87. Allah (Odur ki) O'ndan başka ilâh yoktur. Andolsun ki O, ger­çekleşeceğinden hiç şüphe olmayan Kıyamet gününde hepini­zi mutlaka bir araya toplayacaktır. Allah'tan daha doğru sözlü kimdir?

Yüce Allah'ın: "Allah (O'dur ki) O'ndan başka ilâh yoktur" buyruğu, mübtedâ ve haberdir "Andolsun ki O, mutlaka hepinizi bir araya toplayacaktır" buyruğunun başındaki "lâm" yemin içindir.

Bu âyet-i kerime, öldükten sonra diriliş hakkında şüpheye düşen kimse­ler hakkında nazil olmuştur. Yüce Allah kendi zaüna yemin ederek bunun gerçekleşeceğini bildirmektedir. Eğer "lam* dan sonra (fiilin sonunda) şedde­li bir "nûn" geliyor ise: o "lam" kasem "lâm"ıdır Buyruğun anlamı, ölüm ile ve yerin altında Kıyamet gününe kadar toplayacaktır derler, şeklindedir. Ba­zıları, buradaki “” edatı ifadede bir sıradır (fazladan gelmiştir), anlamı ise, mutlaka Kıyamet gününde hepinizi bir araya toplayacaktır şeklindedir.

Kıyamete bu ismin veriliş sebebi ise, insanların o günde, aziz ve celil olan âlemlerin Rabbi huzuruna kalkacaklarından dolayıdır. Yüce Allah şöyle bu­yurmakladır: 'Yoksa onlar, büyük bir gün için muhakkak tekrar diriltilecek-lerini sanmıyorlar mı ki. O günde insanlar Âlemlerin Rabbi'nin huzuruna kalkacaklardır." (el-Mutafîifln, 83/4-6) Şöyle de denilmiştir: Kıyamet günü, insanlar kabirlerinden kıyamet için kalkacaklarından dolayı bu ad verilmiş­tir. Yüce Altah şöyle buyurmaktadır: "O gün onlar, kabirlerinden hızlıca çı­kacaklardır." (el-Meâric, 70/43) Kıyamet kelimesinin aslı "vavlıdır.

"Allah'tan daha doğru sözlü kimdir?" buyruğundaki "Söz" keli­mesinin nasb edilmesi, beyan olduğundandır. Anİamı, Allah'tan daha doğ­ru sözlü hiçbir kimse yoktur, demektir. Hamza ve el-Kisaî, “” kelimesi­ni "sâd" yerine "ze" harfi ile; “” diye okumuşlardır. Diğerleri, "sâd" ile oku­muşlardır. Kelimenin aslı "sâd" iledir. Bu iki harfin mahreç bakımından bi-ribirterine yakınlığı dolayısıyla "sad" yerine "ze" ile okumuşlardır. [1]

88. Allah, onları kazandıkları yüzünden baş aşağı yıkıverm işken, mü­nafıklar hakkında ne diye iki guruba ayrıldınız? Allah'ın saptır­dığını doğru yola getirmek mi istiyorsunuz? Allah'ın saptırdı­ğına asla doğru bir yol bulamazsınız.

Âyetin Nüzul Sebebi:

^Münafıklar hakkında ne diye iki guruba ayrıldınız." Ne dîye birbirin­den farklı iki guruba, iki fırkaya bölündünüz. Müslim'de, Zeyd b, Sabit'ten gelen rivayet göre, Peygamber (sav) Uhud'a çıktığında beraberinde olanlar­dan bir kesim geri dönmüştü. Bunun ürerine Peygamber (sav)'ın ashabı, on­lar hakkında iki guruba bölündü, Kimisi: Onları öldürelim dedi, kimisi de: Hayır Öldürmeyelim, dedi. Bunun üzerine: "... münafıklar hakkında ne di­ye İki guruba ayrıldınız" ayeti nazil oldu. [2]

Bunu Tirmizi rivayet etmiş ve şunu eklemiştir: Peygamber buyurdu ki: "Bu Medine (Tıbe)'dir." Yine şöyle buyurdu; "Ateş nasıl ki demirin pisliğini gide­riyor ise, bu şehir de pislikleri öylece dışart çıkartır" Tirmizî dedi ki: Bu ha-sen, sahih bir hadistir. [3]

Buhârî de der ki: "Bu Tîbe'dir. Ateş nasıl ki gümüşün pisliklerini (yaban­cı maddelerini) uzaklaştırıyor ise, bu şehir de bu şekilde pis ve murdar olan­ları dışarı çıkartır" [4]

Burada kastedilen münafıklar, Uhutl günü Rasûlullah (sav)'a yardımdan vaz­geçip, onunla birlikte çıkmışken askerlerini de geri alıp çekilen Abdullah b. Ubeyy ve arkadaşlarıdır.

Nitekim buna dair açıklamalar, Âl-i İmran Sûresi'nde (3/153. ve sonraki ayetlerin tefsiri) geçmiş bulunmaktadır.

İbn Abbas ise der ki; Bunlar Mekke'de iman edip hicreti terkeden bir top­luluktur. ed-Dalıhak der ki; Ayrıca bunlar şöyle derlerdi: Eğer Muhammet! (sav) galip gelirse, onun peygamber olduğunu bilmiş oluruz. Şayet bizim kav­mimiz galip gelirse biz bunu daha çok severiz. Bunun üzerine müslümanlar, bunlar hakkında iki guruba ayrıldılar. Bir kesim onUn dost ediniyor, bir ke­sim de onlardan uzak kalıyordu. Bunun üzerine aziz ve celil olan Allah da: "Münafıklar hakkında ne diye iki guruba ayrıldınız?" diye buyurdu.

Ebu Seleme b. Abdurrahman ise, babasından (Abdurrahman b. Avf tan) nak­lettiğine göre, bu âyet-i kerime, Medine'ye gelen ve müslüman olduklarını açıklayan bir topluluk hakkında nazil olmuştur. Bunlar Medine'nin sıtması­na ve ateşli hastalığına yakalandılar. Bunun üzerine baş aşağı döndürülüp, Medine'den çıkıp gittiler.

Peygamber (sav)'m ashabından bir gurup onlarla karşılaşınca: Ne diye ge­ri dönüyorsunuz? diye sordular, şu cevabı verdiler: Medine'nin sıcağından ra­hatsızlandık. O bakımdan orada kalmak işimize gelmedi. Bu sefer karşıları­na çıkanlar şöyle dediler: Bu hususta Rasûlullah (sav) sizin için uyulacak bir örnek olmuyor mu? Ashabın bir bölümü: Banlar münafıklık ettiler derken, bir bölümü de: Münafıklık etmediler, mîislümandırlar dediler.

Bunun üzerine yüce Allah da: "Allah onları kazandıkları yüzünden baş aşağı yıkıvermişken, münafıklar hakkında ne diye iki guruba ayrıldı­nız" ayetini indirdi, [5]

Nihayet Medine'ye geldiler ve kendilerinin muhacir olduklarını iddia et­tiler. Bundan sonra da irtidat ettiler. Rasûlullah (sav) dan, ticaret yapmak üze­re kendilerine ait bir takım malları getirmek üzere Mekke'ye gitmek için izin istediler. Mü'minîer de onlar hakkında anlaşmazlığa düştü. Kimisi bunlar mü­nafıktırlar derken, kimisi de: Hayır rnü'mindirter, dedi.

Yüce Allah böylelikle onların münafık olduklarını açıkladı ve bu âyet-i ke­rimeyi indirerek onları öldürmeyi emretti. [6]

Derim ki: Bu konudaki (son) iki görüşü, bu ayetten sonra gelen: Allah yo­lunda hicret edinceye kadar..." buyruğu desteklemektedir. Birincisi ise na­kil itibariyle daha sahihtir.

Buhârî, Müslim ve Tirmizî'nin tercih ettiği de odur. "îki gurup" anlamına gelen: “” kelimesi hal olarak nasb olmuştur. Nitekim Ne diye ayaktasın dediğimizde, "ayaktasın" anlamındaki kelime hal'dir. Bu açıklama el-Ahfeş'den nakledilmiştir. Kûfeliler der ki: Bu, “” Ne diye . “"ın haberidir.

Nitekim, “” kelimelerinin haberi gibidir. Haberin başına da elif lam'ın gelmesini de caiz kabul ederler

el-Ferra ise "Onları baş aşağı etti" buyruğu, onları küfre dön­dürdü ve baş aşağı çevirdi demektir, der. en-Nadr b. Şumeyl ve el-Kisaî de böyle demiştir.

Bir şeyi baş aşağı çevirmek veya onun başını sonuna döndür­mek demektir. “” ise “” île aynı anlamda olmak üzere, baş aşa­ğı döndürülmüş, demektir. Abdullah ile Ubey (Allah ikisinden de razı olsun)"in kıraatinde ise, -hemzesiz olarak-: “” şeklindedir.

Abdullah b. Revaha der ki:

"Kapkaranlık bir fitneye başaşağı döndürüldüler

Gecenin karanlığım andıran, arkasından fitneler gelen”

Bir kişinin daha önceden kurtulmuş olduğu bir işe tekrar döndürüîmesi-ni ifade etmek için de: (jJji&i^r&J ) denilir.

(Bu kökten gelen) er-Rukûsiyye ise, hristiyanlarla Sâbİîler arasında bir inan­ca sahip olan bir kavimdirler.

Ekin dövüldüğü esnada öküzün harmanın ortasında durup, diğer öküiie-

rin de etrafında durması halinde, duran öküze: “” denilir.

"Allah'uı saptırdığım doğru yola getirmek mi istiyorsunuz?" Yani on­lar hakkında mü'minJer gibi hüküm verilmek sureciyle onları sevaba, ecre mi yöneltmek istiyorsunuz?

"Allah'ın saptırdığına asla doğru bir yol bulamazsın." Yanı, böyle biri­sini hidayete, doğruluğa ve doğruyu istemesine sebep olacak bîr yola ilete­mezsin. Bu ise, hidayetlerini kendilerinin yarattıklarını söyleyen Kaderiyye ve aynı kanaati savunan diğer fırkaların kanaatlerini reddetmektedir.

Nitekim, buna dair açıklamalar daha önceden (el-Fatiha Sûresi, 31- başlık­ta) geçmiş bulunmaktadır. [7]

89- Onlar kendileri gibi sizin de kâfir olup böylece birbirinize eşit olmanızı arzu ederler. O halde Allah yolunda hicret edinceye ka­dar içlerinden kimseyi veli edinmeyin. Eğer yüz çevirirlerse, on­ları bulduğunuz yerde yakalayıp öldürünüz. Ve onlardan hiçbir veli ve hiçbir yardımcı edinmeyin.

90. Sizinle aralarında anlaşma bulunan bir kavme sığınanlar yahut hem sizinle, hem kendi kavimleriyle savaşmaktan göğüsleri daratarak size gelenler müstesnadır. Allah dikseydi, elbette onları üzerlerinize saldırtır, sizinle savaşırlardı. Şayet onlar sizden uzak durup da sizinle savaşmazlar, sizinle barış içinde kalmak isterlerse artık Allah size onların aleyhine bir yol bırak­mamıştır.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı beş başlık halinde sunacağız;

1. Münafıklardan Teberrî ve Hicret:

Yüce Allah'ın: **Onlar... sîzin de kâfir olmanızı arzu ederler" onlar da küfür ve münafıklıkta kendileri gibi ve eşit olmanızı temenni ettiler, de­mektir.

Yüce Allah da böylelerinden teberri edip uzaklaşmayı emrederek şöyle bu­yurmaktadır: "O halde Allah yolunda hicret edinceye kadar, İçlerinden kim­seyi veli edinmeyin." Nitekim bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Hic­ret edene kadar sizin onlarla hiçbir velayet bağınız yoktur." (el-Enfal, 8/72)

Hicret birkaç türlüdür. Bunlardan birisi Peygamber (sav)'a yardımcı olmak üzere Medine'ye hicret etmekti. Bu hicret, Hz. Peygamber (sav): "Mekke'nin fethinden sonra hicret yoktur" [8] buyruğuna kadar, İslâm'ın ilk dönemlerin­de vacip-(farz) idi.

Peygamber (sav) ile birlikte çıkılan gazalarda münafıkların hicreti (onlar­dan uzaklaşmak) de böyledir.

Dâr-ı harpçe İslama girenlerin hicret etmesi (.Dâr-ı İslâm'a göç etmesi) de aynı şekilde vaciptir,

Müslüman kimsenin Allah'ın kendisine haram kıldığı şeyleri hecr etmesi (onlardan uzak durması) da böyledir. Nitekim Hz. Peygamber şöyle buyur­maktadır; "Muhacir, Allah'ın kendisine haram kıldığını hecr eden (ondan uzak duran) kimsedir." [9] Bu iki hicret yolu ise şu ana kadar sabittir (hükümleri devam etmektedir). Masiyet işleyen kimseleri de tehdit etmek üzere masiyet-lerinden vazgeçinceye kadar hecr edip tevbe edecekleri vakte kadar onlar­la konuşulmaması, onlarla birlikte oturup kalkılmaması da bir hicrettir. Ni­tekim Peygamber (sav) Ka'b b. Züheyr ile iki arkadaşına karşı böyle davran­mıştı. (et-Tevbe, 9/118. âyetin tefsiri)

"Eğer yüz. çevirirlerse onları bulduğunuz yerde yakalayıp öldürünüz.11

Yani, şayet onlar tevhidden ve hicret etmekten yüz çevirecek olurlarsa, is­ter Harem bölgesinde, İster Harem'in dışında nerede olursa olsun onları esir alınız, öldürünüz. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Ancak, bundan bir takım istisnalarda bulunulmuştur ki, bunu da bir son­raki başlıkta ele alacağız. [10]

2. Yakalanıp Öldürülme Hükmünden İstisna Edilenler:

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Sizinle aralarında anlaşma bulunan bir kavme sığınanlar... müstesnadır."

Yani, böyle bîr kavim ile ilişkiye girip, aralanndakt himaye ve antlaşma­ların kapsamına girenler müstesnadır.

Buyruğun anlamı şudur: Sîzinle antlaşması bulunan bir kavim ile antlaş­ma yapmış kimseleri öldürmeyiniz. Çünkü, bunlar da (dolaylı olarak) antlaş­ma yaptığınız kavmin antlaşması çerçevesinde sayılırlar Daha sonra bu ant­laşmaların hükmü kaldırıldığından dolayı bu İstisna da kaldırılmış oldu. Bu­nun, böyle olduğu ise, Mücahid, İbn Zeyd ve diğerlerinin görüşüdür. Ayetin anlamı ile ilgili olarak söylenen en sahih görüş de budur.

Ebû Ubeyd der ki: "Sığınanlar" o antlaşmaya, intisab edenler an­lamındadır. el-A'şa'nın şu beyiti de bu kabildendir:

"O, intisab ettiğinde (nesebini açıkladığında, nesebim) Bekr b. Vaıl’e gider, der. Halbuki, burunlar yerde sürtülse de yine onu eair alan Bekr’lilerdir."

Görüldüğü gibi burada bu kelime, nesebini intisab etmek anlamında kul­lanılmıştır. el-Mehdevî der ki: Ancak böyle bir mana vermeyi ilim adamları kabul etmezler. Çünkü neseb, kafirlerle çarpışıp onları öldürmeye engel de­ğildir. en-Nehhas der ki: Böyle bir açıklama büyük bir yanlıştır. Zira bu, yü­ce Allah'ın müslümanlarla arasında herhangi bir neseb bağı bulunan bir kim­seyle savaşmayı yasakladığı kanaatini verir. Halbuki müşrikler ile ilk İs­lam'a girenler arasmda sağlam neseb bağlan vardı. Bundan da daha ağır (bil­gisizlik), bu hükmün önceleri sözkonusu olup sonradan nesli olduğunu bilmektedir. Zira te'vil ehli (.tefsir bilginleri") bu hükmü, Tevbe Sûresi'nin nesh ettiği üzerinde İcma etmişlerdir. et-Tevbe Sûresi ise, Mekke'nin fethinden ve savaşların ardı arkasının kesilmesinden sonra nazil olmuştur. Taberî de bu manada açıklamalarda bulunmuştur.

Derim ki: Kimi ilim adamı, intisab etmenin emân anlamına geldiğini açık­lamışlardır. Yani, emanı bulunanlara müntesıb olan bir kimse, emana bağlı olanların hepsi gibi o da emin olur. Yoksa buradaki intisab, akrabalık an­lamına gelen neseble alakalı değildir.

Kendileriyle Peygamber (sav) arasında bu şekilde bir antlaşma bulunan­ların kimlikleri hususunda farklı görüşler vardır. Bunların Müdlicoğulları olduğu söylenmiştir. el-Hasen'den şöyle dediği nakledilmiştir: Müdlicoğul­ları ile Kureyşliler arasında bir akid vardı. Kureyşlilerle Rasûİullah (sav) arasında da bir ahid vardı.

Ikrime de der ki: Âyet-i kerime Hilâl b, Uveymir^ Süraka b. Cu'şub, Huzey-me b. Amir b. Abdimenaf hakkında nazil olmuştur. Bunlarla Peygamber (sav") arasında bir ahid vardı. Bunların Huzaalılar olduğu da söylenmiştir.

ed-Dahhak, İbn Abbas'tan şöyle dediğini nakletmektedir: Sizinle araların­da antlaşma buiunan bir kavimden kastettiği, Bekr b- Zeyd b. Menatoğutla-ndır. Bunlar da barış ve ateşkes antlaşması çerçevesinde İdiler. [11]

3. Barış Antlaşması:

Bu âyeti kerimede kendileriyle savaşılan harb ehli kimseler iîe müslüman-lar arasında -eğer müs[umanların lehine bir maslahat varsa,- barış antlaşma­sının yapılabüeceğine bir delil vardır. Nitekim ileride -yüce Allah'ın izniyle-(8/72-75. ayetlerin tefsirinde 4 ve 5- başlıklarda) ve (9/4. ayet ve devamının tefsirlerinde) gelecektir. [12]

4. Savaşmak İstemeyenler:

Yüce Allah'ın: "Yahut hem sizinle, hem kavimleriyle savaşmaktan gö­ğüsleri daralarak size gelenler müstesnadır" buyruğundaki: "Da­ralmış, daralarak," anlamındadır. Lebîd der ki:

"Ovaya indim, o (atım) ise alabildiğine yüksek bir hurma ağacını andırıyordu. Hertürlü eksiklikten uzak ve hurma ağacının tepesindeki meyveleri toplamak isteyenlerin isteklerini elde etmekten yana göğüslerinin daraldığı bir hurma ağa­cı gibiydi."

Görüldüğü gibi burada şair; "uzun olan hurma ağacını toplamaktan yana göğüsleri daralmış kimseleri" kastetmekledir. Sözde 'îıasr" da, konuşan bir kimsenin konuşurken darlık ve sıkıntı çekmesi demektir. "el-Hasır" ise, sır­rı alabildiğine gizleyen kimse demektir.

Şair Cerîr de der kiı

"Andolaun, jurnalciler benim yanılmamı çok istediler. Fakat onlar, ey Umeym, senin sırrını alabildiğine gizleyen ve bu hususta çok cimri birisine rastgeldiler/dediler)."

Âyet-i kerimedeki "Daralmış olarak," buyruğunda -tahkik anla­mını ifade eden-: “” edatı gizlidir. Bunu el-Ferra söylemiştir. Bu buyruk da "Size gelenler"deki merfu' zamirden haldir. "Filan kişi aklı başından gitmiş olarak geldi" demeye benzer. Bunun bir haberden sonra İkinci bir haber olduğu da söylenmiştir. Bunu da ez-Zeccac demiştir. Yani size gelenler müstesnadır

Sonra da bunların durumlarını haber vererek : "Kalpleri de -sizinle savaşmaktan- daralmıştır" demektedir Buna güre “” buyruğu “”dan bedel olur. Bu kelimenin kavmin sıfatı olmak üzere cer mahal­linde olduğu da söylenmiştir.

Ubey'in kıraatinde ise: "Sizinle ar­alarında anlaşma bulunan bir kavme sığınan ve göğüsieri daralanlar müslesnâdır" şeklinde olup, “” Yahut... size gelenler, ibaresi yoktur.

Bu ifadenin takdirinin şöyle olduğu da söylenmiştir: Yahut göğüsleri daralmış erkekler veya bir topluluk olarak size gelirlerse, o takdirde bu, hal üzere nasb edilmiş bir mensubun sıfatı olur.

el-Hasen ise, bunu: "Yahut sizlere göğüsleri daral­mış olarak gelirlerse" şeklinde hal üzere mansub olarak okumuştur,

Mübteda ve haber olmak üzere bunun merfu' olması da mümkündür. (O takdirde buyruğun anlamı şöyle olur: Yahut size gelirlerse ve kalpleri de... daralmış bulunuyorsa).

"Veya size göğüsleri daralmışlar olduğu halde gelirlerse" şeklinde bir okuyuş da nakledilmiştir. "Daralmışlar" anlamına ge­len kelimenin merfu1 okunması da bu takdirde caizdir.

Muhamed b. Yezid ise der ki: "” buyruğu onlar hakkında bir bedduadır (Anlamı: Kalpleri daralasıca onların, şeklinde olur).

“” Allah kâfire lanet etsin, demek gibi. Bunu da el-Müberred demiştir. Şu kadar varki, kimi müfessirler bunu zayıf kabul etmiş ve şöyle de­miştir: Bu açıklama, onların kavimleri ile savaşmamayı gerektirir. Oysa bu tu­tarsızdır. Zira kendileri de kâfirdirler, kavimleri de kâfirdirler. Ancak bunun anlamının doğru olduğu belirtilerek cevap verilmiştir. O takdirde savaşma­mak müslümanlar hakkında, onlar için bir taciz» kavimleri hakkında da bir tah­kir mahiyetinde olur.

Buradaki "ev: veya"nin "vav" (ve) anlamında olduğu da söylenmiştir.

Şöyle buyurulmuş gibidir: Sizinle aralarında bir antlaşma bulunan bir kavme sığınıp, sizlere de gerek size karşı gerekse de sizinle birlikte savaş­maktan yana kalpleri daraldığından dolayı her iki kesimle de savaşmaktan hoşlanmayarak size gelirlerse...

Burada sözü geçenlerin bu esas üzere kendileriyle antlaşma yapılmış kimseler olmaları ihtimali de vardır. O takdirde bu bir çeşit ahtd ohır. Veya bunlar: Biz müslüman oluruz fakat savaşa katılmayız, diyen kimseler de ola­bilirler. İslâm'ın ilk dönemlerinde Allah kalplerinde takva için geniştik verin­ceye, İslâm için kalplerini açıncaya kadar bunun onlardan kabul edilmiş ol­ması ihtimali vardır,

Ancak, birinci görüş daha kuvvetlidir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

"Yahut... savaşmaktan" buyruğu nasb mahallîndedir. Yani hem size karşı (hem kendi kavimlerine karşı) savaşmaktan yılmışlar olarak.., an­lamındadır. [13]

5. Mü 'minlere Ceza Olmak Özere, Allah Dilediği Takdirde Kâfirleri Musallat Kılabilir.-

Yüce Allah'ın: "Allah dileseydi, elbette onları üzerinize saldırtır, sizin­le savaşırlardı." Buyruğunda geçen, Allahın, müşrikleri müminlere musal­lat kılması (saldırtması), onlara bu gücü vermesi ve bu hususta onları güç-lendirmeşiyle olur. Bu da ya müslümanlar arasında münkerin yaygınlaşıp ma-siyetlerin ortaya çıkmasına karşılık bir ceza ve bir intikam ile olur. Ya da bir ibtilâ ve bir deneme için yapılır.

Nitekim yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Andolsun ki Biz, içinizden cihad edenleri ve saberdenleri açıkça ortaya çıkartalım ve haber terinizi açıklayalım diye sizleri imtihan edeceğiz" (Muhammed, 47/31.) Ya da bu, günahlarını temizlemek için de yapılır. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Bir de Allah mü'minleri (günahlarından) temizlesin diye." (Âl-i İmran, 3/141)

Bundan önceki âyetler ile ilişki ve bağlantı cihetine gelince: Sizler hakla­rında anlaşmazlığa düştüğünüz münafıktan öldürünüz. Hicret etmeleri ve si­zinle aralarında antlaşma bulunan bir kavme varıp o kavmin girdiği antlaş­manın kapsamına girenleri müstesna. O takdirde o antlaşmakların hükmü­nü alırlar

Yine, size karşı veya kavimlerine karşı savaşmaktan yana göğüsleri daral­mış halde size gelip sizin aranıza katılanlar da müstesnadır, böylelerini de öl­dürmeyiniz. [14]

91. Hem sizden emin olmak, hem kendi kavimlerinden emin olmak isteyen başka insanlar olduğunu da göreceksiniz. Ne zaman fitneye döndürülürİerse onun İçine baş aşağı atılırlar. Şayet sizden uzak durmaz, size barış teklif etmez ve ellerini çekmez­lerse onları yakalayın, bulduğunuz yerde öldürün. İ^te böylele-rine karşı size apaçık bir yetki verdik.

Allah'ın: "Hem sizden emin olmak, hem kendi kavimlerinden emin olmak iseteyen başka insanlar olduğunu da göreceksiniz" buyruğunun an­lamı, önceki âyetin ifade ettiği anlam gibidir. Katade der ki: Bu âyet-İ keri­me hem Peygamber (sav)'ın nezdinde emin olmak, hem de kavimleri arasın­da emin kalrnak isteyen Tilıameli bir kavim hakkında nazil olmuştur. Müca-hid der kjr Bu, Mekkeli bir topluluk hakkında nazil olmuştur. es-Süddî de der ki: Bu âyet-i kerime, Nuaym b. Mes'ud hakkında inmiştir O, hem miislüman-Lar yanında emniyetteydi, hem de müşrikler arasında. el-Hasen der ki: Bu mü­nafıklardan bir topluluk hakkındadır.

Yine denildiğine göre bu âyet-i kerime, Esed ve Gatafanlılar hakkında na­zil olmuştur. Bunlar Medine'ye gelip İslama girdiler, sonra da kendi yurtla­rına geri döndüklerinde kâfir olduklarını açıkladılar.

Yüce Allah'ın: "Ne zaman fitneye döndürülürİerse, onun içine baş aşa­ğı atılırlar" buyruğundaki: "Döndürülürler" kelimesini, Yahya b, Ves-sab Üe el-A'meş "ra" harfini esreli olarak: “” diye okumuşlardır. Çünkü bu kelimenin aslı: “” şeklindedir. İki dal harfi idğam edildikten sonra birin­ci dal'ın esresi "re" harfine takınmış olmaktadır. Buradaki fitneye döndürül­mekten kasıt, küfre döndürülmektir. Buna çağrıldılar mı "içine baş aşağı atı­lırlar.'' Şöyle de denilmiştir: Yani sizler, sizden yana emin olmak için sîze kar­şı zahiren barış içerisinde olduklarını ortaya koyacaklar bulacaksınız. Fakat, herhangi bir fitne ortaya çıkacak olursa size karşı o fitneyi çıkartanlarla be­raber olurlar.

"Onun içine baş aşağı atılırlar" buyruğu ise, sizinle yapmış olduktan ant­laşmadan gerisin geri dönerler demektir. Anlamının şirke çağırıldıkları tak­dirde, tekrar şirke avdet eder ve dönerler, şeklinde olduğu da söylenmiştir. [15]

92, Bir mümin diğer bir mü'mini -yanlışlıkla obuası müstesna- öl-dürcmtz. Kim bir mü'mini yanlışlıkla öldürürse» mü'min bir kö­le-azad etmesi ve (ölenin) akrabasına teslim edilecek bir diyet vermesi gerekir* Onların (diyeti katile) sadaka olarak bağışla­maları müstesna. Şayet (öldürülen) mü'min olmakla beraber size düşman olan bir kavimden ise, o zaman katilin mü'min bir köle azad etmesi gerekir. Şayet kendileriyle aranızda bir antlaş­ma bulunan bîr kavimdcnse, o vakit akrabalarına bir diyet ver­mek ve mü'min bir köle azad etmek gerekir. Kim bulamazsa, -Allah'tan bîr tevbe olmak üzere- iki ay aralıksız oruç tutmalıdır. Allah çok iyi bilendir. Gerçek hüküm ve hikmet sahibidir.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı yirmi başlık halinde sunacağız:

1. Âyetin Nüzul Sebebi ve Hata Yoluyla Öldürmenin Mahiyeti:

Yüce Allah'ın: "Bir mü'min diğer bir mü'mini -yanlışlıkla olması müs­tesna- öldüremez" diye başlayan bu âyet-i kerimesi, ahkâma dair ana âyet­lerden birisidir. Buyruk hata yoluyla olması dışında mü'min, mü'min bir kim­seyi öldürmemelidir, demektir. “” ifadesi, nefy' için değildir. Bu, haram kılmak ve yasaklamak içindir. Yüce Allah'ın: "Rasulullah'a eziyet vermeniz sizin, için olacak birşey değildir" (el-Ahzab, 33/53) buyruğunda olduğu gibi. Eğer bu nefyr anlamında olsaydı, hiçbir şekilde mü'min bir kimse bir diğer mü'mini lıata yoluyla dahi olsa öldürmez, demek oîurdu. Çünkü Allalı^ın nefyettiği birşeyin var olması mümkün olamaz-

Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Onların ağaçlarını bitirmek sizin için mümkün değildir"(en-Nemi, 27/60) Kulların o bahçelerin ağaçlarını bitirmeye ebediyyen güçleri olmaz.

Katade der ki: Buyruğun anlamı, AHah'ın ahdi ve hükmü gereğince onun böyle bir şey yapma hak ve yetkisi yoktur, şeklindedir. Şöyle de denilmiş­tir: Şu anda böyte bir hak ve yetkisi olmadığı gibi, geçmişte de böyle bir yet­kisi yoktu. Daha sonra birincisinden olmayan bir şekilde (yani kendisinden istisna edilenden olmayan bir şekilde) munkatı' bir istisnada bulundu. Munkatı' istisna ise, “” Ancak, anlamında değil de: “” Ama anlamında olan istisnadır. İfadenin takdiri de şöyle olur: Hiçbir şekilde mü'minin mü'mini öl­dürmesine imkân yoktur. Ama hataen onu öldürecek olursa şu yükümlülü­ğü yerine getirmelidir. Sibeveyh ve ez-Zeccâc'ın görüşleri (Allah ikisine de rahmet eylesin.) budur. Yüce Allah'ın şu buyruğu da munkatı' istisnaya bir ör­nektir: "Onların bu hususa dair hiçbir bilgileri yoktur. Zanna tabi olmaktan başka.1* (en-Nisa, 4/157)

en-Nâbiğa da der ki:

'İkindi vakti, akşam üzeri kısa bir zaman durdum, ona sordum, Bana cevap veremedi ve kimse yoktu evde.

Olan yalnızca yerinden ayı rama dığmı aıkı bağlanmış binek bağlarıydı. Bir de kazılması zor bir yerde gereksiz yere su biriktirmek için havuzu andıran evinin etrafındaki çukurdu."

Görüldüğü gibi burada istisna edilen "bağlar" kendisinden istisna yapılan "kimse" nin gerçek anlamda cinsinden olmadığından dolayı onun kapsamı­na girmemektedir. (Yani bu istisna munkatı' dır). Bunun bir benzeri de bir başka şairin şu beyitidir:

"Sukam vadisi içinde teselli edecek hiçbir doat kalmayıp büsbütün boşalıverdi Orda sadece yırtıcı hayvanlar ve mazı ağaçlarına çarpan geçip giden rüzgar var."

Bir başka şair de şöyle demektedir:

"Ve bir şehir ki orada teselli verecek bir dost yok Yalnızca ceylanlar ve yaban inekleri vardır."

Bir diğeri de şöyle demektedir:

"Kimi adamlar ise meyvesiz kurma ağacına benzer Gölgesi de yoktur, ama hurma ağaçlan arasında saydır."

Bunu Sibeveyh nakletmektedir. Buna benzer .şiirler de pek çoktur. Bunun en güzellerinden birisi de Cerir'in şu beyitidir

"O öyle beyaz tenlilerdendir ki uzak bir yere yolculuk yapmamıştır Ve o, üzerinde yolculuk resimleri bulunan ince elbiselerin etekleri

müstesna yere basmış değildir."

Şair; İnce elbiselerin eteklerine basması dışında yere basmamıştır demig gibidir. Bu âyet-i kerime Ayyaş b. Ebi Rebia'nin ÂmiroğuHarından el-Haris b. Yezid b, Ebi Enise'yi aralarındaki bir kin dolayısıyla öldürmesi üzerine na­zil olmuştur. el-Haıis, müslüman olarak Medine'ye hicret edince, Ayyaş onunla karşılaşmış, müslüman olduğunu bilmeden onu öldürmüştü- Durum kendisine haber verilince Peygamber (sav)'ın yanına gelip şöyle dedi: Ey Al­lah'ın Rasulü, benimle Haris'in başından bildiğin olay cereyan etmiş bulunu­yor. Ben, onu öldürünceye kadar onun İslama girdiğini bilmiyordum. Bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.[16]

Buradaki istisnanın muttasıl bir istisna olduğu da söylenmiştir. Yani, mü'min bir diğer mü'mini öldüremez ve ona kısas uygulayamaz. Hata ile onu öldürmesi hali bundan müstesnadır. Yine bu durumda ona kısas uygulamaz, ama bu durumda şunlar şunlar yapılmalıdır. Bir diğer şekil de, karar kılmak ve meydana gelmek anlamında “”'ın takdir edilmesidir.

Şöyle buyurulmuş gibidir; Hata ile olması müstesna, mü'min bir kimsenin diğer bir mü'mini öldürmesi olacak, meydana gelecek bir şey değildir. Çünkü hatalı hallerde mti'min bazen elinde olmayarak bu duruma düşebilir. Bu iki açıklama şekline göre ise istisna munkatı' olmaz.

Buna göre âyet-i kerime, kasten öldürmenin büyük bir iş olduğunu ve ol­maması gereken bir hadise olduğunu ihtiva etmiş olur. Şöyle denmiş gibi olur: Ey filan, unutmuş olman müstesna, senin böyle birşey söylemen olacak birşey değildir. Bu ise, her halükârda böyle bir sözü söylemeyi yasaklamak­la birlikte kasti olarak bu sözün söylenmesinin ne kadar büyük olduğunu ifa­de etmektedir. Âyetin anlamının: "Ve" hata İle dahi olsa öldüremez, şeklin­de olduğu da söylenmiştir.

en-Nehhas der ki: "İllâ” İstisna edatının "vav" anlamına kullanılması mümkün değildir. Arap dilinde böyle bir kullanım bilinmediği gibi, mana ba­kımından da doğru değildir. Çünkü hata yapılan bir şey yasak kılınmaz.

Diğer taraftan bu buyruğun hitap delilinden kâfirin müslümanı öldürme­sinin caiz olduğu anlaşılmamalıdır. Çünkü müslümamn kanı haramdır. Mü'minin burada özellikle anılması, onun şefkat, kardeşlik, merhamet ve aki­desini vurgulamak içindir. el-A'mes, "hataen" kelimesini üç yerde [17] de (bir) medli olarak “” seklinde okumuştur.

Hata yoluyla (yanlışlıkla) öldürme şekilleri ise, sayılamayacak kadar pek çoktur. Hepsinin ortak yönü ise öldürme kastının bulunmayışıdır. Mesela, müşriklerin saflarına atış yaptığı halde müslüman bir kimseye isabet ettirme­si, yahut önünden öldürülmeyi hakeden zina etmiş yahut muharip veya mür-ted bir kimse koşarken kendisi de onu öldürmek kastıyla arkasından gider­ken bir başkası ile karşılaşır ve karşılaştığı bu kimseyi o zannederek öldü­rürse bu da hata yoluyla bir öldürme olur. Veya bir hedefe doğru atış yapar­ken bir insana isabet ettirmesi ya da bunun gibi haller bu kabildendir. Bun­lar, hakkında görüş ayrılığı bulunmayan hususlar arasındadır.

Hatâ, “” dan bir isimdir. Eğer kasten yapılmamış ise, yanlışlık­la yapılan is demektir O bakımdan hata, “” yerini tutan bir isimdir.

Bir şey yapmak isterken, bir başkasını yaparsa; “Hata etti, denildi­ği gibi yine doğru olmayan bir iş yapan kimseye de “Hata etti, yanlış yaptı denilir.

İbnü'l-Münzir der ki: Şanı yüce ve mübarek olan Rabbimiz: "Birmü'min diğer bir mü'mini -yanlışlıkla olması müstesna- öldüremez... ve akraba­sına teslim edilecek bir diyet vermesi gerekir" buyruğu ile, hataen öldü­ren mü'minin diyet vereceğini hükme bağlamıştır. Rasulullah (sav)dan sa­bit olan sünnet de bunu tesbit etmiş, ilim ehli de hükmün bu olduğunu icma ile ifade etmişlerdir. [18]

2. Kısasın Uygulanma Hali:

Davud (ez-Zahirî), öldürmede hür ile köle arasında ve (yaralamalarda.) kı­sasın uygulanabileceği bütün azalarda kısas uygulanacağı görüşündedir. O, bu görüşünü yüce Allah'ın; "Biz onda onlara şunu yazdık: Cana karşılık can...yaralar da birbirine kısastır" (el-Maide, 5/45) buyruğuna dayandırır. Aynı zamanda Hz. Peygamberin: "Müslümanlar, kanlarıyla birbirlerine denktirler." [19] Buyruğuna da dayanmaktadır. Hz. Peygamber, görüldüğü gibi burada hür ile köle arasında bir ayrım gözetmemiştir. Aynı zamanda bu İbn Bbi Leyla'nın da görüşüdür,

Ebû Hanife ve arkadaşları ise derler ki; Öldürme dışında hürler ve köle­ler arasında kısas söz konusu değildir. Öldürme halinde, tıpkı hürre karşı­lık kölenin öldürülmesi gibi, köle karşılığında da hür öldürülür. Ancak, ya-ralama ve organlarda hiçbir şekilde aralarında kısas yoktur.

İlim adamları, yüce Allah'ın: "Bir mü'min diğer bir mir mini -yanlışlık­la olması müstesna- öldüremez" buyruğunun kapsamına kölelerin girme­diğini icma ile kabul etmişlerdir. Bununla yalnızca hürlerin kastedilip köle­lerin kastedilmemiş olduğunu belirtmişlerdir. Hz. Peygamber'in; "Müslü­manlar kanlarıyla birbirlerine denktir" buyruğu da bu şekildedir. Bununla yal­nızca hür olanlar kast edilmiştir, Cumhur bu görüştedir. Eğer öldürmeden da­ha aşağı hallerde hürlerle köleler arasında kısas söz konusu değilse, öldür­mede kısasın olmaması bundan daha uygundur. Bu husustaki açıklamalar eî-Bakara Sûresi'nde (2/178. âyet, 5. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. [20]

3. Hataen Öldürmenin Cezası ve Hikmeti:

Yüce Allah'ın: "Mü'min bir köle azad etmesi" buyruğu, mü'min bir köle azad etmesi gerekir, bu onun görevidir, demektir, İşte bu, yüce Allah'ın ha­taen öldürmeye ve ileride de geleceği gibi (bk. el-Mücadele, 58/3-4. âyetle­rin tefsiri) zihâr için de farz kıldığı keffârettir. İlim adamları hangi köleyi azad etmenin yeterli olacağı hususunda farklı görüşlere sahiptirler. İbn Abbas, el-Hasen, eş-Şa'bî, en-Nehaîr Katade ve başkaları derler ki: Mü'min köle demek, namaz kılan ve aklı imana eren köledir. Bu hususta küçük köle yeterli de­ğildir. Bu konuda sahih olan görüş de budur. Ata b. Ebi Rabah ise şöyle de­mektedir: Müslümanlar arasında doğmuş küçük köle de yeterlidir.

Aralarında Malik ve Şafiî'nin de bulunduğu bir topluluk şöyle demektedir: Öldüğü takdirde cenaze namazı kılınacağı ve defn edileceği hükmüne tabi tutulan her bîr kölenin azad edilmesi yeterlidir. Malik der ki: Bununla birlik­te namaz kılıp oruç tutanın azad edilmesi benim için daha bir sevimlidir.

Bütün ilim adamlarının görüşüne göre kör, kötürüm, elleri veya ayakları kesilmiş yahut çolak olanın azad edilmesi yeterli değildir.

Çoğunluğunun görüşüne göre, topal ve tek gözü kör mü'min kölenin azad edilmesi yeterlidir. Malik der ki: Ancak aşın derecede topal olması bundan müstesnâdır.

Yine Mâlik, Şafiî ve çoğu ilim adamına göre iki elinden yahut ayakların­dan birisi kesilmiş köle yeterli değildir. Ancak Ebû Hanife ve arkadaşlarına göre böyle bir kölenin azad edilmesi yeterlidir.

Yine çoğunluğuna göre, kendisine gelmeyen delinin azad edilmesi yeter­li olmadığı gibi, Mâlik'e göre, kimi zaman deliren, kimi zaman ayılan kim­senin dahi azad edilmesi yeterli değildir. Ancak Şafiî, bu şekilde bir kölenin azad edilmesini yeterli kabul etmektedir.

İmam Mâlik'e göre, birkaç yıla kadar azad edilecek kölenin azadı yeterli değildir. Şafiî'ye göre ise yeterlidir.

Yine Mâlik, Evzaî ve rey ashabına göre müdebber (azad edilmesi efendi­sinin ölümüne bağlı olan köle) nin azadı yeterli olmaz, Şafiî ile Ebû Sevr'in görüşüne göre ise yeterlidir. İbnü'l-Münzir de bunu tercih etmiştir.

Mâlik der ki: Kısmen azad edilmiş kölenin keffâret olarak azadı sahih de­ğildir. Zira yüce Allah: ''Bir köle azad etmesi gerekir" diye buyurmuştur Kıs­men azad edilmiş olanın ise, azadına bir köle azad edilmiş denilemez. Onun ancak bir bölümü azad edilmiştir

Bir köle azad edilmesinin emredilişindeki hikmetin ne olduğu hususun­da da tefsir alimleri arasında İ'arklı görüşler vardır. Köle azad edilmesinin farz kılınması, öldürenin günahını temizlemek ve onu arıtmak içindir, denilmiş­tir. Onun günah, kanı himaye altında bulunan bir kimsenin tedbirsizliği ve dikkati terk etmesi dolayısıyla  ölmesine sebep olmasıdır.

Yine denildiğine göre öldürülen kimsenin şahsında yüce Allah'ın hakkı as­kıya alındığından dolayı ona bedel olmak üzere köle azad edilmesi farz kı­lınmıştır. Çünkü o ölenin bizzai. kendi i\et"smdc V>îv Uakkv vardı ki, bu da ha­yat nimetinden yararlanmak ve hayatta bulunanlara helal olan tasarruflarda bulunmaktır. Yüce Allah'ın o kişide bir hakkı vardı. Çünkü o kişi de Allah'ın kullanndan bir kul İdi. Küçük olsun büyük olsun, hür olsun köle olsun, müs-lüman olsun zımmi olsun kendisini hayvanlardan ve diğer akılsız varlıklar­dan ayırt eden "kulluk" sıfatı vardı. Bununla birlikte bu kimsenin neslinden Allah'a ibadet edecek ve itaat edecek kimselerin gelmesi de umulmakta idi. Onu öldüren kimsenin, sözünü ettiğimiz bu manaları gerçekleştirme fırsatı­nı ortadan kaldırmamış olduğu, belirttiğimiz bu hususu önlemiş olmadığı söy­lenemez. İşte bundan doiayı kefferati tazminat olarak ödemiştir. Bu hikmet­lerden hangisi olursa olsun, burada şu da açıklanmış olmaktadır: Bu nass her ne kadar hataen öldüren kimse hakkında ise de bu hususta kasten öldüren de onun durumundadır. Hatta ileride açıklanacağı üzere onun keffâretle bu­lunmakla mükellef olması öncelikle sözkonusudur Doğrusunu en iyi bilen Allahtır. [21]

4. Diyet:

Yüce Allah'ın: *Ve akrabasına teslim edilecek bir diyet vermesi gerekir* buyruğunda sözü geçen diyet, maktulün kanının yerine geçmek üzere veli­sine ödenen şeydir.

"Teslim edilecek" buyruğu ise, ödenecek ve tediye edilecek anlamında­dır. Şanı yüce Allah, Kitab-ı keriminde diyette neyin ödeneceğini tayin etme­miştir. Âyet-i kerimede mutlak olarak diyet vacip kılınmıştır. Ancak âyet-i ke­rimede bunun âkile üzerine mi katile mi vadb olduğu da belirtilmemiştir. Bü­tün bunlar, sünnetten öğrenilmektedir. Şüpheslzkî âkilenin de bu dayanış­maya katılmasının vacip görülmesi, borçların ödenmesinde ye telef edilen şey­lerin tazminatında kabul edilen esas kaidelere, kıyasa muhaliftir. Ayrıca âki­le, [22] tarafından ödenmesi icab eden bu diyet, cezanın ağırlaştırılması için vacip kılınmış olmadığı gibi, öldürenin günahının da onlar üzerinde olduğu anlamından hareketle öngörülmemiştir. Ancak bu yalnızca bir dayanışma ola­rak vacip görülmüştür.

Ebû Hanife ise bunun, yardımlaşmanın nazar-ı itibara alınarak öngörüldü­ğü kanaatinde olduğundan, katilin divanında [23] kayıtlı olanlar tarafından bu diyetin ödenmesini Öngörmüştür.

Diyetin yüz deve olduğuna dair Peygamber (sav)'dan haberlerle sabit ol­muştur. Yine Peygamber (sav), Hayberde öldürülen ve katili belli olmayan Abdullah b. Sehl için Huvayyısa, Muhayyısa ve Abdurrahman'a ödemiştir. [24] Böylelikle bu, yüce Allah'ın Kitabında mücmel olarak zikrolunan diyetin, Pey­gamberinin lisanıyla bir beyanı olmuştur.

İlim ehli de, deve sahibi kimseler tarafındün yüz deve diyet ödeneceğini icma ile kabul etmekle birlikte deve sahibi olmayanlar üzerinde vacib olan diyet hususunda farklı görüşlere sahiptirler.

Bir kesim der ki: Altın kullanılan yerde yaşayanların ödemesi gereken di­yet bin dinardır. Bunlar iser Şam, Mısır ve Mağrip halkıdır.

Bu", Mâlik, Ahmed, İshak, rey ashabı ve iki görüşünden birisinde yani ka­dim görüşünde Şafiî'nin görüşüdür.

Aynı zamanda bu görüş, Hz, Ömer, Urve b. ez-Ziibeyr ve Katade'den de rivayet edilmiştir.

Gümüşün yaygın olarak kullanıldığı yerde yaşayanların ödeyeceği diyet, oniki bin dirhemdir. Bunlar Irak, Farisiler ve Horasan halkıdırlar, Mâlik'in gö­rüşü budur. O, bunu Hz. Ömer'den kendisine ulaşan şu habere binaen be­lirtmiştir: Hz. Ömer, kasabalarda oturan ahali hakkında diyetin kıymetini be­lirlemiş ve altının kullanıldığı bölge ahalisinin ödeyeceği diyeti bin dinar, gü­müşün kullanıldığı bölgelerde yaşayan ahalinin ödeyeceği diyeti oniki bin dir­hem olarak tesbit etmiştir. el-Müzenî der ki: Şafiî, diyet deve ile ödenir de­miştir Deve yeteri kadar bulunmayacak olursa, o takdirde Hz. Ömer'in kıy­metini belirlediği esasa göre dirhem ve dinar cinsinden ödenir. Bu ise, altın kullanan ahali için bin dinar, gümüş kullanan ahali için oniki bin dirhemdir

Ebû Hanife, arkadaşları ve es-5evrî ise şöyle demektedir: Gümüş diyet mik­tarı onbin dirhemdir. Bunu eş-Şa'bî, Abîde'den o, Hz. Ömer'den rivayet et­miştir. Buna göre Hz. Ömer, altın kullanan ahaliye diyeti bin dinar olarak tes­bit ederken, gümüş kullanan ahaliye de onbin dirhem olarak tesbit etmiştir. Varlıkları inek türünden olanlar ise ikiyiiz inek, koyun türünden olanlar bin koyun, deve türünden olanlar yüz deve, elbise ve kumaş sahipleri üzerine ise ikiyüz hülle (takım elbise) dır.

Ebû Ömer (b. Abdi'1-Berr) der ki: Bu hadis-i şerifte dinar ve dirhemlerin bedel ve kıymet olmak üzere değil de, bizzat diyetin kendilerinden ödene­ceği mal çeşitlerinden bir sınıf olduğunu göstermektedir. Hz. Osman, Hz. Ali ve İbn Abbas yoluyla gelen hadislerden zahir olan da budur. Fakat, Ebû Ha­nife, inek, koyun ve elbise hususunda Hz. Ömer'den yaptığı rivayete muha­lefet etmiştir. Ata, Tavus ve tabiinden bir kesim de bu görüşte olduğu gibi, Medineli yedi fakihin görüşü de budur.

İbnü'l-Münzir der ki: Bir kesim şöyle demektedir: Hür ve müslüman kim­senin diyeti, Rasulullah (sav)'ın tayin ettiği şekilde yüz devedir. Bundan baş­ka bir diyet yoktur. Şafiî'nin görüşü de budur, Tavus da böyle demiştir.

Yine İbnü'l-Münzir der ki: Hür ve müsîiiman bir kimsenin diyeti Rasulul­lah (sav)'ın tesbit ettiği şekilde her zaman için yüz devedir. Hz. Ömer'den, ödenecek dirhem miktarı hususundaki rivayetler muhteliftir. Ondan, bu ko­nuda gelen sahih hiç bir rivayet yoktur, çünkü hepsi mürsel rivayetlerdir. Bu hususta size Şafiî'nin görüşünü göstermiş bulunuyoruz ve bizim kanaatimiz de budur. [25]

5. Diyet Olarak Verilecek Develerin Yaşları:

Fukahâ, diyet olarak verilecek develerin yaşları hususunda farklı görüşle­re sahiptir, Ebû Davud, Amrb. Şuayb'dan, o, babasından, o da dedesinden, Rasulullah (sav)'ın hata yoluyla öldürülen kimsenin diyetinin yüz deve olduğuna dair hüküm verdiğini rivâyef etmektedir: Bu yüz devenin otuzu Bintu Mahâd (bir yaşını bitirmiş ikiye basmış dişi deve), otuzu Bintu Lebûn (üç ya­şına basmış dişi deve), otuzu Hikka (üçünü bitirip dört yaşına basmış dişi de­ve), on tanesi ele İbnu Lebun (üç yaşına basmış erkek deve).[26]

el-Hattabî der ki: Fukahâdan bu hadis gereğince görüş belirtmiş bir kim­se olduğunu bilmiyorum. Bunun yerine ilim adamlarının çoğunluğu diyetin beşli (yaş guruplarına göre beşte bir) olmak üzere ayrılacağını belirtmişler­dir. Rey ashabı ve es-Sevrî böyle dediği gibi» Mâlik, İbn Şîrîn ve Alımed b. Hanbel de böyle demişlerdir. Şu kadar var ki, bu beşli taksimdeki sınıflar hu­susunda farklı kanaatlere sahiptirler.

Rey ashabı ile Alımed der ki: Beşte biri ikiye basmış erkek deve (Benu Malı hâd), beşte biri ikiye basmış dişi deve ( Benatu Mahâd), beşte biri üçe bas­mış dişi deve (Benatu Lebûn), beşte biri üçünü bitirmiş erkek deve (Hikka), beste biri de beşe girmiş dişi deve (Cezea) olmak^üzere verilir. Bu görüş îbn Mes'ud'dan rivayet edilmiştir.

Mâlik ve Şafiî ise der ki: Beşte biri üçünü bitirmiş dişi deve t Hikka), beş­te biri beşe basmış dişi deve (Cezea), beşte biri üçe basmış dişi deve (Benâ-tu Lebûn), beşte biri ikiye basmış dişi deve (Benatu Mahâd), beşte biri de iki­ye basmış erkek deve (Benu Lebun) verilir. Bu görüş de Ömer b. Abdulaziz, Süleyman b. Yesar, ez-Zührî, Rabia, el-Leys b. Sa'd'dan nakledilmiştir.

el-Hattabî der ki: Rey ashabının bu hususta dayandıkları bir rivayet var­dır. Ancak- bu rivayetin ravilerinden birisi olan Abdullah b. Hışf b. Mâlik, meç­huldür. Bu hadisten başka bîr rivayet ile bilinmemektedir. [27] O bakımdan Şafiî, ravisinde sözünü ettiğimiz bu illet dolayısıyla bu doğrultuda görüş be­lirtmemiştir. Diğer taraftan yine bu hadiste, ikiye basmış erkek develerden (Benu Mahâd.)'m sözü edilmektedir. Halbuki bu yaştaki develerin zekat alı­nacak develerin yaşları ile bir ilgisi yoktur. Peygamber (sav)'ın de, Kasame ile ilgili rivâyetde, Hayberde öldürülen kişinin (ki, az önce geçtiği gibi bu Ab­dullah b. Sehl'dir) zekât develerinden yüz deve olarak diyetini ödediği riva­yet edilmiştir. Zekât alınacak develer arasında ise, iki yaşına basmış erkek de­ve (İbn Mahâd)'dan söz edilmemektedir,

Ebû Ömer (b. Abdi'1-Berr) der ki: Zeyd b. Cübeyr, Hışf b. Mâlikten, o, Ab­dullah b. Mes'ud'dan rivayet ettiğine göre Rasulullah (sav) hata yoluyla öl­dürme diyetini beşte birlere ayırmıştır Ancak bu rivayeti Kûfeli ve Tayoğul-larına mensup Hışf b. Mâlik'ten başka merfu' olarak rivayet eden kimse yok­tur. O da meçhul bir ravidir. Zira ondan yine Cuşem b. Maviyeoğullarından olan ve Kûfelilerin güvenilir raviyerinden birisi olan Zeyd b. Cübeyr b. Har-mel et-Tai'den başka ondan kimse rivayet etmiş değildir.

Derim ki: Darakutnî Sünen'inde Hışf b. Mâlik'in bu hadisini Haccac b. Er-taa'dan o, Zeyd b, Cübeyr'den, o, Hışf b. Mâlik'ten, o da Abdullah b. Mesud'dan rivayet etmiştir, Abdullah b. Mesud dedi ki: Rasulullah (sav) ha­ta yoluyla öldürme diyetinde yüz; deve verileceği hükmünü vermiştir, Bun­lardan yirmisi üçü bitirmiş dişi deve CHîkka), yirmisi beşe basmış dişi deve (Cezea), yirmisi üçe basmış dişi deve (Benâtu Lebûn), yirmisi ikiye basmış dişi deve (Benâtu Mahâd), yirmisi de ikiye basmış erkek deve (Benu Mahâd) olacaktır.

Dârakuüıî der ki: Bu, hadis ilmini bilen ehil kimselerce değişik bakımlar­dan sabit olmayan zayıf bîr hadistir. Evvelâ bu, Ebû Ubeyde b. Abdullah b. Mesud'un babasından sahih senet ile yaptığı rivayete muhaliftir. Bu rivayet­te ise, tenkid edilecek bir taraf ve aleyhine yapılacak bir te'vil de yoktur. Ebû Ubeyde ise, babasının rivayet ettiği hadisi, babasının görüşünü, babasının fet­vasını Hışf b. Mâlik'ten ve benzerlerinden daha iyi bilen bir kimsedir. Abdul­lah b. Mes'ud ise, bir taraftan Rasulullah (sav)'ın bir mesele hakkında verdi­ği bir hükmünü rivayet ederken, diğer taraftan ona muhalif fetva vermeyecek kadar Rabbinden korkan, dinini koruyan bir kimsedir. Böyle bir şey Abdul­lah b. Mes'ud hakkında kesinlikle düşünülemez. Çünkü hakkında Rasûluî-lah (sav)'dan hiçbir şey işitmediği ve o hususta kendisine herhangi bir şey ulaşmadığı bir meselede şu sözü söyleyen kimsedir: Ben bu mesele hakkın­da kendi gömüşüme göre kanaat belirtiyorum. Eğer bu doğrusu ise Allah'tan ve Rasıılündendir. Eğer hata ise bendendir Bundan sonra ise ona verdiği bu fetvanın benzerinde Rasulullah fsavTın hükmüne uygun düştüğüne dair haber ulaşınca, arkadaşları bunun üzerine oldukça sevindiğini ve buna ben­zer bir şekilde sevindiğini görmediklerini tesbit ettiler. Çünkü onun fetvası Rasulullah (sav)'ın verdiği hükme uygun düşmüştü. Niteliği ve durumu bu olan bir kimsenin Rasulullah (say)'dan. bir şey rivayet ederken ona muhale­fet etmesi nasıl doğru olabilir? [28]

Bir diğer yönü: İkiye basmış erkek develerin sözkonusu edildiği rnerfu' ha­beri biz ancak Hışf b. Mâlik'in İbn Mesud'dan yaptığı rivayet yoluyla biliyo­ruz. Hışf ise meçhul bir adamdır, bunu da ondan Cuşemli Zeyd b. Cübeyr b. HarmeTden başkası rivayet etmiş değildir. Hadis ilmini bilen ehil kimseler ise, tanınmayan bir ravinin tek başına rivayet ettiği münferit bir haberi delil ka­bul etmezler. Onlara göre bir haberin ilim ifade edebilmesi, adaletli ve meş­hur bir ravi tarafından, yada meçhul diye nitelendirilemeyecek bir ravi tara­fından rivayet edilmesi şartına bağlıdır. Bir ravinin meçhul ravi olmaktan kurtulması ise kendisinden iki ve daha fazla ravilerin riveyette bulunmuş olma­sına bağlıdır. Bu niteliğe sahip olduğu takdirde o ravi meçhul olmaktan kur­tulur ve maruf, (bilinen), bir ravi olur.

Kendisinden yalnızca bir ravinin rivayette bulunduğu ve tek başına baş­ka kimsenin rivayet etmediği bir haberi rivayet eden kişiye gelince, bu riva­yette bir başkası da ona muvafakat edinceye kadar onun haberi alınmaksı­zın olduğu gibi bekletilir. Doğrusunu en iyi bilen Allahtır. Bir diğer bakım­dan Hışf b. Mâlik'in hadisini Zeyd b. Cübeyr'den, o Hişf yoluyla el-Haccac b. Ertae'den başka rivayet etmiş bir kimse olduğunu bilmiyoruz. el-Haccac İse, tedlis yapmakla ve karşılaşmadığı, kendisinden de hadis dinlemediği kim­selerden hadis rivayet etmekle meşhur birisidir. Süfyan b- Uyeyne, Yahya b. Said el-Kattan ve İsa b. Yunus, onunla oturup kalktıktan, onu denedikten son­ra ondan hadis rivayetini terk etmişlerdir. Kişiyi bilip tanıyan ve onu iyice de­ğerlendiren kimseler olarak bunlar yeterlidir.

Yahya b. Main der ki: Haccac b, Ertae'nin rivayet ettiği hadis delil diye gös­terilemez. Abdullah b. İdris der ki: Ben el-Haccac'] şöyle derken dinledim: Kişi cemaatle birlikte namaz kılmayı terk etmedikçe yücelemez. Isa b. Yu­nus der ki: el-Haccac'ı şöyle derken dinledim: Namaza gidiyorum, bakıyo­rum ki hammallar, bakkallar beni sıkıştırıp duruyor. Cerir der ki: Ben Hac-câc'ı şöyle derken dinledim: Mal ve şeref sevgisi beni helak etti. [29]

(Dârakutnî) daha başka birtakım sebepler de sözkonusu etmektedir ki, bunlardan birisi de şudur: Güvenilir ravilerden bîr topluluk bu hadisi el-Hac­cac b. Ertae'den rivayet etmekle birlikte bu rivayeti ondan farklı olarak nakletmişlerdir. Buna benzer burada hepsini kaydetmemiz uzun sürecek da­ha başka gerekçeler de ileri sürmektedir. [30]

Sözünü ettiğimiz ve diğer hadis alimlerinin belirttikleri bu hususlar ise, Kû-feli alimlerin diyet hususunda kabul ettikleri görüşün zayıflığına delalet et­mektedir. Biz de bu kadarını yeterli görmekteyiz. Her ne kadar Îbnü'1-Mün-zir ilimdeki yüce kadrine rağmen -ileride de geleceği gibi- bu görüşü tercih etmişse de {zayıftır).

Hammad b. Seleme şöyle rivayet etmektedir: Bize Süleyman et-Teymi, Ebû Miclez'den, o, Ebû Ubeyde'den İbn Mesudun şöyle dediğini rivayet etmek­tedir: Hata yoluyla adam öldürmenin diyeti» beş Tane beşte bire bölünür, Bun­ların yirtni tanesi üç yaşını bitirmiş dişi deve (Hikka), yirmisi beş yaşına gir­miş dişi deve (Cezea), yirmisi iki yaşına basmış dişi deve (Bintu Mahâd ), yir­misi üç yaşına basmış dişi deve (Bintu Lebûn), yirmisi de üç yaşma basmış erkek deve (İbn Lebûn)dır,

Darakutnî der ki: İşte bu, isnadı hasen ve ravileri sika olan bir hadistir. Ay­rıca Alkame'den, o da Abdullah yoluyla buna yakın bir rivayet de nakledil­miştir. [31]

Derim ki: İşte Mâlik ve Şafiî'nin de görüşü budur. Onlara göre diyet, bu şekilde beşte birlere ayrılır. el-Hattabî der ki: Bir gurup ilim adamından ri­vayet edildiğine göre hata yoluyla öldürmenin diyeti dörtlü olarak kısımla­ra ayrılır. Bunlar ise, eş-Şa'bî, Nehaî ve Hasanı Basrî'dir. İshak b. Rahaveyh de bu görüştedir. Şu kadar var ki, bunlar şöyle demektedirler: Diyet olarak verilecek develerin yirmi beş tanesi Cezea (beş yaşına basmış dişi deve), yir­mi beş tanesi Hikka (üçünü bitirmiş dişi deve), yirmi beş tanesi Bintu Lebûn (üç yaşına basmış dişi deve), yirmi beş tanesi de Bintu Mahâd (iki yaşına bas­mış dişi deve) olurlar. Bu, Ali b, Ebi Talib'den de rivayet edilmiştir.

Ebû Ömer (b. Abdi'1-Berr) der ki: Mâlik ve Şafiî'nin görüşü de Süleyman b. Yesar'dan rivayet edilmiştir. Bu hususta herhangi bir sahabiden birşey nak­ledilmiş değildir. Fakat MedineliLerin ameli buna göredir. Aynı şekilde İbn Cü-reyc de İbn Şihâb'dan böylece rivayette bulunmuştur.

Derim ki: Bizler, Mâlik ve Şafiî'nin kabut ettikleri görüşe uygun kanaati İbn Mesud'dan nakletmiş bulunuyoruz, Ebû Ömer der ki: Diyetlerde develerin yaşı kıyas yoluyla ve akıl yürütme yoluyla tesbit edilemez. Bu, ancak tabı ol­mak ve teslim olmak yoluyla alınıp delil olarak kabul edilmiştir. Rivayet yo­luyla alınan hükümlerde ise akün herhangi bir dahli sözkonusu değildir. Her­kes bu hususta selefinden sahih olarak nakledildiğini kabul ettiği yönde gö­rüş belirtmiştir. Allah hepsinden razı olsun.

Derim ki: Hattabî'nin naklettiği; Amr b, Şuayb yoluyla rivayet edilen ha­dis gereğince görüş belirten kimse bilinmemektedir, şeklindeki kanaati, İb-nü'l Münzir, Tavus ile Mücahid'den nakletmiştir. Şu kadar varki Mücahid, İki­ye basmış (otuz adet) dişi deve yerine, beş yaşına basmış otuz dişi deve ön­görmüştür, îbnü'l-Münzir, der ki: Ben ise birinci görüşü kabul ediyorum. Bu­nunla da Abdullah ile Darakutnî ve el-Hattabî'nin zayıf kabul ettikleri rey as­habının görüşünü (kabul ettiğini) kast etmektedir.

İbn Abdi'1-Berr (Ebû Ömer) ise der ki: Çünkü bu konuda belirtilen görüş­lerin en asgari olanı budur. Ayrıca Peygamber (sav)'dan bu görüşe uygun dü­şen şekilde rivayet ettiğimiz merfu' bir hadis de bunu ifade etmektedir.

Derim ki: İbnül-Münzir'in bunu tenkid etmekle beraber ve kendisi müç-tehid olmasına rağmen., hadis tenkidçilerinin sahih olduğu hususunda ken­disine muvafakat etmedikleri bir hadîs doğrultusunda nasıl görüş belirttiği­ne doğrusu hayret edilir. Şu kadar varki yanılmak ve unutmak bazan insanı etkisi altına alabilir. Kemal hiç şüphesiz celal sahibi aziz olan Allah'a aittir. [32]

6. Hata Yoluyla Öldürmede Diyeti Kimler Öder;

Nebiyyi Muhtar Muhammed (sav)'dan sabit olan haberler onun hata yo­luyla öldürmede diyeti âkilenin ödeyeceğini hükme bağladığı şeklindedir. İlim ehli de icma ile bunu kabul etmiştir. Hata yoluyla diyetin âkile tarafından öde­neceği üzerinde ilim ehlinin icma etmesi, Peygamber (sav)'ın beraberinde oğ­lu ile birlikte huzuruna giren Ebû Rimse'ye söylediği: "Bu oğlun sana karşı cinayet işlemez, sen de ona karşı cinayet işlemezsin" [33] hadisinde kastetti­ği cinayetin kastı olarak işlenen cinayetin söz konusu olduğuna, hata yoluy­la İşlenen cinayet olmadığına delil vardır,

Yine ilim adamları icma ile şunu kabul etmişlerdir. Tam diyetin üçtebirin-den fazla olan miktarını âkile öder. Ancak üçtebir hususunda farklı görüşle­re sahiptirler. İlim adamlarının cumhurunun (çoğunluğunun) kabul etliği gö­rüş şu ki: Âkile, kastî işlenen cinayetin ve cinayet itirafının diyetini ve sul­hun sonunda hükme bağlanan diyeti ödemez. Hata yoluyla ödenmesi gere­ken diyetten de ancak tam diyetin üçtebirinden sonrasını yüklenirler. Üçtebir ve aşağısı ise, cinayeti işleyenin malından ödenir.

Bir başka kesim de şöyle demekledir: Hata yoluyla işlenen cinayetin di­yeti, caninin âkilesî tarafından ödenir.

Derim ki: Bu, ister cinayet olsun ister daha fazlası olsun. Çünkü daha faz-lasını ödeyen elbetteki daha aşağısı olanını da öder. Nitekim, kasti öldürme­lerde Ödenmesi gereken diyetin az ya da çok olsun caninin malından öden­mesi gerekmektedir Bu, Şafii'nin görüşüdür. [34]

7. Diyetin Ödenme Keyfiyeti ve Âkilenin Kapsamına Girenler:

Diyetin hükmü, âkile tarafından taksitle ödenmesidir. Âkile, caninin asa-be otan akrabalarıdır Hanımın oğlu, hanımın asabelerinden değilse, âkile-den değildir Anne bir kardeşler de baba ve anne bir kardeşlerinin asabele-ri sayılmazlar O bakımdan onlar yerine hiçbir şekilde âkile olarak diyete iş­tirak etmezler.

Kişinin divan ehli diye bilinenler de Hicazlıların cumhurunun görüşüne gö­re âkileden değildirler Kuleliler ise şöyle demektedir: Eğer diyet ödemek du­rumunda olan kişi, divan ehlinden ise, onun divanında bulunanlar da âkiledirler. Bu durumda diyet, âkileye Hz. Ömer ve Hz. Ali'nin hükmettiğine uy­gun olarak üç yıllık taksitlere bölünür. Çünkü diyet olarak verilmesi gereken develer gebe olabilirler O takdirde mükellefe zararı otur.

Peygamber (sav)'m diyeti bir defada vermesinde bir takım maksatları vardı. O, diyeti sulh ve diyet borcunu ödemek üzere haklılara teslim ediyordu. Bir diğer hikmet ise o, diyeti acilen ödeyerek karşı tarafın kalbini ısın­dırmak istiyordu. İslâm iyice yerleştikten sonra, ashab-ı kiram diyetin öden­mesini bu şekilde düzenlediler. Bu açıklamayı İbnü'l-Arabî yapmıştır.

Ebû Ömer ise şöyle demektedir: Eski, yeni bütün ilim adanılan icma ile âki­le tarafından ödenecek diyetin, ancak üç senelik süre içerisinde ödeneceği­ni, bundan daha kısa bir süre içerisinde ödenmesinin sözkonusu olmayaca­ğını kabul etmişlerdir. Yine, âküeden diyet ödeme mükellefiyetinin bulûğa ermiş erkekler için sözkonusu olduğunu da icmâ ile kabul etmişlerdir. Siyer ve ilim adamları, îemâ ile şunu belirtirler: Cahiliye döneminde âkile diyeti yük­leniyordu. Rasûlullah (sav) da İslamda bunu böylece kabul etti. Calıiliye dö­nemi aralarındaki yardımlaşma ilkesine göre âkile tarafından diyet ödeme­sine katılıyorlardı. Daha sonra İslâm geldi ve Hz. Ömer divanı tesbit edin­ceye kadar durum böylece cereyan edegeldi. Fukahâ, ittifakla bunu rivayet ettikleri gibi, bu doğrultuda kanaat belirtmişlerdir. İcma ile şunu da kabul ederler: Rasûlullah (sav) döneminde de Ebü Bekîr-döneminde de divan di­ye bir şey yoktu. Divanı tesbit eden ve insanları bu şekilde bir arada topar­layan, her taraftaki ahaliyi bir el olarak tesbit eden ve onları kendilerine ya­kın olan düşmanla savaşmakla mükellef tutan Ömer (r.a.) oldu. [35]

8. Cenine (Annesinin Karnındaki Yavruya) Karşı Cinayet:

Derim ki: Bu bölümün kapsamında ve bu bölümde belli bir yer tutan hu­suslardan birisi de annesinin karnındaki ceninin öldürülmesidir. Bu da an­nesinin karnına vurulmak sureliyle annenin cenini önce canlı olarak düşür­mesi, sonra da bu ceninin ölmeğidir. Bütün ilim adamları der ki: Böyle bir durumda eğer hata yoluyla olmuşsa, tam bir diyet ödenir.

Kasten öldürmede ise, kasameden sonra tam diyet ödenir. Kasame (yemin ettirme") sözkonusu olmaksızın tam diyet ödeneceği de söylenmiştir. Ceninin, hayatta olup olmadığının ne ile anlaşılacağı hususunda görüş ayrılığı bulun­makla birlikte şu hususlarda fukahâ ittifak etmişlerdir: Cenin, ağlıyarak düş­se, yahut süt.emse veya mutıakkak nefes aldığı tesbit edilse, hayatta oldu­ğu anlaşılsa öldükten sonra tam olarak diyetinin ödenmesi gerekir Şayet ha­reket ederse, Şafiî ve Ebû Hanife'ye göre, hareket onun hayatta olduğunun delilidir. Mâlik ise şöyle der: Uzun süre hayatta oluşu ile birlikte olmadık­ça tek başına hareket hayatta oluşuna delil olmaz. Bütün ilim adamlarına gö­re ceninin erkek ve dişi olması arasında bir fark yoktur.

Şayet annesi, cenini ölü olarak düşürecek olursa, o takdirde erkek bir kö­le veya bir cariye vermek gerekir. Şayet kadın, karnına vurulduğu halde ço­cuğu düşürmez fakat, çocuk karnında bulunduğu halde annesi ölürse, o tak­dirde cenin için herhangi bir şey ödemek gerekmez. Bütün bu hususlarda ic­ma vardır. Görüş ayrılığı yoktur.

Bununla beraber el-Leys b. Sa'd ile Davud (ez-Zahirî)'den şöyle dedikle­ri rivayet edilmiştir: Karnına vurulduğu İçin ölen bir kadının ölümünden son­ra cenini ölü olarak bırakırsa, cenin karşılığında btr gurre ödenir. Hatta ölü­münden önce veya sonra ceninini düşürmüş olması arasında bir fark yoktur. Muteber olan anneye vurulması halinde annenin hayatta olup olmadığıdır.

Diğer fakihler ise şöyle demişlerdir: Anennin ölümünden sonra cenin ölü olarak çıkacak olursa, bir şey ödemek gerekmez. Tahavî ise, fukahânın çoğunluğu lehine delil serdederek şöyle demektedir: Beraberlerinde Leys de olduğu halde fukahâ görüş birliği halinde şunu kabul ederler: Kadın hayat­ta iken karnına vurulacak olursa, bundan dolayı cenini karnında bulundu­ğu halde ölür ve cenin düşmezse, cenin dolayısıyla birşey ödemek gerekmez. İşte ölümünden sonra ceninin düşmesi halinde de hüküm aynen böyledir, [36]

9. Gurre'nin Mahiyeti ve Konu île İlgili Diğer Hükümler:

Gurre (olarak ödenecek olan köle ve cariyenin) ancak beyaz olması ge­rekir. Ebû Amr b. el-Alâ Rasûİullah (sav)'ın: "Ceninde ya gurre köle veya gur­re cariye vardır" [37] buyruğu hakkında şöyle demektedir: Şayet Rasûİullah (sav), gurre demekle özel bir manayı kastetmemiş olsaydı (bu kelimeyi kul-lanmaksızın): Ceninde köle veya cariye vardır, demekle yetinirdi. Fakat o bu­nunla bunların beyaz tenli olmasını kastetmiştir. Dolayısıyla diyet olarak ve­rilecek köle ve cariyenin mutlaka beyaz tenli olmaları gerekir, başka türlü ka­bul olunmaz, Cenin karşılığında ödenecek bu köle ve cariyenin siyah olma­ları makbul değildir.

Gurre'nin kıymeti hususunda ilim adamlarının farklı görüşleri vardır. Mâ­lik der ki: Gurre'nin kıymeti, elli dinar, yahut altıyüz dirhemdir. Yani hür ve müslüman bir kimsenin diyetinin onda biridir. Yine hür olan ceninin anne­sinin diyetinin onda biridir. Aynı zamanda bu, İbn Şihab, Eabia ve sair Me-dineli alimlerin de görüşüdür.

Rey ashabı ise derler ki: Gurre'nin kıymeti beşyüz dirhemdir.

Şafiî der ki: Gurre'nin yedi yahut sekiz yaşında olması gerekir. Bu gurre'nin kusurlu olmakla birlikte (hak sahibi olan mağdur) kabul edilme mükellefi­yeti yoktur. Mâlik'in görüşüne göre ceninin diyetini ödemek durumunda olan kişi, bir gurre vermek ile annesinin diyetinin onda birini ödemek arasında muhayyerdir. Yani, eğer altın kullanan belde ahalisinden ise, yirmi dinar, gü­müş kullanan belde ahalisinden ise, altıyüz dirhem, ya da zekâtta kabul edi­len develerden beşte birlerini alır.

Mâlik ve arkadaşları derler ki: Gurre caninin malından ödenir. Bu, el-Hasen b. Hayy'ın da görüşüdür. Ebû Hanife, Şafiî ve arkadaşları ise, gurre'yi âki­le öder, demektedirler. Daha sahih olan da budur. Çünkü Muğire b, Şu'be'nin şu hadisi bunu ifade etmektedir:

Muğire b, Şu'be'nin rivayetine göre iki kadın ensardan iki adamın nikâhı altında, idiler. -Rivayetlerin birisinde birbirlerini kıskandılar denilmektedir O kadınlardan birisi diğerine çadırın direği ile vurdu ve onu öldürdü. İki adam Peygamber (sav)'m huzuruna gidip davalaştılar ve şöyle dediler: Ağlamamış, yemek yememiş, içmemiş, dünyaya gelirken sesi çıkmamış birisinin mi di­yetini ödiyeceğiz? Böyle birisinin kanı heder olmalıdır. Bunun üzerine Hz. Peygamber (itirazı yapan bu sözlerini kafiyeli bir şekilde söylediğinden do­layı) şöyle buyurdu: "Bedevi arapların secı'eleri gibi mi seci'li konuşuyorsun?" Hz, Peygamber cenin hakkında bir gurre olarak diyet ödenmesini ve bunun kadının âkilesi tarafından ödenmesini hükme bağladı. [38]

Bu ise sabit ve sahih bir hadistir Görüş ayrılığı oiJuğu yerde gereğince hü­küm vermeyi gerektiren açık bir nassdtr. Öldürülen kadının diyeti, âkile ta­rafından ödenmesi gerektiğine göre, kıyas ve mantığa göre ceninin diyetinin de böyle olması gerekir. Bizim İİim adamlarımız ise, aleyhine hüküm veri­len kişinin söylediği: Nasıl diyetini öderim? şeklindeki sözünü delil göstere­rek şöyle demişlerdir: İşte bu, aleyhine hüküm verilenin muayyen bir kim­se olduğuna delalet etmektedir ki, bu da cinayeti işleyen kişinin kendisidir. Eğer ceninia diyetini âkilenin ödemesine hüküm vermiş olsaydı, şöyle de­mesi gerekirdi: Haklarında hüküm verilen kimseler dediler ki:

...Kıyasa göre ise, cinayet işleyen herkesin cinayetinin kendi aleyhine ol­ması (cezasının kendisi ödemesi) gerekmektedir. Bundan kendisine muarız başka bir delilin bulunmadığı ve bu kıyasa muhalif hüküm ifade eden deli­lin var olma hali müstesnadır. Mesela, muhalif kanaat belirtilmesi caiz olma­yan icma yahut kendisiyle tearuz halinde başka bir rivayetin bulunmadığı, adil ve ahad raviler tarafından nakledilen bir sünnetin nassı gibi. Bu gibi de­liller olduğu takdirde bunların gereğince (kıyasa muhalif dahi olsa) hüküm vermek icabeder. Yüce Allah da: "Her nefsin kazandığı (kötülük) mutlaka kendi aleyhinedir. Günahkâr hiçbir kimse de başkasının günahını yüklen­mez" (el-En!âm, 6/164) diye buyurmaktadır. [39]

10, Cenin Canlı Olarak Doğarsa:

Ceninin canlı olarak dünyaya gelmesi halinde diyet ile birlikte keffâretin gerektiği hususunda ilim adamları arasında görüş ayrılığı yoktur.

Ölü oiarak doğması halinde ise keffâret hususunda görüş ayrılıktan var­dır. Mâlik der ki: Bu durumda hem gurre, hem de kefferat gerekir. Ebû Ha-nife ile Şafiî ise; ğurre gerekir, kefferat yoktur, derler

Gurre'nin ceninden miras alınıp alınmayacağı hususunda da ilim adamla-nnın farklı görüşleri vardın Mâlik, Şafiî ve arkadaştan derler ki: Ceninde öden­mesi gereken gurre, yüce Allah'ın Kitabı gereğince ceninden miras alınır. Çün­kü o bir diyettir,

Ebû Hanîfe ve arkadaşları der ki: Gurre yalnızca anneye aittir. Çünkü bu anneye karşı, onun organlarından bir organın kesilmesi yoluyla işlenmiş bir cinayettir. Ve gurre diyet değildir. Buna delil olan hususlardan birisi şudur: Diyetlerde gerektiği gibi, ceninde erkek veya dişi olması nazarı itibara alın­maz, işte bu da ceninin bir organ gibi değerlendirilmiş olduğunun delilidir.

İbn Hürmüz şöyle dermiş: Ceninin diyeti özel olarak ebeveynine aittir. Ba­bası üçte ikisi, annesi üçte birini alır. Onlardan hayatta olan bu hisseyi alır, Birisi ölmüş bulunuyor ise, kalan anne olsun baba olsun kalanlarına verilir, kardeşler herhangi bir şeyini miras alamazlar. [40]

11. Diyetin Bağışlanması Halinde de Keffâret Sakıt Olmaz:

Yüce Allah'ın: "Onların sadaka olarak bağışlamaları müstesna" buyru-ğundaki "{ jil*i H Sadaka olarak bağışlamaları" buyruğunun aslı (SjtJ-a^^l) şeklindedir. "Te" harfi, "sâd" harfine idğam edilmiştir, Tasadduk ise vermek demektir. Buyruğun ifade ettiği anlam da şudur: Ancak maktul'ün mirasçı­ları olan velileri, katili, Allah'ın kendilerinin lehine ve katiller tarafından öden­mesi icabeden diyeti ödemekten ibra ederlerse, o takdirde diyet ödemesi, ge­rekmez.

Görüldüğü gibi bu birinci türden olmayan bir istisnadır (munkati'dır). Ebû Abdurrahman ve Nubeyh, < ijjju^ ) şeklinde "sad" harfini şeddesiz ve ("ye" harfi ile değil de) "te" harfi ile okumuşlardır. (Sadaka olarak bağışlamanız müs­tesna, anlamında olur). Aynı şekilde Ebû Amr da böyle okumuştur. Fakat Ebû Amr, "sad* harfini de şeddeli okumuştur. Bu kıraate göre ise, ikinci "te"nin hazf edilmesi caizdir. Fakat "ye" ile okuyuşa göre "te"nin hazf edilmesi caiz olmaz, Ubey ve İbn Mesud'un Mushaflarında "( ^Ju*); Sadaka olarak bağış­lamaları" şeklindedir.

Yüce Allah için verilmesi gereken keffâret ise, velilerinin (katili) ibra et­mesi ile sakıt olmaz, Çünkü katil (hataen öldürmekle birlikte) yüce Allah'a ibadet etmekte olan bir kişiyi telef etmiştir.

O bakımdan Rabbine İbadet için bir başkasını kurtarması onun görevidir. Ancak velilerin hakkı olan diyet sakıt olur, (bu sakıt olmaz). Keffâret ise, yal­nızca caninin malından ödenmesi gerekir Onun âkilesi keffâretten herhan­gi bir şey yüklenmez. [41]

12, Kâfirler Diyarında Öldürülen Mü'minin Hükmü:

Yüce Allah'ın: "Şayet (öldürülen) mü'min olmakla beraber, size düş­man olan bir kavimden ise..." buyruğunda ele alınan bu mesele kâfirler di­yarında, yahut onlarla savaş esnasında kâfirlerdendir diye öldürülen mü'min hakkındadır.

İbn Abbas, Katade, es-Süddî, İkrime, Mücahid ve en-Nehaî'ye göre mana şudur: Eğer bu öldürülen kişi, iman etmekle birlikte "size düşman olan bir kavim" olan kâfir kavmi arasında kalmış mü'min bir kimse ise, onun İçin di­yet ödemek gerekmez. Sadece onu öldürmekten dolayı keffâret olarak bir kö­lenin hürriyetine kavuşturulması gerekir. Malik'ten meşhur olan görüş budur. Ebû Hanife de böyle demiştir.

Bu durumda diyetin düşmesinin iki sebebi vardır Birincisi, öldürülenin ve­lilerinin kâfir oluşudur. Onlara diyet ödenerek bu diyetle güç kazanmaları­na sebep olmak doğru değildir. İkincisi ise, İman ettiği halde hicret etmeyen bu kişinin hürmeti, az bir hürmettir. Bundan dolayî da diyet yoktur. Çünkü yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "îman edip de hicret etmeyenlere gelince, hicret edinceye kadar sizin onlara karşı hiçbir velayet (mükellefiyetiniz yok­tur." (el-İnfitar 8/72)

Bir kesim de şöyle demektedir: Diyetin düşmesine maktulün velilerinin kâfir oluşlarının sebep olarak görülmesi yeter.

Öldürme ister müslümanlar arasında hataen olmuş olsun, isterse de kav­mi arasında iken ve hicret etmemiş olduğu halde öldürülmüş olsun, ister hic­ret etmiş sonra da kavmine geri dönmüş olsun, bunun keffâreti sadece bir köleyi hürriyetine kavuşturmaktır, onun için diyet ödemek sözkonusu değil­dir. Zira diyetinin kâfirlere ödenmesi sahili olamaz. Şayet diyet ödemek icabetseydi, beytülmal lehine ve beytülmaî üzerine icabetmesi gerekirdi. Böy­le bir yerde ise diyetin vücubu sözkonusu değildir. İsterse öldürme İslâm di­yarında cereyan etmiş olsun. Şafiî'nin görüşü budur Evzaî, es-Sevrî ve Ebû Sevr de bu görüştedir.

Birinci görüşe göre, eğer mü'min İslâm diyarında Öldürülmüş ise, onun kav­mi (velileri, yakınları) harp diyarında bulunuyorlarsa, bu durumda beytülma-le diyetinin ödenmesi ve keffâret gerekir.

Derim ki: Müslim'im Sahih'inde Usame'den gelen şu rivayet de bu kabil­dendir. Usame dedi ki: Rasûlullah (sav) bizleri de bir seriyye ile gönderdi. Cühenelilere ait el-Hurukat denilen yerde sabah baskını düzenledik. Bir ada­ma yetiştim, o, lâilalıe illallah dedi. Ancak mızrağımı ona sapladım. Bundan dolayı içimde bir rahatsızlık belirdi. Bunu Peygamber (sav)'a anlattım. Rasûluİlah (sav): "O, lâilahe illallah dediği halde onu öldürdün ha" diye bu­yurdu. Ey Allah'ın Rasulü, dedim. O, silahtan korktuğu için o sözü söyledi. Şöyle buyurdu: "Bunu gerçekten mi yoksa başka bir sebepten dolayı mı söylediğini anlayasin diye ne diye kalbini yarmadın." [42]

Hz. Peygamber bundan dolayı ne kısas uygulanmasına, ne de diyet veril­mesine hükmetti. Usame'den de şöyle dediği rivayet edilmiştir: Rasûlullah (sav) daha sonra bana üç defa mağfiret diledi ve bir köle azad et, diye bu­yurdu. Ancak kısas veya diyet hükmünü vermedi.

İlim adamlarımın der ki: Kısasın neden sakıt olduğu gayet açıktır. Çünkü öldürme haksızca ve saldın kastıyla olmamıştır. Diyetin sakıt olmasının üç sebebi vardır. Evvelâ, Hz. Peygamber ona asıl olarak savaşmaya izin vermiş­ti. Dolayısıyla tıpkı sünnet yapan sünnetçinin ve doktorun uygulamasında gö­rülebildiği gibi kanı dökülmemesi gereken, bir canı yanlışlıkla telef etti.

İkinci olarak, öldürülen bu kişi düşmandandı. Müslümanlar arasında onun herhangi bir velisi yoktu ki, bu velisine onun diyeti ödensin. Çünkü Allah: "Şayet... size düşman olan bir kavimden ise” diye buyurmaktadır. Nitekim bunu az önce açıkladık.

Üçüncüsü ise, Usame, öldürdüğünü itiraf etmekle birlikte bu hususta başkası tarafından herhangi bir delil ortaya konulmuş değildir. Âkile ise iti­raf dolayısıyla diyete iştirak etmez. Üsame'nin, kendisinden diyetin ödene­bileceği bir malının bulunmaması da muhtemeldir.

Doğrusunu en İyi bilen Allahtır. [43]

13. Hata Yoluyla Öldürülen Kişi Müslümanlarla Antlaşması Bulunan Bir Kavimden İse:

Yüce Allah'ın: "Şayet kendileriyle aranızda bir antlaşma bulunan bir ka-vimdense..." buyruğu ise, hata yoluyla öldürülen zımmi ve muâlıid (antlaşmalı bir kavme mensup) kimse hakkındadır. Bu durumda da hem diyet, hem de kefiaret gerekir. Bunu, İbn Abbas, eş-Şa'bî, Nehaî ve Şafiî söylemiştir. Taberî de bunu tercih eder ve şöyle der: Şu kadar varki, yüce Allah burada öl­dürülenin durumunu müphem bırakarak, mü'minlerden ve harp ehlinden öl­dürülen kimse hakkında dediği gibi, bunun hakkında da "mü'min olmak­la beraber" diye buyurmamaktadır. Önce geçeni kayıtlı olarak zikretmekle birlikte burada onu mutlak olarak zikretmiş olması, öncekinden farklı oldu­ğunun delilidir.

el-Hasen, Cabir b, Zeyd ve yine İbrahim (en-Nehaî) der ki: Buyruğun an­lamı şudur: Şayet hataen öldürülen kişi, mü'min bir kimse olup sizlerle ant­laşması bulunan bir kavimden ise ve onlarla yaptığınız antlaşma da kendi­lerinden öldürülen kimsenin diyetini almaya daha bir lıak sahibi olmalarını gerektirmekte ise, böyle birisini öldürmenin keffareti, köle azad etmekle diyetini ödemektir. el-Hasen buradaki: "Şayet kendi­leriyle aranızda bir antlaşma bulunan bir kavimdense" buyruğunu:

"Şayet kendileriyle aranızda antlaşma bulunan bir kavimden olup, kendisi de mü'min ise..." diye okumuştur. el-Ha­sen der ki: Müslüman bir kimse, zımmi bir kimseyi öldürecek olursa, onun için keffâret sözkonusu değildir.

Ebû Ömer der ki: Hicazlılara göre âyet-i kerimenin anlamı, başta geçen yü­ce Allah'ın: "Bir mü'min diğer bir mü'mini -yanlışlıkla olması müstesnâ-öldüremez" buyruğu ile birlikte anlaşılır.

Bundan sonra ise yüce Allah: "Şayet... bir kavimdense" diye buyurmak­tadır ki, bununla kastettiği "öldürdüğünüz kişi mü'min ise" dir. Doğrusunu en iyi bilen Allahtır.

İbnü'l-Arabî de der ki: Bence uygun görüş, cümlenin mutlak ifadenin mu-kayyede hamledilmesi şeklinde anlaşılması gerektiğidir. [44]

Derim ki: İşte el-Hasen'in söylediğinin manası ve Ebû Ömer'in Hicazlılar-dan naklettiği de budur.

Yüce Allah'ın: "Bir diyet vermek" lafzının nekire olarak gel­mesi muayyen bir diyetin ödenmesini gerektirmemektedir.

Şöyle de denilmiştir. Bu, kendileriyle Peygamber (sav) arasında belli bir süreye kadar müslüman olmaları ya da kendilerine savaş ilan edilmesi şek-

lınde bir antlaşmaları bulunan arap müşrikleri hakkındadır. Bu antlaşmaklar­dan bir kimse öldürülecek olursa, onun için diyet ödemek ve keffarette bu­lunmak gerekirdi. Daha sonra bu yüce Allah'ın: "Müşrikler arasından kendileriyle antlaşmada bulunduğunuz kimselere Allah ve Rasulünden bir ültimatomdur bu" (et-Tevbe, 9/1) buyruğu ile nesh oldu. [45]

14. Kadının Diyet Miktarı:

İlim adamları kadının diyetinin, erkeğin diyetinin yarısı olduğu üzerinde icma etmişlerdir. Ebû Ömer der ki: Kadının diyetinin, erkeğin diyetinin ya­rısının olmasının sebebi -Allahu a'lem- kadının, erkeğin mirasının yarısı ka­dar almasıdır. Yine iki kadının şahitliğinin bir erkeğin şahitliğine denk olma­sıdır. Ancak bu, yalnızca hata yoluyla öldürmelerdeki diyet için böyledir.

Kasti öldürülmelerde ise erkekler için de kadınlar için de kısas sözkonu-sudur. Çünkü yüce Allah: "Can, cana karşılıktır" (el-Maide, 5/45) ile daha önce el-Bakara Sûresi'nde geçtiği üzre (2/178. âyet, 5- başlıkta) hür de hü­re karşılıktır. [46]

15. Birisinin Diğeri Üzerine Düşmesi, Çarpışma v.b. Hallerde Başkasının, Ölümüne Sebep Teşkil Etme Haline Dair Hükümler:

Dârakutnî, Musa b. Ali b. Râbah el-Lahmi'den şöyle dediğini rivayet etmek­tedir: Babamı şöyle derken dinledim: Gözleri görmeyen birisi, Ömer b. Hattab (r.a)'ın halifeliği döneminde bir hac mevsiminde şu mısraları okudu:

"Ey insanlar, ben görülmedik bir şeyle karşı karşıya kaldım

Hiç gözü görmeyen bir kimse, gözü gören ve sağlıklı birisinin diyetini öder mi?

Bu ikisi (gözü görmeyen ve sağlıklı kişi) birlikte düştüler

ve ikisi de kırılıp döküldüler."

Olay şöyle olmuştu: Âma olanı, gözü gören birisi çekiyorken her ikisi de bir kuyuya düştüler. Gözleri görmeyen görenin üzerine düştü ve gözü gö­ren öldü. Hz. Ömer de gözleri görenin görmeyen tarafından diyetinin öden­mesine dair hüküm verdi. [47]

İlim adamları biri diğerinin üstüne düşüp birileri ölenin durumu hakkın­da farklı kanaate sahiptirler. İbn ez-Zübeyr'den gelen rivayete göre, üstte olan altta kalanın diyetini öder amma, altta kalan üstte olanın diyetini ödemez. Ay­nı zamanda bu Şureyh, en-Nehaî, Ahmed ve İshak'ın da görüşüdür.

İmam Mâlik; biri diğerini çeken ve nihayette düşüp ölen iki kişi hakkın­da şöyle demiştir: Çekenin âkilesinin diyet ödemesi gerekir. Ebû Ömer der ki: Bu hususta görüş ayrılığının olduğunu sanmıyorum. -Doğrusunu en iyi bilen Allahtır ya- bizim mezhep alimlerimizden müteahhirlerden birisi ile Şa­fiî mezhebine mensup birisi şöyle demiştir: Bu durumda diyetin yarısını öder. Çünkü hem onun fiili hem de düşenin düşmesinden dolayı ölmüştür.

Bir kimse, bir diğerinin üzerine evin damından düşecek ve ikisinden bi­risi ölecek olurlarsa, el-Hakem ve İbn Şubrume derler ki: Onlardan hayatta kalan tazminatı öder. Şafiî ise, biri diğerine çarpan ve ikisi de bunun sonu­cunda ölen kimseler hakkında kendisine çarpılanın diyetinin, çarpanın âki-lesi tarafından ödeneceğini, buna karşılık, çarpanın ise diyetinin heder ola­cağını söylemiştir. Birbiriyle çarpışan ve bunun sonucunda ölen iki süvari hak­kında da şöyle demiştir: Bunların her birisi ötekinin yarım diyetini öder. Çün­kü bunların herbirisi hem kendi fiili, hem de diğerinin fiili dolayısıyla ölmüş­tür. Osman el-Betti ve Züfer de böyle demiştir.

Mâlik, Evzaî, el-Hasen b. Hayy, Ebû Hanife ve arkadaşları ise, birbirleriy­le çarpışıp Ölen atlılar hakkında şöyle der: Her birisinin diyeti diğerinin âki-lesi tarafından ödenir. İbn Huveyzimendâd der ki; Eğer, gemiyi yönlendiren kaptanın kendisi değilse birbiriyle çarpışan iki gemi ile atı o tarafa götüren süvari değilse birbirine çarpışan iki süvarinin durumu da bize göre böyledir.

Mâlik'ten, birbiriyle çarpışan iki gemi ile İki atlı hakkında her birisinin te­lef ettiği şeylerin tazminatını diğerine eksiksiz olarak vereceği görüşü de ri­vayet edilmiştir. [48]

16. Kitap Ehlinin Diyeti:

Bu kabilden olmak üzere ilim adamları kitap ehlinin diyeti İle ilgili tafsi­latta farklı görüşlere sahiptirler.

Mâlik ve arkadaşları derler ki: Kitap ehlinin diyeti, müslümanın diyetinin yarısıdır. Mecusî'nin diyeti ise sekizyliz dirhemdir. Bunlara mensup kadınla­rın diyeti bunun da yansıdır. Bu görüş Ömer b. AbcTulaziz, Urve b. ez-Zübeyr ve Amr b. Şuayb'dan rivayet edilmiştir. Ahmed b. Hanbel de bu görüştedir: Yine bu manada, Süleyman b. Bilal, Abdurrahman b. el-Haris b. el-Ayyaş b. Ebi Rebiâ'dan, o, Amr b. Şuayb'dan, o, babasından, o, dedesi yoluyla, Pey­gamber (sav)ın yahudi ve hıristiyanın diyetini müstümanın diyetinin yarısı olarak tesbit ettiği rivayet edilmiştir. [49] Burada geçen Abdurrahman'dan, es-Sevrî de rivayette bulunmuştur,

İbn Abbas, eş-Şa'bî ve en-Nehaî derler ki: Kendileriyle antlaşma bulunan­lara mensup oianlardan hata yoluyla öldürülen kişinin mü'min ya da kalır ol­duğuna bakılmaksızın, şayet kavminin ahdi kapsamında ise, onun diyeti müs­lümanın diyeti gibidir. Bu, Ebû Hanife'nin, es-Sevrî'nin, Osman el-Bettî'nin ve el-Hasen b. el-Hayy'ın da görüşüdür. Onlar, bütün diyetleri eşit kabul eder­ler. Müslümanın, yahudinin, hıristiyanın, mecusinin, rnuahhid ve zımmi'nin diyeti birdir derler. Aynı zamanda bu, Ata, ez-Zührî ve Said b. el-Müseyyeb'in de görüşüdür. Bu konudaki delilleri ise yüce Allah'ın; "Akrabalarına bir di­yet vermek" buyruğudur. Bu da diyetin müslümanın diyeti gibi eksiksiz bir diyet olmasını gerektirmektedir. Bu görüşlerini Muhammed b. îshak'ın, Da-vud b. el-Husayn'dan, onun İkrime'den, onun İbn Abbas'tan Kureyzaoğullan ile Nadiroğullan kıssası ile İlgili olarak yaptıkları rivayetle desteklerler. Buna göre Rasûhjllah (sav) hiç bir fark gözetmeksizin onların diyetini tam bir diyet olarak tesbit etmiş ve ödemişti. [50]

Ebû Ömer (b. Abdi'1-Berr) ise der ki: Bu, nisbeten gevşek bir hadistir, böy­le bir hadis delil olacak özelliğe sahip olmaz.

Şafiî de der ki: Yahudi ile hıristiyanın diyeti, müslümanın diyetinin üçte bi­ri kadardır. Mecusi'nin diyeti ise sekizyüz dirhemdir. Bu konudaki delili de şudur: Bu miktar, bu husustaki görüşlerin asgarîsidir. Zimmet ise yakin bir delil veya bir hüccet olması müstesna beridir. (Borçsuz ve mükellefiyetsiz ka­bul edilir.) Aynı zamanda bu görüş, Hz, Ömer ile Hz. Osman'dan rivayet edil­miştir, İbnü'l-Müseyyeb, Ata, el-Hasen, İkfime, Amr b. Dinar, Ebû Sevr ve İs-hak da bu görüştedir, [51]

17. Azad Etmek İçin Köle Bulunamayacak Olursa:

Yüce Allah'ın: "Kim bulamazsa" yani kim azad "etmek üzere köle bulamaz, ve yahutta köle satın alabilecek kadar serveti yoksa, "Allah'tanbîr tevbe ol­mak üzere İki ay aralıksız oruç tutmalıdır." O kadarki, arada bir gün oruç tutmayacak olursa, yeniden başlar. Cumhurun görüşü budur. Mekkî de eş. Şa'bî'den şöyle dediğini nakletmektedir: İki ay oruç tutmak, gücü yetemeyecek kimseler için hem diyetin, hem de köleyi hürriyetine kavuşturmanın ye­rine geçer. İbn Atiyye der ki: Ancak bu görüş bir yanılmadır. Çünkü diyeti ancak âkile öder. Katil'in mükellefiyeti değildir. Taberî ise bu görüşü Mes-ruk'tan nakletmektedir. [52]

18. Aralıksız İki Ay Oruç Tutması Gereken Hastanın Hükmü ve Kadının Ay Hali Olması:

Ay hali olmak, kesintisiz oruç tutmaya engel değildir. Bu konuda görüş ay­rılığı yoktur. Böyle bir kadın temizlendikten sonra eğer geciktirmeksizin ge­ri kalan orucuna devam edecek olursa, bunun dışında herhangi bir mükel­lefiyeti yoktur. Eğer fecirden önce temizlenecek olur da, temiz olduğunu bi­le bile o günün orucunu terk ederse, bir gurup ilim adamına göre yeniden orucuna başlaması gerekmektedir. Bunu Ebû Ömer söylemiştir.

Peşpeşe tutulması gereken iki ay orucun bir bölümünü tutmuş hastanın hükmü hakkında da iki farklı görüş belirtmişlerdir. Mâlik der ki: Yüce Allah'ın Kitabı gereğince kesintisiz iki ay oruç tutması icabeden herhangi bir kimse­nin bir mazereti, hastahlğı veya ay hali gibi bir sebebi olmaksızın oruç aç­ma hakkı yoktur. Yolculuk yapıp yolculuğunda oruç açma hakkı da yoktur.

Hasta olması halinde, iyileştikten sonra orucuna devam eder, diyenler ara­sında Said b. el-Müseyyeb, Süleyman b. Yesar, el-Hasen, eş-Şa'bî, Ata, Mü-cahid, Katade ve Tavus da vardır

Said b. Cübeyr, en-Nehaî, el-Hakem b. Uyeyne ve Ata el-Horasanî ise, has­ta olduğu takdirde iyileştikten sonra orucuna yeniden başlar, derler. Bu ay­nı zamanda Ebû Hanife'nin, arkadaşlarının ve el-Hasen b. Hayy'ın da görü­şüdür. Şafiî'nin iki görüşünden birisi de böyledir.

Şafiî'nin bir başka görüşü daha vardır: Mâlik'in dediği gibi, önceki orucu­na kaldığı yerden devam eder. İbn Şubrume der ki: Eğer orucuna devam et­mesini engelleyen bir mazereti varsa, tıpkı ramazan orucunda olduğu gibi, yalnızca orucunu açtığı o gününü kaza eder.

Ebû Ömer der ki: Orucuna kaldığı yerden devam eder diyenlerin delili, şu­dur. Böyle bir kimse hastalığı dolayısıyla peşpeşe orucu devam ettirememek­te mazurdur ve bunu kasten kesmiş değildir. Yüce Allah ise, kasfî olmayan davranışları atfetmiştir. Yeniden orucuna başlar diyenlerin delili ise, peşpe-şe oruç tutmanın herhangi bir mazeret dolayısıyla sakıE olmayan bir farz olu­şu ve kestiği takdirde günaha düşeceğidir Bu da namaza kıyasen böyledir. Çünkü namaz, ardı arkasına kılınan rekâllerdir. Herhangi bir özrü dolayısıy­la namazını yarıda kesecek olursa, namazını yeniden kılar, kaldığı yerden na­mazına devam etmez. [53]

19. Bu Ceza Bir Tevbedir:

Yüce Allah'ın: “Allah'tan bir tevbe olmak üzere" buyruğu mastar (meful-i mutlak) olarak nasb edilmiştir. Anlamı ise, o günahtan bir dönüş olarak.,.

Hata yoluyla öldürenin böyle bir tevbeye ihtiyaç duyması, gereken şekil­de sakınmaması dola yısıy ladır. Halbuki onun bu konuda gereken şekilde sa­kınması ve dikkat etmesi gerekirdi.

Şöyle de denilmiştir: Yani o, bu şekilde peşpeşe oruç tutsun. Çünkü yü­ce Allah, köleyi hürriyetine kavuşturmak yerine bedel olmak üzere oruç tut­masını kabul etmek üzere onun yükümlülüğünü hafifletmiştir. Nitekim yü­ce Allah'ın şu buyruğu da bu kabildendir: "Allah nefislerinize karşı hainlik etmekte olduğunuzu bildiği için teubenizi kabul etti." (el Bakara, 2/187) Ya­ni yükünüzü hafifletti. Yüce Allah'ın şu buyruğu da böyledir: "O, sizin bu­nu sayamayacağınızı bildiği için tevbenizi kabul etti.” (el-Müzemmil, 73/20) [54]

20, Allah Her Şeyi Bilendir, Hakimdir:

"Allah" bilinmek durumunda olan her şeyi *çok iyi bilendir." Ezelde de, ebedde de. "Gerçek hüküm ve hikmet sahibidir.* Hükümleri sapasağlam­dır, her şeyi yerli yerinde yapandır. [55]

93. Kim de bir mü'mini kasten öldürürse, cezası orada ebediyyen kalmak üzere cehennemdir. Allah ona gazab etmiş, lanet etmiş ve ona pek büyük bir azap hazırlamıştır.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı yedi başlık halinde sunacağız:

1. Kasten Öldürmenin Mahiyeti:

Yüce Allah'ın: "Kim de... öldürürse" buyruğundaki; "Kim," şart edatıdır. Cevabı ise... "Cezası” buyruğudur. İleride gelecektir.

İlim adamlar^ kasten öldürenin nitelikleri hususunda farklı kanaatlere sa­hiptirler. Ata, en-Nehaî ve başkaları şöyle demektedir: Kılıç, hançer, mızrak ucu ve buna benzer kesmek, koparmak için hazırlanmış ve sivriltilmiş demir aletlerle öldüren veya taş ve buna benzer öldürücü olduğu bilinen ağır şey­lerle öldüren kimse kasten öldüren kimsedir.

Bir başka kesim de şöyle demektedir: Demir aletle olsun, taş, sopa veya bundan başka bir araçla olsun, başkasını öldüren herkes kasten öldüren kim­sedir. Cumhurun görüşü de budur. [56]

2. Kasten Öldürme, Hata Yoluyla öldürme ve Kasta Benzer Hata İle Öldürme:

Yüce Allah Kitab-ı Keriminde, kasten öldürme ile hata yolu ile öldürme­yi sözkonusu ederek, kasta benzer öldürmeyi sözkonusu etmemiştir. Böyle bir öldürmeyi kabul edip etmemek hususunda ilim adamlarının farklı görüş­leri vardır. İbnü'l-Münzir der ki: Mâlik, böyle bir öldürme çeşidini kabul et­memektedir. Mâlik der ki; Allah'ın Kitabında ancak kasten öldürme ile ha-taen öldürmeden sözedilmektedir. Bunu, el-Hattabî de Mâlikten nakleder ve şunu,da söylediğini ekler: Kasta benzer öldürmeyi ise biz bilmiyoruz.

Ebû Ömer (b. Abdi’l-Berr) der ki: Mâlik ile Leys b. Sa'd, kasta benzer öl­dürme çeşidini kabul etmezler. Onlara göre ısırmak, tokat vurmak, kamçı vur­mak, sopa ile vurmak ve buna benzer çoğunlukla öldürücü olmayan şeyler­le öldürülen bir kimse kasten Öldürülmüş olur ve bu durumda kısas gerekir,

Yine Ebû Ömer der ki: Ashab ve tabiinden bir gurup da ikisinin bu görü­şünü ifade etmişlerdir. İslâm aleminin değişik bölgelerindeki fukahânın ço­ğunluğu ise, bütün bu öldürme şekillerinin kasta benzer öldürme olduğu görüşündedirler. Ayrıca bu, Mâlik'ten de zikredilmiş olup, İbn Velıb ile ashab ve tabün'den bir gurup da bu görüştedir,

İbnü'l-Münzir der ki: Kasta benzer öldürme, bizim mezhebimizce gereğin­ce amel olunan bir husustur. Kasta benzer öldürmeyi kabul edenler arasın­da eş-Şa’bî, el-Hakem, Hammad, en-Nehaî, Katade, Süfyan-ı Sevrî, Iraklılar ve Şafiî de vardır. Aynca biz bunu, Ömer b, el-Hattab ve Ali b. Ebi Taiib (r.an-lıuma)!dan da rivayet etmiş bulunuyoruz.

Derim ki: Sahih olan da budur. Çünkü hakkında ihtiyatlı davranilmasma en layık olanlar kanlardır, Zira, aslolan bu kanların bedenleri İçerisinde muhafaza edilmesidir. Kan, ancak en ufak bir tereddüdün sözkonusu olma­dığı, apaçık bir sebep ile mubah olabilir. Böyle bir öldürme şeklinde ise mü-bahlığı su götürür, tartışılır. Zira böyle bir öldürme çeşidi, bir bakıma kastı, bir bakıma da hataen öldürme olarak değerlendirilebileceğinden hakkında kasta benzer öldürmedir, dtye hüküm verÜmîşEir.

Çünkü bu durumda vurmak her ne kadar kasıt îse de öldürmek kastı yok­tur. Bu öldürme kastı olmaksızın meydana geldiğinden dolayı bir taraftan kı­sas sakıt olur, diğer taraftan da diyet taglîz edilir (ağırlattırılır). Sünnette de buna benzer hükümler ifade edilmiştir.

Ebû Davud, Abdullah b. Amr yoluyla Rasûlullah (sav)1 in şöyle buyurdu­ğunu rivayet etmektedir: "Kamçı ve asa ile meydana gelen kasta benzer ha­ta ile öldürmenin diyeti, kırkının karnında yavruları olması şartıyla yüz de­vedir." [57] Dârakutnî de, îbn Abbas'ın şöyle dediğini rivayet etmektedir:

Rasûlullah (sav) buyurdu ki: "Her kim kasten öldürülürse, elinin kazandı­ğının bir cezası olmak üzere o da kısasen öldürülür. Haîaen öldürmede ise, diyet vardır, kısas yoktur. Her kim taş, sopa veya kamçı ile öldürülür fakat kimin tarafından öldürüldüğü belli değilse, o takdirde onan diyeti deve yaşları ağırlaştırılmış olarak verilir."[58]

Yine Dârakutnî, Süleyman b. Musa yoluyla Amr b. Şuayb'dan o, babasın­dan, o da dedesinden şöyle dediğini rivâyec etmektedir:

Rasûlullah (sav) buyurdu ki: "Kasta benzer öldürmenin diyeti, kasten öl­dürmedeki gibi, (fakat) ağırlaştırıhr. Ancak, böyle bir kimse öldürülmez." [59] Bu açık bir nasstır.

Tavus; sopa, kamçı veya taş atımı sırasında kendisine atılan bir şey isabet edip de ölen kimse hakkında şöyle demektedir: Bunun karşılığında diyet öde­nir. Fakat, onu öldürenin kim olduğu bilinemediğinden dolayı da ona karşılık kimse öldürülmez. [60]

Ahmed b. Hanbel de der ki: Hadis-i şerifte geçen "ne (veya kim) olduğu belirsiz (el-ammiyya'r raassup ve dayanışma duygusu dolayısıyla muamma olan ve neden olduğu açığa çıkmayan îş demektir. İslıak der ki: Bu tabir bir topluluğun karşılıklı olarak galeyana gelip birbirlerini öldürmeleri halidir Ke­limenin aslı, sanki işi karışık hale getirmek demek olan "ta'miye yani muarn-malaştırm.ak"tan alınmış gibidir. Bu açıklamaları Dârakutnî zikretmektedir. [61]

Ağırlaştırılmış Diyet (Diyet-i Muğallaza):

Kasta benzer öldürmeyi kabul edenler, ağırlaştırılmış diyetin miktarı hu­susunda farklı görüşlere sahiptirler.

Ata ile Şafiî der ki; Ağırlaştırılmış diyet, otuzu Hikka (dört yaşma basmış dişi deve), otuzu Cezea (beş yaşına basmış dişi deve) ve kırkı da Muhli! (ya­ni, on yaşma girmiş deve) dir. Bu görüş, aynı şekilde Hz. Ömer, Zeyd b. Sa­bit, Muğire b. Şu'be ve Ebû Musa el-Eşarî'den de rivayet edilmiştir. Mâlik'İn kasta benzer öldürmedir diye kabul ettiği hallerdeki görüşü de budur.

Mâliki mezhebinde meşhur olan görüşe göre, Mâlik ancak, oğlunu kıhç ile vurup öldüren MüdliclLnin oğluyla başından geçen olayın benzerleri hakkın­da kasta benzer öldürmenin olduğunu kabul eder.

Şöyle de denilmiştir: Kasla benzer öldürmelerde ağırlaştırılmış diyet, dört­te birlere bölünür: Bunun dörtle biri üçe basmış dişi deve (Bintu Lebun), dört­te biri dörde basmış dişi deve (Hikka), dörtte biri beşe basmış dişi deve (Ce-zea)? dörtte biri de ikiye basmış dişi deve (Bintu Mahâd) olur.

en-Numan (Ebû Hanife) ile Yakub (Ebû Yusuf }'un görşü de budur. Ayrı­ca bu görüşü Ebû Davud, Süfyan'dan o, Ebû Islıak'tan o, Âsim b. Damra'dark, o da Hz. Ali'den de rivayet etmiştir. [62]

Bu diyetin beşte birlere ayrılacağı da söylenmiştir. Yirmi tanesi iki yaşma basmış dişi deve, yirmi tanesi üç yaşına basmış dişi deve, yirmi tanesi üç ya­şına basmış erkek deve, yirmi tanesi dört yaşına basmış dişi deve, yirmi ta­nesi de beş yaşma basmış dişi deve. Bu da Ebû Sevr'in görüşüdür.

Şöyle de denilmiştir: Bunun kırk tanesi beş yaşma basmış dişi deve (Cezea) ile dokuzuna yeni basmış (Bâzil) deve arasında, otuzu ise dört yaşına basmış dişi deve, otuzu da üç yaşına basmış dişi deve. Bu görüş Osman b. Affân'dan da rivayet edilmiş olup, Hasan-ı Basri, Tavus ve ez-Zührî de bu gö­rüştedirler.

Şöyle de denilmiştin: Otuzdört tanesi hamileliğinin yan dönemini tamamlamış ve dokuz yaşına basmış dişi deve, otuzüç tanesi dört yaşına basmış di­şi deve, otuzüç, tanesi de beş yaşına basmış dişi deve. eş-Şa"bî ve en-Nehaî de böyle demiştir. Ayrıca bunu, Ebû Davud, EbuM-Ahvas'dan, o, Ebû İs-hak'dan, o Âsim b. Damra'dan, o da Hz. Ali yoluyla rivayet etmiştir. [63]

3. Kasta Benzer Öldürmelerde Diyeti Ödemekle Mükellef Olanlar:

Kasta benzer öldürmede diyetin kimler tarafından ödenmesi gerektiği hususunda da ilim adamlarının farklı görüşleri vardır. el-Harİs el-Utli, îbn Ebi Leyla, İbn Şubrume, Katade ve Ebû Sevr derler ki: Bu diyeti, öldüren kişi ken­di malından öder. eş-Şa'bî, en-Nehaî, el-Hakem, Şafiî, es-Sevrî, Alımed, İshak ve Rey ashabı ise, âkile tarafından ödenir, derler.

İbnü'l-Münzir der ki: Şa'bî'nin görüşü daha sahihtir. Çünkü Ebû Hureyre Peygamber (sav)'ın ceninin diyetinin, öbür kadını vurarak öldüren kadının âkilesi tarafından ödenmesini hükme bağlamıştır. [64]

4. Keffareti Gerektiren Öldürmeler:

İlim adamları kasten öldürmenin diyetini yüklenmeyeceğini akilenin ve böyle bir öldürmenin diyetinin cinayeti işleyenin malından ödeneceğini ic-ma ile kabul etmişlerdir. Buna dair açıklamalar, daha önce el-Bakara Sûre-si'nde (2/178. ayet, 14. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. Yine ilim adamları, hata yoluyla öldürenin keffârette bulunacağını icma ile kabul etmekle birlik­te, kasten öldürmekçe keffaretin gerekip gerekmediği hususunda farklı ka­naatlere sahiptirler.

Mâlik ve Şafiî ise, tıpkı hata ile öldürmede olduğu gibi, kasten öldürenin de keffârette bulunacağı görüşündeydiler. Şafiî der ki: Hata yoluyla öldürme­de keffâret vacip olduğuna göre, kasten öldürmede keffâretîn vacip olması öncelikle sözkonusudur. Yine Şafiî: Yanılma halinde sehiv secdesi meşru kı­lındığına göre, kasten yapılan bir kusur dolayısıyla sehiv secdesinin meşru kılınması öncelikle sözkonusudur. Kastı öldürme halinde sözü edilen keffâ­ret, hata yoluyla öldürmede vacip olanı ıskat edecek değildir, der. [65]

Şöylede denilmiştir: Kasten öldürene keffâret ancak affedilip öldürülme-mesi halinde katile vacip olur. Şayet kısasen öldürülecek olursa, malından alınacak bir keffâret yükümlülüğü yoktur. Böyle bir keffâretin icabettiği de söylenmiştir.

Kendisini öldürenin de malından keftaret ödenme yükümlülüğü vardır.

es-Sevrt, Ebû Sevr ve Rey ashabı der kî: Keffaret ancak yüce Allah'ın va­cip kıldığı yerde vaciptir, İbnü'l-Münzir der ki: Biz de bu görüşteyiz. Çünkü, keffâretler ibadettir. Bu konuda bunların temsil yoluyla (kıyas yoluyla) va­cip kılınmaları caiz olamaz. Herhangi bir kimsenin Kitap, sünnet veya icma İle olmadıkça, Allah'ın kullarını yerine getirmekle sorumlu tutacağı bir far­zı tesbit etmek yetkisi yoktur, caiz değildir. Kasten öldüren kimseye kefta-ret ödemeyi öngörenlerin açıklamaları delil olabilecek bir özellikte değildir. [66]

5,  Bir Topluluğun Birisini Hata Yoluyla Öldürmesi Hali:

Bir topluluğun hata yoluyla birisini öldürmesi halinde hükmün ne olaca­ğı hususunda, ilim adamlarının farklı görüşleri vardır. Bir kesim der ki: Her birisinin ayrı ayrı keffârette bulunması gerekir el-Hasen, Ikrinıe, Nelıaî, Haris el-Uklî, Mâlik, Sevrî, Şafiî, Ahmed, İshak, Ebû Sevr ve Rey ashabı da böyle demişlerdir. Bir başka kesim ise, hepsi tefc bir keffaret ödemekle yü­kümlüdürler, demektedirler. Ebû Sevr böyle demiştir. Aynı zamanda bu gö­rüş el-Evzaî'den de nakledilmiştir. ez-Zührî ise, köle azad etmek ile oruç tut­mak ketîareti arasında fark gözeterek, mancınık ite atış yapan ve birisini Öl­düren bir topluluk hakkında şöyle demiştir: Hepsinin bir köle azad etmele­ri gerekir. Eğer azad edecek köle bulamayacak olurlarsa, onların her birisi aralıksız iki ay oruç tutar.[67]

6. Kasten Öldürmenin Vebalinin Büyüklüğü:

Nesaî şöyle bir rivayet kaydetmektedir: Bize el-Hasen b- îshak el-Merve-zî -sika bir ravidir- haber vererek dedi ki; Bana Halid b. Hidâş anlatarak de­di ki: Bize Hatim b. İsmail, Beşir b. el-Muhacir'den anlattı: Beşir, Abdullah b. Bureyde'den, o, babasından naklederek dedî ki: Rasûlullah (sav) buyur­du ki: "Mü'minin öldürülmesi, Allah nezdinde dünyanın zeval bulmasından daha büyük bir şeydir." [68] Yine Abdullah (b. Mes'ûd) dan şöyle dediği riva­yet edilmektedir: Rasûlullah (sav) buyurdu ki: "Kulun kendisinden ilk hesa­ba çekileceği şey namaz, insanlar arasında ilk hükme bağlanacak meseleler ise, kanlar hakkında olacaktır." [69]

İsmail b. İshak da, Nafi b. Cübeyir b. Mut'im'den, o, Abdullah b. Abbas'dan birisinin kendisine şöyle bir soru sorduğunu rivayet etmektedir: Ey Ebu'l-Ab­bas, katilin tevbesi sözkonusu mudur? İbn Abbas, bu soruya hayret eden bir kişinin edası ile: îkî yada üç defa sen ne diyorsun? diye sorduktan sonra, İbn Abbas şöyle dedi: Yazıklar olsun sana, böyle birisinin tevbesi nasıl mümkün olur? Ben Peygamberimizi (sav) şöyle buyururken dinledim: "(Kıyamet gü­nünde) maktul boyun damarlarından kan akarak, başını ellerinden birisine asmış, diğer eliyle de katilini yakasından tutup sürükleyerek getirir. Niha­yet (Allah'ın huzurunda) durdurulurlar. Bu sefer maktul, şanı yüce Allah'a şöy­le der: Rabbim, bu beni öldürdü. Yüce Allah katile: Sen artık bedbaht oldun, der ve katil alınıp cehenneme götürülür.”[70] el-Hasen'den de şöyle dediği ri­vayet edilmiştir: Rasûlullah (sav) buyurdu ki: "Ben, mü'minin öldürülmesi hu­susunda (katilin cezasının indirilmesi için) Rabbime müracaat ettiğim kadar hiç bir hususta Rabbime müracaat ecmiş değilim. Ancak benim isteğimi bir türlü kabul etmedi." [71]

7. Kasten Bir Mü'min Öldürenin Tevbesi Mümkün mü:

Kasten bir mü'mini öldüren bir katilin tevbe etmesinin mümkün olup ol­madığı hususunda ilim adamlarının farklı görüşleri vardır. Buharî, Said b, Cübeyr'den şöyle dediğini rivayet etmektedir; Bunun (Tefsir etmekte olduğumuz âyet) hakkında Kûfeliler ihtilâfa düştüler. Bunun üzerine ben de, bunu öğ­renmek için İbn Abbas'ın yanına yolculuk yaptım. Ona bu âyet-i kerime hak­kında sordum, şöyle dedi: Şu: "Kim de bir mü'minİ kasten öldürürse, ce­zası... cehennemdir" âyeti, (bu hususta) son nazil olan âyettir. Onu herhan­gi bîr şey nesh etmiş değildir. [72]

Yine Nesâî, ondan şöyle dediğini rivayet etmektedir: İbn Abbas'a mü'min bir kimseyi kasten öldürenin tevbesinin mümkün olup olmadığım sordum, bana hayır dedi. Bu sefer ben ona, el-Furkan Sûresi'nde yer alan: "Onlar ki, Allak ile birlikte başka bir ilaha iman etmezler..." (el-Furkan, 25/68) âye­tini okudum, şöyle dedi: Senin bu dediğin âyet Mekke'de inmiştir. Onu Medine'de inen: "Kim de bir mü'mini kasten öldürürse cezası orada ebediyyen kalmak üzere cehennemdir. Allah ona gazab etmiş,” âyeti bunu nesh etmiştir. [73] Zeyd b. Sabit'ten de buna benzer bir rivayette bulunarak en-Nisa Sûresi'ndeki bu âyetin el-Furkan Sûresi'ndeki âyetten altı ay sonra nazil olduğunu nakletmekledir. Bir diğer rivayette ise sekiz ay sonra nazil ol­duğu belirtilmektedir. Her ikisini de Nesâî, Zeyd b. Sabit'ten nakletmiştir. [74]

İşte Zeyd b- Sabit ile İbn Abbas'tan gelen bu haberlerle birlikte bu âyet-i kerimenin ifade ettiği umumi manayı, Mutezile mezhebi kabul ederek, işte bu, yüce Allah'ın: "Ondan başkasını da dilediğine bağışlar" (en-Nisa, 4/48) buyruğundaki umumi ifadeyi tahsis etmektedir derler ve âyet-i kerimede sözü geçen tehdidin kesinlikle bütün katiller hakkında geçerli olduğu görüşü­nü ifade ederek, her iki âyet-i kerimenin arasını da şu sözleriyle telif etme­ye çalışmışlardır; Bu İki âyete göre takdir şöyledir: Allah, kasten öldürme dı­şında bundan başka dilediğine mağfiret eder, demektir.

Aralarında Abdullah b. Ömer'in de bulunduğu -ki bu, aynı zamanda Zeyd ile İbn Abbas'tan da rivayet edilmiştir- bir grup ilim adamı, kasten öldürenin tevbe etmesinin mümkün olduğu görüşündedirler. Yezid b. Harun rivayet­le şöyle demektedir: Bize, Ebû Mâlik el-Eşcai, Sa'd b. Ubeyde'den şöyle de­diğini haber vermektedir:

Bir adam İbn Abbas'a gelerek şöyle dedi: Bir mü'mini kasten öldüren kim­senin tevbesi mümkün mü? İbn Abbas hayır, onun cehennemden başka ce­zası yoktur, dedi. (Sa'd b. Ubeyde) dedi ki: Adam gittikten sonra onunla otu­ranlar ona: Sen bize katilin kabul edilecek bir tevbesinin mümkün olduğu şek-ttnde fetva veriyordun. O, şöyle dedi: Ben, bunun mü'min bir kimseyi öldür­mek isteyen kızgın bir kişi olduğunu zannediyorum. (.Sa'd) dedi ki: Arkasın­dan bir adam gönderdiler, gerçekten de halinin bu olduğunu tesbit ettiler.

Ehli Sünnetin görüşü de bu doğrultudadır ve sahih olan da budur. Bu âyet-i kerîmenin tahsis edilmiş olduğunu kabul ederler. Böyle bir tahsisin delili ise, konu ile ilgili bir takım âyet-i kerimeler ve rivayetlerdir. Ehli Sünnet alim­leri, bu âyet-i kerimenin Mikyes b. Dubabe (Subabe de rivayet edilmiştir) hak­kında nazil olduğunu icma ile kabul etmişlerdir. Mikyes, kardeşi Hişam b. Du­babe ile birlikte İslama girmişti. Hişam'ın. Neccaroğulları tarafından öldürül­müş olduğunu gördü. Bu hususu Peygamber (.sav.Va bildirince H£. Peygam­ber Mikyes'e, kardeşini öldüren kişiyi teslim etmelerini emreden bir mektup yazdı. Onunla beraber Fihr oğullarından da bir adam gönderdi. Neccaroğul-ları ise şöyle dediler: Allah'a yemin ederiz onu kimin öldürdüğünü bilmiyo­ruz. Fakat bizler diyetini öderiz, deyip ona yüz deve ödediler.

Daha sonra Mikyes, beraberindeki adam ile birlikte Medine'ye döndüler. Bu sefer Mikyes, Fihroğullarmdan olana saldırarak kardeşine mukabil onu öl­dürdü, develeri alıp gitti ve Mekke'ye mürted ve kâfir olarak geri döndü. Şu beyitleri de okuyup duruyordu:

"Ben ona (kardeşime) karşılık olarak Fihr'liyi öldürdüm ve diyetini yükledim Pari1 kalesinde yaşayan Neccaroğullarımn ileri gelenlerine; Böylelikle ben yayımı çözmüş oldum intikamımı da aldım Ve ben putlara geri dönen ilk kişi oldum,"

Bunun üzerine Rasûlullah (sav); "İster Harem bölgesinde, ister onun dı­şındaki helal bölgede olsun, asla ona eman vermiyorum" dedi ve Mek­ke'nin fethedildiği günü, Kabe'nin örtülerine asılmış olduğu halde bulunsa dahi öldürülmesini emretti.[75]

İşte bu husus, tefsir ehlinin ve din alimlerinin nakli ile sabit olduğuna gö­re, bunun müslümanlar hakkında anlaşılmaması gerekmektedir. Diğer taraf­tan bu âyetin zahirini delil olarak almak, yüce Allah'ın: "Çünkü iyilikler, hiç şüphesiz günahları giderir" (Hüd, 11/114); "O, kullarının tevbelerini kabul edendir"(eş-Şura, 42/25) üe "Ondan başkasını da dilediğine bağışlar" (en-Nisâ, 4/48) buyruklarının zahirinin ifade ettiği manayı almaktan daha uygun değildir. Bu âyet ile zikrettiğimiz diğer âyetlerin zahirlerini bir arada almak ise çelişkidir. O halde tahsis kaçınılmaz bir şeydir. Diğer taraftan, el-Furkan'da-ki âyet-i kerime ile bu âyet-i kerimenin arasını bulmak mümkündür. Ortada nesli de yoktur, tearuz da sözkonusu olmaz. Bu da en-Nisâ Süresindeki âye-cin mutlak ifadesinin Furkan Sûresi'ndeki âyetin mukayyed ifadesine ham-ledilmesiyle olur. Böylelikle buyruğun anlamı şöyle olur: İşte bunun cezası şöyle şöyledir, tevbe eden müstesna. Özelliklede bu hükümleri gerektiren ay­nı şey ise bu, böyle olmalıdır. Bu şey ise katildir. Bunun gerektirdiği ise ce­za vaadi ve tehdididir

Kasten mü'mini öldürenin tevbesinin kabul olunacağına dair haberler ise pek çoktur. Ubâde b. es-Sâmit'in şu ifadelerin yer aldığı hadisi buna örnek­tir: "Bana, Allah'a hiçbir şeyi ortak koşmamak, zina etmemek, hırsızlık yap­mamak, hak ile olması müstesna Allah'ın haram kıldığı canı öldürmemek üze­re bey'at ediniz. Aranızdan kim bu bey'atte verdiği sözü eksiksiz yerine ge­tirirse, onun ecrini vermek Allah'a aittir. Her kim bunlardan her hangi bir şey işleyecek olur da buna karşılık cezalandırılırca, bu da onun için bir keffaret olur. Her kim bunlardan bir şeyler işler ve Allah da onun bu işlediğim setr edecek olursa, o vakit işi Allah'a kalmıştır. Dilerse onu atfeder, dilerse onu azaplandırır." [76] Bu hadisi, hadis imamları rivayet etmiş, Buharı ve Müslim de bunu kitaplarına kaydetmişlerdir.

Ebû Hureyre'nin yüz kişiyi öldürmüş birisine dair rivayet ettiği hadisi de bu kabildendir. Bu hadisi de Müslim Sahihinde, îbn Mace süneninde riva­yet ettiği gibi, başkaları da bunu rivayet etmişlerdir. [77] Bu hususta sabit ol­muş benzer başka haberler de vardır.

Diğer taraftan başkasını öldürdüğüne dair şahadette bulunulup, kendisi de kasten öldürdüğünü ikrar ederek, maktulün velileri tarafından devlet yetki­lilerine getirilen ve bunun sonucunda kendisine had uygulanıp kısasen öl­dürülen bir kimsenin âhirette cezalandırılmayacağı ve Ubade b. es-Samit ha­disi gereğince, icma ile bu tehdidin hakkında söz konusu olmayacağı nok­tasında Mutezile de bizimle aynı görüşü paylaşmaktadır. O halde, Mutezile­nin; *Kim de bir mü*inini kasten ölüdürse cezası... cehennemdir" âyetinin ifade ettiği umumi anlamı delil diye ileri sürmelerine imkân kalmaz ve zik­rettiğimiz diğer naslar ile bu buyruğun umumu tahsis edilmiş olmaktadır.

Durum böyle olduğuna göre, o halde uygun olan, açıkladığımız şekilde âyetin tahsis edilmiş olduğunu kabul etmek veya İbn Abbas'tan söylediği nak­ledilen şu kanaate göre hamledilmiş olduğunu kabul etmektir.

îbn Abbas der ki: Âyet-i kerimede geçen "kasten öMtirmekwden maksat, onun öldürülmesini helal kabul etmektir. Bu ise, icma ile küfre varır.

Bir başka topluluk da şöyle demektedir: Katil tevbe etsin yahut etmesin ilâhî meşîete bağlıdır. (Yani Allah dilerse onu azaplandırır, dilerse azaplan-dırmaz). Bunu da Ebû Hanife ve arkadaşları söylemiştir.

Eğer; yüce Allah'ın: "Cezası, orada ebediyyen kalmak üzere cehennem­dir. Allah ona gazab etmiş..." buyruğu zaten böylesinin kâfir olduğuna de­lildir, çünkü yüce Allah, ancak imandan çıkmış bir kâfire gazab eder; deni­lecek olursa, deriz ki; Bu bir tehdittir. Yapılan tehdidi gerçe&ieştfrmeme&: ise bir lütuf ve bir keremdir. Nitekim şair şöyle demiştir:

"Gerçek şu ki, ben ne zaman onu tehdit eder veya ana vaadde bulunursam Tehdidimi gerçekleştirmem, fakat verdiğim aözü yerine getiririm "

Bu (açıklama) daha önceden geçmiştir.

İkinci bîr cevap: Şayet Allah, ona bunun cezasını verecek olursa,., böyle cezalandırır, demektir. Yani günahının büyüklüğü dolayısıyla o buna layık­tır, böyle bir cezayı hakeder demektir. Bunu Ebû Miclez, Lâhik b. Humeyd ile Ebû Salih ve başkaları böylece ifade etmişlerdir.

Enes b. Mâlik de Rasûlullah (savadan şöyle buyurduğunu rivayet etmek­tedir: "Allah bir kula sevap vâdedecek olursa onu yerine getirir. Eğer ona ce­za tehdidinde bulunacak olursa, bu da Allah'ın dilemesine (.meşîetine) bağ­lıdır. Dilerse onu cezalandırır, dilerse onu affeder."

Anc;ık bu son iki te'vil şeklinde su götürür tararlar vardır. Birincisini ele alalım. el-Kuşeyrî der ki: Böyle bir açıklama su götürür. Çünkü yüce Rabbimizin buyruğu, değişikliği ve verilen sözü değiştirmeyi kabil değildir. Ancak, bu buyrukla umumi olanın tahsis edilmesinin kastedilmesi müstesna. O taktirde bu, konuşmalarda caizdir. İkincisine gelince, şüphesiz merîu' olarak yapılan bu rivayet (Enes'in hadis rivayeti) ile ilgili olarak en-Nehhâs şöyle de­mektedir: Bu açıklama şeklindeki yanlışlık gâyeî açıktır. . Çünkü yüce Allah: "îşte bu, onların cezası kâfir olmalarından ötürü.,• ce­hennemdir" (el-Kehf, 18/106) diye buyurmuş, fakat hiç kimse de, eğer on­ları cezalandıracak olursa cehennemle cezalandıracaktır, dememiştir. Ayrıca Arap dili açısından da böyle bir açıklama hatalıdır. Çünkü bu buyruktan son­ra: "Allah onagazab etmiş.,."diye buyurmaktadır. Bu ise onu cezalandıra­caktır anlamındadır.

Üçüncü bir cevap: Böyle bir kimse, şayet tevbe etmez, günahlarında ısrar eder ve Rabbinin huzuruna küfür ile çıkacak olursa, isyanı sebebiyle ceza­sı cehennemdir. Hibetullalı "en-Nâsİk ve7-Mensûk"adlı eserinde şöyle der: Bu âyet-i kerime, yüce Allah'ın: "Şüphesizki Allah kendisine ortak koşam affetmez. Ondan başkasını ise dileyeceğine mağfiret eder" (en-Nisa, 4/48 ve 116) buyruğu ile nesh olunmuştur. Bu hususta, insanların icmaı vardır.

Ancak İbn Abbas ile îbn Ömer, bu âyetin muhkem olduğunu söylemişler­dir. Şu kadar var kif onun bu dediği de su götürür, çünkü konu umum ve umumun tahsisi konusudur, nesh konusu değildir. Bu da İbn Atiyye'nin gö­rüşüdür.

Derim ki: Bu güzel bir açıklamadır. Çünkü nesh, haberler hakkında söz-konusu olmaz, Çünkü buyruğun manası, Allah onu cezalandıracaktır, şeklin­dedir. en-Nehhâs da MeÛnli'l-Kur'an adlı eserinde şunları söylemektedir: Na­zar ehli (ilahi buyrukları iyice tetkik eden kimseler) alimlerine göre bu hu­sustaki görüş, buyruğun muhkem olduğu ve tevbe etmediği takdirde onu ce­zalandıracağı şeklindedir. Şayet tevbe edecek olursa durumunu: "Şüphesiz ki ben, tevbe eden, iman eden... kimseye çok çok mağfiret ediciyim" (Tâ-Hâ, 20/82) buyruğu ile açıklamış bulunmaktadır. İşte bu da (kasten katil de) bunun kapsamı dışında değildin Diğer taraftan ebedi kalmak, ifadesi (her za­man) devamlılığı gerektirmeyebilir,

Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Senden önce hiçbir kimseye ebe­dilik vermedik. (Çok uzun ömür vermedik) (el-Enbiya, 21/34) diye buyurul-maktadır. Yine bîr başka yerde şöyle buyurulmaktadır: "Malının gerçekten kendisine ebedi hayat verdiğini sanır." (el-Hümeze, 104/3)

Şair Züheyr de şöyle demektedir:

"Ve ebedi hiçbir şeyi (görmüyorum); şu sapasağlam duran dağlardan başka."

İşte bütün bunlar, ebedîlik (el-Huld) kelimesinin bazan ebedi kalmak an­lamından başka bir anlamda da kullanıldığım göstermektedir. Çünkü bilin­diği gibi dünyanın zeval bulmasıyla bunlar (dağlar) ve âyet-i kerimede sö­zü edilen ebedilikler zeval bulacaktır.

Aynı şekilde Araplar da şöyle demektedir: Yemin ol­sun ki, filan kişiyi ebediyyen hapiste bırakacağım." Ancak, hapisin sonu ge­lir ve biter. Hapsohınan kimsenin durumu da böyledir,

Dûa ederken kullanılan şu sözler de bu kabildendir: "Allah mülkünü daim kılsın, günlerini de ebedileştirsin." Bütün bu hususla­ra dair bu açıklamalar, hem lafzan, hem de mana itibariyle daha önceden geç­miş bulunmaktadır. (el-Bakara, 2/35- âyetin tefsiri).

Yüce Allah'a hamd olsun. [78]

94. Ey iman edenler, Allah yolunda cihada çıktığınız zaman iyice araştırın ve size selâm verene, dünya hayatının menfaatini arayarak: "Sen mü'm in değilsin demeyin." İşte Allah'ın katın­da nice ganimetler vardır. Önceleri siz de böyle idiniz de, Allah size lütfetti. O halde iyice araştırın. Şüphesiz Allah yaptıkları­nızdan haberdardır.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı onbir başlık halinde sunacağız:

l. Âyetin Nüzul Sebebi:

Yüce Allah'ın: "Ey İman edenler, Allah yokunda cihada çıktığınız zaman iyice araştırın" buyruğu da, savaş ve cihada dair buyruklarla ilişkilidir.

Cihada çıkmak," burada yeryüzünde yürümek, yol tepmek an­lamındadır. Ticaret, gaza veya bir başka maksatla yol alındığı vakit:

Yeryüzünde vurdum (yol teptim), denilir ve harfi cerri kullanılır. Bu harf-i cer olmaksızın bu ifade kullanılacak olursa, def’i hacet için çıkmak demek olur Hz. Peygamberin şu buyruğunda olduğu gibi: İki kişi defi hacet için çıkarak, ferclerini açmış oldukları halde konuşmaya koyulmasın­lar. Çünkü şüphesiz Allah buna gazap eder." [79]

Bu âyet-i kerime, bir rnüslüman topluluğu hakkında nazil olmuştur. Bun­lar, yolculuklarında, beraberinde bir deve ve satmak üzere bir kaç koyun bu­lunan bir adamla rastlaştılar. Bu adam onlara selam verip: "Lâ ilahe illallah Muhammedu'r-Rasulullah" dediği halde, müslümanlardan birisi hamle yapa­rak onu öldürdü. Bu hususu Peygamber (sav)'a anlatınca, Hz. Peygamber'e bu ağır geldi, bunun üzerine de bu âyet-i kerime nazil oldu. Buharı de bu­nu, Ata'dan, o, İbn Abbas yoluyla rivayet etmektedir İbn Abbas dedi ki: Be­raberinde birkaç koyun bulunan bir adama, müslümanlar arkadan yetiştiler. O da esselâmu aleykûm dediği halde onu öldürdüler ve beraberindeki ko­yunlarım aldılar. Bunun üzerine yüce Allah: "Dünya hayatının menfaatini arıyarak..." buyruğuna kadar bu âyet-i kerimeyi indirdi. Dünya hayatının menfeati ise, orada sözü geçen birkaç koyundu. Buhârî der ki: İbn Abbas bu­rada; şeklinde okumuştur. [80] Buhâri’den başka kaynaklarda da şöy­le denilmektedir: Rasulullah (sav) o adamın diyetini akrabalarına götürüp tes­lim etti ve beraberindeki koyunları da geri iade etti.[81]

Bu olayda katil ile maktulün tayini hususunda farklı kanaatler vardır. Ço­ğunluğun benimseyip, İbn İshak'ın da Sîretî ile Ebû Davud'un Musan-nef'mâe, İbn Abdi'l-Berr'in el-îstiâb1 ında yer alan rivayete göre, katil Muhal-lim b. Cessâme, maktul ise Amir b. el-Edbat'dı. [82]

Hz. Peygamber, Muhallim'e beddua etmiş ve bundan sonra ancak yedi gün yaşamıştı. Daha sonra defnedildiği halde yer onu kabul etmeyip dışarı atmış­tı. Bir daha defnedildi. Yine yer onu kabul etmedi. Üçüncü defa da defne­dilince yine yer onu kabul etmedi. Yerin onu kabul etmediğini görmeleri üze­rine onu, oradaki dağ yollarından birisine bıraktılar. Hz. Peygamber de şöy­le buyurdu: "Muhakkak yer ondan daha kötü olanlarını da kabul eder." el-Hasen der ki: Yerin bundan daha kötü olanları da atıp kabul ettiği halde bu­nu dışarı çıkarması, bir daha aynı işi yapmamaları için onlara bir öğüt idi.[83]

İbn Mâce'nin Sünen'inde İmran b. Husayn'dan şöyle dediği rivayet edil­mektedir: Rasuhıllah (sav), bir müslüman askerî birliğini müşrikler üzerine gönderdi. Müşriklerle oldukça şiddetli bir çarpışma yaptılar. Müşrikler önlerinden kaçmamakla birlikte onlara karşı da koyamadılar. Yakınlarımdan olan birisi, müşriklerden birisine mızrağı ile hamle yaptı, tam üzerine atıla­cağı sırada adam, "Allah'tan başka ilah olmadığına şahidlik ederim. Şüphe­siz ki, ben müslümanim" dediği halde, mızrağını ona sapladı ve onu öldür­dü. Bu akrabam daha sonra Rasulullah (sav)'a gelerek, Ey Allah'ın Rasülu de­di, helak oldum. Hz. Peygamber bir ya da iki defa ona: "Ne yaptın ki" diye sordu. O da yaptığını Hz. Peygambere bildirdi. Bunun üzerine Rasuluİlah (.sav) ona şöyle dedi: "Peki neden içini yarıp kalbinde neler olduğunu öğrenme­din?" Adam şöyle dedi: Ey Allah'ın Peygamberi, şayet içini yarsaydım kalbin­de neler olduğunu bilebilir miydim. Hz. Peygamber şöyle buyurdu: "Hayır, ama sen ne onun söylediği sözü kabul ettin, ne de onun kalbinde ne oldu­ğunu bilebilirdin." Rasulullah (sav) sustu ve ona birşey demedi. Aradan fazla bir zaman geçmeden o yakınım öldü ve biz de onu defnettik. Ancak, toprağın üstüne çıktı. Bir düşman onun üzerini açmış olabilir, dediler. Yine onu defnettik. Daha sonra çocuklarımıza onu korumalarını emrettik. Yine top­rağın üstüne çıktı. Bu sefer; Çocuklar uyuklamış olabilirler, dedik. Yine onu defnettik. Sonra da onu bizzat kendimiz koruduk. Sabah olduğunda yi­ne toprağın üstüne çıkmıştı. Bu sefer biz de onu şu dağ yollarından birisi­ne bıraktık. [84]

Denildiğine göre bunu öldüren kişi, Usame b. Zeyd, öldürülen kişi ise, Ga-tafanlı ve FezarelÜere mensup olmuş Fedek ahalisinden Murreoğullarından Mirdas b.-Nehik imiş. İbnü'l-Kasım da Malik'den naklederek böyle demiştir.

Yine denildiğine göre, sözü geçen bu Mirdas, geceleyin İslama girmiş ve aile halkına durumu haber vermişti. Peygamber (sav), Usame'ye durumun ne kadar ağır olduğunu anlatınca o da, bir daha Lallahe illallah diyen hiçbir kim­seyle çarpışmayacağına dair yemin etmiş. Buna dair açıklamalar daha önce­den geçmiş bulunmaktadır.

Katilin Ebû Katade olduğu da söylenmiştir, Ebû'd-Derda olduğu da söy­lenmiştir. Bununla birlikte, Öldükten sonra yerin kabul etmeyip dışarı attığı kimsenin sözünü ettiğimiz Muhallim adındaki zat olduğu hususunda görüş ayrılığı yoktur. Belki de bu haller birbirine yakın zamanlarda Cbirkaç defa) cereyan etmiş de olabilir. Ve âyet-i kerime bütün bunlar hakkında nazil ol-muş.olabilir. Peygamber (sav)'ın müslüman olup da öldürülmüş o kişinin aha­lisine koyunlarım ve deveyi geri gönderdiği, diyetini de onlara ulaştırdığı ve bunu da kalplerini telif etmek üzere yaptığı da rivayet edilmiştir. Doğrusu­nu en iyi bilen Allah'tır. es-Sa'lebî'nin naklettiğine göre, sözü geçen seriyye-nin kumandanı, Leys'li Galip b. Fedale imiş. Bunun el-Mikdad olduğu da söy­lenmiştir. Bunu es-Süheylî nakletmektedir, [85]

2. Araştırmak (Tebeyyun):

Yüce Allah'ın: "İyice araştırın" buyruğu teemmül edin, tetkik edin, inceleyin demektir, şeklindeki kıraat, cemaatin (büyük çoğun­luğun.) kıraatidir, Ebu Ubeyd ile Ebu Hatim'in tercihi de budur.

Derler ki: Tebeyyünü (iyice araştırmayı.) emreden, iyice sağlamlaştırmayı (tesebbüt) da emretmiş demektir. Bu fiil, hem müteaddi, hem de lâzım (ge­çişli ve geçişsiz) dir. Hamfe ise bu kelimeyi, üç noktalı "se"den sonra, tek noktalı "be" harfi gelecek şekilde "tesebbüt"den diye okumuştur. An­cak, bu hususta şeklindeki okuyuş daha pekiştiriri bir anlam ifade et­mektedir. Çünkü insan, tesebbütte bulunmakla birlikte tebeyyiinde buluna-mıyabilir. zaman edatında şart anlamı vardır. Bundan dolayı şanı yüce AUah'ınr İyice arastana" buyruğunun başına "fe" harfi gelmiş bu­lunmaktadır. Şairin şu mısraında oluduğu gibi bu edat, şart edatı olarak da kullanılabilir:

"Sana bir darlık ve aıkıntı isabet edecek olursa, buna güzel bir şekilde katlan!"

Fakat bu edatın şart edatı olarak kullanılmaması şairin şu beyitinde oldu­ğu gibi daha güzeldir:

"Nefis arzulayıcıdır. Sen ona teşvikte bulunursan

Fakat onu aza döndürecek olursan da kani olur."

Tebeyyun ile tesebbüt, öldürme hususunda, ikâmet halinde olsun, yolcu­luk halinde olsun vaciptir ve bunda hiçbir görüş ayrılığı yoktur. Özellikle sefer halinin sözkonusu edilmesi ise, âyet hakkında nazil olduğu olayın se­ferde vaki olmuş olmasıdır. [86]

3. Selâm, Teslimiyet Arzetmek ve Barış:

Yüce Allah'ın: "Size selâm verene, dünya hayatının menfaatini arayarak sen mü’min değilsin demeyin" buyruğunda geçen "es-Selâm", Selem ve Silm ile aynı anlamı ifade eder. Bunu Bulıârî söylemektedir, [87] Bu kelime bütün bu şekillerde okunmuştur. Ebu Ubeyd el-Kasım b. Sellâm, "es-Selâm" oku­yuşunu tercih etmiştir. Akli ilimlerde uzman kimseler (ehlü'n-nazar) ona muhalefet ederek burada: “” okuyuşu daha uygundur. Çünkü burada bu okuyuş, itaat ve teslimiyet göstermek demektir, Nitekim yüce Allah bir baş­ka yerde şöyle buyurmaktadır: "Biz hiç bîr kötülük yapmazdık (diyerek) teslimiyet arzederler" (en-Nahl, 16/28) Buna göre "es-Selem" teslimiyet göstermek vç itaat etmek demektir. Yani, eliyle itaat et­tiğini bildirip size teslimiyet arzedene ve sizin davet ettiğiniz şeyi izhar edene sen mü'min değilsin, demeyiniz.

Burada zikredilen es-Selâm, size es-Selâmu aleykûm demesidir. Bu da bir önceki görüşe racidir. Çünkü onun İslam selamını vermesi itaat ve teslimi­yetini ifade eder. Bununla tarafsız olduğunun ve savaşmayı terkettiğinin kas­tedilmiş olması ihtimali de vardır. Çünkü, kimse ile beraber olmayan kimse­ler hakkında "filan kişi selâmdır" yani tarafsızdır, denilir. Silin ise, sulh (barış) demektir. [88]

4. Selâm Verene Eman Vermemek:

Ebu Cafer'den "Sen mü'min değilsin" buyruğunu: “” Sen kendisi­ne eman verilmiş kimse değilsin, eman altında değilsin, (anlamına gelecek) şeklinde ikinci "mim" harfini üstün olarak (mü'men şeklinde) okumuştur. Bu ise himaye altına alınan kimse (değilsin) demektir.[89]

5. Akdi Olmayan Kâfirin Öldürülmesi:

Ahdi olmayan bir kâfir ile bir müslüman karşılaşacak olursa, onu öldür­mesi caiz olur. Şayet laiiahe illallah diyecek olursa, onu öldürmesi caiz ol­maz. Çünkü bunu söylemekle kanını, malını ve aile halkını himaye altına alan, îslâmın kulpuna yapışmış olur. Şayet bu sözü söyledikten sonra onu öldü­recek olursa, ona karşılık o öldürülür.

Bu şekilde bazılarını öldürmüş kimselerden, öldürülmenin sakıt oluş se­bebi ise, onların te'vilde bulunarak, bu sözü söyleyen kimsenin kendisini ko­rumak için, silahtan korktuğundan bunu söylediğini kabul etmeleri ve bu sö­zün öldürülmekten koruyabilmesi için tam bir itminan ile söylenmesi gerek-tiğine kani olmaları idi. Peygamber (sav), ne şekilde söylerse söylesin bu sö­zün koruyucu olacağını haber vermiştir. İşte bundan dolayt Usame'ye şöy­le demişti: *O halde ne diye onun kalbini açıp bakmadın, O takdirde bu sö­zü gerçekten (kalbinden iman ile) söyleyip söylemediğini öğrenebilirdin," [90] Bunu Müslim rivayet etmiştir.

Yani o vakit bu sözü söylerken doğru mu söylemiştir, yalan mı söylemiş­tir görürdün. Buna ise imkân yoktur O halde geriye sadece dilin imanı açığa vurması kalmaktadır. İşte bu, oldukça önemli ve büyük bir fikhi konudur.

O da şudur: Hükümler, galip zanla ve zahire bağlı olarak verilir. Yoksa kafi kanaatlere ve gizliliklere muttali olmaya bağlı değildir. [91]

6. Selâm Verenin Hükmü:

Şayet, "selâmun aleykûm" diyecek olursa, bunun arkasında neyin yer al­dığını bilmedikçe yine öldürülmez. Çünkü böyle bir şey tartışılabilir bir ko­nudur.

Malik, "ben eman istemek üzere geldim" diye beyanda bulunan bir kâfir hakkında şöyle demiştir: Bunlar içinden çıkılması zor hususlardır. Görüşü­me göre böyle bir kimse, güven bulacağı bir yere kadar götürülür. Müslüman olduğuna dair lehinde hüküm verilmez. Çünkü onun hakkında küfür sabit olmuştur. Dolayısıyla söylediği söze delalet edecek şeyin ondan açığa çık­ması kaçınılmaz bir şeydin Ben müslümanım, ben mü'minim demesi yeter­li olmadığı gibi, namaz kılması da yeterli değildir." Tâ ki, Peygamber (sav)'m: "Ben, insanlarla lailahe illallah deyinceye kadar savaşmakla emrolundum" sö­zünde, kanın koruma altına alınmasının kendisine bağlı kıldığı sözü (kelime-i tevhid'i) söyleyinceye kadar. [92]

7. Müslüman Olmayan Bir Kimsenin, Namaz Ya da İslama Has Fiillerden Birisini Yapması:

Şayet kâfir bir kimse namaz kılar yahut İslamm özelliklerinden olan bir fi­ili işleyecek olursa, ilim adamlarımız (Maliki mezhebi alimleri) hakkında fark­lı kanaatlere sahiptirler, İbnü'l-Arabî der ki: Görüşümüze göre böyle bir kim­se bunları yapmakla müslüman olmaz. Şayet ona: Bu namazın arkapılani ne­dir? diye sorulacak olursa, o da: Benim bu kıldığım namaz, müslüman ola­rak kıldığım namazdır, derse ona; Lailahe illallah, de denilir. Şayet bunu söy-İeyecek olursa, doğru söylediği ortaya çıkar. Eğer bunu söylemeyi kabul et­mezse, onun bu davranışının bir oyun olduğunu öğrenmiş oluruz. Bununla birlikte böyle bir davranışta bulunmakla müslüman olacağım kabul edenle­rin görüşüne göre, irtidat etmiş olur. Ancak sahih olan bunun irtidat değil de asli bir küfür olduğudur.

Aynı şekilde, "selâmun aleykûm" diyen kimseye de bu sözü (tevlıid keli­mesini) söylemesi teklif edilir. Söyleyecek olursa, doğruyu bulması tahakkuk eder, söylemeyecek olursa, inadı açıkça ortaya çıkar ve öldürülür. İşte yüce Allah'ın: "İyice araştırın" yani, tebeyyün ve tesebbtit edin buyruğunun an­lamı budur. Yani o müşkil durumu açıkça ortaya çıkartın ve acele etmeyin. (Görüldüğü gibi) tebeyyün ile tesebbüt de aynı anlamı ifade etmektedir. Herhangi bir kimse onu öldürecek olursa, yasaklanmış bir iş yapmış olur. Eğer Peygamber (sav)'ın Muhallim'in bu yaptığı işin ağırlığın] ifade etmesi ve kab-

finden dışarıya atılışının nasıl olduğu sorulacak olursa, şöyle deriz: Çünkü Hz, Peygamber, Muhalllm'in, o kişinin müslüman olduğuna aldırış etmedi­ğini ve cahiliyye döneminde aralarındaki kin dolayısıyla kasti olarak onu öi-dürüp müslüman oluşuna aldırış etmediğini bilmişti. [93]

8. Dünya Hayatının Geçici Faydası île Gerçek Zenginlik:

Yüce Allah'ın: Dûnya hayatının menfeatini arayarak" yani onun malı­nı almak isteyerek,.. Dünya hayatının metaına; denilmesi bunun ge­lip geçici sebat bulmayan zail olucu oluşundan dolayıdır. Ebu Ubeyde der ki: Bütün dünya hayatının metaına "ra" harfi üstün olarak "arad" denilir.

"Dünya hazır bir araz'dır. Ondan İyi olan da yer facir olan da yer" tabirindeki "araz" da bu kabildendir "Ra" harfi sa­kin olarak ise dinar ve dirhem dışındaki mallara denilir. Buna gö­re her arz arazdır fakat her araz, arz değildir. Müslim'in Sahihinde de Pey­gamber (sav)ın şöyle buyurduğu kaydedilmektedir: "Zenginlik fazla mal sa­hibi olmak değildir. Asıl zenginlik nefis zenginliğidir." [94] İlim adamlarından birisi de bu anlamdan hareketle şu beyitleri söylemiştir:

"Sana yetene kanaat getir ve razı olmayı elden bırakma Çünkü bilemezsin sabaha çıkar mısın, akşamı eder misin? Zenginlik çokça mal sahibi olmak demek değildir ancak, Zenginlik te fakirlik te nefsin kendisindendir."

İşte bu, Ebû Ubeyde'nin: Mal, mal edinilen her şeyi kapsar, şeklindeki sö­zünün doğruluğunu ortaya koymaktadır. (Sibeveyh'in) Küabu'I-Ayn'ınâz ise şöyle denilmektedir: Araz, dünyada nail olunan şeydir.

Yüce Allah'ın: Siz dünya hayatının malını arzu ediyor­sunuz" (el-Enfal, 8/67) buyruğu da buradan gelmektedir. Çoğulu ise "aruz" gelir. İbn Faris'in el-Mücmel'\nâe de şöyle denilmektedir: Araz, İnsanın kar­şı karşıya kaldığı hastalık yahut benzeri şeylerdir.

Dünya arazı ise, dünyada bulunan az veya çok mala denilir. Arz ise, na­kit olmayan sair eşyalara denilir. Bîr gey zuhur edip imkân sahibi olursa onun, hakkında da; denilir. Arz (en) de uzunluğun zıddıdır. [95]

9- Allah'ın Lütuflarma Rağbet Etmek:

Yüce Allah'ın: "İşte Allah'ın katında nice ganimetler vardır" buyruğu, yü­ce Allah taralından herhangi bir yasak istenmeksizin helalinden ve uygun gö­rülen şekilde yerine getirilecek şeylere karşılık Allah'ın vaadi olduğunu or­taya koymaktadır. Yani durum böyle olduğundan ötürü, siz akılsızca tasar­ruflarda bulunmayınız. Çünkü "önceleri siz de böyle idiniz" yani siz de bir zamanlar kendinize gelecek bir zarar korkusuyla kavminizden imanınızı gizliyordunuz. Nihayet Allah size dini güçlendirmek ve müşrikleri yenik dü­şürmek suretiyle Jütufta bulundu. İşte şu anda onlar (müşrikler) da böyledir. Onlardan her birisi kendi kavmi arasında size nasıl ulaşacağını hesap etmek­te, beklemektedir. Dolayısıyla böyle birileri size gelecek olursa onun duru­munu açıkça anlamadığınız sürece öldürmeniz uygun düşmez.

İbn Zeyd der ki: Buyruğun anlamı şudur: Siz de bu şekilde kâfirler idiniz de İslama girmeniz suretiyle. "Allah size lütfetti," O halde karşınıza çıkan böyle bir kimsenin de önceleri sizin önceki haliniz gibi olduğu halde sizin­le karşılaşır karşılaşmaz derhal İslama girmesini olmayacak bir şey olarak de­ğerlendirmeyiniz. O halde böyle birilerinin durumunu iyice araştırmanız ge­rekmektedir. [96]

10. Amel İle îman Îlişkisi:

İman, yalnızca sözdür diyen kimseler bu âyet-i kerimeyi delil gösterirler. Çünkü yüce Allah; "Ve size selâm verene... sen mü'min değilsin demeyin"

diye buyurmaktadır. Derler ki: Lâ ilahe illallah diyen kimseye sen mü'min de­ğilsin denilmesi yasaklandığına göre, yalnızca bu sözü söylemeleri dolayısıy­la öldürülmeleri de yasaklanmış olmaktadır. Şayet tman bizatihi bu sözü söy­lemek olmasaydı onların sözlerine hiçbir şekilde aldırış edilmezdi.

Deriz ki: Bu sözleri söylemelerine rağmen onları öldürenler, bu sözleri söy­leyenlerin kendilerini ölümden kurtarmak için bu sözü söyleyip söylemedik­leri hususunda şüpheye düştüler ve bundan dolayı da öldürdüler. Yüce Al­lah ise, kullarına yalnızca zahire göre hüküm vermek hakkını tammıştır. Pey­gamber (sav) da: "Ben insanlarla lailahe illallah deyinceye kadar savaşmak­la emrolundum" diye buyurmuştur. Ancak, burada imanın yalnızca ikrardan ibaret olduğuna dair bîr açıklama yoktur. Nitekim, münafıklar da bu sözü söy­lemekle birlikte, daha önce el-Bakara Sûresi'nde geçtiği üzere mü'min değil­dirler. (2/8. âyet'in tefsiri) Hz. Peygamber: "Kalbini açıp baksaydın ya" buy­ruğuyla da bu hususa gereken açıklığı getirmiştir.

Böylelikle imanın ikrar ve başka şeyler olduğu; hakikatinin ise kalp ile tas­dik olduğu sabit olmaktadır. Şu kadar varki kulun durumu öğrenmek için ki­şiden işittiklerini kabul etmekten başka bir yolu yoktur.

Yine: Zındık olan kimsenin İslamı izhar etmesi halinde tevbesi kabul olunur diyenler de bu âyeti delil göstermişlerdir. Derler ki: Çünkü yüce Al­lah, İslamı açığa vurduktan sonra zındık olanla olmayan arasında bir fark gö­zetmemiştir Yine buna dair açıklamalar el-Bakara Sûresi'nin baş tarafında geç­miş bulunmaktadır.

Aynca bu âyeti kerimede Kaderiyenin görüşleri de reddolunmaktadır. Çün­kü yüce Allah, kendilerine; özel bir şekilde imana muvaffak kılmak suretiy­le bütün insanlar arasında mü minlere lütufta bulunduğunu haber vermek­tedir. Kaderiyye ise: Allah bütün insanları iman etmek için yaratmıştır, demek­tedir Şayet durum onların iddia ettikleri gibi olsaydı, bütün insanlar arasın­da mü'minlerin özellikle Allah'ın lütfuna mazhar olduklarını ifade etmenin hiçbir anlamı olmazdı. [97]

11. Allah'ın Emirlerine Muhalefet Etmekten Sakınmak:

Yüce Allah:  halde iyice araştırın" buyruğunda, araştırma emrini bu ko­nuyu tekid için bir daha tekrarlamaktadır, "Şüphesiz Allah yaptıklarınızdan

haberdardır" buyruğu da Allah'ın emrine muhalefet etmekten bir sakındır­madın Yani sizi helake götürecek olan bu gibi şeylerden kendinizi koruyun ve benzeri yanlışlıklardan nefsinizi uzak tutun. [98]

95. Müminler den -özür sahibi olanlar müstesna- oturanlarla Allah •yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edenler bir olma/. Allah, mallarıyla ve canlarıyla cihad edenleri oturanlardan derece itibariyle üstün kılmıştır. Bununla beraber Allah hepsine de cl-Hüsnâ'yı va'detmiştir. Allah, nıücaİı İdleri oturanlardan pek büyük bir mükâfatla ün tün kılmıştır.

96- Kendi nezdinden (yüksek) derecelerle mağfiret ve rahmetle (üstün) kılmıştır. Allah Gafurdur, Rahimdir.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı beş başlık halinde sunacağız:

1. Âyetin Nüzul Sebebi ve Savaştan Muaf Olanlar:

Yüce Allah'ın: "Mü'mlnlerden... oturanlarla... bir olmaz" buyruğu hak­kında İbn Abbas der ki: Bedir savaşına çıkmayanlar ile, o savaşa çıkanlar bir olmaz.[99] Daha sonra yüce Allah: "Özür sahibi olanlar müs­tesna" diye buyurmaktadır ki, buradaki "özür" kötürümlük anlamındadır.

Lafız Ebû Davud'un olmak üzere hadis imamları Zeyd b. Sabit'ten şöyle de­diğini rivayet etmektedir: Rasûlullah (sav)'ın yanında bulunuyordum. Onu bir sükûn (sekîne) kapladı. Rasûlullah (sav)'ın baldırı, baldırımın üzerine geldi. Rasûlullah (sav)'ın baldırından daha ağır bir şey olduğunu bilmiyorum. Sonra üzerinden vahyin etkisi çekilince: "Yaz" diye buyurdu. Ben de bir kü­rek kemiği üzerine: "Mü'minlerden oturanlarla Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edenler bir olmaz" âyetini sonuna kadar yazdım. Bu se­fer, İbn Um Mektum -ki, gözleri görmeyen birisiydi- mücahidlerin faziletini işitince ayağa kalkıp şöyle dedi: Ey Allah'ın Rasulü, peki mü'minler arasın­dan cihada gücü yetmeyenlerin durumu nedir?

İbn Um Mektum sözünü bitirince yine Rasululallah (sav)'ı bir sükûnet kap­ladı. Yine baldırı baldırımın üstüne geldi. İlk defada onun ağırlığını gördü­ğüm gibi ikinci defada da gördüm. Sonra Rasûlullah (sav)'ın üzerinden vah­yin etkisi çekilince yine: "(Yazdığını, oku ey Zeyd" dedi. Ben de: "Mü'min­lerden... oturanlarla... bir olmaz" buyruğunu okudum. Rasûlullah (sav) bu sefer: "Özür sahibi olanlar müstesna" bölümünü de ekleyerek âyetin tama­mını okudu. Zeyd dedi ki: Yüce Allah bu bölümü ("özür sahibi olanlar müs­tesna" bölümünü) ayrıca ve müstakil olarak indirdi, ben de onu Rasulullah'ın emri üzerine yerine koydum. Nefsim elinde olana yemin ederim ki, şu an­da bile o bölümü kürek kemiğindeki çatlağa yakın bir yerde ilave ettiğim ye­ri görür gibiyim. [100]

Buhârî'de, Abdullah b. el-Haris'in azadhsı Miksem, İbn Abbas'ın şöyle de­diğini nakletmektedir: "Mü'minlerden... oturanlarla... cihad edenler bir ol­maz" yani Bedir'e çıkmayıp oturanlarla Bedir'e çıkanlar bir olmaz. [101]

İlim adamları der ki: Âyet-i Kerimede sözü geçen özür sahibi olanlar, sa­vaşa çıkmasına engel olan mazereti bulunan kimseler demektir. Çünkü bu özürleri kendilerini cihada çıkmaktan alıkoymaktadır. Hz. Peygamberin de gazalardan birisinden döndüğü sırada şöyle buyurduğu sahih olarak sabit ol­muştur: "Şüphesiz Medine'de bir takım kimseler vardır ki, bir vadiyi aşıp geç­tiğiniz yahut bir mesafeyi katettiğinizde mutlaka onlar da sizinle birliktedir­ler. İşte bunlar mazeretlerinin kendilerini sizinle birlikte engellediği kimse­lerdir." [102] Bu da özür sahibi olan kimsenin savaşa çıkmış gazi gibi ecir alma­sını gerektirmektedir.

Şöyle de denilmiştir: Savaşa çıkamayan özür sahibinin savaşa çıkmışın ec­ri ile eşit ecir alması ihtimal dahilindedir. Yüce Allah'ın lütfü geniştir. Ayrı­ca onun mükâfat vermesi ondan bir lütuftur. Fiilen hakedildiği için değildir.

O bakımdan yüce Allah, samimi niyyet dolayısıyla fiilen yapılana vermiye-ceği kadar ecir verebilir. Şöyle de denilmiştir: Bu şekilde bir özür sahibine ecri katlanmaksızın verilir. Böylelikle gazi de fiilen savaşa katıldığı için kat kat ecir almak suretiyle ondan daha üstün olur.

Derim ki: Bu husustaki: "Şüphesiz Medine’de öyle bir takım kimseler var­dır ki" (mealindeki) sahih hadis dolayısıyla inşa'allah birinci görüş daha sa­hihtir. Ayrıca Ebû Kebşe el-Enmâri 'nin Hz. Peygamber'den rivayet ettiği şu hadis de bunu gerektirmektedir: "Dünya ancak dört kişinindir..." bu hadis-i şerif daha önce, Âl-i İmran Sûresi'nde (3/135. ayet, 7. başlıkta) geçmiş bu­lunmaktadır. Şu haberde varid olan da bu manayı ihtiva etmektedir: "Kul has­talandı mı, yüce Allah şöyle buyurur: Kuluma iyileşinceye veya onun ruhu­nu kabz edinceye kadar sağlıklı iken işlediği amelleri (şimdi de işlemiş gi­bi) yazımz." [103]

2. Devamlı Cihad İçin Bekleyenlerin Fazileti:

Bazı ilim adamları bu âyet-i kerimeyi delil alarak divan ehlinin (yani as­ker olarak yazılan ve bunun için devlet hazinesinden maaş alanların) tatav-vu olarak cihada katılanlardan daha büyük ecir sahibi olduklarını ileri sür­müşlerdir. Çünkü divanda yazılı bulunanlar maaşları karşılığında adeta mül­kiyet altında oldukları ve zorlu zamanlarda onlar öne sürülüp gönderildik­leri, düşmana karşı asker olarak gönderilip onlara verilen emirler de sürek­li olarak onların hayatında adeta huzur bırakmadığı için, nafile olarak ciha­da katılanlardan daha büyük ecir sahibidirler. Çünkü nafile olarak cihada ka­tılanların rahatı huzuru yerindedir. Yazın girişilen büyük gazvelerde ve ben­zerlerine katılmaktan yana kalpleri rahattır.

İbn Muhayrîz der ki: Bu şekilde maaş alarak cihad için bekleyenler, sürekli olarak huzur ve sükûn nedir bilmediklerinden dolayı tatavvu ve nafile ola­rak cihada katılanlardan daha faziletlidirler.

Mekhûl der ki: Düşmana karşı gönderilen askerî birliklerin duydukları deh­şet, Kıyamet gününün dehşetlerini giderir. [104]

3. Zenginlik İle Fakirlik Arasında Fazilet Farkı:

Yine, "zenginlik, fakirlikten daha faziletlidir" diyenler de bu âyeti delil gös­terirler. Çünkü yüce Allah, kendisi vasıtasıyla salih amellere ulaşılan malı söz-konusu etmektedir.

Kişiyi başkasına muhtaç düşürecek kadar fakirliğin hoşlanılmayan bir şey, azdıran zenginliğin de yerilen bir şey olduğunu, ilim adamları ittifakla kabul etmekle birlikte bu hususta farklı kanaatlere sahiptirler. Kimisi, zen­ginliğin faziletli olduğu kanaatini ileri sürmektedir. Çünkü zenginin hayır yap­ma gücü vardır. Fakirin ise acizliği sözkonusudur. Güç ve iktidar sahibi ol­mak ise acizlikten daha faziletlidir. el-Maverdi der ki: Şan ve şeref sevgisi­nin etkisi akında kalanların görüşü budur. Başkaları ise fakirliğin daha fazi­letli olduğu görüşündedir. Çünkü fakir, (lezzeti) terk edicidir. Zengin ise dün­ya ile içli dışlıdır. Dünyanın terki ise, onunla içli dışlı olmaktan daha fazilet­lidir.

Yine el-Maverdi der ki: Bu da esenliği daha çok sevenlerin görüşüdür. Baş­kaları ise, fakirlik sınırından yukarı çıkarak, zenginlik mertebesinin asgari se­viyesine ulaşmak suretiyle iki işin arasında orta yerde olmanın daha fazilet­li olduğu görüşündedir. Böylelikle kişi, her iki durumun da faziletini elde ede­bilir, her iki durumun yerilen hallerinden kendisini kurtarabilir. el-Maverdi der ki: İşte bu mutedillik halinin daha üstün olduğu görüşünde olanların ve: "Bütün işlerin en hayırlısı orta yollu olanıdır" kanaatinde olanların görüşü­dür. Gerçekten de hikmetli şair bunu şu beyiti ile çok güzel bir şekilde di­le getirmiştir:

"Ey zengin olmamaktan ve bir gün gelip arzu edilmeyen bir şeye rağbet duymaktan Allah'a sığınan kişi..." [105]

4. Özür Sahibi Olanların İstisnası ve İlgili Kıraat Farkı: Yüce Allah'ın:

"Özür sahibi olanlar müstesna" buyruğundaki: "Müstesna" kelimesini Kûfelilerle Ebu Amr merfu' olarak okumuşlardır. el-Ah-feş der ki: Bu, bu şekliyle "oturanların sıfatıdır. Çünkü oturanlar ile muay­yen bir topluluk kast edilmemektedir. Bundan dolayı da nekire (belirtisiz bir topluluk) olmaktadırlar. Bu nedenle de  ile nitelendirilmesi mümkün ol­muştur. Buyruğun anlamı da o takdirde şöyle olur: Özür sahibi olmayıp otu­ranlarla... bir olmaz.

Yani, herhangi bir özrü bulunmaksızın oturanlar (cihada çıkanlarla) bir ol­mazlar. Yani, sağlıklı olduğu halde oturanlar (cihada çıkanlarla) bir olmaz an­lamındadır. Bu açıklamayı ez-Zeccac yapmıştır. Ebu Hayve ise bu kelimeyi  şeklinde esreli olarak mü'minlere sıfat yaparak okumuştur. Yani sağlık­lı olan mü'minler arasından özrü bulunmayan mü'minlerden oturanlar...

Haremeyn kurrâsı ise, kelimesini, oturanlardan veya mü'minlerden istisna olmak üzere mansub okumuşlardır. Yani özür sahibi olanlar müstes­nadır. İşte bunlar mücahidlerle eşit olurlar.

Arzu edildiği takdirde, (bu okuyuşa göre bu kelime) oturanlardan hal de yapılabilir. Yani, sağlıklı olanlar arasından sağlıklı oldukları halde oturanlar... bir olmaz. Bu şekilde onlardan hal yapmanın caiz olması, oturanların lafız olarak marife oluşu dolayısıyladır. Nitekim: "Zeyd bana hasta olmayarak geldi" demek de böyledir.

Naklettiğimiz nüzul sebebi de bu kelimenin nasb anlamına delâlet etmek­tedir. Doğrusunu en iyi bilen Allahtır.[106]

5- Can ve Mallarıyla Cihad Edenlerin Fazileti:

"Allah, mallarıyla ve canlarıyla cihad edenleri, oturanlardan derece iti­bariyle üstün kılmıştır." Bundan sonra ise yüce Allah: "Kendi nezdinden (yüksek) derecelerle mağfiret ve rahmetle (üstün kılmıştır)" diye buyurmak­tadır. Bazıları derler ki: Önce bir dereceyle üstün kılmaktan sözedilip, da­ha sonra da derecelerden söz edilmesi (faziletin üstünlüğünü) mübalağa yo­luyla beyan ve te'kid içindir.

Şöyle de denilmiştir: Allah, mücahidleri özrü olduğu halde savaşa çıkma­yıp oturanlara bir tek derece ile üstün kılmış, ancak mazereti olmaksızın ci­hada çıkmayıp oturanlara bir çok derecelerle üstün kılmıştır. Bu açıklama­yı, İbn Cüreyc, es-Süddî ve başkaları yapmıştır.

Şöyle de denilmiştir: Derece, yükseklik demektir. Yani yüce Allah, onla­rın şanını yükseltmiş, sena, övgü ve onlara iltifatta bulunmak suretiyle yüceltmiştir. İşte derecenin anlamı budur. Derecelerle ise, cennetteki makam­lar kastedilmektedir.

İbn Muhayriz der ki: Allah, mücahidleri yetmiş derece ile yükseltmiştir. Her iki derece arasında iyi bir cins atın yetmiş yıllık bir zaman içerisinde alabi­leceği kadar bir mesafe vardır.

"Dereceler" buyruğu, "ecir: mükâfat" kelimesinden bedel ve onun için bir atfı tefsirdir. Bunun bir zarf takdiri ile mansub olması da müm­kündür. Yani, Allah onları bir takım derecelerle üstün kılmıştır demektir. Ay­rıca bunun yüce Allah'ın: "Büyük bir mükâfat" buyruğunu te'kid olması da mümkündür. Çünkü büyük mükâfat, dereceler, mağfiret ve rahmet­tir. Merfu' okunması da mümkündür.

Yani; İşte bunlar öyle birtakım derecelerdir ki... şeklinde olur. Mükâfat kelimesi, "Üstün kılmıştır" kelimesi ile nasb edil­miştir. Bu kelimeyi mastar olarak da kabul edebiliriz, hatta bu daha uygun­dur. O takdirde bu kelime; "Üstün kılmıştır" kelimesi dolayısıyla man-sub olmaz. Çünkü bu kelime, iki tane mef ûlünü almış olur ki, bu iki meful da: "Cihad edenleri" kelimesi ile "Oturanlardan" kelimeleridir. "Derece itibarıyla" kelimesi de böyle olur.

Buna göre dereceler, biri diğerinden daha üstün mevkiler demektir. Sahih hadiste Peygamber (sav)'ın şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir: "Şüphe yok-ki cennette yüz derece vardır. Allah bunları yolunda cihad edenlere hazır­lamıştır. Her iki derece arasındaki mesafe, yer ile gök arası kadardır." [107]

"Bununla beraber, Allah hepsine de el-Hüsna'yı vaad etmiştir." el-Hüsnâ'dan kasıt, cennettir. Yani, Allah onların hepsine de cenneti vadetmiştir. Diğer taraftan "hepsine" ile, özel olarak mücahjdlerin kastedildiği söy­lendiği gibi, mücahidi er ile özür sahibi olanlar kastedilmiştir de denilmiştir.

Doğrusunu en iyi bilen Allah’tır. [108]

97. Nefislerine zulmedenler olarak canlarını alacağı kimselere me­lekler: "Ne işte idiniz?" derler. Onlar: "Biz yer yüzünde mustaz'af kimselerdik" derler. "Allah'ın arzı geniş değil miydi, siz de ora­da hicret edeydiniz" derler. İşte onların durakları cehennemdir. O, ne kötü bir dönüş yeridir!

98. Ancak (hicret etmeye) çare bulamayan, yol bulamayan erkek, kadın ve çocuklardan mustaz'af olanlar müstesna.

99. İşte, Allah'ın onları affedeceği umulur. Allah, çok affedicidir, çok bağışlayıcıdır.

Nüzul Sebebi:

Bununla kastedilenler, İslâm'a girmiş, Peygamber (sav)'a iman ettiklerini izhar etmiş Mekkeli bir topluluktur. Peygamber (sav) hicret edince, kavim­leriyle birlikte kalmaya devam ettiler. Onlardan bir kısmı ise dinleri dolayı­sıyla fitneye (azap ve işkenceye) maruz bırakıldılar ve onlar da bu hususta istenilenlere cevap verdiler. Bedir savaşı sırasında onlardan bir topluluk kâ­firlerle birlikte savaşa katıldılar. Bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu. Şöyle de denilmiştir. Bu kimseler, müslümanların sayılarını az görünce din­leri hususunda şüpheye düştüler ve irtidat ettiler. İrtidat ettikleri için de öl­dürüldüler. Müslümanlar ise: Bizim şu arkadaşlarımız müslümandılar. Müş­riklerle birlikte çıkmak için zorlandılar. O bakımdan onlara mağfiret dileyin dediler. Bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu. Ancak birincisi daha sa­hihtir.

Buhârî de Muhammed b. Abdurrahman'dan şöyle dediğini rivayet etmek­tedir: Medinelilerden savaşa katılmak üzere belli miktarda asker gönderme­leri istendi. Ben de gönderilecek bu askerler arasına yazıldım. İbn Abbas'ın azadlısı İkrime ile karşılaştım. Ona durumu bildirince, bu işten elinden gel­diğince beni de alıkoymaya çalıştı, sonra şöyle dedi: İbn Abbas bana şunu haber verdi: Müslümanlardan bazı kimseler, müşriklerle birlikte olup Rasûlullah (sav) döneminde müşriklerin kalabalığını artırıyorlardı. Atılan bir ok gelir onlardan birisine isabet eder, onu öldürürdü. Yahut da ona bir darbe indirilerek o kimselerden birisi öldürülebiliyordu. İşte bunun üzerine yüce Allah: "Nefislerine zulmedenler olarak canlarını alacağı kimselere melek­ler... " âyetini indirdi. [109]

Yüce Allah'ın: "Canlarını alacağı kimselere melekler" buyruğundaki: "Canlarını alacağı" fiili, te'nis alameti almamış mazi bir fiil olması muhtemeldir. Çünkü "melekler" lafzının müennesliği hakiki değildir. Bunun alacağı anlamın da müstakbel (muzari) bir fiil olması ve iki "te"den birisinin hazfedilmiş olması da muhtemeldir. İbn Fûrek, el-Hasen'den anlamının: Cehenneme götürmek üzere toplayacakları... şeklinde olduğunu naklet­mektedir. Anlamının: Ruhlarını alacağı... şeklinde olduğu da söylenmiştir, da­ha zahir olan budur.

Meleklerden kastın ölüm meleği olduğu söylenmiştir. Çünkü yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "De ki size vekil kılınan ölüm meleği ruhunuzu ala­caktır." (es-Secde, 32/11)

Nefislerine zulmedenler olarak" buyruğu hal olarak nasb mahallindedir. Yani, kendilerine zulmetmiş oldukları halde... Burada "nün" harfi, ibarenin hafif olması için hazfedilmiş ve sonra da izafe yapılmıştır.

Nitekim yüce Allah'ın: "Kabe'ye götürülecek bir kurbanlık" (el-Maide, 5/95) buyruğu da böyledir.

Meleklerin: "Ne işte idiniz" şeklindeki soruları ise bir azar ve sitem yoluy­la sorulacak bir sorudur. Yani sizler, Peygamberin ashabı arasında mıydınız, yoksa müşrik mi idiniz? Onların: "Biz yeryüzünde mustaz'af kimselerdik" şeklindeki sözleri ise, biz Mekke'de idik, anlamındadır. Fakat bu, doğru ol­mayan bir özürdür. Zira bunlar, hicret etmeye bir çare bulabiliyor, yol bula­biliyorlardı. Daha sonra melekler: "Allah'ın arzı geniş değil miydi..." söz­leriyle dinlerinin gereği olarak yapmaları gereken işi onlara bildirmektedir. Böyle bir soru ve cevap onların hicreti terk etmek suretiyle nefislerine zul­meden müslümanlar olarak öldüklerini ifade etmektedir. Aksi takdirde kâ­fir olarak ölmüş olsalardı, bu kabilden onlara bir söz söylenmezdi.

Böylelerinin ashab-ı kiram arasında anılmayışlarının sebebi ise, karşı kar­şıya kaldıkları işin ağırlığı ve muayyen olarak onlardan herhangi bir kimse­nin iman ettiğinin ortada olmaması ve irtidat etmiş olma ihtimalinin bulun­ması dolayısıyladır. Doğrusunu en iyi bilen Allahtır.

Daha sonra yüce Allah: "Onların durakları" buyruğunda "he" ve "mim" harfleri olan ("onlar" anlamındaki) zamirden gerçek anlamda mustaz'af olan kötürüm erkekler ile, zayıf kadın ve çocukları istisna etmektedir. Ayyaş b. Ebi Rebia, Seleme b. Hişam ve bunların dışında kalan, Allah Rasulünün kendilerine dua ettiği kimseler gibi.[110]

İbn Abbas der ki: Ben ve annem, yüce Allah'ın bu âyet-i kerimede kastet­tiği kimselerdendik. [111] Çünkü İbn Abbas o dönemlerde zayıf çocuklar ara­sındaydı. Annesi el-Haris kızı Um el-Fadl'dı. Asıl adı Lubabe'dir. Meymune'nin kızkardeşidir. Diğer kızkardeşi de küçük Lubabe diye bilinir. Bunlar dokuz kızkardeş olup, Peygamber (sav) haklarında şöyle demiştir: "Kızkardeşler, mü'min kadınlardır." [112] Selma, el-Asma ve Hafide de bunlardandır. Hafide'nin künyesinin Um Hafid, adının da Hezîle olduğu da söylenmektedir. Bunlar al­tısı anne-baba bir, üçü de anne bir (toplam dokuz) kızkardeş idiler. Anne bir kızkardeşlerin adı, Selma, Selâme ve Umeys kızı Has'am'lı Esma'dır. Esma ise, önce Cafer b. Ebi Talib'in hanımı idi.

Daha sonra Ebu Bekr es-Sıddik ile evlendi, sonra da Ali (r.a)'ın hanımı ol­du. Allah hepsinden razı olsun.

Yüce Allah'ın: "Ne işte idiniz?" diye soracakları belirtilen soru, bir azar so­rusudur. Az önce de geçmişti, "Ne işte"nin aslı: “” şeklindedir. İs­tifham ile haberi birbirinden ayırt etmek için elif hazfedilmiştir. Vakıf yapılmak istendiğinde aynı zamanda hem elifin hem de harekenin hazfedilme-mesi için şeklinde vakıf yapılır. "Allah'ın arzı geniş değil miydi" buyruğu ile kastedilen arz ise Medine'dir. Yani sizler, sizi mustaz'af kılan kim­seler arasından hicret edip uzaklaşma güç ve imkânına sahip değil miydiniz?

Bu âyet-i kerimede masiyetlerin işlenip durduğu yerden hicret edip uzak­laşmaya delil vardır. Said b. Cübeyr der ki: Bir yerde masiyetler işlenecek olur­sa, sen de oradan çık git. Böyle dedikten sonra da: "Allah'ın arzı geniş de­ğil miydi. Siz de orada hicret edeydiniz" buyruğunu okudu.

Peygamber (sav)'m da şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: "Her kim, di­ni (ni kurtarmak arzusu) ile bir yerden bir yere kaçacak olursa -bu (kaçaca­ğı mesafe) bir karış olsa dahi- artık onun için cennet vacib olur ve İbrahim ile Muhammed'in -ikisine de selâm olsun- arkadaşı olur." "İşte onların du­rakları cehennemdir." Yani, varacakları yer ateştir. O dönemde hicret, İs­lama girmiş olan her kişiye vacip idi. "O ne kötü bir dönüş yeridir!" buy­ruğunda: "Dönüş yeri" kelimesi temyiz olarak nasb edilmiştir.

Yüce Allah'ın-. "Çare bulamayan" buyruğundaki: "Çare" kelimesi, çeşitli kurtuluş yollan hakkında kullanılabilen umumi bir lafızdır. Yol (sebil) ise, Mücahid, es-Süddî ve başkalarının naklettiklerine göre, Medine'ye varan yol demektir. Ancak doğrusu bunun bütün yollar hakkında umumi bir tabir olduğudur. "İşte Allah'ın onları affedeceği umulur" buyruğu ile kastedilen kimseler, hicret etmeye çare bulamayan ve günahsız olan kimsedir ki, affe­dilmesi sözkonusu olsun. Ancak anlam şudur: Hicret uğrunda aşırı derece­deki sıkıntılara katlanmanın icabettiği zannedilebilir. Öyleki, bu zorluğa katlanmayan kimse bundan dolayı cezaya maruz kalabilir. İşte yüce Allah, böyle bir vehmi izale etmektedir. Zira, aşın meşakkate katlanmak icab etme­mektedir. Aksine gerekli azık ve bineğin bulunmaması halinde hicretin ter­ki caizdi.

Buna göre âyetin anlamı şöyle olmaktadır: İşte Allah, böylelerini hesaba çekerken, aleyhlerine olmak üzere nihai ve kılı kırk yararcasına onları he­saba çekmez. Bundan dolayı yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Allah çok af­fedicidir, çok bağışlayıcıdır." Onun hakkında geçmiş ve gelecek açısından fark olmaz. Bu buyruklara dair açıklamalar önceden geçmiş bulunmaktadır. [113]

100. Kim Allah yolunda hicret ederse, yeryüzünde gidecek çok yer de bulur, genişlik de bulur. Allah'a ve Rasûlüne hicret maksadıy­la evinden çıkan kimseye, daha sonra ölüm erişirse onun mü­kâfatı Allah'a ait olur. Allah çok mağfiret edendir, rahmet sahi­bidir.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı beş başlık halinde sunacağız:

1. Allah Yolunda Hicret Etmenin Mükâfatı:

Yüce Allah'ın: "Kim Allah yolunda hicret ederse... bulur" buyruğu, şart ve cevabıdır.

"Yer yüzünde gidecek çok yer de bulur" buyruğundaki: "Gidecek yer" kelimesinin, te'vili hakkında farklı açıklamalar yapılmıştır. Mücalıid der ki: Bundan kasıt, oradan uzak kalınacak yerdir. İbn Abbas, ed-Dahhak, er-Rabi' ve başkalarına göre ise, oradan gidilecek başka bir yer, gidilecek baş­ka bir mekân kastedilmektedir. İbn Zeyd de der ki: Bundan kasıt, hicret edi­lecek yerdir. Bunu Ebu Ubeyde de böyle açıklamıştır. [114]

en-Nehhas der ki: Bu kelimelerin anlamlan arasında bir uyum sözkonu-sudur. Buna göre bu kelime, hicret edilmesi halinde gidilecek ve varılacak başka yer demek olur. Bu da varılacak yerin adıdır. Kelime: dan tü­remiştir. Aynı kelimenin fiilinin kullanıldığı: "Burnu yere sür-tünsün" tabirinde, toprağa yapışsın demektir.

"Filandan uzaklaştım, darıldım, ona düşmanlık ettim" tabiri de aynı kökten gelmektedir.

Şöyle de açıklanmıştır: Hicret olunan yere bu ismin veriliş sebebi şundan­dır: Kişi, İslama girdi mi, kavmine düşmanlık eder, onlardan uzak kalırdı. O bakımdan, onun aralarından hicret maksadıyla çıkışına bu isim verilmiştir. Peygamber (sav)'ın yanına varışına da hicret denilmiştir. es-Sûddî der ki: Bu kelimenin anlamı, maişet için aranılan yerdir. İbnü'l-Kasım der ki: Ben Malik'i şöyle derken dinledim. Murağam (gidecek yer) kelimesi, yer yüzünde gidişin adıdır.

İşte bütün bunlar mana yoluyla bir tefsirdir. Hepsi de biribirine yakın açık­lamalardır. Lafza has açıklamaya göre ise murağam, belirttiğimiz gibi burnun yere sürtüldüğü yer anlamındadır. Çünkü murağame, anlaşmazlık halinde olup çekişenlerden her birisinin, diğerini mağlup etmek, maksadına erişmesine en­gel olmak suretiyle burnunu sürtmesi demektir. Kureyş kâfirleri, Mekke'de alıkoydukları kimselerin burunlarını yere sürtmüş gibi oluyorlardı. Onlardan birisi hicrete muvaffak oldu mu, onlara karşı kendisini koruyacağı bir yere sahip olacağından dolayı Kureyşlilerin burnunu yere sürtmüş olurdu. İşte sı­ğındığı ve korunacağı yer onun murâğame mekânıdır. Nâbiğa'nın şu beyiti de işte buradan gelmektedir:

"Kendisine sığınılan koca bir dağ gibidir

O, sığınılan yer (murâğam) olarak da kaçıp varılan yer olarak da çok güçlüdür." [115]

2- Muhacir Genişlikle Karşılaşır:

Yüce Allah'ın: "Genişlik de bulur" buyruğundan kasıt, rızkında genişlik bulur, demektir. Bu açıklamayı İbn Abbas, er-Rabi' ve ed-Dahhâk yapmıştır. Katade ise der ki: Buyruğun anlamı sapıklıktan hidayete ve fakirlikten zen­ginliğe doğru genişliktir.

Malik der ki: Genişlikten kasıt, varacağı ülkenin, yerin genişliğidir. Bu da araplann fasahatına daha uygun bir açıklamadır. Çünkü yerin genişliği ve ba­rınakların çokluğu vasıtasıyla rızıkta da genişlik, sıkıntılarından, kederli dü­şüncelerinden kurtulması ve buna benzer çeşitli kurtuluşları ile kalbin geniş­liği ortaya çıkar. İşte şairin şu beyiti de böyle bir anlamı dile getirmektedir:

"Benimle ilişkinin koparılması halinde ben bir dost bulurdum Arkamda uçsuz, bucaksız bir genişlik de bulurdum."

Bir başkası da şöyle demektedir:

"O takdirde gidip geleceğim geniş bir yerim olur Eni boyu (geniş) yer yüzünde." [116]

3-Hicretle Terkedilmesi Gereken Yerler ve Savaşa Çıkıp Çarpışmadan Ölen Gazinin Durumu:

Malik der ki: Bu âyet-i Kerime, selef-i salihe sövüp sayılan ve hakka uy­mayan uygulamaların yapılıp amellerin işlendiği bir toprakta herhangi bir kim­senin ikâmet etme hakkına sahip olmadığının delilidir.

Yine Malik der ki: Murâğâm'den kasıt, yer yüzünde gitmektir. Genişlikten kasıt ise, ülkenin genişliğidir. Az önce geçtiği üzere.

Yine kimi ilim adamı, bu âyet-i kerimeyi şuna delil göstermiştir: Gazi, ga­zaya çıktıktan sonra savaştan önce ölecek olursa, fiilen savaşta hazır bulun­masa dahi, ona ganimetten payı verilir. Bu görüşü İbn Lehîa, Yezid b. Ebi Ha-bib'den, o da Medinelilerden rivayet etmiştir. Aynı zamanda bu İbnü'1-Mu-bârek'ten de rivayet edilmiştir. [117]

4. Hicret Ederken Yolda Ölen:

Yüce Allah'ın: "Allah'a ve Rasulüne hicret maksadı ile evden çıkan kimseye, daha sonra ölüm erişirse..." âyeti ile ilgili olarak, İbn Abbas'ın azadlısı İkrime der ki: Bu buyrukta sözü geçen adamın kim olduğunu tesbit edinceye kadar ondört yıl boyunca araştırıp durdum.

İkrime'nin bu ifadesinde eskiden bu ilmin ne kadar şerefli olduğuna bir delil vardır. Buna gereken ihtimamı göstermenin güzel olduğuna, bunu bil­menin bir fazilet olduğuna da bir delil vardır. Buna yakın bir ifade de İbn Ab­bas'ın şu sözleridir: Ben, Rasulullah (sav)'a karşı birbirleriyle yardımlaşan iki kadının kim olduklarını Ömer'e sormak istediğim halde, seneler geçti bu so­ruyu yalnızca onun heybeti sormama engel teşkil ediyordu.[118]

İkrime'nin sözünü ettiği ve adını öğrendiğini belirttiği şahıs, Damra b. el-Iys veya el-Iys b. Damra b. Zimba'dır. Bunu, Taberi Said b. Cübeyr'den nak­letmektedir. Yine bunun, Damra değil de Dumayra olduğu da söylenmekte­dir. Aynı şekilde bu kişinin adının, Leysoğullarına mensub Cunda' b. Dam­ra olduğu da söylenmektedir. Bu kişi Mekke'de mustaz'aflardandı. Hasta idi. Allah'ın hicret hakkında indirdiklerini işitince beni çıkartınız, dedi. Bu sefer, yatağı hazırlandı. Yatağına konuldu ve böylelikle Mekke'den çıkıp gittiği sı­rada yolda Tem'im denilen yerde vefat etti. Yüce Allah da onun hakkında: "Allah'a ve Rasulüne hicret etmek maksadıyla evinden çıkan kimseye de..." buyruğunu indirdi.[119]

Ebu Ömer'in naklettiğine göre, bu kişinin adının, Hz. Hatice'nin kardeşi­nin oğlu Halid b. Hizam b. Huveylid olduğu ve Habeşistan'a hicret edip yol­da bir yılanın soktuğu ve Habeşistana varmadan önce vefat ettiği de söylen­mektedir. İşte bunun üzerine bu âyet-i kerime onun hakkında nazil olmuş­tur. [120] Doğrusunu en iyi bilen Allahtır.

Ebu'l-Ferec el-Cevzî de bu kişinin Habib b. Damra olduğunu nakletmek­tedir. Yine es-Süddî'den bunun Damraoğullarından Damra b. Cündub oldu­ğu da söylenmiştir. İkrime'den de bunun, Cundaoğullanndan Cundup b. Dam­ra olduğunu söylediği nakledilmiştir. İbn Cabir'den ise bunun, Leysoğulla-nndan Damra b. Bağîd olduğunu söylediği nakledilmiştir. el-Mehdevî ise, adının Damra b. Damra b. Nuaym olduğunu nakletmektedir. Damra b. Huzaa da denilmiştir. Doğrusunu en iyi bilen Allahtır.

Ma'mer, Katade'den şöyle dediğini rivayet eder: "Nefislerine zulmeden­ler olarak canlarını alacağı kimselere melekler..." âyet-i kerimesi nazil olun­ca, müslümanlardan hasta olan bir kişi şöyle dedi: Allah'a yemin ederim, be­nim mazeretim yoktur. Çünkü ben, yolu da bilen birisiyim, varlıklı da biri­siyim. Haydi beni bineğime bindiriniz. Onu bineğine bindirdiler. Yolda iken ölüm ona gelip yetişti. Peygamber (sav)'ın ashabı ise şöyle dediler: Bize ulaş­mış olsaydı eksiksiz olarak ecrini tamamen hakeder ve alırdı. Bu kişi yolda Tem'im denilen yerde vefat etti. Oğullan, Peygamber (sav)'a gelip olayı Hz. Peygambere haber verdiler. Bunun üzerine şu: "Allah'a ve Rasulüne hic­ret maksadıyla evinden çıkan kimseye..." âyeti nazil oldu. [121] Bu kişinin adı Damra b. Cundub idi. Adının -az önce geçtiği gibi- Cundub b. Damra oldu­ğu da söylenmektedir. "Allah çok mağfiret edendir" böylesinin daha önce­ki şirkini bağışlayandır. Onun tevbesini kabul ettiği için "Rahmet sahibidir." [122]

5. Bir Yerden Bir Yere Gitmenin Kısımları:

İbnü'l-Arabî der ki: İlim adamları -Allah onlardan razı olsun- yeryüzünde yola çıkıp gitmeyi iki kısma ayırmışlardır: Kaçmak ve talep maksadı. Birin­cisi (yani kaçmak maksadıyla yeryüzünden ayrılıp gitmek) altı kısımdır:

1- Hicret: Dar-ı harpten dar-ı İslam'a çıkıp gitmektir. Peygamber (sav) dö­neminde bu farz idi. Kıyamet gününe kadar bu hicret çeşidi farz olarak kal­maya devam edecektir. Fetih (Mekke'nin fethi) dolayısıyla sona eren hicret ise, Peygamber (sav)'ın bulunduğu yere hicret etmektir. Eğer dar-ı harpte ka­lacak olursa asi olur, böyle bir kimsenin durumu hakkında ihtilâf edilmiştir.

2- Bid'at topraklarından çıkıp gitmek: İbnü'l-Kasım der ki: Malik'i şöyle der­ken dinledim: Selef-i salibe sövülüp sayılan bir yerde ikâmet etmek kimse­ye helâl değildir. İbnü'l-Arabî der ki: Bu doğrudur. Çünkü eğer münkeri de­ğiştirecek gücün yoksa, oradan uzaklaş. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmak­tadır: "Âyetlerimize dalanları (alay edenleri) gördüğün zaman başka bir sö­ze dalıncaya kadar kendilerinden yüz çevir...zalimler topluluğu ile oturma." (el-En'am, 6/68)

3- Haram fiillerin baskın geldiği yerden çıkıp gitmek: Çünkü helal rızık ta­lep e'tmek her müslümanın üzerinde bir farzdır.

4- Bedende eziyetten kaçmak: Bu da yüce Allah'ın ruhsat verdiği, lütfet­tiği bir husustur. Eğer bir kimse bedenine bir zarar geleceğinden korkarsa, yüce Allah, kendisini böyle bir tehlikeden kurtarmak için oradan çıkıp kaç­maya izin vermiştir.

Bu işi ilk yapan kişi de İbrahim (a.s)'dır. Çünkü o, kavminden korkunca: "Şüphesiz ben Rabbime hicret edenim" (el-Ankebut, 29/26) demişti. Yine Hz. İbrahim'in şöyle dediği nakledilmektedir: "Ben, Rabbime gidiciyim. O, be­ni doğruya iletecektir." (es-Saffat, 37/99) Hz. Musa'dan da: "Korku ile göze­terek oradan çıktı..." (el-Kasas, 28/21) diye haber vermektedir.

5- Sisli puslu, havası güzel olmayan bir beldede hasta olmak korkusuyla havası temiz ve nezih bir yere çıkıp gitmek: Nitekim Peygamber (sav), Me­dine'nin havasını ağır bulan çobanlara, açık yerlere çıkıp gitmeleri ve sağ-lıklanna kavuşuncaya kadar orada kalmaları için izin vermiştir. Ancak tâûn'dan çekinerek çıkış bundan istisna edilmiştir. Yüce Allah, bu maksatla çıkışı, Pey­gamber (sav)'dan bize ulaşan sahih hadis ile yasaklamış bulunmaktadır. Buna dair açıklamalar ise el-Bakara Sûresi'nde (2/243. ayet, 3. başlık) geç­miş bulunuyor. Şu kadar var ki, ilim adamlarımız böyle bir çıkışın mekruh olduğunu söylemişlerdir.

6- Malda eziyet korkusu ile kaçış: Şüphe yok kî, müslümanın malının ha-ramlığı, kanının haramlığı gibidir. Aile halkı da bunun gibi hatta daha da ile­ri derecede hürmete sahiptir.

Talep maksadıyla bir yerden çıkış da ikiye ayrılır: Din talebi, dünya tale­bi. Din talebi, türlerine göre dokuz kısımdır.

1- İbret maksadıyla yolculuk yapmak: Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "On­lar, yeryüzünde gezmezler mi ki, kendilerinden önce geçenlerin akıbetinin nasıl olduğuna bir baksınlar." (er-Rûm, 33/9) Bu kabilden buyruklar pek çok­tur. Denildiğine göre Zülkarneyn, hayret verici özelliklerini görmek kastıy­la yeryüzünü bir baştan bir başa dolaşmıştı. Orada hakkı uygulamak için do­laştığı da söylenmiştir.

2- Hac yolculuğu: Birinci maksatla yolculuk mendup ise de, hac maksadıy­la yolculuk farzdır.

3- Cihad yolculuğu: Bunun da kendine has hükümleri vardır.

4- Geçim kastıyla yolculuk: Kişi ikâmet halinde geçimini sağlayamayabi-lir. O takdirde geçimini elde etmek için yerinden çıkar. Ve bunu yaparken, avlanmak, odun getirmek, ot toplamak yahut "ücretle çalışmak"dan ne faz­la bir şey yapar, ne de "eksik." [123] Bu (kadar çalışarak maişetini sağlıyacak kadar kazanmak) onun için bir farzdır.

5- temel gıdadan fazla kazanmak ve ticaret yolculuğu: Bu da, Şanı yüce Allah'ın lütfü keremiyle caizdir.

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Rabbinizin lütfundan aramanızda si­ze bir vebal yoktur." (el-Bakara, 2/198) Bununla ticareti kastetmektedir. Bu da yüce Allah'ın hac yolculuğu esnasında lütfedip ihsan ettiği bir nimettir. Yalnızca ticaret maksadıyla dahi buna izin verilmesi de apayrı bir nimettir.

6-  İlim talebi için yolculuk: Bu da meşhurdur,

7- Mübarek yerleri ziyaret kastıyla yolculuk: Hz. Peygamber şöyle buyur­muştur: "Ancak üç mescide gitmek kastıyla yükler bağlanır..."[124]

8- Orada ribatta bulunmak Csınırlan koruyup gözetmek), orayı himaye et­mek kastıyla orada bulunanların sayılarını çoğaltmak için sınırlara gitmek.

9- Allah yolunda kardeşleri ziyaret etmek: Rasulullah (sav) şöyle buyurmak­tadır: "Bir adam bir kasabada bulunan bir kardeşini ziyaret etti. Allah, onun gittiği yolda onun için bir melek bekletti. Melek, nereye gitmek istiyorsun di­ye sordu. Adam: Şu kasabada bir kardeşimi görmek istiyorum dedi. Melek; Senin onun üzerinde yoluna koyup ıslâh edeceğin bir nimetin var mıdır? di­ye sordu. Adam şu cevabı verdi: Hayir, sadece onu Allah yolunda sevdiğim için gid'yorum. Melek şöyle dedi: Ben, Allah'ın, sana Allah için o kardeşini sevdiğin gibi, Allah'ın da seni sevdiğini bildirmek üzere gönderdiği elçisiyim dedi". Bu hadisi Müslim ve başkası da rivayet etmiştir. [125]

101. Yeryüzünde sefere çıktığınız zaman, eğer kâfirlerin size bir fenalık yapmasından korkarsanıi, namazı kısaltmanızda üzeri­nize bir vebal yoktur. Şüphesiz, kâfirler sizin apaçık dûşmam-nızdır.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı on başlık halinde sunacağız:

Bir Namazı Kısaltmanın Hükmü:

Yüce Allah'ın: Sefere çıktığınız" buyruğu, yolculuk yaptığınız "za­man" demektir. Buna dair açıklamalar daha önceden geçmiş bulunmaktadır.

İlim adamları, yolculuk halinde namazı kısaltmanın hükmü hususunda fark­lı görüşlere sahiptir. Bir topluluktan, bunun farz olduğu görüşü rivayet edil­miştir. Bu, aynı zamanda Ömer b. Abdulaziz'in, Kûfelilerin, Kadı İsmail'in ve Hammad b. Ebi Süleyman'ın görüşüdür Bunlar görüşlerine, Hz. Âişe'nin rivayet ettiği şu hadisi delil göstermektedirler: "Namaz ikişer rekat olarak farz kılınmıştır..," [126]

Şu kadar var ki, bizzat Hz. Âişe'nin bu hadise muhalefet etmesi dolayısıy­la bu hadisin bu görüşe delil olacak tarafı yoktur. Çünkü Hz. Aişe yolculuk­ta namazı tam kılardı. [127] Bu ise, delil olarak bu görüşü zayıflatmaktadır. Di­ğer taraftan değişik bölgelerin fukahası bu hadisin, yolcu olan kimsenin mu­kimin arkasında namaz kılması halinde itibara alınacak bir asıl delil olmadı­ğı üzerinde tema etmişlerdir, Hz, Âişe'den başka Ömer, İbn Abbas ve Cübeyr b. Mut'im gibi ashab ise bunu şöyle rivayet etmişlerdir; "Namaz ikâmet ha­linde dört rekat olarak, yolculuk halinde iki rekat olarak, korku halinde ise tek rekat olarak farz kılındı". Bunu Müslim, İbn Abbas'tan rivayet etmiştir. [128]

Diğer taraftan Hz. Âişe'nin rivayet ettiği bu hadisi, İbn İclâ'n, Salih b. Key-san'dan, o, Urve'den, o da Hz. Âişe'den şöylece rivayet etmektedir: Rasulul-lah (sav), namazı ikişer rekat olarak farz kılmıştır. [129] el-Evzaî ise bu hadis­te, İbn Şihab'dan, o, Urve'den, o da Hz. Âişe'den şöyle dediğini rivayet et­mektedir: Allah namazı, Rasulullah (sav)'a ikişer rekat olarak farz kıldı. [130]

Bu ise hadiste bir ızdıraptır Diğer taraftan Hz. Âişe'nin: "Namaz farz kı­lındı" tabiri zahiri üzre değildir, Çünkü akşam ve sabah namazları bunun dı­şındadır. Zira akşam namazına ne bir rekat ilave edilmiş, ne ondan bir şey eksiltilmiştir. Sabah namazı da böyledir.

İşte bütün bunlar hadisin senedini değil de metnini zayıflatmaktadır.

İbnü'I-Cehm'in naklettiğine göre, Eşheb, Malik'ten namazı kısaltmanın farz olduğunu rivayet etmektedir. Ancak, Malikin mezhebinden ve arkadaş­larının çoğunluğu ile selef ile halefe mensub ilim adamlarının çoğunluğun­dan nakledilen görüş, namazı kasretmenin sünnet olduğudur. Şafiî'nin görü­şü de budur. îleride yüce Allah'ın izniyle açıklanacağı üzre sahih olan da bu­dur. Bağdadlı Maliki mezhebi alimlerinin genellikle kabul ettikleri görüş ise bunun, muhayyer bir farz olduğudur. Aynı zamanda bu, Şafiî'nin arkadaşla­rının da görüşüdür.

Diğer taraftan hangisinin daha faziletli olduğu hususunda ise ihtilaf etmiş­lerdir. Kimisi, kasretmenin daha faziletli olduğunu söylemiştir ki buf el-Eb-lıerTnin ve diğerlerinin görüşüdür. Tam kılmanın daha faziletli olduğu da söy­lenmiştir ve bu Şafiî'den de nakledilmiştir. Maliki mezhebinden Ebu Said el-Fervî'nin naklettiğine göre, Malik'in sahih olan görüşü, yolcunun namazı ta­mamlamak veya kasretmek hususunda muhayyer olduğu şeklindedir.

Derim ki: İşte Şanı yüce Allah'ın: "Namazı kısaltmanızda üzerinize bir ve­bal yoktur" buyruğundan zahir olarak anlaşılan da budur. Şu kadar varki Ma­lik, -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- kasretmenin müstelıab olduğunu kabul eder. Aynı şekilde namazım tamam kıldığı takdirde vakit çıkmadığı sürece na­mazını iade edeceği görüşündedir, Ebu Mus'ab Muhtasar'mâa, Malik İle Medinelilerden şöyle dediklerini nakletmektedir: Namazı yolculukta kasret­mek, erkekler için de, kadınlar için de bir sünnettir. Ebu Ömer (b. Abdi'1-Berr) der ki: Malik, mezhebinde sana bu yeterlidir. Üstelik onun: Yolculukta na­mazını tam kılan kimse, vakit içerisinde bulunduğu sürece namazını (kasre-derek) iade eder, şeklindeki görüşünde bir ihtilaf (yani farklı bir görüş) da nakledil memiştir. Bu şekilde iade ise, anlayan kimselere göre müstehabtır, vacib değildir.

Şafiî ise der ki: Korku hali dışında namazı kasretmek sünnet ile sabittir. Kor­ku ile birlikte yolculuk halinde namazın kasredilmesi ise, hem Kur'ân, hem de sünnetle sabittir. Bununla birlikte dört rekat kılana da birşey gerekmez. Şu kadar varki sünnete uymayı arzulamayarak, yolculukta herhangi bir kim­senin namazını tamam kılmasını sevmiyorum, Ebu Bekr el-Esrem der ki: Ah-med b. Hanbel'e sordum: Kişi yolculukta dört rekat kılabilir mi? Hayır, bu şe­kilde kılması hoşuma gitmez. Çünkü sünnet olan iki rekat kılmasıdır, dedi.

Malik'in Muvatta'mâa, îbn Şihab'dan, o, Halid b. Esid ailesinden birisin­den rivâyet-ine göre bu kişi Abdullah b. Ömer'e şöyle sormuş: Ey Abdurrah-man'ın babası, biz, Kur'an-ı Kerimde korku halinde kılınacak namaz ile ikâmet halinde kılınacak namazı buluyoruz. Fakat yolculuk namazım göre­miyoruz. Abdullah b. Ömer şöyle dedi: Kardeşimin oğlu, şarut yüce ve mubârek olan Allah, Muhammed (sav)'ı bize, hiçbir şey bilmediğimiz halde iken peygamber olarak gönderdi. O bakımdan biz onun ne yaptığını gördüysek onu yaparız. [131]

İşte bu haberde, korku olmadığı halde, yolculuk halinde namazı kısaltma­nın farz olmayıp, sünnet olduğu belirtilmektedir. Çünkü bu namazdan Kur'an-s Kerimde söz edilmemektedir. Kur'an-ı Kerimde sözü geçen nama­zın kısaltılması ise, hem yolculuk, hem de korku halinin birlikte olması ha­lidir. Yüce Allah Kitab-i Keriminde bu iki şart bulunmadıkça kasrı mubah kjl-mamıgtır. Kur'an-ı Kerimde bunun bir diğer benzeri yüce Allah'ın: "içinizden hür olan mü'min kadınları nikahlayacak bir bolluğa güç yetiremiyenler...” (en-Nisâ, 4/25) buyruğudur ki, daha önce bu geçmiş bulunmaktadır.

Arkasından yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Artık tam bir huzur ve gü­vene kavuşunca namazı dosdoğru kılın." (en-Nisâ, 4/103) Yani, o namazı tam kılın diye buyurmaktadır, Rasulullah (sav) ise, yüce Allah'tan başka hiçbir kim­seden korkmaksızın, güvenlik içerisinde bulunduğu halde bütün yolculuk-iarmda akşam namazı müstesna, dört rekatlık namazları kısaltarak iki rekat olarak kılmıştır, O halde bu? Peygamber tarafından uygulanmış bir sünnet­tir. Bu da Kur'an-ı Kerimde sözü edilmeyip, Hz. Peygamberin sünnet kılıp be­yan ettiği diğer sünnetler gibi, yüce Allah'ın hükümleri arasında ayrıca tes-bit edilmiş hükümlerdendir.

Rasulullah (sav)'a korku bulunmaksızın yolculuk halinde namazı kısaltma­ya dair soru soran Hz. Ömer'e: "İşte bu, Allah'ın size sadaka olarak bağışla­dığı bir ihsandır. O bakımdan siz de O'nun sadakasını kabul ediniz" [132] di­ye cevap vermesiyle birlikte, Abdullah b, Ömer'in: "Biz, Onun ne yaptığını gördüysek onu yapıyoruz" sözleri, yüce Allah'ın Kitabında belli bir şarta bağ­lı oiarak bîr şeyi mubah kıldığım, sonradan o şeyi bu şart bulunmaksızın pey­gamberi vasıtasıyla mubah kıldığına delâlet etmektedir Ayrıca Hanzala, İbn Ömer'e yolculuk halindeki namaza dair som sorunca İbn Ömer: İki rekat kı­lınır diye cevap vermiştir. Dedim ki: Biz şu anda emin olduğumuz halde mi? Yüce Allah'ın; "Kâfirlerin size bir fenalık yapmasından korkarsanız" buy­ruğu ne olacak? Dedi kir Rasulullah (sav)'ın sünneti budur. [133]

İşte İbn Ömer, namazı bu şekilde kılmayı sünnet diye nitelendirmiştir. İbn Abbas da böyle. Bunlardan nereye kaçılabilir?

Ebu Ömer de der ki: Malik, bu hadisin senedini itiraz edilmeyecek bir şe­kilde zikretmemiştir. Çünkü İbn Ömer'e bu soruyu soran adamın adını ver­memekte ve böylelikle isnaddan bir kişiyi de düşürmektedir. Adını verme­diği kişinin adı Umeyye b. Abdullah b. Halici b. Esid b. Ebi'1-Iys b. Umeyye b. Abdişems b. Abdimenaftır. [134] Doğrusunu en iyi bilen Allahtır. [135]

2- Namazın Kısaltılabileceği Mesafe:

İlim adamları namazın kısaltılabileceğı mesafenin sınırı hususunda farklı görüşlere sahiptirler. Davud (ez-Zahirî) der ki: Namaz, uzun olsun kısa ol­sun her yolculukta kısaltılır. Velevki bu, cuma namazına gelmeyi gerekli kı­lan bir uzaklık olan üç millik mesafe olsun. Davudr bu görüşünü İleri sürer­ken, Müslim'in Yahya b. Yezid el-Hünaî'den yaptığı şu rivayete dayanır:

Yahya b. Yezid dedi ki: Enes b. Malik'e namazın kısaltılmasına dair soru sordum,'o da şöyle dedi: Kasulullalı (sav) üç millik bir mesafeye veya üç fersahlık bir mesafeye -tereddüt eden (hadisin senedinde yer.alan ravilerden bi­risi olan) Şu'be'dir yolculuğa çıktı mı, iki rekat olarak namaz kılardı. [136]

Ancak bu rivayetle delil olacak bir taraf yoktur. Çünkü bu rivayette şüp­he sözkormsudur. Bunlardan herhangi birisini doğru kabul edecek olsak da­hi bu, namazı kısaltmaya başladığı uzaklığın sının olması ve yaptığı yolcu­luğun bu mesafeden fazla uzunca bir yolculuk olması da muhtemeldir. Doğ­rusunu en iyi bilen Allahtır.

İbnü'l-Arabî der ki: Kimileri dini oyuncak haline getirerek şöyle demişler­dir: Bir şehrin dışına çıkan bir kimse bununla birlikte hemen namazını kısal­tır ve oruç açar. Böyle bir görüşün sahibi, henüz işi bilmeyen acemi birisi­dir. O, ya araplann neye "yolculuk" dediklerini bilmemektedir. Ya da dini ha­fife almaktadır. Şayet ilim adamları böyle bir görüşü nakletmemiş olsalardı, ben böyle bir görüşe göz ucuyla dahi bakmaya razı olmaz, kalbimin en uzak köşesinde dahi bunun üzerinde düşünmeye yer vermezdim. Namazın kısal­tılacağı yolculuğun sının, ne Kur'an-ı Kerimde, ne de sünneti seniyyede zik­redilmiştir. Bunun böyle oluş sebebi ise, yüce Allah'ın Kur'an-ı Kerimle muhatap aldığı araplar tarafından bu kelimenin bilinen, tanınan ve yer etmiş bir manası olması dol ay ısıyladır

Bizler kesin olarak biliyoruz ki, bir iş için evlerin dışına çıkan bir kimse, yalnızca bununla ne sözlükte, ne de şerıate göre yolcu olmamaktadır. Yine şunu biliyoruz ki, şayet üç gün yolcu olarak yürüyecek olursa, böyle bir kim­se de kafi" olarak yolcudur, BizJer, bir gün bîr gece süreyle yol yürüyene de yolcu diyoruz. Çünkü Peygamber (sav) şöyle buyurmaktadır: "Allah'a ve ahİ-ret gününe imân eden bir kadının, beraberinde kendisine mahrem olan bir kişi bulunmaksızın bir günlük mesafeye yolculuk yapması helal değildir," [137] İşte sahih olan da budur. Çünkü bu, iki halin ortasıdır ve Malik de görüşü­ne bunu esas almıştır. Şu kadar varki, bu hadisin rivayetinde ittifak bulun­mamaktadır. Çünkü bir seferinde "bir gün bir gece" diye rivayet edildiği gi­bi, "üç gün" diye de rivayet edilmiştir. Bu husus Abdullah b. Ömer'e soru­lunca, o da Hz. Peygamberin uygulamasını esas almıştır. O bakımdan (İbn Ömer) Rim denilen yere kadar yolculuk yapacak olursa namazını kasr ederdi. Burası ise dört beridlik bir mesafedir. Zira İbn Ömer, Peygamber (sav)'a pek çok uyan bir kişi idi.

Başkaları ise şöyle demiştir: Namazın kısaltılması yükümlülüğü hafifletmek için meşru kılınmıştır. Ve namaz, çoğunlukla meşakkatin söz konusu oldu­ğu uzun bir yolculukta kasredilir. Böylelikle Malik, Şafiî ve arkadaşları ile el-Leys, Evzaî, hadis ashabının fukahâsı olan Ahmed, İshak ve başkaları tam bir günü nazar-ı itibara almışlardır Malikin "bir gün bir gece ifadesi" de tam bir güne racidir Çünkü o, "bir gün bir gecelik mesafe" ile bütün gündüzü ve bü­tün geceyi yol almakla geçirmesini kast etmemiştir. O, bununla aile halkın­dan uzak bir yerde geceyi geçirmeyi, geceyi geçirmek üzere, onlara dönmek imkânını bulamayacağı bir yolculuğu kast etmiştir. Buhârî'de de şöyle denil­mektedir: îbn Ömer ve tbn Abbas, dört beri di i k bir mesafe yolculukta, hem oruç açarlar hem de namazlarını kısaltırlardı. [138] Dört berîd ise onaltı fersah­tır. Malik'in kabul ettiği görüş de budur.

Şafiî ve Taberi ise: Bu kırkaltt millik bir mesafedir, demişlerdir. Yine Ma-lik'ten el-Utbiyye'de kırkbeş millik bir yere çıkan kişi hakkında namazını kas-reder dediği nakledilmiştir ki, bunlar birbirlerine yakın ifadelerdir. Yine Malik'ten değişik kitaplarda şöyle dediği nakledilmektedir: Otuzaltı millik bir yolculukta namazını kasreder. Bu da yaklaşık bir gün bir gecelik yolculuk­tur. Yahya b. Ömer der ki: Mutlaka uzak bir yere gidecekse kasreder. îbnü'l-Hakem ise, vakit içerisinde... (Kurtubi'nin bütün asıl nüshalarında burda ifa­de bu kadardır Arapça baskıyı hazırlayanın notu) demektedir.

Kûfeliler ise söyle demişlerdir: Üç günlük yolculuktan daha aşağı bir me­safede namazını kasr etmez. Bu, Hz. Osman'ın, Abdullah b. Mesud'un ve Hu-zeyfe'nin görüşüdür. Buhârînin Sahihinde İbn Ömer'den, Peygamber (sav)'ın şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir: "Kadın, beraberinde mahremi bulunma­dığı sürece, üç günlük bir yola tek başına yolculuk yapamaz." [139]

Ebu Hanife der ki: Deve yürüyüşü ve piyade yürüyüşü ile geceli gündüz^ lü üç günlük süredir.

el-Hasen ve ez-Zührî der ki: Namaz iki günlük bir mesafe yolculukta kasr edilir. Bu görüş Malik'ten de rivayet edildiği gibi, Ebu Said el-Hudrî bu­nu, Peygamber (sav)'dan rivayet etmiştir. Buna göre Hz. Peygamber şöyle bu­yurmuştur: "Kadın, beraberinde kocası veya mahremi bulunmadığı sürece, iki günlük bir mesafeye tek başına yolculuk yapamaz." [140] îbn Ömer ise, otuz millik bir mesafede namazı kısalttığı gibi, Enes de onb£ş millik bir mesafe­de namazı kısaltmıştır. el-Evzaî der ki: İlim adamları namazı kısaltmak husu­sunda genel olarak tam bir günü ölçü kabul etmişlerdir. Biz de bunu kabul ediyoruz.

Ebu Ömer (b. Abdi'1-Berr) der ki: Görüldüğü gibi bu konudaki merrV ri­vayetler lafızları itibariyle muzdariptir Bana göre -ki, doğruyu en iyi bilen Allah'tır- bunların ortak noktası ve özeti şudur: Bu mesafeler soranlann so-rulanna cevap olmak üzere verilmiştir O bakımdan, herkes işittiği sözün anlamını hadis diye rivayet etmiştir. Adeta herhangi bir zamanda Hz. Peygam­bere: Kadın mahremi bulunmaksızın bir günlük mesafeye yolculuk yapar mı diye sorulmuş, o da: Hayır diye cevap vermiş, bir başka vakit: Kadın, mah­remi bulunmaksızın iki günlük bir mesafeye yolculuk yapar mı diye sorul­muş, O, yine: Hayır demiş, bir başkası da ona: Kadın, beraberinde mahre­mi bulunmaksızın üç günlük mesafeye yolculuk yapar mı? diye sormuş, yi­ne: Hayır buyurmuştur. İşte rivayet edilen şekliyle gece ve berid tabirlerinin anlamı da bu olmalıdır. Böylelikle herkes işittiği anlama göre rivayette bu­lunmuştur. Doğrusunu en iyi bilen Allahtır. Zahirleri itibariyle farklı olsa da­hi, bu konudaki rivayetlerin ihtiva ettiği anlamın ortak noktası şöylece bu­lunabilir; Kadın için fitneten korkulan herhangi bir yolculuğa mahremsiz çık­ması kadına yasaktır, Bu yolculuk ister uzun, ister kısa olsun farketmez, [141] Doğrusunu en iyi bilen Allahtır. [142]

3. Namazın Kısaltılabileceği Yolculuğun Türü ve Mahiyeti:

Namazın kısalttlabileceği yolculuğun türü hususunda ilim adamlarının farklı görüşleri vardır. Herkes, cihad, hac, umre ve bu kabilden olan sılayı rahim ve birisini ölümden kurtarmak kastıyla yapılacak yolculuklarda nama­zın kasr edileceğini icma ile kabul etmiştir. Bunun dışındaki sebeplere da­yalı yolculuklarda ise ihtilaf edilmiştir.

Cumhur, ticaret ve buna benzer mubah yolculuklarda namazı kısaltmanın caiz olduğunu Jtabul etmektedir, ibn Kesir’in şöyle dediği rivayet edilmiştir: Namaz, ancak hac veya cihatta kasr edilir. Ata ise şöyle demiştir: Namaz, ancak itaat ve hayır yollarından herhangi bir yolda yapılan yolculukta kisal-tılabilir. Yine ondan, cumhurun görüşü gibit mubah bütün yollarda kasr edi­lir, dediği de rivayet edilmiştir. Malik ise şöyle demektedir: Maişetini sağla­mak için değil de, hoşça vakit geçirmek kastıyla avlanmak için yahut da yi­ne hoşça vakit geçirmek ve zevk almak kastıyla bir beldeyi görmek için çı­kacak olursa namazını kasr etmez. İlim adamlannın çoğunluğu (cumhur), masiyet için yapılan yolculukta kasır olmayacağını kabul etmektedirler. Bâğy (meşru halifeye karşı isyan eden), yol kesen ve bu kabilden olanlar gibi.

Ebu Hanife ve Evzaî'den ise, bütün bu hallerde namazı kasr etmenin mubah olduğu rivayeti vardır. Malik'ten de bu rivayet gelmiştir. Bu görüşler daha önce el-Bakara Sûresinde (2/183-184. ayet, 2. başlıkta.) geçmiş bulun­maktadır. Bu hususta Ahmed'den ise farklı görüşler gelmiştir. Bir seferinde cumhurun görüşünü belirttiği gibi, bir seferinde ise, hac veya umre dışında namazını kısaltmaz dediği nakledilmiştir.

Sahih görüş, cumhurun görüşüdür. Çünkü namazın kısaltılması, karşı karşıya kalınan sıkıntılar dolayısıyla yolcunun yükünü hafifletmek ve yapmak istediği caiz hususlarda ona yardımcı olmak içindir. Bu hususta bütün yol­culuklar birbirine eşittir. Çünkü yüce Allah: "Yeryüzünde sefere çıktığınız zaman... üzerinize bir vebal yoktur" yani günah yoktur diye buyurmakta, sonra da; "namazı kısaltmanızda" diye buyurarak umumi bir ifade kullan­maktadır. Peygamber (sav) da şöyle buyurmuştur: "Allah'ın hayırlı kulları, yol­culuk yaptıkları takdirde namazlarını kısaltan ve oruçlarını açanlardır." [143] eş-Şa'bi de şöyle demektedir: "Şüphesiz yüce Allah, azimet buyruklanyla amel edilmesini sevdiği gibi, verdiği ruhsatlar ile de amel edilmesini sever." [144]

Masiyet kastı ile yapılan yolculukta ise namazı kasr etmek caiz değildir, Çünkü böyle bîr şey, Allah'a masiyet yolunda onun için bir yardım olur. Yü­ce Allah ise: "İyilik yapmak ve takva üzere bulunmak hususunda birbiriniz-le yardımlasın. Günah işlemek ve haddi aşmak üzerinde ise yardtmlaşma-ym"(el-Mâide, 5/2) diye buyurmaktadır. [145]

4. Namazı Kısaltmaya Ne Zaman Başlanır:

Namazı kısaltmaya ne zamandan itibaren başlanacağı hususunda ilim adamlarının farklı görüşleri vardır. Cumhurun görüşüne göre yolcu, kasaba­sının evlerinden dışarıya çıkmadıkça namazını kısaltamaz. İşte o vakit yer­yüzünde yolculuğa çakmış olur. Bu, Malik'in el-Müdevvene'deki görüşüdür. Malik, yakınlık ile ilgili herhangi bir mesafe tesbit etmiş değildir. Malik'ten rivayet edildiğine göre, eğer kasaba, ahalisini toplu olarak barındıran bir ka­saba ise, o kasaba halkı oradan üç millik bir mesafe kadar uzaklaşmadıkça namazlarını kısaltmaya başlamazlar. Dönüşte de bu kadarlık bir mesafe ka­lıncaya kadar (namazlarını kasr ederler). Eğer kasaba, ahalisinin toplu ola­rak barındığı bir yer değilse, kasabanın bahçe ve bostanlarım aştıktan itiba­ren namazlarını kısaltırlar.

el-Haris b. Ebi Rebia'dan, yola çıkmak istediği takdirde beraberin de kile­re evinde iki rekat namaz kıldınrdı. Bunlar arasında el-Esved b, Yezid ile Ab­dullah b. Mes'ud'un arkadaşlarından birden çok kişi de bulunurdu. Ata b. Ebi Rebah ile Süleyman b. Musa da böyle demiştir.

Derim ki: Buna göre, âyet-i kerimedeki: "Yeryüzünde sefere çıktığınız za­man" buyruğu, yeryüzünde yolculuk yapmaya azmettiğiniz, karar verdiğiniz zaman'demek olur Doğrusunu en iyi bilen Allahtır Mücahid'den de: Yolcu, yola koyulduğu ilk gün akşam oluncaya kadar namazını kısaltmaz, dediği ri­vayet edilmiştir. Ancak bu şaz bir görüştür. Enes b. Malik yoluyla gelen hadiste sabit olduğuna göre, Rasulullah (sav), öğle namazını Medine'de dört re­kat, ikindi namazını da Zülhuleyfe'de iki rekat olarak kılmıştır. Bu hadisi ha­dis imamları rivayet etmiştir. [146] Zülhulefye ile Medine arasında ise, altı ve­ya yedi mil kadarhk bir mesafe vardır. [147]

5- Namazı Kısaltmaya Niyet Etmek:

Yocunun iftitah tekbirini getirdiği andan itibaren namazı kısaltmayı niyet etmesi gerekir. Şayet namazı kısaltmak niyetiyle namaza başlar, sonra da na-rnaz esnasında ikâmete karar verecek olursa, o namazını nafile kılar. Eğer ni­yet ettiği namazdan bir rekat kıldıktan sonra böyle bir niyete sahip olursa, ona bir rekat daha ilave eder, selam verir, sonra da mukim gibi namaz kılar. el-Ebherî ve Îbnü'l-Cellâb der ki: Bu -doğrusunu en iyi bilen Allahtır- müs-tehabtır. Eğer bundan sonra namazım devam ettirir ve tamamlayacak olur­sa, bu namazı yeterli olur. Ebu Ömer fîbn Abdi'1-Berr) der ki: Bence bu, iki­sinin (el-Ebherî ve Îbnü'l-Cellâb'in) dediği gibidir" Çünkü kıldığı bu namaz öğlen namazıdır. İster seferi namazı olsun, ister mukim namazı olsun, diğer beş vakit namaz da böyledir,[148]

6. Yolcu Ne Kadarhk Süreye İkâmeti Niyet Ederse Namazını Tam Kılar:

İlim adamları bu kabilden olmak üzere yolcunun, ne kadarhk bir süre ika­mete niyet edecek olursa, namazını tamam kılacağı hususunda ihtilaf etmiş­lerdir. Malik, Şâfîî, el-Leys b. Sa'd, et-Taberî ve Ebu Sevr derler ki: Dört gün ikâmeti niyet edecek olursa namazını tam kılar. Bu Said b. el-Müseyyeb'den de rivayet edilmiştir. Ebu Hanife, arkadaşları ve es-Sevrî derler ki: Onbeş gün ikâmeti niyet edecek olursa namazını tam kılar. Daha az bir süre kalacağını niyet ederse namazını kısaltır. Aynı Zamanda bu İbn Ömer ve İbn Abbas'm görüşüdür. Tahavî'nin naklettiğine göre, ashab-ı kiram arasından bu husus­ta onlara muhalefet eden kimse yoktur.

Bu görüş Said (b. el-Müseyyeb’den de rivayet edilmiştir Ahmed der ki: Yolcu, yirmibir farz namaz kılacak kadar bir süre kalmaya karar verirse, na­mazlarını kısaltır. Şayet daha fazla kalmayı kararlaştıracak olursa, namazla­rım tam kılar, Davud (ez-Zahirî) da bu görüştedir. Sahih olan Malikin dedi­ğidir. tbnü'l-Hadrami'nin Peygamber (.sav)'dan rivayetine göre Hz. Peygam­ber, muhacir olana hac ibadetini tamamlamasından sonra üç gün Mekke'de ikâmet etmesini, ondan sonra da oradan gitmesini kararlaştırmıştır. Bunu Ta-havî, İbn Mace ve başkaları rivayet etmiştir. [149]

Bilindiği gibi hicret, Mekke'nin fethinden önce farz oluduğu sırada Mek­ke'de ikâmet etmek caiz değildi.

Peygamber (sav), böyJeiİkle ihtiyaçlarını karşılamak ve yolculuk için ge­rekli hazırlıkları yapmak İçin muhacir olana üç günlük bir süre tanımış ve böy­le bir durumda Mekke için ikâmette bulunulacak yer hükmünü vermediği gi­bi, orada kalmayı da ikâmet hükmünde görmemiştir". Bu durumda orada ka­lacak kimse hakkında da yolcu hükmünü olduğu gibi bırakmış, dördüncü gün de orda kalmasını yasaklamıştır. (Dördüncü gün kaldığı takdirde) onun hakkında mukim hükmünü vermiştir.

O bakımdan bu itimat olunması gereken asli bir delil olmaktadır. Rasulul-lah (sav)'ın hadisi gereğince Ömer (r.a)'ın yahudileri, sürgüne gönderdiği sı­rada uygulaması da bunu andırmaktadır.[150] İhtiyaçlarını karşılamak üzere on­lara üç gün ikâmet hakkı tesbit etmişti.

İbnü'l-Arabî der ki: Malîkî mezhebine mensub ileri gelen ilim adamların­dan birisini de şöyle derken dinledim: Üç günün ikâmet hükmü dışında gö­rülmesinin sebebi, yüce Allah'ın üzerlerine azabı indirip dünyadan ayrılma­ları kesinleşmiş bulunan kimselere bu kadariık bir süreyi tanımış olmasıdır. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Evlerinizde üç gün daka yaşayın. İşte bu, yalanı olmayan bir tehdittir." (Hûd, 11/65)

Bu mesele ile ilgili bunlardan ayn bir görüş daha vardır ki, o da şudur: Yol­cu, vatanına dönünceye veya kendisine ait bir vatanda konaklayıncaya ka­dar yolcu kaldığı sürece namazını kısaltmaya devam eder.

Rivayet olunduğuna göre Enes (r.a), Nişabur'da iki yıl kadar namazını kı­saltarak kalmaya devam etmiştir. Ebu Miclez der ki: İbn Ömer'e şöyle dedim: Medine'ye geliyorum ve bir ihtiyacımı karşılamak kastıyla burada yedi ay, se­kiz ay kaldığım oluyor. İbn Ömer: îki rekat olarak namaz kıl, dedi.

Ebu İshak es-Sebiî der ki: Beraberimizde îbn Mesud'ûn arkadaşlarından ba­zıları bulunduğu halde Sicistan'da iki yıl süreyle kaldık ve hep (dört rekat-li farz namazları) iki rekat olarak kıldık. îbn Ömer de Azerbeycan'da kaldı­ğı süre boyunca (dört rekatli namazları) ikişer ikişer kılıyordu. Bu sıralarda geri dönmelerine yağan karlar engel olmuştu.

Ebu Ömer der ki: Bize göre bu rivayetler şu şekilde yorumlanır: Bu kadar süre kalanlardan hiçbir kimsenin belli bir niyeti yoktu. Bunun misali, kişinin bugün gidebilirim, yarın gidebilirim demesidir. Böyle bir durum olduğu takdirde ise, ikâmet karan burada yok demektir. [151]

7. Hz. Âişe île Hz. Osman'ın Seferde Kasr Etmeyip Namazlarını Tam Kılmalarının Sebepleri:

Müslim, Urve'den, o, Hz. Aişe'den şöyle dediğini rivayet etmektedir: Yü­ce Allah namazı farz kıldığında iki rekat olarak tarz kıldı. Sonra ikâmet ha­linde (dörde) tamamladı. Yolculuk namazı da ilk farz kılındığı şekilde kal­dı. ez-Zührî der ki: Ben, Urve'ye: Peki, Aişe ne diye yolculukta namazını ta­mamlamaktadır diye sordum, o da: Osman'ın yaptığı te'vilin aynısını kendi­si de yaptı, dedi. [152]

Şu kadar varki, bu kapsamlı bir cevap değildir. Çünkü, ilim adamları Hz. Osman ile Hz. Aişe'nin (yolculuk halinde iken) namazlarını tamam kılma se­beplerini farklı şekillerde açıklamışlardır. Ma'mer, ez-Zühri'den şöyle dedi­ğini nakletmektedir: Osman (r.a)ın Mina'da namazını dört rekat olarak kıl­masının sebebi, hacdan sonra ikâmeti niyet etmiş olmasıdır. Muğire'nin İb­rahim'den rivayetine göre Hz, Osman orayı vatan edindiğinden dolayı dört rekat kılmıştır.

Yunus da ez-Zührî'den şöyle dediğini nakletmektedir: Hz. Osman, Taif de birtakım mallar edinip orada ikâmet etmek isteyince namazını dört rekat ola­rak kıldı. Dedi ki: Sonra da daha sonra gelen imamlar (yöneticiler) bu şekil­de uygulamayı sürdürdüler. Eyyub da ez-Zührî'den naklen şöyle demekte­dir: Osman'ın Mina'da namazını tam kılması, bedevi araplardan ötürüdür. Çün­kü o sene bedevi araplar sayıca çoktular. Cemaate namazın asıl itibariyle dört rekat olduğunu öğretmek için onlara dört rekat olarak namaz kıldırdı. Bü­tün bu görüşleri Ebu Davud Musannef’inde (Sünenin'de) Kitabü'l-Menasik (hac bahsi'nin Mina'da namaz bölümünde zikretmiştir. [153]

Ebu Ömer de et-Temhid adlı eserinde şunu nakletmektedir: İbn Cüreyc de­di ki: Bana ulaştığına göre Osman'ın Mina'da (farzı) dört rekat olarak kıldır­ması, bir bedevi arabm Mina'daki Hayf mescidinde kalkıp ona şöyle seslen­mesinden ötürü idi: Ey mü'minlerin emiri, geçen sene seni gördüğümden be­ri ben hâlâ bu namazı ikişer rekat olarak kılmaya devam ediyorum. Bunun üzerine Hz. Osman, cahil insanların namazın ikişer rekat olduğunu zannet­mesinden korktu. (Bunun için namazı dört rekat olarak kıldı). İbn Cüreyc der ki: Ve Hz. Osman yalnızca Mina'da tam olarak kılmıştı.

Ebu Ömer der ki: Hz. Aişe'nin namazını tamam kılmasına dair açıklamalara gelince, bu hususta bizzat ondan rivayet edilen herhangi bir açıklama yoktur. Bütün bu açıklamalar beraberinde delil bulunmayan bir takım zan ve tevillerden İbarettir. Bu hususta söylenen en zayıf görüş şudur: O, mü'min-lerin annesidir. İnsanlar da nerede olurlarsa olsunlar onun çocuklarıdır. Ço­cuklarının evi de kendisinin evidir. Peki onun mü'minlerin annesi olmasının mü'minlerin babası olan Peygamber (sav)'ın zevcesi oluşundan başka bir se­bebe dayanıyor mu? Yolculuklarında, gazalarında, hac ve umrelerinde nama­zı kasr etmeyi sünnetiyle gösteren o değil midir.

Diğer taraftan Ubey b. Ka'b'ın kıraatinde ve Mushaf ında (bu hususu be­lirleyen Ahzab Sûresinin altıncı âyet-i kerimesi) şöyledir:

Peygamber mü'minlere Öz canlarından daha yakındır. Onun zevceleri de analarıdır." (el-Ahzâb, 33/6) O da kendilerine bir babadır. Mücahid de yüce Allah'ın (Hz. Lut'un söyledi­ğini naklettiği): "İşte bunlar benim kızlanmdır. Bunlar sizin için daha bir temizdir" (Hûd, 11/78) âyet-Iyle ilgili olarak şunları söylemektedir; Göster­diği kadınlar, kızlan değildi. Ümmetinin hanımları idi. Her bir peygamber ise ümmetinin babasıdır.

Derim ki: Şu kadar var ki buna, Peygamber (sav)'ın müşerri (şeriat koyu­cu) olduğu, kendisinin ise, böyle olmadığı, o bakımdan fark bulunduğu be­lirtilerek buna itiraz olunmuştur.

Bu görüşten de daha zayıf şöyle diyenlerin görüşüdür: Aişe namazını ta­mam kıldığı, hallerde caiz olan bir yolculukta bulunmuyordu. Bu ise, kafi ola­rak batıl bir iddiadır. Çünkü Hz, Aişe, Allah'ın razı olmayacağı bir yolculu­ğa çıkmayacak kadar Allah'tan korkan ve takva sahibi olan bir annemindi. Onun aleyhindeki bu yorum, bid'atçi şianın yalanlarından ve onların çirkin iftiralarındandır. Seni tenzih ederiz Rabbimiz. Şüphesizki bu, çok büyük bir iftiradır, Aksine Aişe (r.anha) fitne ateşini söndürmek amacıyla kendi görü­şüyle ictihad ederek ve Allah'tan ecrini bekleyerek çıkmıştı. Çünkü o, her­kesten çok kendisinden haya edilmeye layık olandı. Ancak, işleri kontrol et­mek imkânını bulamadı. Bu hususa dair daha geniş açıklamalar yüce Allah'ın izniyle ileride gelecektir.

Bu konudaki bir diğer görüş de şöyledir: Hz. Aişe'nin namazını tamam kıl­masının sebebi, namazı kısaltmanın yalnızca hac, umre ve savaşta olduğu gö­rüşünde olduğundan dolayıydı Ancak bu, batıl bir görüştür. Çünkü ondan böyle bir şey nakledilmediği gibi, Hz. Aişe'nin görüşleri arasında da böyle bir şey bilinmemektedir. Diğer taraftan, Hz. Ali'nin üzerine gittiği yolculuğun­da (Cemel vakasında) namazını tam kılmıştır.

Namazım kısaltması ve tam kılması ile ilgili olarak söylenen görüşlerin en iyisi şudur: Hz. Aişe, yüce Allah'ın konu ile ilgili ruhsatı ile amel etmiştir. O, böylelikle insanlara namazı tam kılmakta -başka türlüsü daha faziletlisi olsa dahi- bir vebal olmadığını göstermek istemişti.

Ata şöyle demiştir: (Yolculukta) namazı kısaltmak sünnettir ve ruhsattır Hz. Aişe'den Rasulullah (sav)'ın yolculuk esnasında oruç da tuttuğunu, oruç da açtığını, namazını tam da kıldığını, kasr da ettiğini rivayet eden de odur. Bu­nu Talha b. Ömer rivayet etmiş ve ondan şöyle dediğini nakletmiştir: İşte Ra-sulullah (sav) bütün bun lan yapıyordu. O, (yolcu iken) oruç ta tutmuştur, oru­cunu açmıştır da. Namazını da hem kısa kılmış, hem tamam kılmıştır,

Nesâî'nin sahih bir senetle rivayetine göre, Hz. Âişe, Rasulullah (sav) ile birlikte Medine'den Mekke'ye Umre yapmak üzere yola koyulmuştur. Mek­ke'ye vardığında şöyle dedi: Anam babam sana feda olsun ey Allah'ın Rasu-lü, sen namazı kısalttın ben tamam kıldım, sen orucunu açtın ben oruç tut­tum. Bunun üzerine Hz. Peygamber; "Güzel yaptın ey Âişe" dedi ve böyle yaptığımdan dolayı beni ayıplamadı. [154]

İşte her iki kelimede de (kasr ettin, ben tamam kıldım» sen oruç açtın, ben oruç tuttum, anlamlarını ifade eden: kelimelerini kastediyor) birinci "teler üstün ve ikinci "te" ler ise, her iki kelimede de öt-relidir.

Dârakutnî de Âişe (nanha)'dan Peygamber (sav)'ın yolculuk esnasında na­mazını kimi zaman kasr ettiğini, kimi zaman tamam kıldığını, kimi zaman oruç açıp, kimi zaman oruç tuttuğunu rivayet etmektedir. Dârakutnî der ki: Bu ha­disin isnadı sahihtir. [155]

8. Kasr’ın Mahiyeti ve Sünnetteki Uygulamaları:

"Namazı kısaltmanızda" buyruğunda yer alan “” eda­tı nasb mahallindedir.Kısaltmanızda anlamındadır. Ebu Ubeyd der kî: Kasr etmek kelimesi üç türlü kullanılır: Na­mazı kasr ettim, kısalttım.

İlim adamları kasr'ın mahiyeti ve açıklanması hususunda farklı görüşlere sahiptirler. Bir gurup ilim adamı, kaslın korku halinde olsun, sair hallerde olsun, dört rekatlik namazın iki rekat olarak kılınmasıdır. Buna gerekçe olarak da ileride geleceği üzere Ya'lâ b. Umeyye yoluyla gelen hadisi gös­terirler. Başkaları ise şöyle demektedir: Kasr etmek, iki rekatı tek rekat ola-rak kılmaktır. Yolculuk halinde iki rekat kılmak (kasr değil) namazı tamam kılmaktır. Nitekim Hz. Ömer de böyle demiştir: (Seferde kılınan iki rekat) kasr değil, tamamdır. Onun kasr edilmesi ise, tek rekat olarak kılınmasıdır,

es-Süddî der ki: Yolculuk halinde iki rekat namaz kılacak olursan bu tamdır. Kasr ise, ancak korku halinde helal olur. Buna göre bu âyet-i kerime korku halinde her bir kesimin tek bir rekat kılarak daha fazla kılmama­sını mubah kılmaktadır. îmam ise, iki rekat kılmış olur. Buna benzer bir ri­vayet, İbn Ömer, Cabir b. Abdullah ve Ka'b'dan da rivayet edilmiştir.

Ayrıca bunu, Huzeyfe, Taberistan'da uygulamıştır. Kumandan Said b. el-Âs da bu uygulamasının sebebini ona sormuştu, [156] İbn Abbas da Peygam­ber (sav)'ın Zukkared gazvesinde (ordunun ikiye bölünmüş) her bir kesimi­ne tek bir rekat kıldırdığını ve bunların sonradan (bir rekatı) kaza etmedik­lerini rivayet etmektedir [157] Cabir b. Abdullah da Peygamber (sav)'ın Muha­rip Hasafe ve Benu Sa'lebe günü, ashabına bu şekilde namaz kıldırdığını ri­vayet etmektedir. [158] Yine Ebu Hureyre, Peygamber (sav)'m Dacanan ile Us-fan arasında bu şekilde namaz kıldığını rivayet etmektedir. [159]

Derim ki: Müslim'in Sahihinde îbn Abbasdan şöyle dediği nakledilmek­tedir: Allah, namazı Peygamberiniz (Allah'ın salat ve selamı üzerine olsun) dili İle ikâmet halinde dört rekat, yolculuk halinde iki rekat, korku halinde de tek rekat olarak farz kılmıştır. [160]

Bu rivayet, bu görüşü desteklemekte ve güçlendirmektedir. Şu kadar var-ki, Kadı Ebu Bekr b. el-Arabî, el-Kabes adlı kitabında şunu nakletmektedir: İlim adamlarımız (Allah'ın rahmeti üzerlerine olsun) der ki: Bu hadis icma ile merduttur.

Derim ki: Böyle bir iddia sahih olamaz. Çünkü kendisi de, başkaları da bu konudaki görüş ayrılığını ve anlaşmazlıkları nakletmiş bulunmaktadır. O ba­kımdan iddia ettikleri icma sahih değildir. Başarı Allah'tandır.

Hanefi mezhebine mensub Ebu Bekr er-Razî (el-Cesâs) "Ahkamu'l-Kufan" adlı eserinde burada kasr'dan maksat, namazın niteliklerinde rüku ve sücu-du terk ederek îma ile kılmak, kıyamı terk ederek rükû ile yetinmektir.

Başkaları da şöyle demektedir: Bu âyeti Kerime, göğüs göğüse kılıçla çar­pışma halinde ve savaşın kızıştığı demlerde namazın sınırlan ve belli şekil­lerinde kasr etmeyi mubah kılmaktadır. Bu durumda olan kimselere başı ile îmada bulunarak namaz kılmasını ve yöneldiği yer neresi olursa olsun tek bir rekat ve hatta bir tek tekbîr dahi olsa namaz kılmasını mubah kılmakta­dır Nitekim, el-Bakara Sûresi'nde (2/239. ayet, 1-6. başlıklarda) geçmişti, Ta-beri bu görüşü tercih eder ve şöyle der: Bu da yüce Allah'ın: "Artık tam bir huzur ve güvene kavuşunca da namazı dosdoğru kûm" (en-Nisâ, 4/103) buy­ruğuna uygun düşmektedir. Yani, o takdirde namazı eksiksiz olarak, bütün hudud ve şekilleriyle eda edin, demektir.

Derim ki: Bu üç görüş de mana itibariyle birbirine yakındır ve yolcu hak­kında farz olanın namazinı kısaltmak olduğu, onun namazın ancak iki rekat olup kasr'ın söz konusu olmadığı esasına dayalıdır. Azimet hakkında ise, "ve­bal yoktur" tabiri kullanılmadığı gibi, iki rekat olarak teşri olunan şey hak­kında da o kasır'dır da denilemez Nitekim sabah namazı hakkında da bu söy­lenemez.

Şanı yüce Allah, namazı kasr etmeyi de iki şarta bağlı olarak zikretmiştir. Bu iki şartın hakkında muteber olduğu namaz ise korku namazıdır. İşte Ebu Bekr er-Razî'nin Ahkâmu'l-Kur'an adlı eserinde zikredip delil olarak ileri sür­düğü budur. Şu kadar var ki, yüce Allah'ın izniyle biraz sonra geleceği üze­re Ya'lâ b. Umeyye yoluyla rivayet edilen hadis ile onun bu görüşü red olun­muştur. [161]

9. Korku Halinde Namaz:

Yüce Allah'ın: "Korkarsanız* buyruğu, çoğunlukla rastlanılan hale bina­en ifade edilmiştir

Çünkü, yolculuk halinde müslümanlar, çoğunlukla korku ile karşı karsı­ya bulunuyorlardı. İşte bundan dolayı Ya'lâ b. Umeyye şöyle demiştir; Ömer'e: Güvenliğe kavuşmuş olduğumuz halde niye namazı hâlâ kısaltıyo­ruz? dedim, Ömer şöyle dedi: Senin hayret ettiğin şeye ben de hayret ettim ve bu hususta Rasulullah (sav)a soru sordum, şöyle buyurdu: "Bu, Allah'ın size kendisiyle tasaddukta bulunduğu bir sadakadır. Siz de onun sadakası­nı kabul ediniz." [162]

Derim ki: Şafiî'nin arkadaşları ve başkaları, Hanefüere karşı Ya'la b, Umeyye'nin bu hadisini delil göstererek şöyle demişlerdir: Ya'la'nın: "Güven­liğe kavuşmuş bulunduğumuz halde ne diye namazımızı kısaltıyoruz?" soru­su, âyet-i kerimenin mefhumunun rekatlerdeki bir kısaltma olduğuna kafi bir delildir. el-Kiyâ et-Taberî der ki: Ebû Hanife'nin arkadaşları buna karşılık söz edilmeye değer bir açıklama zikretmemişlerdir

Diğer taraftan korku namazında iki şart itibara alınmaz. Çünkü, yerde yol­culuk yapılmazsa ve yolculuk söz konusu olmasa dahi, kâfirler bize gelip top­raklarımızda bizimle savaşacak olurlarsa yine korku namazı caiz olur, O ba­kımdan bu açıklamaya göre, her iki şartın varlığına itibar olunmaz,

Diğer taraftan Ubeyy'in kıraatinde ise, "korkarsaniz* kaydı zikredilmeksizin "kâfirler size bir fenalık yapar diye namazı kısaltmanızda üzerinize bir vebal yoktur" diye okumuştur.

Onun bu kıraatine göre buyruğun anlamı şöyle olur: Kâfirlerin size fe­nalık yapmasından hoşlanmadığınız için...

Hz. Osman'ın Mushaf ında ise: "Korkarsanız" kaydı sabittir. Bir topluluk ise, bu âyet-i kerimenin yolculukta düşmandan korkan kimsenin namazı kasr etmesini mubah kıldığı görüşündedir. Emin olanın ise, namazını kasr etme­si sözkonusu değildir.

Âişe {r.anhaVdan rivayet edildiğine göre o, yolculukta şöyle dermiş: Na­mazınızı tamam kılınız. Bu sefer: Rasulullah (sav) namazı kasr ederdi, deme­leri üzerine, Âişe şu cevabı vermişti: O, savaş halindeydi ve düşman tehli­kesinden korkuyordu. Öyle bir şeyden korkuyor musunuz. [163] Ata der ki: Ra­sulullah (sav)'ın ashabından Âişe ve Sa'd b, Ebi Vakkas, namazını tamam kıl­dığı gibi, sonraları Osman da namazını tamam kılmıştır. (Allah hepsinden ra­zı olsun). [164] Fakat, bu görüşler daha önce bir kısmını kaydetmiş olduğumuz bir takım gerekçelerle izah edilir.

Bir diğer topluluk da yüce Allah'ın namazı kasr etmeyi Kitabında ancak iki şarta bağlı olarak mubah kıldığı görüşündedir: Bu iki şart ise yolculuk ve kor­kudur. Korku dışındaki hallerde ise, bu mübahhk sünnet ile meşru kılınmış­tır. Böyle diyenlerden birisi de Şafiî'dir, Ve bu görüş daha önceden geçmiş bulunmaktadır.

Başka bir topluluk da, yüce Allah'ın: "Korkarsamz" kaydını önceki buy­ruklarla muttasıl olmadığı ve ifadenin: "Namazı" buyruğu ile bir­likte tamam, olduğu görüşündedir.

Daha sonra, yeni bir cümleye başlanarak; "Eğer kâ­firlerin size bir fenalık yapmasından korkarsanız..." Ey Muhammed, o tak­dirde onlara korku namazını kıldır, demektir. [165]

Yüce Allah'ın: "Şüphesiz kâfirler sLdn apaçık düsmanınızdır" buyruğu, mutariza bir ifadedir Cara cümlesidir). Bunu el-Cürcânî söylemiş, el-Mehdevî ve başkaları da bunu zikretmiştir. Ancak, el-Kuşeyrî ile Kadı Ebû Bekr b. el-Arabî bu görüşü reddetmektedir. el-Kuşeyri Ebû Nasr der ki: Bunu, bu şe­kilde kabul etmek, çokça zorlanmayı gerektirir. Adam -et-Cürcânî'yi kaste­diyor- ifade takdirini açıklamak ve benzeri örnekler getirmek için çokça ne­fes tüketip uzun açıklamalarda bulunsa dahi bu böyledir, İbnü'l-Arabî ise der ki: Bütün bu açıklamalara, Ömer'in de onun oğlunun da, onlarla birlikte Ya'la b. Umeyye'nin de bir ihtiyaçları yoktu.

Derim ki: el-Cürcânrnin görüşü doğrultusunda bir hadîs vârid olmuştur. Bunu Kadı Ebû Welid b. Rüşd "el-Mukaddimât"ında ve yine İbn Atiyye de Tefsir'inde zikretmişlerdir. Sözkonusu hadisi Ali b. Ebi Talib (r.a)'dan riva­yet ederler. Buna göre Hz. Ali şöyle demiş: Ticaretle uğraşan bir topluluk RaResulullah (sav)'a sorarak şöyle demişlerdir: Biz, yeryüzünde yolculuk yapıyo­ruz, nasıl namaz kılalım? Bunun üzerine yüce Allah: "Yeryüzünde sefere çık­tığınız zaman, namazı kısaltmanızda Özerinize bir vebal yoktur" buyru­ğunu indirdi. Sonra da ifade burada sona erdi. Bundan bir sene sonra Rasu-lullah (sav) gazaya çıktı» öğle namazım kıldı. Müşrikler: Muhammed ve ar­kadaşları sizlere arkalarını dönerek size (kendilerine) saldırma imkânını vermiş oldular. Niye onlara bir baskın düzenlemediniz? Onlardan birisi şöy­le dedi: Bunların bunun akabinde kılacakları bir namazları daha vardır. Bu­nun üzerine yüce Allah, iki namaz vakti arasında: "Eğer kâfirlerin »ize bir fenalık yapmasından korkarsanız" buyruğunu korku, namazı ile ilgili buy­rukların sonuna kadar indirdi.[166]

Eğer bu haber sahih ise, bununla beraber kimsenin söyleyecek bir sözü kalmaz ve korku hali dışında da namazı kasr etmeyenin delilinin Kur'ân-ı Ke­rimde de bulunduğunu ifade eder.

İbn Abbas'tan da buna benzer bir rivayet nakledilmiştir. O, der ki: Yüce Allah'ın: "Yeryüzünde sefere çıktığınız zaman namazı kısaltmanızda üze­rinize bir vebal yoktur" buyruğu, yolculukta namaz kılma hakkında nazil olmuştur. Daha sonra ise: "Eğer kâfirlerin size bir fenalık yapmasından kor-korsanız" buyruğu ise, korku hali hakkında ve ondan bir sene sonra nazil olmuştur. Buna göre, âyet-i kerime, iki meseleyi ve iki hükmü birlikte ihti­va etmektedir. Çünkü yüce Allah'ın: "Yeryüzünde sefere çıktığınız zaman namazı kısaltmanızda üzerinize bir vebal yoktur" buyruğu ile yolculuk ha­li kastedilmektedir ve burada ifade tamam olmaktadır. Bundan sonra ise, bir diğer farzı sözkonusu etmeye başlamakta ve bunun şartını öne almaktadır. İfadenin takdiri ise şöyle olur: Eğer kâfirlerin size bir fenalık yapmasından korkarsaruz ve sen de onlar arasında bulunup da onlara namaz kıldırdığın­da... Bu buyrukta ise "vav" harfi fazladan gelmiştir. Bu şartın cevabı ise, "Bir kısmı seninle birlikte namaza dursun" buyruğudur.

Yüce Allah'ın: "Şüphesiz kafirler sizin apaçık düşmamnızdır* buyruğu ise bir ara cümlesidir.

Bir gurup ise, korku halinin sözkonusu edilmesinin sünnet ile nesh olun­duğu görüşündedir. Bu ise, Hz. Ömer yoluyla gelen bir hadiste zikredilmek­tedir, günkü o, Peygamber (savj'ın kendisine şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir: "Bu, Allah'ın size sadaka olarak bağışladığı bir sadakadır Siz de onun sadakasını kabul ediniz."

en-Nehhas der ki: Peygamber (sav)'ın namazı kısaltmasını korku hali dı­şında kabul edip bu haldeki fiilinin âyeti nesli eden bir uygulama olarak de­ğerlendiren yanlışlık yapar. Çünkü, âyeti kerimede güvenlik halinde nama­zı kasr etmeyi men eden bir ifade yoktur. Âyet-i kerimede olan, sadece kor­ku halinde namazı kasr etmenin mubah olduğundan ibarettir. [167]

10. Düşman Kâfirlerin Fitneye Düşürmesi ve Arap Dilinde Fitne Kelimesinin Kullanılışı:

Yüce Allah'ın: "Kafirlerin size bir fenalık yapmasın­dan..." buyruğu ile ilgili olarak, el-Ferra şöyle demektedir: Hicazlılar; "Adamı fitneye düşürdüm (ona fenalık yaptım)", derler.

Rabia, Kays ve Esedlilerle bütün Necid halkı ise şeklinde kul­lanırlar. el-Halil ve Sibeveyh ise, bu iki kullamş arasında fark gözeterek şöy­le derler: Birincisi, onda bir fitne bıraktım (yani, bizatihi onun bünyesinde ona kötülük yaptım, anlamındadır.)

İkincisi ise, onu fitneye düşmüş halde bıraktım, demektir. el-Esmaî ise, ikin­ci kullanılışın bilinmediğini iddia etmektedir.

"Şüphesiz kâfirler sizin apaçık düşmanınızdır" buyruğun "düşmanınız", düşmanlannızdırlar, anlamındadır. Doğrusunu en iyi bilen Allah’tır. [168]

102. Sen de aralarında bulunup da onlara namaz kıldırdığında, on­ların bir kısmı seninle birlikte namaza dursun ve silahlarını da alsınlar. Bunlar secdeye vardıklarında diğerleri arkanızda bu­lunsunlar. Namaz kılmamış olan diğer bir kısım gelsin, senin­le beraber namaz kılsınlar. Hem tedbirli bulunsunlar, hem de silahlarını alsınlar. Kafirler, siz silahlarınızdan ve eşyanızdan keşke gafil olsanız da size ansızın bir basken yapsalar, diye ar­zu ederler. Eğer size yağmurdan dolayı bir zarar gelir yahut has­ta bulunursanız, silahlarınızı bırakmanızda sizin için bir sakın­ca yoktur. Ama son derece tedbirli bulunun. Şüphesiz Allah, kâ­firlere küçültücü bir azap hazırlamıştır.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı onbir başlık halinde sunacağız:

1. Âyet-i Kerimenin Nüzulü:

Yüce Allah'ın: "Sen de aralarında bulumıpda onlara namaz kıldırdığın­da..." buyruğu ile ilgili olarak, Dârakutnî, Ebû Ayyaş ez-Zuraki'den şöyle de­diğini rivayet etmektedir; Rasulullalı (sav) İle Usfan'da bulunuyorduk. Müş­rikler başlarında Halid b. el-Velid olduğu halde karşımıza çıktılar. Müşrikler bizimle kıble arasında bulunuyorlardı. Peygamber (sav) bizlere öğle nama­zını kıldırdı. Şöyle dediler: Bunlar öyle bir halde bulunuyorlardı ki, keşke on­ların bu gafil anlarını değerlendirebilseydik. (Ebû Ayyaş) dedi ki: Sonra şöyle dediler: Şimdi de üzerlerine çocuklarından ve canlarından daha çok sev­dikleri bir namaz vakti gelecektir. Bunun üzerine Cebrail (a.s) öğle ile ilkin­di arasında şu: "Sen de aralarında bulunup da onlara namaz kıldırdığın­da..." âyetini indirdi. Ve hadisin geri kalan kısmım zikretti. [169]

İleride yüce Allah'ın izniyle tamamı gelecektir.

İşte bu Halid (r.a)'ın da İslâm'a girişinin sebebi olmuştu. Bu âyet-i kerime daha önce sözü edilen cihad ile de böylelikle ilişkili olmaktadır. Şanı yüce ve mübarek olan Rabbimiz de, namazın ne yolculuk mazeretiyle, ne cihad mazeretiyle, ne de düşmanla savaşmak mazeretiyle sakıt olmayacağını beyan etmektedir. Ama el-Bakara Sûresi'nde (2/209. âyetin tefsirinde) geçtiği üze­re ve-bu sûrede ilim adamlarının konu ile ilgili açıklanan Farktı görüşlerin­de belirtildiği şekilde- bu hususlarda bir takım ruhsatlar vardır.

Bu âyet-i kerime, Peygamber (sav)'a bir hitaptır. Bu hitap, ondan sonra da kıyamet gününe kadar gelecek bütün müslüman emir ve kumandanları kap­samına almaktadır. Yüce Allah'ın: "Onların mallarından bir sadaka al..." (et-Tevbe, 9/103.) buyruğu da böyledir. Bütün tlim adamlarının görüşü budur.

Ancak Ebû Yusuf ile İsmail b. Umeyye, istisna olarak şöyle demişlerdir: Peygamber (sav)'dan sonra biz korku namazı kilamayız. Çünkü hitap, yü­ce Allah'ın: "Sen de aralarında bulunup* buyruğu dolayısı ile ona has bir hitaptı. Bizzat kendisi aralarında bulunmadığı takdirde, onların böyle bir na­maz kılma haklan yoktur. Çünkü Peygamber (sav), bu hususta başkası gibi değildir. Bütün müslü manlar, onun kendilerine imam olmasını ve arkasında namaz kılmayı arzu ediyordu. Ondan sonra fazilet babında onun yerini tu­tabilecek hiçbir kimse olamaz. Ondan sonra İnsanların halleri ise birbirine yakın veya birbirine eşittir. Bundan dolayı imam, önce bir kesime namaz kıl­dırır, daha sonra da diğer kesime namaz kıldıracak birisini tayin eder. Her iki kesimin aynı imam arkasında namaz kılmaları ise olmaz.

Cumhur ise şöyle demektedir: Bizler, bîrden çok âyet ve birden çok ha-dis-i şerifte ona tabi olmakla, onu örnek edinmekle emrolunmuşuz. O bakım­dan yüce Allah: "Onun emrine muhalefet edenler kendilerine bir mihnetin gelip çatmasından sakınsınlar..." (et-Tevbe, 24/63) diye buyurmaktadır. Peygamber (sav) de: "Benim nasıl namaz kıldığımı gördüyseniz sîz de öyle­ce namaz kılınız"[170] diye buyurmuştur. O baktmdan herhangi bir hükmün Hz. Peygambere has olduğuna dair açık bir delil bulunmadıkça, kayıtsız ve şart­sız (muüak, olarak.) ona tabi olmak icabeder.

Şayet sözünü ettikleri gerekçeler Hz. Peygamberin bu konudaki hususiye­tine delil olsaydı, o takdirde bütün hitapların yönelik olduğu kimselere hasredilmeleri gerekirdi. O takdirde de şeriatın, ona muhatap alınan kimse­ye münhasır kalması gerekirdi.

Diğer taraftan ashab-ı kiram (Allah hepsinden razı olsun) bu namaz hu­susunda Hz. Peygamberin hususiliği vehmini bir kenara atmışlar ve bunun Peygamber (sav) dışında kimseler hakkında da geçerli olduğunu ortaya koymuşlardır. Onlar, söylenen sözü daha iyi bilir, durumu daha iyi değerlen­diren kimselerdi.

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ayetlerimize dalanları gördüğün zaman, başka bir söze dalıncaya kadar kendilerinden yüz çevir." (el-En'am, 6/68) Bu görüldüğü gibi Hz. Peygambere yönelik bir hitaptır. Ümmeti de bu hitabın kapsamına girmektedir, Bunun benzeri pek çoktur. Yine yüce Allah: "Onla­rın mallarından bir sadaka al" (et-Tevbe, 9/103) diye buyurmaktadır. Bu İse yalnızca bu emrin ona münhasır olmasını gerektirmez. Ondan sonra gelen­ler de hiç şüphesiz bu hususta onun makamındadırlar.

İşte yüce Allah'ın: "Sen de aralarında bulunup da..." buyruğu da böyle­dir. Nitekim Ebû Bekir es-Sıddik, ashabdan bir topluluk ile birlikte (Allah on­lardan razı olsun) sizin korku namazına dair yaptığınız bu te'vjJe benzer tevili zekât hakkında yapanlara karşı savaşmışlardır.

Ebû Ömer der ki: Peygamber (sav) ile ondan sonra gelen halifelerin ze­kâtı almaları bakımından birbirlerine eşit olmaları İle, Peygamber (sav)'m ar­kasında namaz kılanın namazı ile ondan başkasının arkasında namaz kılanın namazı arasındaki benzerlik gibi bir benzerlik yoktur. Çünkü zekâtın fayda­sı yoksullara ulaştırılmasıdır Ve zekâtta arkasında namaz kılanın fazileti gi­bi, kendisine zekât verilenin bir fazileti sözkonusu değildir. [171]

2. Korku (Havf) Namazının Kılınış Keyfiyeti, Bu Konudaki Farklı Rivayetler ve Görüşler:

Yüce Allah'ın: "Onların bir kısmı seninle birlikte namaza dursun11 ya­ni, onlardan bir topluluk (cemaat) namazda seninle beraber namaza dursun, "ve" Seninle beraber namaz kılacak olanlar silahlarını da alsınlar. Burada "si­lahlarını da alsınlar" buyruğunda kast edilenlerin -ileride açıklanacağı üzere- düşmanın karşısında bulunanlar olduğu da söylenmiştir.

Yüce Allah, bu âyet-i kerimede her bir kesim için yalnızca bir rekat namaz­dan sözetmektedir. Fakat, hadis-i şeriflerde -ileride geleceği üzere- buna bir rekat daha kattıktan rivayet edilmiştir.

Yüce Allah'ın "(j^tû): Namaiadursun" buyruğu üe "Bulunsun­lar" buyruğunda esrenin (lam) harfinden hazf edilmesi, ağırlığı dolayısıyla-dır el-Ahfeş, el-Ferra ve el-Kİsaî, "emir lânTı, "key lâm"ı, "cuhûd lânTının fethalı okunduğunu nakletmektedir. Sibeveyh ise, gerektirici bir sebep ha­linde bunun böyle okunmasını kabul etmez. İşte, cer edatı olan "lâm" ile "te'kid Iâm"i arasındaki fark da budur.

Buradaki emirden maksat ikiye bölünmeleridir. Yani (bir kısmı arkasında namaz kılarken) diğerleri düşmanın hamle yapması ihtimaline karşılık ted­bir olmak üzere düşmana karşı düşmanla yüzyüze duracaklardır.

Korku namazının şekli ile Ugili rivayetler farklı farklıdır. Bu rivayetlerin fark­lılığı dolayısıyla ilim adamları da farklı şekiller tarif etmişlerdir. İbnü'1-Kas-sâr'ın naklettiğine göre, Peygamber (sav) korku namazını on yerde kılmış­tır, İbnü'l-Arabî ise der ki; Peygamber (savVdan korku namazını yirmi dört defa kıldığı rivayet edilmiştir. Hadis ehlinin imamı, hadis naklindeki illetle­ri bilmekte önde bir kimse olan îmam Alımed b. Hanbel ise şöyle der: Kor­ku namazı hakkında sabit olmayan bir hadis rivayet edildiğini bilmiyorum. Bütün bu hadislerin hepsi sahih ve sabittir. O bakımdan namaz kılan bir kim­se hangi hadise binaen korku namazını kılacak olursa, yüce Allah'ın izniy­le bu onun için yeterli olur.[172] Ebû Cafer et-Taberî de böyle demiştir.

Malik ve -Eşheb dışındaki- diğer arkadaşları ise, korku namazı hususunda Sehl b. Ebi Hasme'nin hadisindekİ şekle meyletmişlerdir. Bu da Malikin Muvatta'ında, Yahya b. Said'den, o, el-Kasım b. Muhammed'den, o, Salih b. Havvât el-Ensarî yoluyla rivayet ettiğine göre, Sehl b. Hasme kendisine (Sa­lih'e) anlattığına göre, korku namazı şöyle kılının İmam, beraberinde arka­daşlarından bir kesim alır, diğer bir kesim ise düşmana karşı durur, imam be­raberindekilerle birlikte bir rekatin rükûunu yapar ve secdeye vanr, sonra aya­ğa kalkar. Ayağa kalkıp doğrulduktan sonra olduğu gibi yerinde durur. (Be­raberindekiler) kendi kendilerine kalan rekatı bitirirler ve çekip giderler, İmam ise ayakta kalmaya devam eder. Onunla beraber kılanlar düşmana karşı yer alırlar Daha sonra namaz kılmamış diğerleri gelip İmamın arkasında tekbir alırlar. O da onlarla rüküa ve secdeye varır, sonra selam verir. Ona gelip uyan­lar ise, kalkarlar ve kendi başlarına kalan rekatı kılarlar, sonra da selam ve­rirler. [173]

Malik'in arkadaşı İbnü'l-Kasım der ki: Malik'e göre uygulama, el-Kasım b. Muhammed'in Salih b. Havvat'dan rivayet ettiği hadise göredir. Îbnül-Kasım der ki: Önceleri Yezid b. Rûmân yoluyla gelen hadisi gereğince amel ediyor idiyse de daha sonra buna dönmüştür.

Ebû Ömer[174] der ki: el-Kasım'ın rivayet ettiği hadisde, Yezid b. Rûmân'ın rivayet ettiği hadis de, Salih b. Havvab'dan gelmektedir. Şu kadar varki ara­larında selam hususunda bir Farklılık vardır. el-Kasım yoluyla gelen hadise göre imam, ikinci kesim ile selam verip sonra bunlar kalkarlar, kendi ken­dilerine bir rekatın kazasını yaparlar. Yezid b. Rûmân hadisinde imam, ikin­ci kesimin de rekatini bitirmesini bekler ve onlarla birlikte selam verir de­nilmektedir. Şafiî de böyle demiştir ve bu görüşü benimsemiştir.

Şafiî der ki: Yezid b. Rümân Salih b. Havvab'dan rivayet ettiği bu hadis, yüce Allah'ın Kitabında korku namazına dair buyrukların zahirine en yakın olanıdır ve ben buna göre görüşümü belirtiyorum.

Malik'in, el-Kasım yoluyla gelen hadisi tercih etmekteki delillerinden bi­risi de, diğer namazlara korku namazını kıyas etmesidir. Diğer namazlarda imamın, namazın herhangi bir bölümünde kendisinden öne geçtiği herhan­gi bir kimseyi bekleme yetkisi yoktur. İttifak ile kabul olunan sünnet ise, ima­ma uyanların, imamın selam vermesinden sonra yetişemediklerini kaza et-meleridir.'Ebû Sevr'in bu husustaki görüşü de Malik'in görüşü gibidir. Ahmed ise, Şafiî'nin tercihe değer kabul ettiği görüş gibi görüşünü ifade ediyordu. Bununla birlikte korku namazına dair rivayet edilen şekillerden herhangi birisıni uygulayanı da ayıplamazdı. Mâlik'in arkadaşlarından Eşheb de İbn Ömer'in hadisini kabule meyletmektedir.

İbn Ömer dedi ki: Rasulullah (sav) korku namazını, iki kesimden birisi ile bir rekat kıldırmak suretiyle kıldı. Diğer kesim ise düşmana karşı idi. Daha sonra bir rekat kılanlar yerlerinden ayrılıp, diğer arkadaşlarının yerinde düşmana karşı durdular. Öbürleri geldikten sonra Peygamber (sav) onlara bir rekat kıldırdıktan sonra selam verdi. Daha sonra bu kesim de öbür kesim de birer rekati kaza etti. îbn Ömer der ki: Şayet bundan daha Ueri derecede bir korku olursa, binek sırtında veya ayakta olduğu halde îmada bulunarak na­mazlarını kılar. [175] Bu hadisi de Bu hân, Müslim, Malik ve başkaları rivayet et­mişlerdir.

Evzaî, bu şekildeki korku namazım kabule şayan görmüştür, Ebû Ömer b. Abdi'l-Berr'in beğendiği şekil de budur. Ebû Ömer der kî: Çünkü rivayetler arasında senedi en sahih olanları budur. Ayrıca Du Medinelilerin nakli ile va-rid olmuştur, onların nakli ise kendilerine muhalefet edenlere karşı bir de­lildir. Diğer taraftan konu ile ilgili asli delillere daha çok benzemektedir. Zi­ra, birinci ve ikinci kesim, ikinci rekatlerini ancak Peygamber (sav)'ın namaz­dan çıkışından sonra kaza etmektedirler. Diğer namazlarda ittifakla kabul edi­len ve rivayet olunan sünnetinden bilinen şekil de budur.

Kulelilere, yani Ebû Hanife ve -Kadı Ebû Yusuf, Yakup müstesna- arkadaş­larına gelince, bunlar Abdullah b. Mes'ud'un rivayet ettiği hadisi kabule de­ğer görmüşlerdir.

Bu hadisi îse Ebû Davud ve Dârakutnî rivayet etmiştir. îbn Mes'ud dedi-ki: Rasulullah (sav) korku namazı kıldırdı. Beraberindekiler iki saf halinde ayakta durdular. SaİTın birisi Peygamber (sav)İn arkasında, diğeri İse düşma­na yüzü dönük vaziyette durdu. Peygamber (sav) (arkasındakilerle birlikte) bir rekat kıldı. Daha sonra diğerleri gelip onların yerlerini aldılar. Ötekileri ise düşmana döndü. Rasulullah (sav) bunlara da bir rekat namaz kıldırdık­tan sonra selam verdi. Bu sefer kendi kendilerine bir rekat kıldıktan sonra bunlar da selam verdiler. Sonra ilk yerlerine gittiler ve diğerlerinin (ilk reka­tı kılan saf fin) yerine yüzleri düşmana dönük olarak durdular. İlk saf da ön­ceki durduktan yere geri döndüler, kendi kendilerine bir rekat namaz kıldık­tan sonra selam verdiler. [176] Bu şekil ve nitelikleriyle korku namazı İbn Ömer hadisinde sözü geçen namazın kendisidir. Ancak aralarında şöyle bir fark vardır. İbn Ömer'in hadisinde, diğerlerinin kaza ettikleri bir rekât görüldüğü kadarıyla aynı halde (Yani, eski yerlerine gelmeksizin kaza etmişlerdir). Ve imam da tek başına bekçi gibi durur. Burada ise, tarafların birer rekat ka­za etmeleri önceki namazları şeklinde ayrı ayrı olmuştur.

Kimisi de İbn Ömer'in rivayet ettiği hadisi, İbn Mes'üd'un rivayetinde be­lirtilenlere göre açıklamış ve yorumlamıştır. îbn Mes'üd'un hadisinde belir­tilen şekli kabul edenler arasında -kendisinden gelmiş üç rivayetten birisi­ne göre- es-Sevri İle Ebû'l-Hasan el-Lahnıî'nin kendisinden yaptığı rivayete göre Eşheb b. Abdülazİz de vardır. es-Sevrî'nin bu görüşünü, Ebû Ömer» İbn Yunus ve İbn Habib nakletmişjerdir.

Ebû Davud da, Huzeyfe, Ebû Hureyre ve İbn Ömer yoluyla, Hz. Peygam­berin her bir kesime birer rekat kıldırdığı ve ikinci rekati kaza etmedikleri­ni rivayet etmiştir. [177] Bu, İbn Abbas'ın "korku namazı İse bir rekattır" şek­lindeki hadisinin muktezasıdır. İshak'ın da görüşü budur. el-Bakara Sûresi'n-de (2/239 âyetin tefsirinde) buna işaret edilmiştir. "Hiç şüphesiz namaz, İh­tiyat ile yerine getirilmesi gereken amellerin en önemlisidir. İbn Abbas'm ha­disi ise, delil olmaya elverişli değildir. Huzeyfe ve diğerlerinin hadislerinde belirtilen "ve ikinci rekati kaza etmediler" ifadesi, bunu rivayet edenin bil­gisini yansıtmaktadır. Zira, onların bizzat bu namazda bir rekat kaza ettikle­ri rivayeti de gelmiştir. Bu gibi durumlarda rivayetinde bir fazlalık buluna­nın şahidliği ise önce gelir.

Diğer taraftan "kaza etmediklerinden" kastın güven buldukları sırada ka­za etmemeleri de olabilir. Böyle bir açıklamanın faydası da şudur: Korku ha­linde bulunan bir kimse, korkunun geçip güvenliğe kavuştuktan sonra o va­ziyette, yani korku halinde iken kıldığı namazları kaza etmez, Bütün bu açık­lamaları Ebû Ömer (b. Abdi'1-Berr) yapmıştır.

Müslim'in Sahİh'İnde Cabir (b. Abdullah>'dan rivyet edildiğine göre, Hz. Peygamber önce bir kesime iki rekat kıldırdı, sonra bunlar geri çekildiler Son­ra ikinci kesime de iki rekat kıldırdı. (Cabir) devamla dedi ki: Bu durumda Rasulullah (sav) dört rekat, diğerlerinin kıldiklan ise iki rekat oldu, [178] Bu­nu, Ebû Davud ve Dârakutnî de el-Hasen b, Ebi Bekre'den rivayet etmişler­dir. Aynca burada Hz. Peygamberin her iki rekatte selam verdiğini de zikret­mektedirler. [179]

Yine Dârakutnî bu hadisi, el-Hasen'den, o, Cabir'den diye rivayet etmiş ve Rasulullah (sav)'ın birinci kesime İki rekat kıldırdıktan sonra selam verdiği­ni, sonra diğer kesime de iki rekat kıldırdıktan sonra selam verdiğini belirt­mektedir. [180]

Ebû Dâvud dedi ki: el-Hasen de bu şekilde fetva verirdi. [181]

Bu görüş Şafiî'den de rivayet edilmiştir. Namazda imamın niyeti ile ona uya­nın niyetinin farklı olmasını caiz kabul edenler de bunu delil gösterirler. Şa­fiî', Evzaî, İbn Uleyye, Ahmed b. Hanbel ve Dâvud ez-Zahirînİn de görüşü budur, Onlar bunu, Hz. Cabir yoluyla rivayet edilen hadisle de desteklerler. Buna göre Mua2, Peygamber (sav) ile beraber yatsı namazını kılar, sonra da gider kendi kavmine aynı şekilde yatsı namazını kıldırırdı. [182]

Tahavî der ki: Bu, İslâmın ilk dönemlerinde böyle îdi. Çünkü o sırada farz bir namazın iki defa kılınması caizdi. Daha sonra bu nesh olundu. [183] Doğ­rusunu en iyi bilen Allahtır,

İşte korku namazına dair ilim adamlarının görüşleri bunlardır. [184]

3. Hz. Peygamberin Kıldığı Korku Namazları:

Kur'am Kerimde sözü geçen bu namaza, müslümanların sırtlan kıbleye dö­nük, düşmanın ise yüzlerinin kıbleye dönük olduğu hallerde ihtiyaç duyu­lur. Böyle bir durum, Zâtürrikâ gazvesinde olmuştu. Usfan île bir başka yer­de İse, müslümanlann yüzü kıbleye dönüktü. Halid b. el-Velid olayında nüzul sebebi olarak belirttiğimiz husus ise, müslümanların iki kesime ayrıl­malarına uygun düşmektedir. Çünkü, ilgili hadiste, yüce Allah'ın: "Onlara na­maz kıldırdığında* buyruğundan sonra {ravi Ayyaş ez-Zuraki) şöyle demek­tedir: Namaz vakti gelince Peygamber (sav) beraberinde kilere silahlarını al­malarını emretti ve bizi arkasında İki saf halinde dizdi. Sonra Hz, Peygam­ber rükua vardı, hep birlikte rükua vardık. Sonra rüku'dan başım kaldırdı, hep birlikte kalktık. Sonra Peygamber (sav) hemen arkasındaki saf ile birlikte sec­deye vardı. Diğerleri ise ayakta durup onlan bekledi. Secde edip kalkmala­rından sonra bu sefer diğerleri oturdu ve oldukları yerde secdeye vardılar. Daha sonra Öndekiler arkadakilerin saffına, arkadakiler de öndekilerin saf-fına geçtiler. Sonra Hz. Peygamber rükûa vardı, hep birlikte rükua vardılar. Sonra Hz, Peygamber başını rüku'dan kaldırdı, hep birlikte de rüku'dan kalk­tılar. Sonra Peygamber (sav) hemen arkasındaki saf ile birlikte secdeye var­dı. Diğerleri ise ayakta durup onları korudular. Ön saftakiler (teşehhüde) otu­runca, diğerleri secdeye vardılar, sonra da Hz. Peygamber selam verdi. (Ay­yaş ez-Züraki) dedi ki: Rasulullah (sav) bu namazı bu şekliyle iki defa kıl­dırdı. Bir seferinde Usfan'da, bir defa da Süleymoğulları topraklarında. [185]

Bu hadisi, ayrıca Ebû Dâvûd Ebû Ayyaş ez-Zürakî yoluyla rivayet ettikten sonra şöyle demektedir: Aynı zamanda bu, es-Sevi’nin de görüşüdür, [186]en ihtiyatlıları da budur.

Bunu, Ebû İsa et-Tirmizî de Ebû Hureyre yoluyla rivayet etmiştir. Buna gö­re Rasulullah (sav) Dacanân ile Usfân arasında karargâh kurdu... Bu hadis­te belirtildiğine göre, Peygamber (sav), ashabı kiramı iki guruba ayırmış, on­lardan her birisi ile bir rekât kılmıştır. Böylelikle her bir gurup birer rekât kıl­mış olduğu halde Peygamber (sav) iki rekât kılmış oldu.

Tirmizî der ki: Bu hadis, (bu rivayet şekliyle) hasen, sahih, garip bir ha­distir. Bu hususta Abdullah b. Mesud, Zeyd b. Sabit, İbn Abbas, Cabİr, Ebû Ayya§ ez-Zürakî -ki, asıl adı Zeyd b. es-Samit'tir- İbn Ömer, Huzeyfe, Ebû Bekr (Tirmizî de: Ebû Bekre) ve Sehl b. Ebi Hasme'den de rivayetler gelmiştir. [187]

Derim ki: Bu rivyetler arasında herhangi bir tearuz sözkonusu değildir. Çün­kü, Ebû Ayyaş hadisinde belirtildiği gibi, Hz. Peygamberin onlarla hep bir­likte bir namaz kıldığı (kıldırdığı) muhtemel olduğu*gibi, Ebû Hureyre'nin ha­disinde belirtildiği gibi, bir başka defasında ayrı ayrı onlarla (birer rekat) kıl-mış olması da muhtemeldir. O takdirde bu hadisde korku namazı bir rekat­tır diyenlerin lehine delil vardır, demek olur.

el-Hattabî der ki: Korku namazı birkaç çeşittir. Peygamber (sav) bu nama­zı değişik zamanlarda ve farklı şekillerde kılmıştır. Kıldığı bütün bu namaz­larda, namaz için daha ihtiyatlı ve gerekli korunma tedbirlerinde daha ileri derecede olanı araştırır ve ona göre namazını kılardı, [188]

4. Akşam Namazının Korku Halinde Kılınış Keyfiyeti:

İlim adamları akşam namazının korku halinde kılınış keyfiyeti hususunda farklı görüşlere sahiptirler.

Dârakutnî, el-Hasen'denf o, Ebû Bekreden rivayet ettiğine göre Peygam­ber (sav) beraberindekilerle akşam namazını üç rekat kıldıktan sonra onlar ayrılıp gittiler. Daha sonra diğerleri geldi> onlarla birlikte de üç rekat namaz küdi. Böylelikle Peygamber (sav) altı rekat, diğerleri de üçer rekat kılmış ol­dular. [189] el-Hasen de böyle demiştir.

Ancak akşam namazı hususunda cumhurun görüşü bundan farklıdır. O da şu şekilde olur: Birinci kesime iki rekat kıldırır. İkinci kesime de tek rekat kıldırır. Ve konu ile ilgili görüş ayrılıkları esasına göre kalan rekatlerini ka­za ederler. Bu kaza, imamın seîam vermesinden önce midir, sonra mıdır hususundaki İhtilafa göre bu kaza şekli değişir Malik ve Ebû Hanife'nin görü­şü budur. Çünkü, namazın şeklini bu daha bir koruyucu özelliktedir.

Şafiî İse der ki: Birinci kesime tek rekat kıldırır, çünkü Ali (r.a) el-Herir ge­cesinde CSıfRn gecelerinden birisinin adıdır), bu şekilde kılmıştır. Doğrusu­nu en iyi bilen Allahtır. [190]

5. Göğüs Göğüse Çarpışma Halinde Namazın Vaktinin Çıkacağından da Korkulursa, Korku Namazının Kılınış Keyfiyeti:

Orduların biribirlerine girip, savaşın kızıştığı ve vaktin de çıkacağından kor­kulduğu takdirde, korku namazının nasıl kılınacağı hususunda ilim adamla­rının farklı görüşleri vardır. Malik, es-Sevrî, Evzaî, Şafiî ve genel olarak ilim adamları şöyle demişlerdir: Nasıl mümkün olursa öylece namazını kılar. Çünkü İbn Ömer şöyle demiştir: Şayet korku bundan daha ileri derecede olur­sa, binek sırtında, yahut ayakta İken îmada bulunarak namazını kılar.[191]

Muvatta'da da şöyle denilmektedir: İster kıbleye dönmüş olsun, ister dön-memiş olsun. [192] el-Bakara Sûresi'nde {2/239. âyetin tefsirinde), ed-Dahhâk ile Ishak'm görüşleri de geçmiş bulunmaktadır. el-Evzaî de der ki: Eğer za­fer yakınlaşır ve namaz kılmaya imkânları olmazsa, herkes kendi başına îma ile namazını kılarlar. Şayet îma ile de kılacak gücü bulamayacak olurlarsa, çar­pışmaların dineceği ve güven altında olacakları bir vakte kadar namazları­nı tehir ederler. Ve o vakit de iki rekat olarak namazlarını kılarlar. İki rekat kılacak gücü bulamayacak olurlarsa, bu sefer bir rükû ile iki secde yaparlar. (Yani tek rekat kılarlar). Eğer buna da güç yetiremiyecek olurlarsa yalnızca tekbir getirmeleri yeterli olur ve namazlarını güven duyacakları vakte kadar tehir ederler. Mekhul de böyle demiştir. [193]

Derim ki: el-Kiyâ et-Taberî bunu, Ahkâmu'l-Kur'ân adlı eserinde Ebû Ha-nife ve arkadaşlarından da nakletmektedir, el-Kiyâ der ki: Şayet korku bun­dan daha ileri derecede olur, ordular birbirlerine girmiş oldukları halde Çarpışmalar devam ediyorsa, müslümanlar kıbleye ister yüzlerini İster arka­larını dönmüş olsunlar, mümkün olduğu şekilde namazlarını kılarlar.

Ebû Hanife ve üç arkadaşı da bu durumda namazlarını kılmayacaklarını ve farzı tehir edeceklerini ittifakla belirtirler. Şayet namaz esnasında çarpı­şacak olurlarsa namaz bozulur, derler. Şafiî'den de, mızrağını dürtmeyi, kı­lıcını vurmayı peşpeşe yapacak olursa, namazının fasid olacağını söylediği na ki edilmiştir.

Derim ki: İşte bu görüş, Enes'in şu sözünün sıhhatine delâlet etmektedir: Tüster kalesine tan yerinin aydınlandığı sırada yapılan hücumda hazır bulun­muştum. Çarpışmalar oldukça alevlendi- Sabah namazını ancak güneşin yükselmesinden sonra kılma imkânını bulduk. Biz de Ebû Musa ile birlikte olduğumuz halde sabah namazını kıldık ve bizim için fetih müyesser oldu. Enes der ki: O namaz karşılığında dünya ve dünyadaki herşeyi elde etmek bile beni memnun etmezdi. Bunu, Buhârî nakletmektedir. [194]

Ebû'l-Hucce namryla maruf hocamız, üstad Ebû Cafer Ahmed b. Muham-med b. Muhammed el-Kaysî el-Kurtubî de bu görüştedir. Görüldüğü kada­rıyla Buhari'nin tercihi de budur. Çünkü of bunun akabinde hemen Cabir (b. Abdullah) yoluyla gelen hadisi zikretmektedir. Der ki: Ömer, Hendek günü Kvıreyş kâfirlerine sövmeye ve şöyle demeye koyuldu: Ey Allah'ın Rasulü, ikindi namazını ancak güneş batmaya yüz tuttuğu vakit kılabildim. Peygam­ber (sav) buyurdu ki; "Ben de Allah'a andolsun ki, kılamadım" Sonra, Hz. Peygamber Buthânâ indi, abdest aldı ve ikindi namazını güneşin batımından sonra kıldı, sonra da arkasından akşam namazını kıldı.[195]

6- Takib Eden ve Edilenin Namazı:

İlim adamları, takib eden ve edilenin nastl namaz kılacağı hususunda fark­lı görüşlere sahiptirler. Mâlik ile arkadaşlarından bir topluluğa göre; her iki­sinin de kılacağı namaz aynıdır. Her birisi, bineği üzerinde namazım kılar.

Evzaî, Şafiî ve hadisçilerin fukahası ile İbn Abdilhakem şöyle derler: Baş­kasını takib eden kişi, namazını ancak yerde kılabilir. Sahih olan görüş de budur. Çünkü takib bir tatavvudur. Farz namazın ise, mümkün olduğu tak­dirde yerde kılınması farzdır. Aşırı derecede korkan kimse dışında binek sır­tında namazım kılmaz. Başkasını takip etmek durumunda olan ise böyle de­ğildir. Doğrusunu en iyi bilen Allah’tır. [196]

7- Düşman Göründü Zannederek, Korku Namazı Kıldıktan Sonra Görünenin Düşman Olmadığının Anlaşılması:

İlim adamları aynı şekilde askerler bir karartı görüp onu düşman zanne­derek korku namazı kılacak olup sonra da o gördükleri karaltının birşey ol­madığını anlayacak olurlarsa, bu hususta bizim (Mâliki mezhebinin) ilim adamlarının iki rivayeti vardır.

Birinci rivayete göre namazlarını iade ederler, Ebû Hanife de bu görüşte­dir. İkinci rivayete göre ise namazlarım iade etmezler. Şafiî'nin konu ile il­gili iki görüşünden daha kuvvetli olanı da budur.

Birinci görüşün izahı şöyle yapılır: Asker sonradan yanıldıklarını anlamıştır.

O bakımdan hakimin hüküm vermesi halinde olduğu gibi doğru olana rücu etmiş olurlar. İkinci görüşün açıklaması da şöyledir: Bunlar içtihatlarına gö­re amel etmişlerdir. O bakımdan tıpkı ictilıad edip kıbleyi tesbit ettikten son­ra yanıldıklarını anlamaları halinde oluduğu gibi caizdir. Bu görüş daha uy­gundur. Çünkü onlar emrolunduklannı yapmışlardır. Vakit içerisinde namaz­larım iade ederler, vakit çıktıktan sonra iade etmelerine gerek yoktur, da de­nilebilir. Doğrusunu en iyi bilen Allahtır. [197]

8. Korku Namazı Esnasında Gerekli Tedbirleri Elden Bırakmamak:

Yüce Allah: "Silahlarını da alsınlar" diye buyurduğu gibi: "Hem tedbir­li bulunsunlar hem de silahlarını atsınlar11 diye buyurmaktadır. İşte bu, düş manın emeline nail olmaması, istediği fırsatı elde edememesi için gerekli ted­birleri ve silahı almaya yönelik bir tavsiye (emir) dir. Silah, kişinin savaş es­nasında kendisiyle kendisini savunduğu şeydir, Antere der ki:

"Cad'a, Beni Ebân'ın Ca'dına kuşandırdım Daha önce çıplakken ve rüavayken silahımı."

Demek istiyor ki, önceleri silahsız iken, kendisini koruması için ona sila­hımı ariyet olarak verdim.

İbn Abbâs der ki: "Silahlarını da alsınlar" buyruğu, düşmana dönük olan kesim silahlarını alsınlar, demektir. Çünkü namaz kılan kesim savaşmaz.

Başkaları ise, burada silahlarını almalarını istenenlerin namaz kılan kesim olduğunu söylemişlerdir. Yani, önce namaz kılanlar silahlarını alsınlar, de­mektir. Bunu ez-Zeccâc nakletmektedir. Der ki: Namazda bulunan kesime, namaz esnasında silah taşıma emrinin verilmiş olması muhtemeldir. Yani, on­lardan bir kesim seninle birlikte namaz kılsın ve bunlar silahlarını beraber­lerine alsınlar. Çünkü böylesi düşmanı daha bir korkutucudur.

en-Nehhas der ki: Bunun her iki kesim hakkında olması da mümkündür. Çünkü böylesi düşmanları daha da korkutur. Bununla birlikte bu emrin özel olarak yüzleri düşmana dönük olan kesim hakkında olması da muhte­meldir.-

Ebû Ömer (b. Abdi'1-Berr) der ki: İlim adamlarının çoğunluğu, namaz kı­lanın korku namazı kıldığı takdirde silahım almasını müstehab görmüşlerdir. Yüce Allah'ın: 'Silahlarım da alsınlar" buyruğundaki emrin mendupluk ifa­de ettiğini kabul ederler. Çünkü bu öyle bir şeydir ki, eğer korku olmasay­dı, silahı almak vacib olmazdı. O halde, bu silahı alma emri mendupluk ifa­de etmektedir. Zahir ehli (Zahiri mezhebi alimleri) ise şöyle demişlerdir: Korku namazı halinde silahı almak, yüce Allah'ın bu husustaki emri dolayısıy­la vadbdir. Yağmurdan dolayı rahatsız olmak durumunda olanlar bundan müs­tesnadır. Şayet böyîe bir şey sözkonusu olursa, namaz kılanın silahını bırak­ması caiz olur,

Îbnü'l-Arabî der ki: Namaz kıldıkları takdirde, korku esnasında silahları­nı beraber alırlar. Şafiî de böyle demiştir, Kur'ân'ın nassı da bu şekildedir. Ebû Hanil'e ise şöyle demektedir: Silahlarını beraberlerinde almazlar. Çünkü eğer silahlarım beraberlerinde almaları vacib olsaydı, silahlarını almayı terk etmeleri dolayısıyla namazlarının da batıl olması icabederdi.

Deriz ki: Bu silahları almak namaz dolayısıyla vacib bir şey değildir. Bu, onların güçlerini ve heybetlerini korumaları için vacibtir. [198]

9- Namaza "Secde" Adının Verilmesi:

Yüce Allah'ın: "Secdeye vardıklarında" buyruğundaki zamir, namaz kılan kesime aittir. Bunlar, imamla namazlarını kıldıktan Sonra ayrılıp gitsinler, de­mektir. Bu, konu ile ilgili rivayet edilen korku namazı şekillerinden birisine göre böyle açıklanır. Bunun; bunlar, kaza ettikleri rekatin secdesini yaptık­ları (yani, bu rekatı kılıp bitirdikleri) takdirde... anlamında olduğu da söylen­miştir. Bu da Sehl b. Ebi Hasme'nin hadisinde rivayet ettiği şekle göre yapı­lan bir açıklamadır.

Bu âyet-i kerime, sücud tabirinin bazen namazın tümünü ifade etmek için kullanılabileceğinin delilidir. Peygamber (sav)'ın: "Sizden herhangi biriniz, mescide girdi mi, hemen iki secde (İki rekât) ediversin" [199] hadisi de bu ka­bildendir. Yani, iki rekat kılsın. Bu ifade ise, sünneti seniyyede (hadis-i şe­rifte) böyle kullanılmıştır.

Yüce Allah'ın: "Arkanızda bulunsunlar" buyruğundaki zamirin ise, sec­de edenlere ait olmast muhtemel oîuduğu gibi, önce düşmanın karşısında du­ran kesime ait olması da muhtemeldir. [200]

10. Korku Namazının Hikmeti:

Yüce Allah'ın: "Kâfirler... diye arzu ederler buyruğu kâfirler, kendi maksatlarını gerçekleştirebilmek için sizin silahınızdan gafil olmanızı te­menni ve arzu ettiler, demektir. Bununla şanı yüce Allah, silahı alma emrin­deki hikmeti açıklamaktadır, ikinci kesimin gerekli tedbirlerini almasının söz­konusu edilip, birincisi hakkında bunun sözkonusu edilmeyiş sebebi ise, on­ların gerekli tedbir almalarının daha evla oluşundan dolayıdır. Çünkü düş­man, artık bundan sonra maksadını gerçekleştirme isteğini ertelemez. Zira, artık namazın sonuna gelinmiş olacaktır. Aynı şekilde düşman şöyle düşüne­cektir: Silah, bunlan oldukça yormuş ve artık bunlar bitkin düşmüşlerdir.

Bu âyet-i kerimede sebepleri yerine getirmeye, akıl sahiplerini kurtarıp esenliğe kavuşturan şeref yurduna ulaştıran her şeyi yapmaya dair en açık bir delil bulunmaktadır.

"Size ansızın bir baskın yapsalar" buyruğunun anlamı ise, bir mübalağa­dır. İkinci bîr baskına gerek bırakmayacak bir şekilde sizi kökten imha ede­cek bir baskın yapmayı arzu ve temenni ederler, demektir. [201]

11. Silahı Almama Ruhsatı ve Bu Ruhsatın Nüzul Sebebi:

Yüce Allah'ın: "Eğer size yağmurdan dolayı bir zarar gelir-," buyruğu ile

ilgili olarak ilim adamlarının korku namazı esnasında silah taşımanın vücu-bu hakkında, daha önce İşaret ettiğimiz açıklamaları sözkonusudur Eğer si­lah taşımak vacib değilse, ihtiyat dolayısıyla müstehabtır. Daha sonra yağmur halinde silahı taşımama ruhsatı verilmiştir. Çünkü^ yağmur esnasında kılıflar ıslanır, ağırlaşır ve demir de paslanır.

Denildiğine göre, bu âyet-i kerime Peygamber (sav) hakkında müşrikle­rin bozguna uğrayıp, müslümanların ganimet aldıkları Batnı Nahle gününde nazil olmuştur. Sözkonusu bu gün oldukça yağmurlu bir gündü. Peygamber (sav) da silahını bîr kenara bırakarak defi hacet İçin çıktı. Kâfirler onun ar­kadaşlarından ayrı kaldığını görünce Gavres b. el-Hâris, üzerine gitti. Ve dağ­dan aşağı kılıcını sıyırmış olarak üzerine yürüdü ve: Bu gün seni benden kim koruyacak, dedi. Hz. Peygamber: "Allah" diye buyurdu. Daha sonra da: "Allah'ım sen dilediğin şekilde beni Gavres'in şerrinden koru" diye buyur­du. Kılıcı ile Peygamber (sav)'a vurmak üzere hamle yapınca ayağı kaydı ve yüz üstü kapaklanıp düştü. [202]

el-Vakidînin naklettiğine göre, Cebrail (a.s"), ileride el-Maide Sûresi'nde (5/67. âyet, 2. baslıkta) de geleceği üzere onun göğsüne bir darbe indirip it­miş ve kılıcı elinden düşmüştü. Peygamber (sav) kılıcı alıp dedi ki: "Peki, ey Gavres, şimdi benden seni kim koruyabilir?" Gavres: Hiç kimse dedi. Hz. Pey­gamber: "Peki, benim hak ile gönderildiğime şahidlık eder misin? O zaman ben de sana kılıcını geri veririm." Adam: Hayır, dedi. Fakat bundan sonra as­la seninle çarpışmayacağıma, sana karşı hiçbir düşmana yardımcı olmayaca­ğıma şahidlik ederim, dedi. Hz. Peygamber de ona kılıcını geri verdi.

Bu âyet-i kerime yağmur esnasında silahı bırakma hususunda ruhsat ver­mek üzere nazil oldu. Abdufrahman b, Avf, Buhârî'nin Sahihinde belirtildi­ği gibi, aldığı yaradan dolayı hastalanmış olduğundan yüce Allah onlara, yağmur mazereti dolayısıyla silahı ve düşman için gerekli hazırlıklar yapmayı terk etme ruhsatını vererek: "Ama, son derece tedbirli bulunun" diye uyanda bu­lundu, [203] Yani, gayet uyanık olmalısınız. Silahlarınızı ister bırakmış olun, is­ter bırakmamış olun.

İşte bu, durum ne olursa olsun, bütün hallerde düşmana karşı gerekli ha­zırlıkları yapıp gereken tedbirleri almayı ve teslimiyeti terk etmeyi te'kid et­mektedir. Çünkü bir ordunun başına ne kadar musibet gelmişse, mutlaka ge­rekli tedbirlerini almaktaki kusurlarından dolayı gelmiştir.

ed-Dahhâk da yüce Allah'ın; "Ama son derece tedbirli bulunun" buyru­ğu hakkında şöyle demektedir: Yani, kılıçlarınızı kuşanın, çünkü gaza yapıp savaşanların görünümü ve şekli budur. [204]

103, Namazı bitirdiğini/ zaman artık ayakta iken, otururken ve yan­larınız üzere iken Allah'ı anın. Nihayet tam bir huzur ve güve­ne kavuşunca da namazı dosdoğru kılın. Çünkü namaz mü'mînler üzerine vakitleri belli bir farzdır.

104. O topluluğu izlemekte gevşeklik göstermeyin. Siz acı çekiyor­sanız, şüphesiz onlar da sizin çektiğiniz o acı gibi acı çekiyor­lar. Üstelik siz, Allah'tan onların ümid edemeyecekleri şeyleri umuyorsunuz. Allah, çok iyi bilendir, yegâne hüküm ve hikmet sahibidir.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı beş başlık halinde sunacağız:

1." Bitirmek" Anlamına Kullanılan "Kaza Etmek" Tabiri:

Yüce Allah'ın: Bitirdiğiniz" buyruğunun anlamı, korku namazını kılıp bitirdiğiniz, demektir. İşte bu, "kaza" kelimesinin vaktinde yapılıp bi­tirilmiş şey hakkında kullanılabileceğini a delilidir.

Yüce Allah'ın; " Menasikinizi bitirince" (.el-Bakara, 2/200) buyruğundaki kaza tabiri de bu anlamdadır, buna dair açıklamalar ön­ceden (.2/200. âyet, 1. başlıkta) geçmiştir. [205]

2. Namazdan Sonra Allah'ı Zikretmek:

Yüce Allah'ın: "... artık ayakta İken, otururken ve yanlarını/, üzere iken

Allah'ı anın" buyruğu dolayısıyla cumhur şu görüştedir: Burada emr olunan zikir, korku namazının akabindeki zikirdir. Yani, namazı bitirdiğiniz takdir­de artık kalbinizle, dilinizle ve ister ayakta, ister oturarak, isterse de yanla-nnız üzere yatıyorken Allah'ı anınız. Tekbir, tehlil, yardım için dua ile -özel­likle de savaş halinde iken- devamlı Onu zikrediniz. Bu âyetin btr benzeri de şu âyet-i kerimedir: "Bit toplulukla karşılaştığınızda sebat edin. Allah'ı çokça anın ki, umduğunuza kavuşasınız" (el-Enfâl, 8/45).

Yüce Allah'ın: "Namazı bitirdiğiniz zaman" buyruğunun ise, korku veya hastalık olduğu takdirde, dar-t harpte namaz kılacak olursanız, binekler üzerinde, yahut ayakta, eğer ayakta duramıyorsanız da oturarak veya yan­larınız üzere yatarak namazlarınızı kıhnız, anlamında olduğu da söylenir.

Nitekim Yüce Allah, bir başka âyet-i kerimede de şöyle buyurmaktadır: "Şa­yet korkarsanız, o halde yürüyerek veya binerek kılın." (el-Bakara, 2/239)

Bir topluluk da şöyle demiştir: Bu âyeti kerime Âl-i îmran Sûresi'nde yer alan âyetin (3/191. âyetin) bir benzeridir. Rivayet olunduğuna göre Abdul­lah b. Mes'ud, insanların mescidde yüksekçe seslerini çıkartıp gürültü ettik­lerini görür. Bu gürültü de ne oluyor diye sorar, onlar: Yüce Allah: "Ayak­ta iken, otururken ve yanlarınız üzere iken Allah'ı anın" demiyor mu?

O da şöyle dedi: Yüce Allah bununla farz namazı kastediyor. Eğer ayak­ta kılamıyorsan oturarak kıl, eğer buna da gücün yetmiyorsa yanın üzere ya­tarak kıl demektir. [206] O halde bundan kasıt bizzat namazdır. Çünkü namaz yüce Allah'ı zikretmektir. Ve namaz, farz olsun, sünnet olsun bürün zikirle­ri kapsamaktadır. Ancak birinci görüş daha zahir (kuvvetli) dir, Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır. [207]

3- Farz Namazlar Vakitleri Belli Namazlardır:

Yüce Allah'ın: "Nihayet tam bir huzur ve güvene kavuşunca" yani, gü­ven bulunca demektir. Huzur ve güven (itminan), nefsin korkudan yana sü­kûn bulmasıdır.

"Namazı dosdoğru kılın" yani, yolculukta iken namazı rükûnleriyle ve bütün şekilleriyle eda edin. Veya ikâmet halinde ise, rekatlerini tamamlayarak kılın. "Çünkü namaz, müminler üzerine vakitleri belU bir faradır." Yani,

vakitleri belirlenmiş olarak farz kılınmıştır.

Zeyd b. Eşlem der ki: "Vakitleri belli* anlamına gelen: kelimesi, ayrı ayrı vakitlere bölümlenmis olarak, demektir Yani siz, bu namazı belir­lenen vakitlerinde eda ediniz. Dil bilginlerine göre ise bu kelime: Muayyen bir vakitte farz kılınmış demektir. Bir şeyin vaktini belirlemek için; ta­biri kullanılır. Vakitleri belirlenmiş olana da; denilir. Bir şeyin vak­tini tesbit ve tayin etmeye; denilir.

Bu şekilde vakitleri tesbit ve tayin edilmiş olana da denilir, Bu da Zeyd b. Eslem'in görüşünün tâ kendisidir. Yüce Allalı'ın"Farz yazıl­mış" kelimesinde mastar, müzekker olduğundan dolayı: Vakitleri bel­li" kelimesi de bu şekilde kullanılmıştır. [208]

4. Kaçan Düşmanı Takipten Vazgeçmemek:

Yüce Allah'ın: "... Gevşeklik göstermeyin" buyruğu zaaf göstermeyin demektir. Bu husus, daha önce Âli İmran Sûresi'nde (3/140. âyetin tefsirin­de) geçmiş bulunmaktadır.

"O topluluğu izlemekte", onları takip etmekte... demektir.

Denildiğine göre bu âyet-i kerime, Peygamber (sav)'e Uhud savaşından son­ra müşrikleri takip etmesini emretmek maksadıyla nazil olmuştur. Müslüman­lar o sırada yara almış bulunuyorlardı. Uhud vak'asında bulunanlar dışında kimsenin onunla birlikte çıkmaması da emrolunmuştu. Nitekim Âl-i İmran Sûresi'nde (az önce işaret edilen 140. âyetin tefsirinde) belirtildiği gibi. Bu­nun her cihad hakkında böyle olduğu da söylenmiştir. [209]

5. Mü'minlerin Üstünlükleri: Allah'tan Mükâfat Ummaları:

Yüce Allah'ın: "Siz acı çekiyorsanız.." buyruğunun anlamı şudur: Sizler, aldığınız yaralardan dolayı acı çekmektesiniz. Onlar da kendilerine isabet eden yaralardan dolayı acı çekmektedir. Fakat sizin üstün bir meziyetiniz vardır. O da sizlerin Allah'tan mükâfat bekiemenizdir. Onlarsa böyle bir şeyi bek-liyemiyorlar. Çünkü, Allah'a iman etmeyen, Allah'tan hiçbir şey ummaz, beklemez.

Bu âyetin bir benzeri de: "Eğer size bir yara isabet ettiyse, o topluluğa da öylece bir yara isabet etmiştir1 (Âl-i İmran, 3/140) buyruğudur. Buna dair açık­lamalar önceden geçmiş bulunmaktadır.

Abdurrahman b. el-A'rec:... sanız" buyruğunu hemzeyi üstün olarak şeklinde, siz acı çektiğiniz için,., anlamında okumuştur,

Mansur b, el-Mu'temir ise, "te" harfini esreli olarak, şeklin­de okumuştur. Basralılara göre ise, "te" harfinin esreli okunuşu ağır olduğun-

dan dolayı caiz değildir.

Diğer taraftan şöyle denilmiştir: Burada reca; (ummak, ümid etmek) kork­mak anlamındadır. Çünkü, birşey umman bir kimse, o şeyin gerçekleşeceği hususunda kafi bir kanaate sahip değildir O bakımdan umduğu şeyin eli­ne geçmemesinden korkmaktan uzak kalamaz. el-Ferra ile ez-Zeccac da şöy­le demişlerdir: Recâ, beraberinde nefy'de olmadıkça korku anlamında kul­lanılamaz. Yüce Allah'ın şu buyruğunda oluduğu gibi: Size ne oluyorki, Allah için bir vakar ummuyorsunuz?" (Nuh, 71/13) Yani, Allah'ın azametinden hiçbir şekilde korkmuyorsunuz?

Yine yüce Allah'ın; "Allah'ın günlerini ummayanla-rü..."(ei-Câsiye, 45/14) korkmayanlara, demektir.

el-Kuşeyrî der kî; İfadede nefy' bulunmaksızın reca kelimesinin korkmak anlamında kullanılması da uzak bir ihtimal değildir. Fakat ikisi (el-Ferra ve ez-Zeccac) nefy olmaksızın bunun sözkonusu olmayacağı iddiasında bulun­muşlardır. Doğrusunu en iyi bilen Allahtır. [210]

105. Muhakkak Biz «asa kitabı, A ilah1 m sana gösterdiği şekilde in­sanlar arasında hükmetmen için hak olarak indirdik. Hainlerin bir savunucusu olma.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı dört başlık halinde sunacağız:

1. Nüzul Sebebi:

Bu âyet-i kerime, Peygamber (sav)'m şerefini yüceltmekte, onun keremi­ni yükseltmekte, ta'zim etmekte, işi ona havale etmekte ve aynı şekilde hü­küm vermesi halinde de dosdoğru yol üzerinde onu doğrultmaktadır. Diğer taraftan Ubeyrakoğulları ile ilgili olarak kendisine gelen dava dolayısıyla da kusurlu olanları azarlamaktadır.

Bu Ubeyrakoğulları, Bişir, Beşr ve Mübeşşir adında üç kardeş idiler. Ay­rıca bunların Useyr b. Urve adında bir amca çocukları da vardı. Bunlar ge­ce vakti Rıfaa b. Zeyd 'e ait bir odanın duvarını delmişler ve ona ait birtakım zırhlan ve yiyeceği (unu) çalmışlardı. Sonra bu, tesbit edildi. Çalanın yalnız­ca Beşir olduğu da söylenmiştir. Künyesi, Ebû Ta'me idi. Bir zırh çalmıştı. Yi­ne denildiğine göre, bu zırh içinde un bulunan bir çuvalda bulunuyordu, Çuvaldaki bir delik dolayısıyla un yere dökülmüştü. Evine varıncaya kadar bu böyle oldu. Katade b. en-Nu'man adındaki Rifaa'nın kardeşinin oğlu, gelip onlan Peygamber (savVa şikâyet etti. Bunun üzerine, Useyr b. Urve Peygam­ber (sav)'tn yanına gelerek, Ey Allah'ın Rasulü dedi. Bunlar, salah sahibi ve dinine bağlı bir aile halkını hırsızlıkta suçladılar. Ellerinde bir delil olmaksı­zın onlara hırsızlık yaptıkları şeklinde iftirada bulundular. Peygamber (sav) de Katade ile Rifaa'ya kızıncaya kadar onlan savunmaya koyuldu. Bunun üze­rine yüce Allah; "Kendi nefislerine hainlik edenleri savunma..." (en-Nisaf4 /107) âyet-i İle; "Kim bir hata veya bir günah kazanırsa, sonra da onu bir suçsuzun üstüne atarsa.,," (en-Nisa, 4/112) buyruklarını indirdi. Hırsızlık yap­makla itham ettikleri suçsuz kişi ise, Lebid b. Sehl idi. Bunun, Zeyd b. es-Se-min olduğu söylendiği gibi, Ensardan bir kişidir, diye de söylenilmiştir. Yü­ce Allah, bu buyruklarını indirince, bu sefer hırsız Ubeyrak, Mekke'ye kaç­tı. Ve Sa:d b. Şehid'in kızı Sülafe'nin misafiri oldu. Hassan b. Sabit, Sülafe hak­kında ona misafir olan Ubeyrak'a işaret ederek şu beyitleri söyledi:

"Sa'd'ın kızı onu misafir etti ve sabah olduğunda

En ufak şeye varıncaya kadar o onunla öteki de onunla çekişmeye koyuldu.

Yaptığınızın bize gizli kalacağını sandınız

Halbuki aramızda vahyin kendisine bunları bildirdiği bir Peygamber vardır."

Sülafe bunları işitince: Sen bana Hassanın şiirini mi hediye getirdin, de­di ve eşyalarını alıp evin dışına bıraktı. Bunun üzerine o da Hayber'e kaçtı ve irtidat etti. Daha sonra geceleyin yine oradan bir şeyler çalmak üzere bir evin duvarını oyarken, duvar üzerine düştü ve mürted olarak öldü. Bu ha­disi, uzunca lafızlanyla Tirmizî rivayet etmiş ve; hasen, garib bir hadistir, bunu müsned olarak Muharomed b. Seleme el-Harranîden başka rivayet eden bir kimse olduğunu bilmiyoruz, demiştir. [211]

Ayrıca bunu, Taberî de değişik lafızlarla nakletmiştir. Ölüm olayını iset Yah­ya b. Sellam, Tefsirinde zikretmiştir. el-Kuşeyrî de aynı şekilde bunu zikre­der ve irtidat'ından da ayrıca sözeder

Diğer taraftan şöyle de denilmiştir: Zeyd b. es-Semin ile Lebid b. Sehl ya-hudi iki kişi îdi. Lebid'in müslüman olduğu da söylenmiştir. Bunu da d-Meh-devî zikretmiş olup, Ebû Ömer (İbn Abdi'l-Berr> onu, ayrıca sahabe ile ilgi­li Kitabına (el*îetiûb...ad\ı eserine) almıştır. İşte bu, Ebû Ömer'e göre Lebid'in müslüman olduğunu göstermektedir. Beşir ise, münafık bir kimse idi. O, Pey­gamber CsavVın ashabını hicveder ve bu şiirleri başkasına nisbet ederdi. Müs­lümanlar ise: Allah'a yemin olsun bu şu pis heriften başkasına ait bir şiir de­ğildir, derlerdi. Bunun üzerine böyle bir işle ilgisinin olmadığını ifade eden bir şiir de söyledi. Şu beyit de onun söylediği bu şiirdendir:

"Başkaları bir kaside söyledikleri her seferinde

Bu kaside alınır ve bunu Îbnül-Ubeyrak söyledi mi, diyecekler?"

ed-Dahhâk der kî: Peygamber (sav), elini kesmek istedi, o da buna itiraz etmiyordu. Ancak yahudiler tepeden tırnağa silahlanmış olarak geldiler onu alıp kaçırdılar. Bunun üzerine: "Diyelimki sii/er..."-(en-Nisâ, 4/109) buyru­ğu indirildi. Burada kastedilenler de yahudilerdir

Doğrusunu en iyi bilen Allahtır[212]

2. Allah'ın Şeriatinin Kanunları İle Hükmolunur:

Yüce Allah'ın: "Allah'ın sana gösterdiği şekilde" buyruğunun anlamı, şe­riatın kanunlarına uygun olarak, demektir. Bu hüküm de ya vahiy, ya nass ile bilinir, yahut da vahyin izlediği yola göre yapılan tetkik (nazar ve kıyas) ile verilir. İşte bu kıyasta bir asıldır. (Kıyasm delil olarak kullanılabileceği­ne dair asıl bir dayanaktır, delildir}.

Aynı zamanda bu, Peygamber (savVın görüşünü belirttiği takdirde isabet etmiş olacağının da delilidir. Çünkü yüce Allah ona bunu göstermiştir. Ay­rıca yüce Allah, peygamberlerini korumayı (ismet) taahhüdü altına almıştır. Bizden herhangi bir kimse İse, zannına uygun bir görüş belirtecek olursa, onun o görüşünde kat'ilik yoktur.

Burada görüldüğü gibi, görmekten kasıt, göz ile görülen değildir. Zira ve­rilen hüküm gözle görülmez. İfadede hazfedilmiş kelimeler de vardır. Yani, Allah'ın sana gösterdiği şey ile lıükmedesin diye... Bunda yine bir başka ha-zif daha vardır: Sen hükümleri, Bizim sana öğrettiğimiz şekilde yürürlüğe koy. Onların istidlallerine (delil getirmelerine) aldanma! [213]

3. Hainlere Destek Verilmez:

Yüce Allah'ın: "Hainlerin savunucusu olma" buyruğundaki "Sa­vunucu15 kelimesi ismi faildir. Nitekim: Onunla oturup kalk­tım, ben onunla oturanım, oturucuyum sözünde de böyledir. Burada faîl vez­ni meful anlamına gelmez. "Savunma" (en-Nisâ, 4/107) kelimesi de buna delâlet etmektedir. Çünkü, el-Hâsîm (savunucu), mücadil (mücadele eden) ile aynı şeydir, Hasim'in çoğulu; husama diye gelir. Hasim kelimesinin yine bir ism-i fail olan muhasım demek olduğu da söylenmiştir.

Burada Şanı yüce Allah, Peygamberine itham altında bulunanları destek­lemesini ve onların hasımlannın ileri sürdükleri deliller karşısında bu gibi kim­seleri savunmasını yasaklamaktadır. Bu buyrukta, haksu ve davalaşmada it­ham altında bulunanın vekâletinin (niyabet) caiz olmayışına bir delil vardır. Hiçbir kimsenin onun haklı olduğunu bilmedikçe bir diğer kimse adına sa­vunma yapması caiz değildir.

Sûrede, yetimlerin ve sair insanların mallarının korumasına dair açıklama­larda bulunulduktan sonra, burada da kâfirin malının da -yüce Allah'ın mu­bah kıldığı yerler dışında- koruma altında bulunduğunu beyan etmektedir. [214]

4. Münafıkları Savunmak Yasaktır;

liîm adamları der ki: Bir topluluğun münafikhğrmüs/ümanlar eşrafından açıkça bilindiği takdirde, müs^iamanb'ır *Kesımm r&ğei "eni ta&fsft tasşk o&r lan himaye etmek ve savunmak üzere tartışmaya girmemesi gerekir. Çünkü böyle bir durum Peygamber (sav) döneminde meydana gelmişti. İşte onlar hakkında yüce Allah'ın: "Hainlerin bir savunucusu olma" buyruğu ile: "Kendi nefislerine hainlik edenleri savunma" (en-Nİsâf 4/107) âyetleri na­zil olmuştur. Burada hitap Peygamber (sav)'a yönelik olmakla birlikte, bun­dan maksat Peygamberin dışında aynı işi yapan müslümanlardır. Maksadın müslümanlar oluşunun da şu iki sebebi vardır: Birincisi, yüce Allah bu hu­susu daha sonra gelen: "Diyelim ki siz, bu dünya hayatında onları savunu­yorsunuz,." (en-Nisa, 4/109) âyetinde zikrettiği hususlar ile açıklamıştır. Di­ğeri ise, Peygamber (sav) aralarındaki anlaşmazlıklarda bir hakemdi. O ba­kımdan başkasının kusur işlemesi halinde ona özür beyan edilirdi, fakat ken­disi başkasına özür beyan etmek durumunda değildi. îşte bunlar> (âyetin son bölümü ile) ondan başkasının kast edildiğini göstermektedir. [215]

106. Allah'tan mağfiret dile. Şüphesiz Allah çok mağfiret edendir, rah­met buyurandır.

Buyruğun Anlamı:

Taberi, buyruğun şu anlama geldiği kanaatindedir: Hainleri savunmakla ka­zandığın günahtan ötürü Allah'tan mağfiret dile. Hz. Peygamber hainleri savunmayı kararlaştırıp, yahudinin de elini kesmek istediğinden dolayı Allah ona mağfiret dilemesini emretti. Bu, peygamberlerin küçük günah işlemele­rini caiz görenlerin görşüdür (Allah'ın salat ve selamı hepsine olsun).

İbn Atiyye der ki: Ancak bu bîr günah değildir. Çünkü Peygamber (sav) zahire göre ve onların günahsız olduklarına inanarak onları savunmuştur. Buy­ruğun anlamı da şudur: Sen, ümmetin arasında günahkâr kimseler için ve hak­sızca davalaşanlar için mağfiret dile. Senin insanlar arasındaki konumun ise, davalı tarafları dinleyip, dinlediğine uygun olarak hüküm vermek ve günah­kâra mağfiret dilemektir.

Şöyle de denilmiştir: Hz. Peygambere teşbih kabilinden mağfiret dileme­si emredilmiştir. Bir kimsenin bir başkasına bir günahtan tevbe etmesini kast etmeksizin teşbih etmesini isteyerek, Allah'tan mağfiret dile demesi gibi.

Şöyle de açıklanmıştır: Burada hitap, Peygamber (sav)'a olmakla birlikte asıl maksat, UbeyrakoğuHarıdır. Yüce Allah'ın şu buyruklarında olduğu gi­bi: "Ey Peygamber, Allah'tan kork" (el-Ahzab,33/H); "Eğer... şüphede isen.,." (Yunus, 10/94) [216]

107. Kendi nefislerine hainlik edenleri savunma. Çünkü Allah, ha­inlikle direnen günahkârları sevmez.

Yani kendilerine hainlik eden kimseler adına ve lehine delil getirmeye kal­kışma. Bu âyet-i kerime, az önce de geçtiği gibi Useyîr b. Urve hakkında na­zil olmuştur.

Mücadele etmek (savunmak), muhasama (karşılıklı davalaşmak, dava sürmek) demektir. Bu kelime bükmek anlamına gelen 'dan gelmek­tedir. Sağlam ve güçlü kişi anlamında' tabiri ile doğan ku­şuna: denilmesi de buradan gelmektedir.

Bu .kelimenin (mücadelenin) yerin yüzü demek olan; 'dan geldi­ği de söylenmiştir. Çünkü, hasımlardan herbirisi karşı tarafı yere yıkmak is­ter. el-Accâc der ki:

"Ben, bir halden bir hale geçebiliyorum

Aciz olanı da yerin üzerinde terkediveriyorum

Çaresiz bir şekilde toprağa bulanmış olarak."

Şiirde de görüldüğü gibi el-Cedale; yer demektir. Bu da Arapların: sözlerinden gelmektedir ki, onu yerin üzerinde bırakılmış halde terkettim, demektir. "Çünkü Allah, hainlikte direnen" çokça hainlik eden "günahkârları sevmez" böyle kimseden razı olmaz. Onun şanını yükseltmez

Âyet-i kerîmede geçen "havran" çokça hainlik eden, ileri derecede hıya­nette bulunan demektir. Çünkü bu kip, mübalağa kiplerindendir. Bunun böy­le oluş sebebi ise, yapılan o hainliğin oldukça büyük oluşundandır. Doğru­sunu en iyi bilen Allah'tır. [217]

108. İnsanlardan gizlerler de, Allah'tan glzleyemezler. Halbuki on­lar O'nuu razı olmayacağı sözü geceleyin konuşup düzenledik­leri zaman O, beraberlerinde idi. Allah yapacakları berşeyi ku­şatıcıdır.

109,  İşte siz, bu dünya hayatında onları savundunuz diyelim. Ya Kıyamet günü Allah'a karşı onları kim savunacak, yahut onla­ra kim vekil olacak?

ed-Dahhâk dedi ki: (Ebû Ta'me) zırhı çalınca, evinde bir çukur kazıp zır­hı toprağın altına gömdü. Bunun üzerine: "İnsanlardan gizlerler de Allah'tan gizleyemezler" buyruğu nazil oldu. Yüce Allah buyuruyor ki: Zırhın buiun-duğu yer Allah'a gizli değildir Çünkü "O, beraberlerindedir' yani, onları gö­zetleyen ne yaptıklarını tesbit edendir. "İnsanlardan gizlerler" buyruğunun, insanlardan gizlenirler anlamında olduğu da söylenmiştir Yüce Allah'ın: Geceleyin gizleneni" (er-Râd, 13/10) buyruğunda olduğu gibi. Yani, geceleyin gizlenip saklananı demektir. Bunun insanlardan utanırlar anlamına olduğu da söylenmiştir. Bu anlama gelmesi ise, gizleyip saklan­ma sebebinin utanma oluşundan dolayıdır. "O, beraberlerinde idi* buyru­ğunun anlamı ise; ilmiyle, görmesiyle ve işitmesiyle beraberlerindeydi, de­mektir. Ehl-i sünnetin görüşü budur. Cehmiyyet Kaderiye ve Mu'tezile ise, bu ve benzeri âyetlere sarılarak; o her yerdedir derler. Derler ki: Yüce AUah, bu­rada "O, beraberlerinde idi" demesi, O'nun her yerde oluşunu ispatlamak­tadır. Çünkü yüce Allah, onların söyledikleri sözler dolayısıyla kendisinin de onlarla birlikte olduğunu tesbit etmektedir.

Ancak bu nitelik cisimlerin sıfatıdır. Yüce Allah ise bundan üstün ve mü­nezzehtir. Nitekim Bişr (el-Mutezüî) yüce Allah'ın- "Üç kişi kendi arasında fısıldaşmasınki, muhakkak O, onların dördüncüsüdür" (el-Mücadele, 58/7) buyruğu hakkında tartışırken şöyle demişti: O, zatı ile her yerdedir. Bu se­fer onunla tartışan hasmı şöyle demişti; (Buna göre) O, senin takkenin altın­da, senin cübbende ve eşeğinin karnında olmalıdır. Allah onların söyledik­lerinden yücedir, münezzehtir. Bunu Veki' (rallimahullah) nakletmiştir.

Yüce Allah'ın: "... Geceleyin konuşup düzenledikleri zaman'* buyruğu­nun anlamı, söyledikleri zaman, söyledikleri sözler demektir. Bunu el-Kel-bî, Ebû Salih'ten, o, İbn Abbas'tan nakletmiştir.

"...O'nun razı olmayacağı" yani, kendisine itaat eden kimseler için Allah'ın hoşnut olup beğenmeyeceği "sözü konuşup düzenledikleri zaman, O be­raberlerinde idi*1. Burada "söz"den kasıt görüş ve itikattır. Bir kimsenin Mâ-lik'in ve Şafiî'nin mezhebi budur, demesine benzer. "Söz"ün söylenen söz an­lamına olduğu da söylenmiştir Çünkü, bizzat söz'ün kendisi bizzat geceden düzenlenmez. (O, fiilen söylenerek geceden söylenmiş, dile getirilmiş olur).

Yüce Allah'ın: "İşte siz" bununla hırsızlık yapan Beşir'in kavmi kastedil­mektedir. Onların, onu ahp kaçmaları ve onun adına tartışmaları, savunma yapmaları anlatılmak istenmektedir.

ez-Zeccac der ki; kelimesi, o kimseler ki anlamındadır. "Bu dünya hayatında onları savundunuz" onlar adına lehlerine delil getirdiniz, tartıştınız "diyelim. Ya Kıyamet günü Allah'a karşı onları kim savuna­cak?" Bu sorunun anlamı, böyle bir tutumu inkâr ve red ve bundan dolayı azardır.

"Yahut onlara kim vekil olacak" Vekil, işleri çekip çeviren demektir. Şa­nı yüce Allah, bütün mahlukatın işlerini çekip çevirendir Yani: Allah, onla­rı azabı Üe yakalayıp, onları cehenneme atacağı sırada onların işlerini üze­rine alıp savunacak, üstlenecek hiçbir kimse bulunmayacaktır. [218]

110. Kim bir kötülük yapar, yahut nefsine zulmeder de, sonra Al­lah'tan mağfiret dilerse, Allah'ın çokça mağfiret edici, çok mer­hametli olduğunu görür,

İbn Abbas der ki: Şanı yüce Allah, bu âyeti kerime ile Ubeyrakoğullan-na tevbe teklifinde bulunmaktadır. Yani: "Kim" hırsızlık yapmak suretiyle "bir kötülük yapar, yahut" şirk koşmak suretiyle de "nefisine zulmeder de, son­ra" tevbe etmek suretiyle "Allah'tan mağfiret dilerse..." Çünkü tevbe olmak­sızın dille mağfiret dilemenin faydası yoktur Bunu Âl-i İmran Sûresinde (3/16. âyetin tefsirinde) açıklamış bulunuyoruz.

ed-Dahhak der ki: Âyet-i kerime, Hz. Hamza'nın katili Vahşi hakkında na­zil olmuştur. O, hem Allah'a şirk koşmuş, hem Hamza'yı öldürmüştü. Daha sonra Rasulullah (sav)'a gelip şöyle demişti: Gerçekten ben pişman olmuş bu­lunuyorum. Benim tevbem sözkonusu mudur? Bunun üzerine: "Kim bir kötülük yapar, yahut nefsine zulmeder de..." ây£Ü nazil oldu.

Şöyle de denilmiştir: Bu âyet-i kerime ile kast edilen, bütün insanları ku­şatacak şekilde genel ve kapsamlı bir manadır.

Süfyan, Ebû İslıak'tan, o, Ebûl-Esved ve Alkame'den şöyle dediklerini ri­vayet etmektedir: Abdullah b. Mes'ud dedi ki: Her kim Nişi Sûresi'nde yer alan şu: "Kim bir kötülük yapar, yahut nefsine zulmeder de, sonra Allah lan mağfiret dilerse, Allanın çokça mağfiret edici, çok merhametti olduğunu görür" âyeti ile:

"Şayet kendilerine zulmettiklerinde sana gelip de Allah'tan mağfiret di-leselerdi, Peygamber de onlara mağfiret isteyiverseydi, Allafrı elbette tev-beleri çokça kabul eden, çok merhamet eden bulacaklardı" (en-Nisa, 4/64) âyetlerini okuduktan sonra, mağfiret dilerse ona mağfiret olunur.

Ali (raydan da şöyle dediği rivayet edilmektedir: Rasulullah (sav)]dan bir hadis işittim mi, Allah onunla beni dilediği kadar fayda lan dır irdi. Onu, baş­kasından işittim mi, ona yemin ettirirdim. Ebû Bekir de bana hadis nakletti ve Ebû Bekr doğru söylemiştir. Dedi ki: Her hangi bir kul eğer bir günah iş­ler, sonra abdest ahr iki rekat namaz kılar ve Allah'tan mağfiret dilerse, mut­laka Allah ona mağfiret buyurur.

Daha sonra da şu; "Kim bir kötülük yapar yahut nefsine zulmeder de, sonra Allah'tan mağfiret dilerse, Allah'ın çokça mağfiret edici, çok mer­hametli olduğunu görür” âyetini okudu. [219]

111. Kim bir günah kazanırsa, bunu ancak kendi aleyhine kazanmış olur. Allah çok iyi bilendir, hüküm ve hikmeti sonsuz olandır.

112. Kim bir hata işler veya bir günah kazanırsa, sonra da onu bir suçsuzun üstüne atarsa, muhakkak büyük bir ifüra ve apaçık bir günah yüklenmiş olur.

"Kim bir günah kazanırsa" günahı gerektirici bir iş yaparsa "bunu ancak kendi aleyhine kazanmış olur.1* Yani, bu işin akıbeti kendi aleyhine döner.

Kazanmak {kesb), insanın kendisi vasıtasıyla kendisine bir fayda sağladı­ğı yahut onun vasıtasıyla kendisine gelecek bir zararı bertaraf ettiği şeydir. O bakımdan yüce Allah'ın fiiline kesb (kazanmak) denilmez.

Yüce Allah'ın: "Kim bir hata İşler veya bir günah kazanırsa" buyruğu­na gelince; burada hatâ (hatîe) ile günah'ın (ism'in) aynı anlamda olduğu söy­lenmiştir. Lafızlar farklı olduklarından dolayı te'kid olsun diye tekrarlanmış­lardır,

Taberî ise şöyle demektedir: Hatîe (hata) ile günahın (ism'in) ayrı ayrı zik­redilmesinin sebebi şudur: Hatâ kistî de olabilir, kasıt dışı da olabilir. Günah ise, ancak kasten yapılır. Şöyle de denilmiştir: Hata, özel olarak kasıt güdül-mediği sürece yapılan iştir. Hata yoluyla öldürmek gibi. Hata (hatîe)'nin kü­çük günah, günahın (ism) ise büyük günah olduğu da söylenmiştir.

Bu âyet-i kerime lafzı ile umumidir. Bunun kapsamına bu buyrukların ini­şine sebep teşkil eden olaya karışanlar da, başkaları da girmektedir.

Yüce Allah'ın: "Sonrada onu bir suçsuzun üstüne atarsa" buyruğuna gelince; suçsuz (beri) ismine dair açıklamalar el-Bakara Sûresi'nde (2/54. âye­tin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

"Onu" anlamındaki kelimenin sonundaki "he" zamiri günaha veya hata­ya racidir. Çünkü bunun anlamı o günahı suçsuza atarsa demektir. Aynı an­da her ikisine de raci olabilir. Bunun kesb (kazanma) fiiline raci olduğu da söylenmiştir. İşte, kim böyle yaparsa "muhakkak büyük bir iftira ve apaçık bir günah yüklenmiş ohır* demektir. Bu, bir benzetmedir. Zira günahlar bir yük ve bir ağırlıktır, O nedenle yüklenilip taşınılan şeyler gibidir. Bir başka yerde de yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Onlar, elbetteki kendi yüklerini de kendi yükleriyle birlikte diğerlerinin yüklerini de yükleneceklerdir." (el-Ankebût, 29/13)

"İftira (eL-Buhtan)" kelimesi ise, el-Beht'den gelmektedir. Bu ise, kendisi ile hiçbir ilgisi bulunmayan bir günahı işlediğini ileri sürerek kardeşine kar­şı çıkmandır.

Müslim, Ebû Hureyre'den Peygamber (sav) ın şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: "Gıybetin ne olduğunu bilir misiniz." Onlar: Allah ve Rasulü da­ha iyi bilir, dediler. Şöyİe buyurdu: "Kardeşini hoşuna gitmeyecek şekilde söz-konusu etmendir." Bu sefer şöyle soruldu: Şayet söylediğim kardeşimde bulunuyorsa bunun hakkında ne dersin? Hz. Peygamber şöyle buyurdu; "Eğer dediğin onda varsa onun gıybetini yapmış olursun. Eğer dediğin on­da yoksa, ona iftirada bulunmuş olursun (belit.)."[220]

İşte bu buyruk, açık bir nasstır. Buna göre suçshz bir kimseye (beri) ifti­rada bulunmak, ona bühtanda bulunmaktır. Bir kimse hakkında işlemediği bir şeyi işledi diye söyleyecek olursak o takdirde; kullanı­lır. İftirada bulunan kişiye; hakkında iftirada, bühtanda bulunulana da; denilir. Bir kimse dehşete düşüp şaşırdığı, hayret ettiği zaman da; denilir. "He" harfi ötreli de olursa aynıdır. Ancak, her ikisinden de daha fasihi olmak üzere şeklinde kullanılır.

Nitekim yüce Allah şöyle buyurmuştur: "O kâfir kişi şaşırıp kaldı.” (el-Bakara, 2/258)

İftiraya uğrayana denilir. Ancak ve denilmez. Bu açık­lamaları el-Kisaî yapmıştır. [221]

113- Eğer senin üzerinde Allah'ın lütfü ve rahmeti olmasaydı, onlar­dan bir zümre seni saptırmaya çalışırlardı. Halbuki onlar, ken­dilerinden başkasını sapiıramazlar. Ve sana hiçbir zarar vere­mezler. Allah sana Kitabı ve hikmeti indirmiş ve sana bilmedik­lerini öğretmiştir. Allah'ın üzerindeki lütfü pek büyüktür.

Yüce Allah'ın; "Eğer senin üzerinde Allah'ın lütfü ve rahmeti olmasay­dı" anlamındaki; buyruğunda; "Olmasaydı" ke­limesinden sonra gelen kelime, Sibeveyh'e göre mübtedâ olarak merfu'dur. Haberi ise, hazfedilir ve izhar edilmez.

Anlamı ise şöyledir: "Eğer" hakka seni dikkatini çekmesi suretiyle "senin üzerinde Allah'ın lütfü ve rahmeti olmasaydı..." demektir. Sana peygam­berlik vermesi ve seni koruması (ismetü'yle... de denilmiştir.

"Onlardan bir zümre seni” haktan "saptırmaya çalışırlardı" çünkü bunlar, Rasulullah (sav)3dan İbn Ubeyrak'ı ithamîİan İbra edip bu suçu yahudiye atmasını istemişlerdi. Aziz ve celil olan Allah, Rasulüne (salât ve se­lâm ona) buna dikkatini çekip uyarmak ve bu hususu bildirmek suretiyle lütufta bulundu.

"Halbuki onlar kendilerinden başkasını saptıramazlar." Çünkü onlar, sa­pıkların işlerini yapmaktadırlar. Bunun vebali onlara ve onların üzerinedir. "Ve sana hiçbir zarar veremezler." Çünkü sen Allah tarafından korunmak­tasın.

“Allah sana Kitabı ve hikmeti İndirmiş. Bu, yeni bir cümle başlangıcı­dır Buyruğun baş. tarafındaki "vav" harfinin hal için olduğu da söylenmiştir Senin: Güneş, doğarken sana geldim" demene benzer, İmruu'l-Kays'ın şu mısraı da bu kabildendir:

"Ve kimi zaman kuşlar henüz yuvalarında iken, ben sabah yola koyuluyorum."

O takdirde ifade, önceki ile bitişik olur. Yani: Allah, Kur'an-ı Kerimi sana İndirmişken onlar sana hiçbir zarar veremezler.

"Hikmet" ise, vahye uygun hüküm vermektir.Ve sa­na bilmediklerini öğretmiştir." Bilmediğin şeriat ve hükümleri öğretmiştir.

kelimesi, nasb mahallindedir. Çünkü buf 'nin haberidir. Bu ke­limedeki "nun" harfinin ötresinin hazf edilmesi ise, (başındaki cezim edatı­nın) bunu cezm etmesi dolayısıyla dır.

"Vav"mın hazf edilmesi ise, iki sakinin bir araya gelmesinden ötürüdür. [222]

114. Onların fısıldaşmalarının birçoğunda hayır yoktur. Bir sadaka vermeyi veya bir İyilik yapmayı yahut insanlar arasını düzelt­meyi emreden dışında. Kim Allah'ın rızasını gözeterek böyle ya­parsa Biz ona büyük bir mükâfat vereceğiz.

Burada Ubeyrakoğullannın kendi aralarında düzdükleri ve Peygamber (sav)'e naklettikleri plan ve konuşmalarını kastetmektedir. Fısıldanmak (en-Necvâ), iki kişinin kendi aralarındaki sırdır. Bir kimse ile fisildaştığını anlat­mak isteyen; Filanla Fısıldaştım, der. Bunun mastarı şeklinde gelir. Bir topluluğun fısıldaşmalarını anlatmak için, bu kelimeden muzari fiil denilir. Yine Onunla gizlice fı­sıldattım, fısıldamıyorum demektir. Buna göre bu kelime, o şeyi arındırdım, lek başına ayrı bir hale getirdim, anlamına gelen den tü-retilmektedir. Yerde yüksekçe olan bîr bölgeye de; denilir. Bu ismi alış sebebi ise, çevresindeki bölgelerden tek başına bir yükseklik olmasıdır.

Şair der ki:

“Ona ait yüksekçe bir yerde bulunan, tıpkı evinin çevresindeki sabada bulunan gibidir. Duran kimse ise, hiçbir örtünün gizlemediği bir yerde açıktan açığa yürüyen gibidir,"

O halde, gizlice konuşmak anlamında "necvâ" mastardır. Bir topluluk hakkında da bu mastar bu haliyle kullanılabilir. Nitekim; Ada­letli ve razı olunan bir topluluk, denildiği gibi. Yüce Allah da bir başka yer­de şöyle buyurmaktadır: " Onlar kendi aralarında gizlice konu­şurlarken. " (el-İsrâ, 17/47) Birincisine göre (yani necvâ'nın iki kişi arasın­da sır ve gizlilik anlamına gelmesine göre) âyet-i kerimede geçen "ew et­mek" kelimesi, kendi cinsinden olmayan bir şeyden istisna olur. İşte bu mun-katı istisna diye bilinen istisna türüdür. Buna dair açıklamalar daha önceden geçmiştir. Bu durumda istisna edatından sonra gelen Kimse kelimesi de ref mahallinde olur. Yani: Ama bir sadaka, bir maruf veya insanların ara-sim düzeltmeyi emreden ve buna davet edenin fısıldaşmasında hayır vardır, demek olur. Diğer taraftan; 'ın, cer mahallinde olması da mümkündür. O zaman ifadenin takdiri de şöyle olur: Bir sadaka vermeyi... emr edenin fısıldaşması dışında onların fisıldaşmalarının birçoğunda hayır yoktur. Bu takdire göre, istisna edatından sonra gelmesi gereken; Fısıldaşma ke­limesi hazfedilmiş olur. Necvâ kelimesinin ikinci anlamı olan, tek başlarına fisıldaşan bir topluluğun adı" olmasına gelince, o takdirde Kimse ke­limesi, bedel olarak cer mahallînde olur Yani: Onların fısıl da şmal arının bir­çoğunda hayır yoktur. Bir sadaka vermeyi emr eden kimse de müstesna. Ya da: " Zeyd müstesna yolum kimseye uğramadı" şeklin­de istisnayı kabul edenlerin görüşüne göre nasb mahallinde de olabilir, Aralarında ez-Zeccac'm da bulunduğu kimi müfessirler de şöyle demiştir: Nec­vâ denilen şey, gizli ya da açık olsun bir kenara çekilen bir topluluğun ya-hue iki kişinin kendi arasındaki konuşmasıdır. Ancak bu anlamda olması uzak bir ihtimaldir. Doğrusunu en iyi bilen Allahtır.

"Ma'ruf: İyilik yapmak," bütün iyi amelleri kapsayan bir kelimedir. Muka-til der ki: Burada ma'ruf farz demektir. Ancak birinci açıklama daha doğru­dur. Peygamber (sav) da şöyle buyurmuştur: "Her bîr ma'ruf bir sadakadır. Kardeşini güler yüzle karşılaman da ma'ruftandır." [223] Yine Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Ma'ruf kendi ismi gibidir. Kıyamet gününde cennete ilk girecek olan ma'ruftur ve ma'ruf ehli olan kimselerdir." [224] Ali b, Ebi Talib (r.a) da şöyle demiştir: "Ma'rufa karşı nankörlük edenlerin nankörlükleri, senin ma'ruf işlemeye olan rağbetini sakın azaltmasın. Çünkü, belki onu teşekkür ile karşılayan, ona karşı nankörlük edenin nankörlüğünün kat kat fazlasıy­la teşekkür edebilir." Şair el-Hutay'a da der ki:

"Hayr yapan mükâfatından mahrum kalmaz

Allah'a karşı da insanlara da yapılan iyilik boşa gitmez.

er-Riyâşî de şu beyitleri zikretmektedir:

"Ma'ruf işleyen el bir ganimettir, nerede olursa olsun Onu yüklenen iater nankör, isterse de şükreden olsun Şükredenin şükründe o iyilik yapan ele bir mükâfat vardır Nankörün yaptığı nankörlüğünün ise (cezası) Allah nezdindedir."

el-Maverdî der ki: Ma'ruf yapabilme gücüne sahip olanın, bu imkânı kay­beder korkusuyla onu acilen yapması, o iyiliği işlemekten acze düşer kor­kusuyla çabucak onu yerine getirmesi gerekir. Bu iyiliği yapabilme imkânı­nı zamanının fırsatlarından, imkânının ganimetlerinden bilmelidir. Buna güç yetirebildigine güvenerek iyiliği yapmayı ihmal etmemelidir. Çünkü bu güç yetirmesine güvenip de fırsatı kaybeden ve bundan dolayı akabinde pişman olan nice kimseler vardır. Buna imkânım var diyerek işi sonraya bıraktığı için, bu imkânı ortadan kalkan ve bundan dolayı mahcup olan nice kimseler var­dır. Nitekim şair şöyle demiştir:

"İşitip dururdum, nice güvenen kişi var ki utanmıştır diye

Sonunda ben de buna müptela oldum, ben de güvendim ve ben de utandıra."

Eğer zamanın musibetlerine dikkat etse, işlerinin akıbetlerine karşı ken­disini korusa, onun ganimetleri üst üste yığılmış zararları telafi edilmiş olur­du. Peygamber (sav)'ın şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir: "Her kimin önü­ne hayır kapılarından bir kapı açılacak olursa, hemen onu fırsat bilip değer­lendirsin. Çünkü kapının yüzüne karşı ne zaman kapanacağını bilemez." [225] Yine Hz. Peygamber'den söyle buyurduğu rivayet edilmiştir:

"Her şeyin bir meyvesi vardır, Ma'rufun (iyiliğin) meyvesi ise, onu acilen yapmaktır." [226] Enûşirvân'a sorulmuş: Size göre musibetlerin en büyüğü ne­dir? Demiş ki: İyilik yapmaya güç yetirdiğin halde o iyilik yapma imkânı ge çip gidinceye kadar o iyiliği yapmamandır. Abdulhanid dedi ki: Her kim elin­deki bir fırsatı vaktinde değerlendirmeyecek olursa, o fırsatın geçip gidece­ğinden emin olsun. Bir şair şöyle demiş:

"(Cömertlik) rüzgârları estiğinde ganimet bil onları Çünkü her bir dalgalanmanın (ardında) bir sükûnet vardır.

Bu esnada iyilik yapmaktan düşme gaflete Çünkü bilemezsin sükûnetin ne zaman olacağım,"

Kollanıp gözetilmesi gereken ve çoluk çocuk sahibi bir zat, bu hususta ken­disine kargı kusurlu hareket eden bir valiye şu beyitleri yazar:

"Sırat üzerinde mi benim haklarıma riâyet etmeyi düşünüyorsun? Yoksa hesap gününde mi lütuflannı ihsanlarını vermek istiyorsun? Dünyada faydah olman için istiyorum seni Uykudan uyan da şu ihtiyaçlarıma dikkat et!"

el-Abbas da dedi ki: Ma'ruf, ancak şu üç özellikle-birlikte tamam olur: Onu acilen yapmak, onu küçümsemek ve gizlemek. Onu, acilen yaparsan, karşı tarafın bundan afiyetle yararlanmasını sağlarsın. Onu, küçümsersen büyült­müş olursun. Gizlersen de tamamlamış olursun.

Şairlerden birisi de şöyle demiş:

"Yaptığın iyilik nezdimde daha da büyüdü

Oysa o, senin nezrimde gizli vb hakirdir (değersiz görmektesin)

Adeta onu hiç işlememiş gibi bilmezlikten geliyorsun

Oyaa o, insanlar nezdinde hem ünlüdür, hem de çok büyüktür."

Ma'rufun şartlarından birisi de onu başa kakmayı, onu işlemekten dolayı kendisini beğenmeyi terk etmektir. Çünkü bu iki duygu da şükrü ortadan kal­dırır ve ecri yokeder. Buna dair açıklamalar daha önce el-Bakara Sûresi'nde (2/264. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

"Yahut İnsanlar arasını düzeltmeyi emreden dışında" buyruğundaki ara düzeltmek, kan, mal ve ırzlar ile müslümanlar arasında karşılıklı dava­laşma ve anlaşmazlığın sözkomısu olduğu her türlü ara bulmak ile yüce Al­lah'ın rızası bulunan her türlü söz hakkında umumidir.

Haberde şöyle zikredilmektedir: "Ademoğlunun bütün kelamı aleyhinedir, lehine değildir. Bir iyiliği (marufu) emretmeye, bir kötülüğü (münkeri) neh-yetmeye, ya da yüce Allah'ı zikretmeye dair olan sözleri müstesnadır."[227] Bu yolla riyakârlık yapan, baş olmak isteyen ise, sevaba nail olamaz. Hz. Ömer, Ebû Musa el-Eşârî (r.a)'a mektubunda şunları yazar: "Dava sahipleri­nin davalarım red et ki, kendi aralarında sulh yapsınlar. Çünkü, mahkeme­nin vereceği hüküm aralarında kinin ortaya çıkmasına sebep olur." İleride el-Mücadele Sûresinde (58/9-10. âyetlerin tefsirinde) haram olan fısıldaş malar ile caiz olanlarına dair açıklamalar yüce Allah'ın izniyle gelecektir. Enes b. Malik'ten de şöyle dediği rivayet edilmektedir: İki kişinin arasım düzeltene Allah, her bir söz karşılığında bir köle azad etme ecrini verir. Peygamber (sav) da Ebû Eyyub'a şöyle buyurmuştur: "Sana Allah'ın ve Rasulünün sevdiği bir sadakayı göstereyim mi? Aralan bozulmuş bir takım kimselerin arasını ıslah etmen ve birbirlerinden uzaklaştıkları takdirde de onları birbirlerine yaklaş-ürmandır." [228] el-Evzaî der ki: Yüce Allah'a en sevimli gelen adım, arayı dü­zeltmek için atılan bir adımdır. îki kişinin arasını düzeltene, Allah, cehennem ateşinden bir ibraname yazar.

Muhammed b. el-Munkedir der ki: Mescidin birtarahnda iki kişi arasında tartışma çıktı. Ben de yanlarına gittim. Birbirleriyle barışıncaya kadar onla-n bırakmadım. Bu sefer beni gören Ebû Hureyre şöyle dedi: Rasulullah (sav)ı şöyle buyururken dinledim: "İki kişinin arasını düzelten bir şehid sevabını hakeder." Sözügeçen bu haberleri, Ebû Muti', Mekhul b. ei-Mufaddal en-Ne-sefî; "el-Lu'luiyat" adlj eserinde zikretmektedir. Ben bunu Musannifin hattı ile bir yaprakcı kabuldü m. Ancak bu hadislerin yerlerine işarette bulunma­maktadır. Allah ondan razı olsun. Gözeterek* kelimesi, mefulün leh olduğundan nasb edilmiştir. [229]

115. Kim kendisine doğru yol apaçık belli olduktan sonra Peygam­bere karşı gelir ve mü'mirilerin yolundan başkasına uyup gider­se, onu döndüğü o yolda bırakır ve cehenneme atarız. O ne kö­tü bir dönüş yeridir!

116. Şüphesiz Allah, kendisine eş koşulmasını mağfiret etmez. On­dan başkasını İse dileyeceğine mağfiret eder. Kim Allah'a ortak koşarsa, muhakkak ki uzak bir sapıklıkla sapmıştır.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız:

1- Âyetlerin Nüzul Sebebi ve Anlamı:

İlim adamları derier ki: Bu iki âyet-i kerime, hırsızlık yapan İbn Ubeyrak hakkında nazil olmuştur. Peygamber (sav), hakkında elinin kesilmesi hük­münü verince, o da Mekkeye kaçıp İrtidat etti, bu buyruklar bunun üzerine nazil oldu, Said b. Cübeyr dedi ki: Mekke'ye varınca^ yine Mekke'de bir evin duvarını oydu. Müşrikler onu yakalayıp öldürdüler. Bunun üzerine Allah: "Şüphesi/: Allah, kendisine eş koşulmasını mağfiret etmez... muhakkak-ki uzak bir sapıklıkla sapılmıştır" buyruğunu İndirdi,

ed-Dahhak da der ki; Kureyşlilerden bir topluluk Medine'ye gelip müslü-man oldular. Daha sonra da. irtidat ederek Mekkeye geri döndüler. Bunun üze­rine şu: "Kim... Peygambere karşı gelir" âyeti nazil oldu. Âyet-i kerimede­ki Karşı gelip" kelimesinin maştan olan Düşmanlık yapmak anlammdadır. Âyet-i kerime her ne kadar zırhı çalan veya bir başkası hak­kında nazil olmuş ise de, müslümanlann yoluna muhalefet eden herkes hak­kında umumidir. "Doğru yol (el-Hüdâ)n ise, doğruluk ve apaçıklık anlamın­dadır. Buna dair açıklamalar daha önceden 12/2') geçmiş bulunmaktadır.

"Onu döndüğü o yolda bırakır..." buyruğunun irtidat eden kimseler hak­kında nazil olduğu söylenmiştir. Biz onu kendisine ibadet ettiği şeyle başba-şa bırakırız, anlamında olur. Bu açıklama Mücahid'den nakledilmiştir. Yani, Biz onu faydası olmayan zarar da veremeyen putlarla başbaşa bırakırız. Mukatil de böyle demiştir. el-Kelbî ise der ki: Yüce Allah'ın; "Onu döndü­ğü o yolda bırakırız" buyruğu İbn Ubeyrak hakkında nazil olmuştur. Onun durumu ortaya çıkıp, hırsızlık yaptığı anlaşılıp Mekke'ye kaçıp irtidat edin­ce, Mekke'de Haccac b. İlât diye anılan bir adamın da duvarım delince, du­var düştü ve bu haliyle bulununcaya kadar açtığı oyukun içerisinde kaldı. Son­ra onu Mekke'den dışarıya çıkardılar. O da Şam'a gitti. Şam'da da yolcu ka­filesinin bir takım mallarını çalmaya kalkıştı. Onu taşa tutup öldürdüler Bu­nun üzerine: "Onu döndüğü o yolda bırakır ve cehenneme atarız. O ne kö­tü bir dönüş yeridir" âyeti kerimesi nazil oldu.

Âsim, Hamza ve Ebû Amr! "Onu bırakırız* buyruğu ile "Onu atarız" kelimelerini, "he" harflerini sakin olarak okumuşlardır. Diğerleri ise, bu "he" harfini esreli olarak okumuşlardır,

Bu iki okuyuş da iki ayrı lügat (söyleyiş) dir. [230]

2- Kâfir ve Müşrikten Başka Kimse Cehennem'de Kalmaz:

İlim adamlan yüce Allah'ın: "Kim… Peygambere karşı gelirse" buyruğun­da, icmaı kabul eden görüşün doğruluğuna delil vardır. Yüce Allah'ın: "Şüp­hesiz Allah, kendisine eş koşulmasını mağfiret etmez" buyruğunda ise, tla ricilerin görüşleri reddedilmektedir. Çünkü: Haricîler, büyük günah İşleyen kimsenin kâfir olduğunu iddia ederler. Bu kabilden açıklamalar daha önce­den geçmiş bulunmaktadır. Tirmizî, Ali b. Ebi Talib (r.a)'ın ğöyle dediğini ri­vayet etmektedir: Kur'an-ı Kerim'de şu; "Şüphesiz Allah, kendisine eş ko­şulmasını mağfiret etmez. Ondan başkasını ise dileyeceğine mağfiret eder” âyetinden daha çok sevdiğim bir âyet yoktur. Tirmizî der ki: Bu garip bir hadistir. [231]

İbn Furek der ki : Bizim mezheb alimlerimiz, kâfirden başkasının cehen­nemde ebediyyen kalmayacağını icma ile kabul etmişlerdir. Kıble ehlinden fâsık kimse ise tevbe etmeksizin ölecek olursa, şayet cehennemde azap edilirse mutlaka Rasulün şefaati ile veya daha sonra yüce Allah'ın rahmetiy-le oradan çıkacaktır. ed-Dahhak da der ki: Bedevilerden yaşlı bir kimse Ra-sulullah (sav)'a gelip şöyle dedi: Ey Allah'ın Rasulü, ben büyük küçük gü­nahlara batmış bir yaşlıyım. Şu kadar var ki, OJnu tanıyıp kendisine iman et­tiğimden beri Allah'a hiçbir şeyi ortak koşmadım. Allah nezdindeki durumum ne olacak? Bunun üzerine yüce Allah: "Şüphesiz Allah kendisine eş koşul­masını mağfiret etmez. Ondan başkasını ise dileyeceğine mağfiret etler" âyetini indirdi. [232]

117- Onlar, O'ndan başka ancak dişilere taparlar. Onlar, ancak inat­çı bir şeytana tapmış olurlar.

"Onlar, O'ndan başka ancak dişilere taparlar" yani, Allah'tan başka an­cak dişilere taparlar. Bu âyet-i kerime, Mekke halkı hakkında nazil olmuş­tur. Çünkü Mekkeliler putlara tapıyorlardı. Nefy’ edatıdır. "Dişi­ler" puflar anlamındadır. Bununla da Lat, Uzza ve Menat kastedilmektedir. Herbır kabilenin tapındıkları bir putu vardı. Ve bu put hakkında: Filan oğul­larının dişisi, derlerdi. Bu açıklamayı el-Hasen ve İbn Abbas yapmıştır. Her bir put ile birlikte, put hizmetkârlarına ve kâhinlere görünen, onlarla konuşan bir de şeytanları vardı. O bakımdan bu ifade bîr taaccub anlamındadır. Zira> her bir türün dişisi onun en bayağı türüdür Bu ise, yüce Allah'a can­sızları ortak koşup ona dişi adını veren veya dişi olduğuna İnananların bîr cahilliğidir,                                                                

"Ancak dişilere" buyruğunun ölüler anlamına geldiği de söylenmiştin Çün­kü, cansızların, ölülerin ruhu yoktur. Tahta parçası ve taş gibi. Ölüler (mevât) hakkında ise, mevkiinin aşağı oluşu dolayısı ile tıpkı dişiler hakkında haber verildiği gibi haber verilir. Meselâ:: Taşlar hoşuma gidiyor derken, dişilere ait ifade kipi kullanıldığı gibi; Kadın hoşuma gidiyor, derken de aynı kipi kullanırsınız.

Şöyle de denilmiştir: "Ancak dişilere taparlar" yani, meleklere. Çünkü on­lar, melekler Allah'ın kızlarıdır ve bu kızları Allah nezdinde bize şefaat edeceklerdir, diyorlardı. Bu açıklama da ed-Dahhak'tan nakledilmiştir.

İbn Abbas'ın "Dişiler" kelimesini  Put diye, "vav" ve peltek "se" harflerini üstün diye okuması cins ismini tekil olarak okumak esasına göredir. Yine bunu, bu iki harfi de ötreli olarak ve put anlamına gelen "vesen" ke­limesinin çoğulu olmak üzere;  Putlar diye de okumuştur

Bu kelimenin bir çoğulu da; şeklinde gelir, "(Aralan anlamına ge­len) Esed" kelimesinin şeklinde çoğullarının gelmesi gibi. en-Neh-hâs der ki: Bildiğim kadarıyla bu şekilde okuyan olmamıştır.

Derim ki: Ebu Bekr el-Enbârî şunu nakletmektedir: Bize babam anlattı, bi­ze Nasr b. .Davud anlattı, bize Ebû Ubeyd anlattı, bize Haccac, İbn Cüreyc'den anlattı. İbn Güreye, Hişam b. Urve'den, o babasından, o, Aişe (ranha)'dan naklettiğine göre, Hz. Âişe: Onlar, ondan başka ancak bir takım putlara taparlar" dîye okumuştur. (Yani, en-Nehhas'ın böyle oku­yan bilmiyorum, dediği şekilde, Hz. Aişe'nin bu kelimeyi bu şekilde okudu­ğunu nakletmektedir.)

Yine İbn Abbas da bu kelimeyi, diye okumuştur. Sanki İbn Abbas, put anlamına gelen kelimesini diye cem etmiş gibidir. Deve an­lamına geien, kelimesini diye çoğul yapmak gibi. Daha sonra bu kelimeyi diye çoğul yapar. Nitekim, örnek anlamına gelen, ke­limesinin çoğulu; şeklinde yapılması gibi. Daha sonra da "vav" harfi öt­reli olduğundan dolayı "vav-ı hemze ile değiştirmiş (ibdal etmiş) gibi görü­nür.

Nitekim yüce Allah'ın: "Peygamberlerin belirli vakitleri geldiği zaman..," (el-Murselat, 77/11) buyruğundaki bu kelime hemzeli ol­makla birlikte "vav" harfi ile söylenen "vakit" kelimesinden gelmektedir. Bu­na göre (İbn Abbas'ın kıraatiyle: şeklindeki kip, çoğulun çoğulu (cemu'l-cem) dir.

Peygamber (sav) de; şeklinde;  çoğul olarak okumuştur. Ta-beri de bu kelimenin; (oty.) Dişiler kelimesinin çoğulu olduğunu nakletmek­tedir. Bu kıraati Peygamber (sav)'dan Ebû Amr ed-Dânİ nakletmektedir. Der ki: İbn Abbas, el-Hasen ve Ebu-Hayve de böyle okumuştur.

Yüce Allah'ın: "Onlar ancak inatçı bir şeytana tapmış olurlar" buyruğu ile İblis kast edilmektedir Çünkü onlar, İblis'e kendilerine hoş ve güzel gös­terdiği hususlarda itaat ettikleri takdirde ona ibadet etmiş olurlar. Mana iti­bariyle bunun bir benzeri de yüce Allah'ın şu buyruğudur: Onlar, haham­larını ve rahiplerini Allah'tan başka rabler edindiler. (et-Tevbe, 9/31) Yani, kendilerine verdikleri emirlerde onlara itaat ettiler. Yoksa, onların gerçek anlamda din alimlerine ve rahiplerine ibadet ettiklerini kast etmemek­tedir. "Şeytan" lafzının nereden turediğine dair açıklamalar daha önceden (Gi­riş bölümü, istiane bahsi, 10. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır.

"İnatçı el-Merîd" ise, temerrüd eden, inat eden demek olup, isyan edip inat­laşmak anlamına gelir ve vezninde olup nden gelmektedir. el-Ez-herî der ki: Merîd, itaatin dışına çıkmış olan demektir. İtaatin dışına çıkıp is­yan eden hakkında bu kökten gelen fiiller kullanılır. Bu şekilde isyankâr olan ve itaatin dışına çıkan kimse hakkında da İsyan eden, temer-rûd eden, denilir. İbn Arefe der ki: Merîd; şerri, kötülüğü açık ve baskın ge­len demektir, Bundan dolayı yapraklan düşüp, dallan açığa çıkıp görünen ağaca; denilir.

Yanaklarında tüylerin bittiği yeri, tüy olmadığından dolayı görünen kim­seye de bu bakımdan (ayni kökten gelmek üzere:  denilir. [233]

118. Allah ona lanet etti, o da: "Andolsun kullarından belli bir pay alacağım" dedi.

Yüce Allah'ın: "Allah ona lanet etti" buyruğundaki Lanet etmek, asıl an­lamı itibariyle uzaklaştırmak demektir. Buna dair açıklamalar daha önceden (.el-Bakara, 2/88. ayetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır. Örfte ise bu ke­lime, kızgınlık ve gazab ile birlikte uzaklaştırmak demektir. Buna göre, İb­lis'e -Allah'ın laneti üzerine olsun- tayin ederek lanet okumak caizdir. Aynı şekilde kâfir olarak öldüğü bilinen Firavun, Haman ve Ebû Cehil gibi sair kâ­firlere de lanet okumak caizdir. Hayatta bulunan kâfirlere lanet okumak hak­kındaki açıklamalar ise Bakara Sûresi'nde (2/159. ayetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

Yüce Allah'ın: "O da: Andolsun kullarından belli bir pay alacağım ,de­di" buyruğuna gelince, şeytan böyle dedi demektir. Anlamı da şudur: Andol­sun ki, azdırmamla ve saptırmamla ben onları kendime ayıracağım. Bunlar ise kâfir ve isyankarlardır. Haberde: "Her bin kişiden birisi Allah'ın, diğerle­ri ise şeytanındır" denilmektedir.

Derim ki: Bu, mana itibariyle sahihtir. Bunu yüce Allah'ın Kıyamet günün­de söyleyeceği şu buyruk desteklemektedir: "(Ey Adem), cehenneme gide­cek kafileyi gönder" diyecektir. Âdem: Cehennem kafilesi de nedir? diyecek, yüce Allah şöyle buyuracaktır: "Her bin kişiden dokuzyüz doksan dokuz ki­şi": Bunu Müslim rivayet etmiştir. [234] İşte, cehenneme gidecek kafile de şey­tanın muayyen payıdır. Doğrusunu en İyi bilen Allahtır.

Denildiğine göre, bir takım hususlarda insanların şeytana itaat etmeleri de onun kendisine ayırdığı pay cümlesindendir. Bunlardan birisi de şudur? Ca-hiliye dönemi araplan, yeni doğan çocuk için bir çivi çakarlar ve bir hafta­lıkken de onu çevrede dolaştırırlardı. Bunu yaparken de: Evlerde sakin olan cinler bunu tanısınlar diye böyle yapıyoruz, derlerdi. [235]

119. "Andolsun onları mutlaka saptıracağım, olmayacak kuruntula­ra boğacağım. Onlara hayvanların kulaklarını kesmelerini em­redeceğim. Ve yine andolsun onlara Allah'ın yarattığını değiş­tirmelerini emredeceğim." Kim Allah'ı bırakır da şeytanı veli edinirse şüphesiz o, apaçık bir zarara uğramış demektir.

Bu buyruğa dair açı ki a malan mı 21 dokuz başlık halinde sunacağız:

1- Şeytanın Saptırmaları ve Telkinleri:

Yüce Allah'ın: "Onları mutlaka saptıracağım" yani onları, hidayet yolun­dan çevireceğim. "Olmayacak kuruntulara boğacağım" yani, onları çeşitli kuruntu ve temennilerle uğraştırıp duracağım. Böyle bir temenni ile uğraştırmak ise, tek bir kişiyi temennilerle oyalamaya münhasır değildir Çünkü, her kişiyi başlı basma arzuladığı şeyler miktannca ve durumunun belirlile­rine göre temennilere boğar.

Şöyle de açıklanmıştır: Hayat boyu, ben onların günaha ısrar etmelerini sağ­lamakla birlikte hayatın uzun olduğunu, hayır işeieyebileceklerini tevbe edip hakkı tanımak durumuna geleceklerini onlara süslü göstereceğim,

"Onlara hayvanların kulaklarını kesmelerini emredeceğim"Kesmek demektir, Kesici ve keskin kılıç anlamına gelen; tabiri bu­radan gelmektedir. Yani ben, onları, Bahîra, Sâîbe ve benzeri davarların ku­lakların* kesmeğe iteceğim, Bu fiil, şeddeîi ve şeddesiz olarak; Onu kesti, parçaladı şeklinde kullanılır. İse, kesilmiş parça anlamındadır, Çoğulu İse, şeklinde gelir, Züheyr der ki:

'Uçtu vç onun elinde tüyünden parçalar kalmış olarak," [236]