üzere gelir.

Bunun "İş" anlamındaki emr'in sıfatı olduğu da söylenmiştir. el-Ahfeş, be­del olduğunu söylemiştir. Yani zafer Allah'ın elindedir. O, dilediğine zafer ve­rir, dilediğini de yardımsız bırakır. Cuveybir de ed-Dahhâk:dan o da îbn Ab-bas'dan yüce Allaİı'm: "Allah'a karşı cahiliyye zannı gibi hak olmayan bir zan besliyorlar* buyruğu hakkında kaderi yalanladıklarını kastetmektedir, dediğini nakletmiştik Çünkü onlar bu hususta ileri geri konuşmuşlardı. Şa­nı yüce Allah da: "De ki: Muhakkak ki bütün iş Allah'ındır1" diye buyurmak­tadır. Bununla da hayrıyla şerriyle kaderin Allah'tan olduğunu kastetmekte­dir.

"Onlar sana açmadıkları şeyi içlerinde gizliyorlar." Sana açıklamadık­ları şirk, küfür ve yalanları gizliyorlar, "Bu işten bize ait bir şey olsaydı bu­rada öldürülmezdik, diyorlar*" Yani, akrabalarımız burada öldürülmezdi.

Denildiğine göre münafıklar şöyle demişlerdi: Eğer bizim aklımız olsay­dı, biz Mekkelİlerle savaşmaya çıkmazdık ve bizim ileri gelenlerimiz de öl­dürülmezdi.

Şanı yüce Allah da onlara şöylece cevap vermektedir: "De ki: Evleriniz­de dahi olsaydınız, üzerlerine ölüm yazılmış olanlar" Levh-i Mahfuz'da öl­dürülecekleri takdir edilmiş, farz olarak tesbit edilmiş olanlar "yine mutla­ka devrilecekleri yerlere çıkıp gideceklerdi." Öldürülecekleri yerlere çıka­caklardı.

Şöyle de açıklanmıştır: "Ürerlerine Ölüm yazılmış olanlar" yani, savaş­maları kendilerine farz kılınmış olanlar demektir. Burada savaşmak "Öldür­mek" anlamındaki kelime ile ifade edilmiştir Çünkü, savaşmak sonunda öl­dürülmek mümkündür.

gideceklerdi" anlamındaki kelimeyi Ebû Hayve, "be" har­fini ötreli, "re" harfini de şeddeli olarak ve: "Çıkartılırdandı" anlamında okumuştur.

Şöyle de açıklanmıştır: Ey münafıklar, eğer sizler çıkmayacak olsaydınız yine de yüce Allah kalplerde olanı ortaya çıkartıp bunu mü'minlere göste-rinceye kadar devrilip yıkılacağınız bir başka yere çıkmanız sözkonusu ola­caktı. Yüce Allah'ın: "Yoklaması İçin* anlamındaki buyrukta "vav" harfi, yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi fazladan gelmiştir:

Kesin bilgiye ulaşanlardan olması için..." Cel-En'âm, 6/75) buyruğu gibidir.

"Allah göğüslerinizin içindekini yoklamak, kalplerinizdekini temizle­mek için böyle yaptı" buyruğunun takdiri anlamı da şöyledir: Allah size, kı­tali ve savaşı farz kılmakla birlikte, Uhud günü size sabrınızı sınamak ve tev-be edip ihlâslı hareket etmeniz şartı ile de günahlarınızdan sizi arındırıp te­mizlemek için yardım etmedi.

Yüce Allah'ın: "... yoklamak için" buyruğunun, sizi sınayıp yoklayan kim­senin muamelesine tabi kılmak için, anlamında olduğu da söylenmiştir- Bir diğer açıklamaya güre, Allah'ın gaybî bilgisinde bildiğini, siz de varlık âle­minde göreceğiniz şekilde davranasınız diye... şeklinde de açıklanmıştır. Bu­rada bir muzafin inahzûf olduğunu, ifadenin takdirinin de: Yüce Allah'ın dost­larını yoklamak, sınamak için... şeklinde olduğu da söylenmiştir.

"Temizlemek (et-temhîs)Bin anlamına dair açıklamalar da önceden (141. âyetin tefsirinde} geçmiş bulunmaktadır. "Allah göğüslerin özünü çok iyi bi­lir." Yani, göğüslerde bulunan hayır ve şerri bilir.

"Göğüslerin özü (2âtu'5-sudûr)nnün, göğüslerin kendileri (kalpler) oldu­ğu da söylenmiştir. Çünkü bir şeyin zatı, onun kendisi demektir. [213]

155- İki topluluğun karşılaştığı gün içinizden geri dönenleri, ancak yaptıklarının bir kısmından ötürü şeytan yoldan çıkarmak istemişti. Bununla beraber Allah, andolsun onları bağışladı. Gerçekten Allah, Ğafûr'dur, Halîm'dİr.

Yüce Allah'ın: "Ancak yaptıklarının bir kısmından ötürü şeytan onla­rı yoldan çıkarmak istemişti" anlamındaki buyruk, "içinizden geri dö­nenleri anlamındaki buyruğun haberidir. Maksat ise Uhud günü müşrikler­den geri dönenlerdir. Bu da Ömer (r.a) ve diğerlerinden nakledilmiştir, es-Süddî der ki: Bununla bozguna uğranıidığı sırada dağa doğru kaçışanlar de­ğil de Medine'ye kaçanlar kastedilmektedir, Bu buyruğun, bozguna uğradık­ları sırada Peygamber (savadan üç gün süreyle geri kalan, sonra tekrar ge­ri giden muayyen bir takım kimseler hakkında olduğu da söylenmiştir

"Şeytan onları yoldan çıkarmak istemişti" buyruğunun anlamına gelin­ce; o, kendilerine işledikleri günahlarını hatırlatarak ayaklarını kaydırmak is­temişti. Onlar da öldürülmesinler diye yerlerinde sebat göstermek istememiş­lerdi. İşte yüce Allah'ın: "Yaptıklarının bir kısmından ötürü™ buyruğunun anlamı da budur.

"Onları yoldan çıkarmak istemişti" anlamındaki: kelimesi nin, onları yoldan çıkarmaya itmişti, manasına geldiği de söylenmiştir. Bu ke­lime de, günah anlamına gelen "ez-zelİe" istif âl vezninde kullanılmış bir ke­limedir.

Şöyle de açıklanmıştır: Bunlar, samimi bir tevbe yapmadan önce savaşmak istemediler. İşte geri kaçışlarının sebebi budur. Birinci açıklamaya göre bu uygundur. İkinci açıklamaya göre ise onlar, Peygamber (sav)'tn kendileri için tesbit ettiği yeri terk etmek ve ganimete meyletmek suretiyle işlemiş olduk­ları masiyetleri sebebiyle yoldan çıkarmak istemişti şeklinde olur.

el-Hasen der ki: "Yaptıklarından kasıt ise» İblis'in kendilerine verdiği ves­veseyi kabul ile karşılamalarıdır. el-Kelbî der ki: Şeytan onlara yaptıklarını süslü göstermişti.

Bir başka açıklamaya göre; Geri dönüp kaçmak bir masiyet değildi. Çün­kü onlar, Medine'ye sığınmak istemişlerdi. Böylelikle müşrikler, Peygamber (sav)'ın öldürüldüğü haberi üzerine onlara bir zarar vermekten yana ümitle­rini kesecekti. Şöyle denilebilir: Bunlar, Peygamber (sav')'ın içinde bulunduk­ları dehşetten dolayı kendilerini çağırdığını işitmemîşlerdi.

Yine şöyle demek de mümkündür: Düşmanların sayısı onların iki katın­dan fazla idi. Çünkü müminler, yediyüz kişi, düşman ise üçbin kişi idi. Böy­le bir durumda İse geri kaçmak caizdir. Şu kadar var ki, Peygamber (sav)"ı bırakıp kaçmak caiz olmayan bir hatadır. Belki de onlar, Peygamber (savVm da dağa geri çekilmiş olduğunu sanmışlardı.

Bu açıklamaların en güzeli birincisidir.

Özetle söylenecek olursa, eğer burada muhakkak bir günahın varlığı di­ye açıklanacak olursa, Allah bu günahı affetmiş bulunmaktadır. ŞâyeE açık­lanabilir ve meşru bir geri çekilme diye açıklanacak olursa., âyet-i kerime ge­ri kaçarken alabildiğine uzaklaşan ve uygun miktardan daha fazla giden hakkında kabul edilir.

Ebu'J-teys es-Semerkandı Nasr b. Muhammed b. İbrahim dedi ki: Bize, el-Halil b. Ahmed anlattı, dedi ki, bize es-Serrâc anlatttı, dedi ki? bize Kutey-be anlattı dedi ki, bize Ebû Bekir b. Gaylan aniattı, o, Cerir'den naklen an­lattığına göre; Hz. Osman ile Abdurrahman b. Avf arasında bir tartışma ol­muştu. Abdurrahman b. Avf ona şöyle dedi: Ben Bedir'de bulunduğum sen bulunmadığın, ağaç akında ben bey'at ettiğim sen bey'at etmediğin ve o top­luluğun gününde -yani Uhud gününde- geri dönüp kaçanlar arasında bulun­duğun kaide, bana nasıl ağtr söz söylersin? Bunun üzerine Hz, Osman ona şu cevabı verdi: Senin, ben Bedir'de bulunduğum halde sen bulunmadın, sö­zünü ele alalım. Ben, Rasûlullah (sav)'sn hazır bulunduğu herhangi bir ga­zadan geri kalmış değilim. Ancak, Rasûlullah {sav} 'm kızı hasta idi. Ben de onun yanında ona bakıyordum. Rasûluliah (sav.) da müslümanlara ayırdığı pay gibi bana da pay ayırdı. Ağaç altındaki bey'ate gelince, Rasûluilah (sav) beni Mekke'deki müşriklerin durumunu görüp teshil etmek üzere (elçi ola­rak.) göndermişti. RasûluÜah (sav) da sağ elini sol elinin üzerine koyarak: 'iş­te bu da Osman'ın bey'atîdir" diye buyurmuştu, Rasûlullah (sav)'ın sağ ve sol elleri benim için kendi sağ ve sol ellerimden hayırlıdır. Uhud gününe gelin­ce, şanı yüce Allah da: "Bununla beraber Allah andolsun onları bağışladı" diye buyurmuştur. Ve ben de Allah'ın kendilerini affettiği kimseler arasında idim. Böylelikle Hz. Osman, Abdurrahman'jL ona karşı getirmiş olduğu bu de­lilleriyle susturmuş oldu.[214]

Derim ki: Bu anlamdaki bir açıklama, İbn Ömer'den de sahih olarak nak­ledilmiştir. Nitekim, Buharı Sahih'inde şöyle der: Bize Abdan anlattı, bize Ebu Hamza haber verdi. O, Osman b. Mevheb'den dedi ki; Bir adam gelip Beyî'i haccetti. Bir takım kimselerin oturmakta olduğunu görünce, bu oturanlar kim­lerdir? diye sordu. Ona: Bunlar Kureyşlilerdir, dediler. Peki bu yaşlı kişi kim­dir? deyince; O İbn Ömer'dir, dediler. Yanına varıp şöyle dedi: Ben sana bir şey soracağım bana anlatır mısın? (Devamla) dedi ki: Bu Beyt'in hürmeti hak­kı için sana soruyorum Osman bf Affan'in Uhud günü kaçtığını biliyor mu­sun? (Abdullah b. Ömer): Evet deyince, adam bu sefer: Peki onun Bedir'de bulunmayıp orda hazır olmadığını da biliyor musun? diye sordu, İbn Ömer: Evet dedi. Bu sefer: Peki onun Rıdvan Bey'atinden geri kalıp orada bulun­madığını da biliyor musun? diye sordu, îbn Ömer yine: Evel dedi. Bu sefer adam tekbir getirdi.

İbn Ömer dedi ki: Hakkında bana soru sorduğun, hususu sana açıklamam ve haber vermem için gel yaklaş. Uhud günü onun kaçışını ele alalım. Şa­hadet ederim ki Allah onu atfetmiştir.

Bedir günü hazır bulunmayışına gelince, Rasülullah (sav)'ın kızı onun ha­nım t idi ve o sırada hasta bulunuyordu. Peygamber (sav) kendisine; "Şüphe­siz senin için de Bedir'de hazır bulunan kimsenin ecri ve payı vardır" demiş­ti. Rıdvan Bey'atinde hazır bulunmayışına gelince, eğer Mekke vadisinde Os­man b. Affan'dan daha aziz (.güçlü ve Mekkeliler için değerli) bir kimse ol­saydı, elbetteki onun yerine onu gönderecekti. Peygamber, Osman'ı gönder­di ve Rıdvan Bey'atî de Osman'ın Mekke'ye gidişinden sonra olmuştu. Pey­gamber (sav) da sağ elini kaldırıp: "İşte bu Osman'ın elidir" dedikten sonra onu öbür eline koydu ve: "Bu da Osman için (be/at) dir" diye buyurdu. Şim­di sen, benim bu söylemiş olduklarımı bellemiş olarak git.[215]

Derim kh Bu âyetin (muhtevasının) bir benzeri de yüce Allah'ın Âdem (a.s)'m tevbesini kabul etmesidir. Ayrıca Hz. Peygamber'in Hz. Âdem hak­kında: "Ve Âdem Musa'ya karşı susturucu delil getirmiş oldu" buyruğu da bu­nu ifade eder ki, getirdiği delille onu yenik düşürdü, demektir.

Şöyle ki, Hz. Mûsâ, Hz, Âdem'in hem kendisini, hem de zürriyetini yasak ağaçtan yemiş olması sebebiyle cennetten çıkmalarına sebep olduğu için kı­namak istemişti de, Hz. Âdem kendisine şöyle demişti:

"Şam yüce Allah'ın benim hakkımda ben yaratılmadan kırk yıl önce tak­dir etmiş olduğu ve bundan dolayı da tevbemi kabul ettiği bir husus dola­yısıyla mı beni kınıyorsun?

Şüphesiz ki Allah, kimin levbesıni kabul ederse onun günahı yoktur. Gü­nahı olmayan kimsenin de kınanması sözkonusu olamaz. [216]

İşte Allah'ın kendisini affettiği kişinin durumu da böyledir. Bunun böyle olması da, şanı yüce Allah'ın bize bu hususu haber vermiş olmasından ötü­rüdür. Onun haberi ise elbetteki doğrudur.

Onların dışında kalan tevbekâr günahkârlara gelince, onlar Allah'ın rah­metini umabilirler, azabından da korksunlar Onlar, tevbelerinin kabul edil­memesi korkusunu Laşırlar. Eğer tevbeleri kabul edilmiş oisa dahi onlar için korku daha baskın bir ihtimaldir, zira bunu bilmemektedirler. Bu hususu iyi­ce belleyiniz. [217]

156, Ey iman edenler! Siz, kâfir olup da yeryüzünde yolculukta yahut gazada bulunan kardeşleri hakkında: "Onlar yanımızda olsalardı ölmezler veya öldürülmezlerdr diyenler gibi olma­yın. Allah bunu onların kalplerinde bir hasret olarak koydu. Halbuki öldüren de dirilten de Allah'tır. Allah, yaptığınız şey­leri görendir.

Yüce Allah'ın: "Ey iman edenler! Kâfir olup da..." buyruğu ile kastedi­lenler münafıklardır.

"Yeryüzünde yolculukta yahut gazada bulunan kardeşleri hakkında"

bundan kasıt, Peygamber (savVın Bi'r-i Maûne'ye göndermiş olduğu Seriy-yede neseb itibariyle kardeşleri veya münafıklıkta kardeşleri olanlar kaste­dilmektedir. Onlar hakkında: "Onlar yanımızda olsalardı ölmezler veya öl-dürülmezlerdi" demişlerdi. Müslümanlara, onların söyledikleri gibi söyleme­leri yasak kılındı.

Yolculuğa çıktıkları, ifadesi geçmiş zaman için kullanı­lır Yani onlar yolculuk yaptıklarında demektir. Çünkü ifadede: za­manı bulunmayan ve belirsiz bir ism-i mevsuldur. O bakımdan mazi fiil ce­za (şartın cevabıa.)da geniş zaman (muzari) fiilinin yerinde kullanıldığı gibi, burada da  edatı yerine kullanılmıştır.

Yeryüzünde yolculukta bulunduklarında" ifadesinin anlamı ise, ticaret yahut başka bir maksatla yeryüzünde yolculuk yapıp öl­düklerinde manasınadır. "... yahut gazada bulunan" yani, gazaya çıkıp da öl­dürülen kardeşleri demektir.

Gazada bulunanlar" (i'rab bakımından) nakıs bîr çoğul olup ref ve cer halinde lafzında değişiklik olmaz. Tekili: şeklindedir. Bununla birlikte şeklinde çoğulu da yapılabildiği gibi  şeklinde de yapı­labilir Kelimesinin "gazi"nin çoğulu olduğu da söylenir. Şair der ki:

Kafilelere ve gazaya çıktıklarında gazilere de ki; ,,."

cz-Zührî'den onun bu kelimeyi şeddesiz olarak şeklinde okuduğu rivayet edilmiştir. Kocası gazaya gitmiş olan kadın demektir.

ise, geç yavru yapan ve daha sonra yavrulayan dişi eşek de­mektir, (üûı li/J-0: Döllenmesi zor olan dişi deve hakkında kullanılır. bir şeyi maksat olarak gözetmek anlamındadır. Kastolunan şey de­mektir. Gaza etmek"in i s m-i mensubu da: şeklinde gelir.

Yüce Allah'ın: "Allah bunu, onların kalplerinde bir hasret olarak koy­du" buyruğu ile kastedilen, onların bu konudaki zanlari ve sözleridir.

Koydu" buynığundaki "lam" ise daha önce geçen: "(ijjlj ): Di­yen" buyruğuna taalluk etmektedir ki, anlamı şöyledir: Onların: Eğer gaza­ya çıkmamış olsalardı öldürülmezlerdi, şeklindeki zanlarım kalplerinde bir hasret, yani bîr pişmanlık sebebi kılsın diye böyle yaptı. Hasret ise, ulaşıl­masına güç yet inlemeyen ve elden kaçan şey dolayısı ile kederlenmek de­mektir. Şair der ki:

"Ah benîm hasret Ve kederim, ondan muradımı alamadım Komşu olmakla da, yakın olmakla da faydalanamadım,"

Bu "lâm" harfinin hazfedilmiş bir ifadeye laalluk ettiği de söylenmiştir. Ya­ni: Siz, onlar gibi olmayın ki Allah, onların bu sözlerini kalplerinde bir has­ret olarak koysun. Çünkü onlann münafıklıkları ortaya çıkmış bulunmakta­dır.

Şöyk de açıklanmıştır: Sîz, onları tasdik etmeyin, onlara İltifat etmeyin. Çünkü bu, onlann kalplerinde bir hasrettir,

"Allah bunu onların kalplerinde bir hasret olarak koydu" buyruğunun Kıyamet günü hakkında olduğu da söylenmiştir- O günde onlar, karşı karsı­ya kalacakları rezillik ve pişmanlık ile müslümanlann içinde bulunacakları nimet ve ilâhî lütuflar dolayısıyla hasrete gark olacaklardır.

Yüce Allah'ın: "Halbuki öldüren de dirilten de Allah'tır" buyruğu şu de­mektir: Savaşa çıkanları hayatta bırakmaya, ailesi arasında kalanları da öldür­meye güç yetiren O'dıır.

''Allah yaptığınız şeyleri görendir" buyruğundaki "yaptığınız™ anlamı­na gelen; kelimesi "yâ" ile (o zaman: yaptıkları demek olur) de okun­muştur, "te" ile de okunmuştur.

Daha sonra yüce Allah, Allah yolunda öldürülmenin bütün dünyadan da­ha hayırlı olduğunu şöylece haber vermektedir: [218]

157- Andolsun ki, Allah yolunda öldürülür yahut ölürseniz, elbet­te Allah'ın bağışlaması ve rahmeti onların toplayageldikleri şeylerden daha iyidir.

158. Andolsun ki, ölseniz yahut öldürülseniz de elbette Allah'ın hu­zurunda toplanacaksınız.

Baş taraftaki şartın cevabı hazf edilmiştir. Yüce Allah'ın: "Elbette Al­lah'ın bağışlaması ve rahmeti..." buyruğundaki kasemin cevabı ile ona gerek görülmemiştir. Yeminin cevabı belirtmekle yetinmek daha uygundur. Çünkü ifade başta yemin ile başlamaktadır Anlamı da: Andolsun ki Allah si­ze mağfiret buyuracaktır, şeklindedir.                                   

Hicaz halkı, Ölürseniz" anlamındaki kelimeyi, şeklinde "mim" harfini esreli olarak ve den gelir gibi kullanırlar. Mudarlı-lann aşağı tarafları ise "mîm" harfini ötreli olarak; şeklinde, den gelir gibi kullanırlar. Kûfelilerin açıklamaları budur ve güzel bir açıkla­madır.

Yüce Allah'ın: "Elbette Allah'ın huzurunda toplanacaksınız" buyruğu bir öğüttür. Şanı yüce Allah bununla onlara öğüt vermektedir Yani siz, savaş­tan ve Allah'ın size vermiş olduğu emirlerden kaçmayınız. Aksine siz, O'nun cezasından ve can yakıcı azabından kaçınız. Hiç şüphesiz dönüşünüz O'na-dır. Hiçbir kimse size ne zarar verebilir, ne de fayda sağlayabilir O'ndan baş­ka. Şanı yüce olan Allah en iyisini bilendir[219]

159. Allah'tan bir rahmet sayesinde sen onlara yumuşak davrandın. Eğer kaba ve katı kalpli olsaydın, şüphesiz çevrenden dağdır giderlerdi. Öyleyse onları bağışla, onlara mağfiret dile, iş hu­susunda onlarla müşavere eti Bir kere de azmettin mi, artık Al­lah'a tevekkül et. Çünkü Allah tevekkül edenleri sever-

Sayesinde" buyruğundaki  edatı te'kid manası da ihtiva eden bir sıladır. Bir rahmet sayesinde... anlamın da dır. Yüce Allah'ın: Az zamanda" (el-Mu'minûn, 23/40); Onların o sözleri­ni bozmaları... sebebiyle" (.en-Nisâ, 4/155); Burada ye­nilgiye uğratılmış... bir ordudur" (Sâd, 38/11) buyruklarında olduğu gibi. Bu, kesinlikle zaid değildir. Sîbeveyh'in bunun için zaid olduğu anlamını verme­si, amelinin ortadan kalkışından dolayıdır. îbn Keysân der ki: “” edatı, "be" harfi ile cer mahallinde nekire bir isimdir. Bir rahmet" de ondan bedeldir.

Âyetin manasına gelince: Peygamber (sav) Uhud günü kaçanlara yumu­şak davranıp onları azarlamayınca, şanı yüce Rabbimiz, bu hususta Allah (cc)'ın kendisine bir basan ihsan etmesi sonucu bu davranışı gösterdiğini be­yan etti.

'nın soru edatı olduğu da söylenmiştir. Buna göre mana şöyle olur: Sen onlara Allah'tan ne biçim bir rahmet sayesinde yumuşak davrandın! Bu anlam ise hayret bildirir. Ancak bu anlama gelmesi uzak bir ihtimaldir. Zira, bu şekilde olsaydı şeklinde "eliPsiz gelmesi gerekirdi.

Yumuşak davrandın"; den gelen bir fiildir.

kaba ve katı demektir. Kaba davrandın, davranırsın. ise mastarıdır. Muhataba kaba olduğunu anlatmak için de denilir. Müennesi; şeklinde, çoğulu da; şeklinde ge­lir. Peygamber (sav)'ın nitelikleri nakledilirken şunlar zikredilir:

Kaba da değildi, haşin de değildi. Çarşı pazarlarda da yüksek sesle bağırıp çağıran bir kimse değildi."[220]

el-Mufaddal bu kelimenin müzekker kullanılışı ile ilgili olarak şunlan nak­letmektedir:

"Yakınlarına ve akrabalarına karşı sert değildir. -Onun bağışlarını kastederek gelirler-. Aksine yumuşaktır o. Buna karşı düşmanlarına karşı serttir. Çekinirler ondan. Onun satveti öldürücüdür. Buna karşılık bağışı da pek çoktur."

Bir başka şair de bu kelimeyi müennes olarak şöylece kullanın

"Darlık içinde evimde ölürüm

Benden başkası ise tıka hasa karnını doldurmaktan ölür Bir dünya ki, cahillere karşı cömert davranır Akhbaşmda kimselere karşı da kabadır."

Kalbin katılığı ise, surat aşıklığı, hoş ve güzel şeylerden az etkilenme, şef­kat vç merhametin azlığı demektir. Şairin şu mısraı bu kabildendir:

"Bizim için ağlanır, bizse ağlamayız kimseye

Şüphesiz bizler develerden de daha katı ciğerli (kalpliyizdir."

Dağılıp giderlerdi" buyruğu, etrafından ayrılıp darmadağın

olurlardı, demektir. Onları darmadağın ettim, onlar da ay­rıldılar, demektir. Bir grup deveyi nitelendiren, Ebû Necrn'in şu beyiti de bu kabildendir:

"Kokuşları hızlıdır onların, hiç de gevşek değildir adımları

Tepeler üzerinde (koştuklarında) küçük çakal taşları etraflarından dağılır,"

Yani, ey Muhammed, eğer senin yumuşak davranışın olmasaydı, o geri dö­nüp kaçışlarından ^sonra utançları ve senden çekinmeleri, onların sana yak­laşmalarına engel olurdu. [221]

Buyruğun: "Öyleyse onları bağışla, onlara mağfiret dile. İş hususunda onlarla müşavere et" bölümüne dair açıklamalarımızı sekiz başlık halinde sunacağız:

1- Hz. Peygambere Yöneltilen Emirler ve İstişarenin Anlamı;

İlim adamları der ki: Yüce Allah, Peygamberine son derece beliğ bir tedricilik ihtiva eden bu emirleri vermektedir. Şöyle ki: Yüce Allah ona ön­ce kendi Özel şahsıyla ilgili olarak onlardaki haklarını affetmesini emretti. Bu noktaya gelmeleri üzerine bu sefer yüce Allah'a karşı sorumlulukları huşusunda onlar için /Ulah'tan mağfiret dilemesini emretti. Bu seviyeye de gel­melerinden sonra, artık iş hususunda kendileriyle müşavere edilmesine ehil oldular.

Dil bilginleri derler ki: İstişare kelimesi Arapların, atın yürümesi veya bu­na benzer diğer hallerini öğrenebilmek için kullandıkları; ifadesinden alınmıştır. Atın koştuğu yere de "mişvâr (etap.)" denilir. Bunun­la birlikte bu kelimenin anların kovanından bal almayı ifade eden;

Bal aldım, sözünden alınmış olması da mümkündür. Bunun ism-i mefulü ise; şeklinde gelir. Adiy b. Zeyd der ki:

"Şeyh (reis)in izin verdiği ve (kovanından) alınan beyaz balı andıran Bir söz ve dinlenen ifadeler hususunda... [222]

2- İstişare Yapmayan Yönetici Görevinden Alınır:

tbn Atiyye der ki: Şûra, şeriatin kaidelerinden ve azimet yoluyla uyulma­sı gereken hükümlerdendir. Her kim, ilim ve din ehli ile istişare etmezse, onun da azledilmesi vaciptir. Bu hususta hiçbir görüş ayrılığı yoktur. Şam yüce Al­lah da müzminleri: "Ve onların işleri kendi aralarında istişare iledir" Ceş-Şû-râ, 42/38) buyruğu ile övmüştür.

Bedevi arap der ki: Benim kavmim kandırılmadığı sürece, ben de hiçbir şekilde kandırılabiimiş değilim. Ona: Peki bu nasıl olur? denilince, şu ceva­bı vermiş: Ben onlarla istişare etmeden hiçbir şey yapmam.

İbn Huveyzimendâd der ki; Bilmedikleri hususlarda ve içinden çıkama­dıkları dini meselelerde yöneticilerin, ilim adamlarıyla danışmaları, savaş ile ilgili konularda ordunun ileri gelen kumandan 1 arıyla danışmaları, kamu menfaati eriyle ilgili hususlarda insanların ileri gelenleriyle, ülkenin maslahat­ları ve imarı ile ilgili hususlarda da kâtipler, vezirler ve valilerle danışmala­rı, yöneticilerin görevleri arasındadır Eskiden beri: "İstişare eden pişman ol­maz. Kendi görüşünü beğenen kimse sapar" denile gelmiştir. [223]

3- Hz, Peygamberin İstişaresi ve İstişare Konusu:

Yüce Allah'ın: "İş hususunda onlarla müşavere er buyruğu, vahyin gelme imkânı ile birlikte isler hakkında içtihad etmenin ve zannı galibe gö­re hareket etmenin caiz oluşuna delildir Çünkü şanı yüce Allah bu hususta Rasûlüne izin vermiş bulunmaktadır. Bununla birlikte te'vil alimleri, yüce Al­lah'ın Peygamberine ashabı ile kendisi hakkında müşavere etmesini emret­miş olduğu işlerin mahiyeti hakkında farklı görüşler ileri sürmüşler.

Bir kesim der ki: İstişare yapması istenen konu, savaş taktikleri ve düşmanla karşılaşmak halinde ortaya çıkan durumlardır. Bu da onların gönül­lerini hoş etmek için, kadir ve kıymetlerini yükseltmek, dinlerine olan sıcak bağlılıklarını artırmak içindir. Her ne kadar yüce Allah indirdiği vahyi ile on­ların görüşlerine onu muhtaç bırakmamış olsa dahi, bu maksatla ona bu em­ri vermiştir. Bu açıklama Katade, er-Rabî, îbn İshak ve Şafiî'den rivayet edil­miştir. Şafiî der ki: Bu, Hz. Peyganıber'in: "Ve bakire kıza (kendisine taiib olanla evlendirilmesi hususunda) görüşü sorulur"[224] buyruğunu andırmakta­dır ki, burada görüşünün sorulması, onun gönlünü hoş tutmak içindir. Va-cib olduğu için değil.

Mukatiİ, Katade ve er-Rabî' derler ki: Arapların ileri gelenleri, eğer iş hu­susunda kendileri ile müşavere edilmeyecek olursa, ağırlarına giderdi. Bu­nun üzerine yüce Allah Peygamberine iş hususunda onlarla müşavere etme­sini emretmiştir. Bu şekilde davranmak, onların Hz. Peygambere karşı daha çok meyletmelerini, kalplerindeki kinlerin uzaklaşmasını, daha gönüllerinin birleştirilmesini sağlıyordu. Onlarla müşavere ettiği takdirde Hz. Peygambe-r'in kendilerine değer verdiğini bilmiş olurlardı.

Bir başka kesim de şöyle demektedir: Müşavere, hakkında kendisine va­hiy gelmeyen hususlarda sözkonusudur. Bu açıklama da Hasan-ı Basrî ve ed-Dahhâk'tan rivayet edilmiştir. Onlar şöyle derler: Yüce Allah'ın Peygambe­rine müşaverede bulunmasını emretmesi, onun görüşlerine muhtaç oluşun­dan dolayı değildir. Onlara yalnızca müşaverenin faziletini öğretmeyi murad etmiş ve ondan sonra da ümmetinin uyması için bu emri vermiştir.

îbn Abbas'ın kıraatinde ise; Bazı işler hususunda onlarla müşavere et, şeklindedir.

Şu beyitleri söyleyen ne güzel söylemiş:

İçinden çıkılmaz, gizli, kapaklı hususlarda arkadaşınla müşavere et. Ve lütfederek sana öğüt verenin nasihatini aen de kabul et, Çünkü yüce Allah Peygamberine bunu tavsiye etmiştir: "Onlarla müşavere et" ve "tevekkül et" buyruğunda." [225]

4. Kendileriyle Müşavere Edilecek Kimselerde Aranan Nitelikler:

Ebû Davud'un Mûsânnef fsünerOinde Ebu Hureyre'nin şöyle dediği nak­ledilmektedir: Rasûlullah (sav): "Kendisiyle danışılan kişi güvenilen bir kimsedir."[226]

İlim adamları derler ki: Kendisiyle danışılacak kişi (müsteşardın nitelik­lerine gelince, eğer danışılacak husus din hükümleriyle ilgili ise danışmanın alim ve dinine bağlı bir kimse olması gerekir. Bu gibi özellikler ise, ancak akıl­lı bir kimsede toplanır. el-Hasen der ki: Kişinin aklı kemale ermedikçe dini de kemale ermez, İşte bu niteliğe sahip bir kimse ile istişare edilir de, o da doğru ve hayırlı olanı bulmak hususunda gayretini ortaya koyup elinden ge­leni esirgemez, fakat buna rağmen yanlış bir hususu salık verecek olursa, bun­dan dolayı da ona bir tazminat düşmez. Bu görüşü Hattâbî ve başkaları ifa­de etmiştir. [227]

5. Dünya île İlgili Meselelerde Müsteşarın (Danışmanın) Nitelikleri:

Dünya ile ilgili meselelerde kendisiyle danışılacak kişinin niteliklerine ge­lince, bu kişi akh başında, denenmiş ve kendisi ile danışana sevgi besleyen bir kimse olmalıdır. Şair der ki:

"Gizli ve içinden çıkılamaz hususlarda candan arkadaşına danış." Bu mısra ve ondan sonraki mısralar az önce geçti. Bir başka şair de:

"Eğer herhangi bir hususta senin önünde kapanırsa kapılar; Akıllı ve kavrayışlı birisiyle müşavere et ve ona karşı gelme!"

diyerek bir takım beyitlerle istişarenin önemini açıklamıştır.

Şûra berekettir. Nitekim Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: "İstişare ya­pan pişman olmaz, istihare yapan da ziyan etmez."[228]