rüş ayrılığı konusunda açık bir nastır. Ayrıca bu hadis, Abdullah b. Zeyd'in Bilal ile başından geçen olaydan daha sonradır. Sonraki bir olaydır. Rasulul-lah (sav)'ın sonra verdiği emrine uymak daha uygundur. Bununla birlikçe ben, müezzinin muayyen tek kişi olması halinde kameti de onun getirmesini müstehab görmekteyim. Bir başkası kamet getirecek olursa, yine icma ile namaz geçerlidir. Allah'a hamd olsun. [1]

8- Ezan Okumanın Adabı:

Ezan okuyan kimse ezanını ağır ağır okuması ve bugün birçok cahil kim­senin yaptığı gibi, ezanı kelimeleri uzatarak ve nağmeli bir şekilde okumamasıdır. Hatta, sıradan ve avamdan pek çok kimse, ezanı nağme sınırından da çıkartmış bulunuyorlar. Ezan okurken tekrarlar yapmakta ve neye kalkış­tığı bilinmeyecek şekilde ezan okurken, çokça kesintilere uğratmaktadır.

Dârakutnî'nin ibn Cüreyc'den, onun, Ata'dan, onun da İbn Abbas'tan ri-vâyet-ine göre, İbn Abbas şöyle demiş: Rasulullah (sav)'ın nağmeli ezan oku­yan bir müezzini vardı. Rasulullah (sav) ona şöyle buyurdu: "Ezan kolay" ve rahattır Eğer senin de ezanın kolay ve rahat olursa (ezan okumaya devam edebilirsin) aksi takdirde ezan okuma."[2]

Müezzin ezan okurken, ilim adamlarından bir topluluğa göre kıbleye yö­nelir, "Hayyealessalâh" ve "hayyealelfelâh" dediği takdirde de yine ilim adamlannın çoğunluğuna göre, başını sağa ve sok döndürür. Ahmed der ki: İnsanlara ezanı duyurmak kastı ile minarede olması hali dışında dönmez. İs-hâk da bu görüştedir.

Taharet üzere (abdestli) olması, efdal olandır. [3]

9- Ezan Dinlemenin Adabı:

Ezanı duyan bir kimsenin, iki teşehhüdün sonuna kadar müezzinin söy­lediğini tekrarlaması, müstehabür Tamamlayacak olsa da caizdir Çünkü, Ebu Said yoluyla gelen hadis bunu gerektirmektedir.[4]

Müslim'in Sahih'inde de Ömer b, el-Hattab'dan şöyle dediği kaydedilmek­tedir: Rasulullah (sav) buyurdu ki: "Müezzin, Allahuekber, Allahuekber de­diğinde, sizden herhangi bir kimse de Allahuekber, Allahuekber dese, sonra müeezzin: Eşhedü enlâilâhe illallah dese, sizden herhangi bir kimse de eş-hedü eltailatıe illallah dese, müezzin daha sonra: Eşhedü enne Muhamme-de'r-Rasulullah dese, sizden herhangi bir kimse de eşhedü enne Muhamnıe-de'r-Rasuluîlah dese, sonra müezzin hayyealesselâhdese, sizden herhangi bir kimse lâ havle velâ kuvvete illâ billâh dese, müezzin daha sonra: Hayyealel-felâlı desensizden herhangi bir kimse de: Lâ havle velâ kuvvete illa billâh de­se, sonra müezzin Allahuekber, Allahuekber dese, yine sizden herhangi bir kimse AHahuekber, Allahuekber dese, sonra müezzin lâ ilahe illallah dese, siz­den herhangi bir kimse de kalbinden la ilahe illallah dese cennete girer."[5] Yine Müslim'de, Sa'd b. Ebi Vakkas'ın Rasulullah (savadan naklettiği şu buy­ruğu da yer almaktadır: "Her kim, müezzinin ezanını işittiğinde: "Allah'tan başka ilah olmadığına, bîr ve-tek olduğuna, ortağı bulunmadığına, Muham-med'in O'nun kulu ve Eusutü olduğuna şahidltk ederim, Rabb olarak Al­lah'tan, Rasul olarak Mulıammed'den, Din olarak da îslamdan razı.oldum" diyecek olsa, geçmiş (küçük.) günahları ona bağışlanır." [6]  

10- Ezanın ve Müezzinin Fazileti:

Ezan ve müezzinin Fa^ilejtine gelince, bu hususta da sahih bir takım riva­yetler gelmiş bulunmaktadır: Bunlardan birisini Müslim; Ebu Hureyre'den ri­vayet etmiştir, Buna göre Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur: "Namaz için ezan okunduğunda, Şeytan, ezan sesini işitmeyeceği yere varıncaya kadar ses­li yellenerek arkasını döner kaçar."[7]

Önceden de geçtiği üzere ezanın İslamın şiarı ve imanın alâmeti olması fa­ziletini anlamak için yeterlidir.

Müezzinin faziletine gelince, Müslim, Muaviye'den şöyle dediğini rivayet etmektedir: Ben, Rasulullah (savj'ı şöyle buyururken dinledim: "Müezzinler, kıyamet gününde boylan en uzun olacak kimselerdir." [8]

İşte bu, o günün dehşetlerinden güvenlik altında olmaya bir işarettir, Çünkü araplar, boyuncun) uzunluğunu, kavmin şereflileri ve efendileri hak­kında kinaye yoluyla kullanmışlardır. Nitekim, şairlerinden birisi şöyle de­miştir:

"Onlar, öyle kimselerdir ki, boyunları da uzundur, kulak yumuşaklarına  varan saçları da."

Muvatta'da da Ebu Said el-Hudrî'den, Rasuhillah (sav.Vı şöyle buyururken dinlediği kaydedilmektedir: "Müezzinin sesinin ulaştığı yere kadar olan böl­gede, cin olsun, insan olsun, başka herhangi bir şey olsun onun sesini işi­ten her şey, mutlaka Kıyamet gününde onun lehine şahitlik edecektir."[9]

İbn Mace'nin Sünen'inde de İbn Abbas'tan şöyle dediği kaydedilmektedir: Rasulullah (sav) buyurdu ki: "Her kim yedi yıl süreyle ecrini Allah'tan uma­rak ezan okursa, ona cehennemden kurtuluş beratı yazılır." [10]

Yine İbn Mace'de İbn Ömer'den, Rasulullah {savftn şöyle buyurduğu nak­ledilmektedir: "Kim oniki yıl süreyle ezan okuyacak olursa, cennet ona va-cib olur. Ve her gün okuduğu ezanlara mukabil, ona altmış hasene ve her bir kamet karşılığında da otuz hasene yazılır." [11]

Ebu Hatim der ki: Bu hadisin senedi münkerdîr ama hadisin kendisi sa­hihtir.

Osman b. Ebi'l-Âs'dan da şöyle dediği nakledilmektedir: Peygamber (sav)'m bana son ahdi, e2anına karşılık ücret alacak bir müezzin edinmemem şeklinde idi. Bu hadis de sabit bir hadistir. [12] 

11- Ezan Karşılığında Ücret Almak:

Ezan karşılığında ücret almanın hükmü hususunda fukahanın farklı görüş­leri vardır. el-Kasım b. Abdurrahman ve rey sahipleri, bunu mekruh gördük­leri halde, Malik buna müsaade etmiş ve bunda mahzur yoktur, demiştir.

el-Evzaî de der ki: Bu, mekruhtur. Ancak, buna karşılık beytülmalden ma­işetine yetecek kadarını almakta d%bir mahzur yoktur.

Şafiî de der ki: Müezzine, ancak; Peygamber (sav)'ın ganimetteki payı olan beştebirin beştebirinden verilir.

İbnüff-Münzir der ki: EzaffVkarşılığında ücret almak caiz değildir. İlim adamlarınız, Ebu Mahzûre'nin hadisin delil göstererek ücret almanın lehine delil göstermişi erse de bu delillendirrne su götürür. Bu hadisi, Nesaî, İbn Ma-ce ve başkaları rivayet etmiştir.

Ebu Mahzûre der ki: Bir gurupla birlikte yola çıkmıştık. Yolun bir bölümün­de iken Rasululah (sav)'ın müezzini, Rasulullah'ın yakınında namaz için ezan okudu. Biz de ondan uzaklarda yüzçevirmiş olduğumuz halde müez­zinin sesini işittik. Onunla alay etmek üzere yüksele sesle onu taklid etme­ye başladık.

Rasulullah (sav) bunu işitti. Bize , bazı kimseleri elçi gönderdi. Onlar bi­zi götürüp Peygamberin önüne oturttular. Şöyle buyurdu:

"Sesinin yükseldiğini işittiğim kişi hanginizdi?" Beraberimdekilerin hepsi beni işaret ettiler. Doğru da söylediler. Bunun üzerine o da hepsini sahver-di, beni alıkoydu ve bana:

Kalk ve ezan oku" dedi. Ben de kalktım. Fakat o sırada Rasulullah (sav)'ın bana verdiği emirden ve onun bana emrettiği şeyden daha fazla hiçbir şey­den tiksinmiyordum, Rasulullah (sav)'ın önünde, ayakta durdum. RasuluHah bizzat ezanı bana telkin ederek şöyle dedi:

"De ki: AHahûekber, Allahuekber, Allahuekber, Allahuekber, Eşhedü eti­ne Muhammederra sulu İlah, Eşhedü enne MuhammedenresuluUah. Sonra bana dedi ki: "Sesini yükselt ve uzat: Eşhedü enlailahe illallah, eşhedü ell-lailahe illallah. Eşhedü enne Muhammederresulullah, eşhedü enne Muharnmederresulullah. Hayyaalesselah, hayyealesselah.Hayyealelfelah, hayyealel-felah. Allahuekber, Allahuekber. La İlahe illallah. Sonra ezan okumayı biti­rince beni çağırdı. Bana içinde bir miktar gümüş bulunan ağzı bağlı bir ke­se verdi. Sonra elini Ebu Mahzûre'nin alnı ürerine koydu. Daha sonra elini yüzünün üzerinde gezdirdi, sonra göğüslerinde gezdirdi. Sonra da kara ci­ğerinin bulunduğu yerin üzerinde bıraktı. Nihayet Rasulullah (sav)'ın eli, Ebu Mahzûre'nin göbeğine kadar vardı, sonra Rasulullah (sav) "Allah sana bere­ketler ihsan etsin, üzerine bereket yağdırsın" diye buyurdu Ben, Ey Allah'ın rasulü, Mekke'de ezan okumak için bana emret dedim, o da: "Sana böyle yap­manı emir veriyorum" diye buyurdu. İçimde Rasulullah (sav)'ın emri üzeri­ne onunla birlikte namaz İçin ezan okudum. Hadisin bu rivayeti İbn Mace'nin lafzıdır.[13]

12.  Namazla Alay, Akıllıların Yapacağı Bir îş Değildir:

Yüce Allah'ın: "Bu onların akılları ermeyen bir topluluk olmalarından­dır" buyruğunun anlamı şudur; Yani onlar, kendilerini çirkin işlerden alıko­yacak aklı bulunmayan kimseler ayarındadırlar. Rivayet olunduğuna göre, hı-risüyanlardan bir kişi, Medine'de müezzinin: "Şehadet ederim ki, Muhammed Allah'ın Rasulüdür" dediğini işittiğinde, yalan söyleyen ateşte yansın dermiş. Kendisi uykuda iken bir kıvılcım evine düşmüş, evini yakmış ve evi ile bir­likte o kâfiri de yakmıştı. Böylelikle bu, diğer insanlara ibret olmuştu.[14]

"Bela, kişinin taşıdığı mantığı ile alakalıdır" denilmiştir. Peygamber (sav) ile birlikte, hakkı anlayacakları vakte kadar kendilerine mühlet verilirdi. Fakat bundan sonra ise ertelenmezlerdi. Bunu İbnü'l-Arabî zikretmiştir. [15]

59. De ki: "Ey kitab ehil, sizin bizi ayıplamanız (veya: Bizden hoş­lanmamanız) Allah'a, btee indirilene, daha önce indirilenlere iman etmemizden ve şüphesiz çoğunuzun fasıklar olmanızdan başka bir sebebi var mı?"

60. De ki: "Allah nezdlnde bundan daha kötü bir cezanın (kimlere) olduğunu size haber vereyim mi? Allah'ın kendilerine lanet ettiği» üzerlerine gazab ettiği ve onlardan bir kısmını maymun ve domuz suretine soktuğu kişiler ve tâğûta tapanlardır. İşte bun­lar, yerleri daha fena ve doğru yoldan daha çok sapmış olan kim­selerdir."

Yüce Allah'ın: De ki: Ey kitab ehli, sizin bizi ayıplamanız..." buyruğu  nüzul sebebi ile ilgili olarak İbn Abbas (r.a) şöyle demiştir; Aralannda Ebû Yasir b. Alıtab ile, Rafı' b, Ebî Rafi'nin de bulunduğu yahudilerden bir topluluk, Peygamber (sav)'ın yanına gelerek, ona, peygamberlerden kime iman etliğine dair soru sordular. O da şöyle buyurdu: "Biz, Allah'a, bize indirilene, İbrahim'e ismail'e... indirilenlere" buyruğundan itibaren, "biz ona testim olmuşlarız" (el-Bakara, 2/136) buyruğunu okudu. Fakat İsa (as) anılınca, onun peygamberliğini inkâr ederek şöyle dediler: Allah'a yemin ed­eriz, biz dünyada da âhirette de nasibi sizden daha az din mensubu kimseler olduğunu bilmiyoruz. Dininizden daha kötü bir din de bilmiyoruz. Bunun üz­erine bu âyet-i kerimeyle bir sonraki âyet-i kerime nazil oldu. [16]

Bu ise, onların daha önce geçen âyet-İ kerimede ezanı inkâr etmelerini ifade eden buyruklarla da ilişkilidir. Çünkü ezan, bir taraftan Allah'ın tevhidine dair şahidliği, diğer taraftan Muhammed (sav)'ın peygamberliğine şahidliği ihtiva etmektedir. Çelişki içerisinde olan ise, Allah'ın peygamberleri arasın­da ayırım gözetenlerin dinleridir. Yoksa, bütün-peygamberlere iman eden­lerin dini değildir.

 mı? edatındaki "lam" harfinin  Ayıplamanız, hoşlanmamanız kelimesinin başındaki "te" harfi (mahreç) ile yakınlıkları dolayısıyla idğam edilmeleri caizdir. Bunun anlamı, bize karşı öfke duymanız, gazaplanmamz demektir. Hoşlanmamanız anlamına geldiği söylendiği gibi, tepki göstermeniz anlamına geldiği de söylenmiştir, anlamlar biribirlerine yakındır.

Bu fiilin mazi ve muzari şekilleri;  sekilerinde kullanıl­makla birlikte, birinci şekil (yani, aynu'l fiilin mazide üstün, muzaride esreli gelmesi) daha çok kullanılır. Abdullah b. Kays er-Rukayya der ki:

*Ümeyye oğullarından hoşl anmayı şiarının tek sebebi Onların, öfkelendikleri vakit tahammül göstermeleridir."

Kur"an-ı Kerimde de: "Onlar... onlardan... intikam almadılar" (el-Burûc, 85/8) buyruğunda bu şekilde kullanılmıştır. Kişiye sitemde bulunulduğunda: şeklinde "kaT harfi esreli olarak kullanılır. îse, onun ism-i failidir. el-Kisaî der ki "Kaf harfinin esreli kullanılışı bir ağızdır. Aynı şekil­de birşeyden hoşlanmamayı ifade etmek üzere mazi için: diyerek "kaf harfi üstün kullanıldığı gibi, esreli olarak da kullanılır. İntikam da buradan gelmekte olup, cezalandırmak anlamındadır. İsmi Nikmet şekünde gelir. Çoğulu da: şeklindedir. İstendiği takdirde, "kaf harfi sakin kılınıp harekesi "nün" harfine nakledilebilir. O takdirde nikmet, tekil için, nikam da çoğul için kullanılır.

Allah'a... iman etmemizden başka bir sebebi" ise. "ayıp­lamanız" ile nasb mahailindedir. Yani siz, bizim ancak Allah'a iman edişimizi ayıplıyorsunuz. Halbuki bizim hak Ü2ere olduğumuzu da bilmektesiniz

"Ve şüphesiz çoğunuzun fâsıklar olmanızdan" yani, imam terketmek suretiyle doğru yoldan çıkmanızdan, Allah'ın emrine uyma çerçevesinin dışına çıkmanızdan,,. başka bir sebebi mi var?

Denildiğine göre bu, birisinin diğerine söylediği şu söz kabiÜndendir: Sen, beni ancak, ben afif bir kimse, sen ise tacir bir kimse olduğun için ayıplı­yorsun. Şöyle de denilmiştir: Yani sizler, çoğunuz fâsık olduğunuzdan dola­yı, bizim bu durumumuzu ayıplamaktasınız.

Yüce Allah'ın: "De ki: Allah nezdinde bundan daha kötü bir cezanın (kim­lere) olduğunu haber vereyim mi?" buyruğu ise Sizin, bizi ayıplamanızdan daha kötüsünü size bildireyim mi demektir. Şöyle de açıklanmıştır: Bizim için istediğiniz hoş olmayan şeylerden daha kötüsünü bildireyim mi? Bu ise on­ların: Sizin dininizden daha kötü bir din bilmiyoruz, şeklindeki sözlerine bir cevaptır

"Ceza'nın (ceza bakımından) ise, beyan (temyiz) olmak üzere nasb edilmiştir. Bu kelime, asıl itibariyle veznindedir. "Vav" harfinin harekesi (peltek) "se harfine verilince, "vav" harfi sakin kaldı. Ondan son­raki "vav" da sakin olduğundan dolayı, bu "vav"lardan birisi hazfedildi. Mas­tar anlamı ile; kelimeleri de bu kabildendir. Şairin şu beyitln-de olduğu gibi:

"Ve ben, komşum beni zor ve korkulacak bir şeye çağırdığı vakit Elbiselerimi etekler uyluğumun ortasına varıncaya kadar toplardım.

Bu kelimenin vezninde ve kelimeleri ile aynı kalıpta ol­duğu da söylenmiştir.

Allah'ın kendilerine lanet ettiği" buyruğunda, Ken­dileri" ref mahailindedir. Nitekim yüce Allah, bir başka yerde: "Bundan da­ha kötüsünü size haber vereyim mi? (O) ateştir" (el-Hac, 22/72) diye buyur­muştur. Burada ifadenin takdiri de şöyledir: ÎŞte o, Allah'ın lanetlediği kimsenin uğradığı lanettir" Bununla birlikte şu anlamda, nasb mahallinde olması da mümkündür: De ki: Ben size bundan daha kötüsünü haber vereyim mi? Allah'ın kendilerine lanet ettiği...

"KÖtü"den bedel olmak üzere cer mahallinde olması da mümkündür ve ifadenin takdiri şöyle olur: Ben size Allah'ın kime lanet ettiğini haber verev­im mi? Burada kastedilenler de yahudilerdir.

Tâğûta dair açıklamalar ise daha önceden (el-Bakarat 2/25Ğ. âyetin tefsirh de) geçmiş bulunmaktadır.

Yani, ve Allah'ın aralarından tâğûta ibadet eden kimseler kıldığı kim selerdir.. el-Ferrâ'ya göre burada, ^kimseler" anlamı verilen İsm-i mev-sulü hazf edilmiştir. Basraklar ise İsm-i mevsulün hazf edilmesi caiz değildir, o bakımdan anlam şöyle olur, demektedirler: 'Allah'ın kendilerine lanet et­tiği, kişiler ve tâğûta tapanlardır."

İbn Vessâb ve en-Nehaî;  Size haber vereyim" buyruğunu "nun" har­fini sakin olarak,  diye okumuşlardır. "Tâğûta tapanlar" buy­ruğunu ise Hamza, "be" harfini ötreli olarak "tâğût* kelimesinin sonundaki "te" harfini de esreli olarak okuvupv (ibadet kelimesini) "feul" vezninde mübalağa ve çokluk ifade eden bir kip halinde okumuştur. Çokça uyanık davrandı, çok iyi anladı, çok iyi sakındı kelimelerinde olduğu gibi. Bu kip ise, asıl itibari ile sıfattır.

Nabiğa'nın şu beyiti de bu kabildendir:

"Vecra denilen yerin siyah beyaz ayaklı ve oldukça keskin eşsiz kılıcı andıran kılıç gibi zayıf vahşi hayvanlarını.

Görüldüğü gibi şair, bu beyitin son kelimesinin "re" harfini de ötreli kullanmıştır.

"Çokça ibadet edenler" anlamına gelen kelime;  soktuğu anlamında­ki kelimeyle nasb olmuştur. Yani, Onlardan tağuta çokça ibadet eden kimseler kılmıştır; anlamındadır. Diğer taraftan, kelimesini  kelimesine izafe etmek suretiyle tağut kelimesini esreli okumuştur.

 ise yarattıt varetti anlamındadır. Buyruğun anlamı şöyle olur: Ve O, aralarından tâğûta ibadette aşırıya kaçan kimseler yaratmıştır. Diğerleri ise, bu iki kelimenin birinci kelimedeki "be" harfini Üstün, ikinci kelimenin sonundaki "te" harfini de üstün olarak okumuşlar ve tapma anlamına gelen kelimeyi mazi bir fiil olarak daha önce geçmiş mazi diğer fiillere (gazab et­ti ve lanet etti fillerine) atfetmiştir. Bu şekilde okuyanlara göre de buy-

ruğun anlamı şöyle olur: Allah'ın kendilerine lanet ettiği kimseler ile, tâğûta ibadet eden kimselerdir.

Ya da bu buyruk  ile mansub olabilir. Yani: Aralarından maymunlar, domuzlar ve tağuta ibadet edenler yaratmıştır Tapan kelimesindeki zamiri ise; Kişi, kimse kelimesinin lafzı­na -manasına değil- hamlederek tekit gelmiştir. Ubeyy ve İbn Mesud ise ma­naya hamlederek; Tâğûta tapan kimseler diye okumuşlardır.

İbn Abbas Tâğûta tapanlar, diye okumuştur. Bu  Abd (kul) kelimesinin çoğulu olabilir. Rehin, rehineler ile Ta­van, tavanlar kelimesi gibi. Yine bu kelimesinin çoğulu da olabilir. Nitekim  Örnek, örnekler denildiği gibi. Bunun;  kelimesinin çoğulu olması da mümkündür,  Bir ekmek, ekmekler gibi. in çoğulu da olabilir.  Sekiz yada dokuz yadında azı dişi çıkan deve, develer. Anlamı ise tâğûtun hizmetkârları demektir.

Yine îbn Abbas'dan;  şeklinde okuduğu da nakledilmiştir. Bu durumda bu kelimeyi "ibadet eden" anlamına gelen "âbid"in çoğulu kabul etmiştir.  Hazır bulunan, Hazır bulunanlar, gaib ve gaib-ler denildiği gibi.

Ebû Vâkid'den denildiğine göre Tâğûta İbadet edenler kipi, mübalağa içindir ve yine bu da "abid"in çoğuludur. işçiler, vuran vuranlar kelimelerinde olduğu gibi. Mahbub'un naklettiğine göre Basralılar, yine "âbid" kelimesinin çoğulu olmak üzere Tâğûta tapanlar diye okumuşlardır. Ayrıca bunun kul anlamına gelen "abd" kelimesiniir çoğulu olması da mümkündür. Ebu Cafer er-Rüâsî ise, meçhul kip şeklinde diye okumuştur. İfadenin takdiri de şöyle olur: Ve aralarında tâğûta ibadeE olunanlar... Amr el-Ukaylî ile İbn Bureyde ise tekil olarak şeklinde tâğûta tapan, diye okumuştur ki, bu çoğul an­lamını da vermektedir. Yine İbn Mes'ud bunu, diye okuduğu ri­vayet edildiği gibi, hem ondan, hem de Ubeyy'den  şeklinde çoğul ve müennes olarak da okumuştur. Yüce Allah'ın: "Bedevi araplar de-dilerki..." (el-Hucurat, 49/14) buyruğunda olduğu gibi. Ubeyy b, Umeyr ise, şeklinde okumuştur. Bu da Köpek ve köpekler şek­lini hatırlatmaktadır. Böylelikle bu iki kelime oniki ayn şekilde okunmuş ol­maktadır.

Yüce Allah'ın: "İşte bunlar, yerleri daha fena... olan kimselerdir" buy­ruğuna gelince; çünkü onların yeri cehennemdir. Mü'minlerin ise kalacakları yerlerde bir kötülük yoktur.

ez-Zeccâc der ki: İşte onlar, sizin söylediğinize göre bile yerleri en kötü olanlardır, demektir. en-Nehhâs da şöyle demektedir: Bu hususta yapılan en güzel açıklamalardan birisi de şudur: İşte Allah'ın kendilerine lanet ettiği o kimseler, âhiretteki yerleri itibariyle sizin dünyadaki yerinizden -yakanıza yapışan kötülükler dolayısıyla- daha kötüdür.

Şöyle de açıklanmıştır: Allah'ın kendilerine lanet ettiği o kimseler, yer itibariyle sizi ayıplayanlardan daha kötüdürler. Yine şöyle açıklanmıştır; İş­te sizi ayıplayan o kimselerin yerleri, Allah'ın kendilerine lanet ettiği kim­selerin yerlerinden daha da kötüdür.

Bu âyet-i kerime nazil olunca, müslümanlar onlara: Ey maymun ve domuzların kardeşleri diye hitab ettiler, onlar da içyüzleri ortaya çıkıp rezil olduklarından dolayı başlarını önlerine eğdiler. Şair de onlar hakkında şöy­le demektedir:

Allah'ın laneti yahudiler üzerinedir

Çünkü yahudiler maymunların kardeşleridir." [17]

61. Sâze geldikleri zaman "îman ettik" derler. Halbuki onlar, küfürle girdiler yine küfürle çıkmışlardır. Allah gizlediklerini çok iyi  bilendir.

62. Onlardan pek çok kimsenin günah işlemekte, düşmanlık yap­makta ve haram yemekte birbirleriyle yatıştıklarını görürsün. Yaptıkları şey ne kadar da kötüdürî

63. Onları günah sol söylemekten ve haram yemekten rabbaniler ve hahamlar alıkoysaİar ya... Yaptıkları şey ne kadar kötü bir İş­tir!

Yüce Allah'ın: "Size geldikleri zaman İman ettik derler.4 Âyetinde belir­tilen bu husus, münafıkların bir niteliğidir. Yani onlar, işittikleri hiçbir şey­den yararlanamazlar. Aksine, kâfir girdiler, kâfir olarak çıkıp gittiler.

"Allah, gizlediklerini çok iyi bilendir. Onların gizledikleri nifaklarını kas­tetmektedir.

Şöyle de denilmiştir: Burada kastedilenler, "Medine'ye girdiğiniz vakit, günün erken saatlerinde iman edenlere indirilen şeylere iman ediniz. Ev­lerinize döndüğünüz günün son vakitlerinde de onu inkâr ediniz, diyen, yahudîlerdir. Bunlarla kastedilenlerin yahudiler olduklarına delâlet eden ise, daha önce onların sözkonusu edilmeleri ve ileride de onlardan söz edileceğidir.

Yüce Allah'ın: "Onlardan pek çok kimsenin" buyruğunda kastedilenler, yahudilerdir. ''Günah İşlemekte, düşmanlık yapmakta yani, mu si ye t ve zulümde "ve haram yemekte birbirleriyle yarıştıklarını görürsün. Yaptık­ları şey ne kadar da kötü."

Yüce Allah'ın: "Onları», rabbaniler ve hahamlar alıkoymalar ya" buyruğu,

alıkoymak değiller miydi? demektir. Neden alıkoymadılar? demektir. "Onları alıkoymalarından kasıt ise, bu işten onları vazgeçirmeleridir

uRabbanUer"den kasıt, hıristjyan alimleri, "hahamlar (el- Ah barodan ka­sıt ise yahudi alimleridir. Hepsi ile de yalıudi alimleri kastedilmektedir, di­yenler de vardır. Çünkü bu âyetler yahudiler hakkındadır.

Daha sonra yüce Allah, bu alimleri onlara bu işleri yasaklamayı terk et­meleri dolayısıyla azarlamakta ve şöyle buyurmaktadır; "Yaptıkları şey ne kadar kötü bir iştir!" Nitekim, "yaptıkları şey ne kadar da kötü" buyruğu ile günah işlemekte yarışanları da azarlamıştır.

Âyet-i kerime münkeri yasaklamayı terk eden kimsenin, tıpkı münkeri işleyen kimse gibi olduğuna delalet etmektedir. O halde âyeti kerime iyiliği emredip kötülükten sakındırmayt terketmek hususunda ilim adamlarına bir azar ihtiva etmektedir. Bu anlamdaki açıklamalar, daha önceden el-Bakara sûresi {.2/44. âyetin tefsiri.) ile Âl-i İmran sûresi (3/21-22. âyetin tefsirleri)'nde geçmiş bulunmaktadır. Süfyan b. Uyeyne rivayetle der ki: Bana Süfyan b. Said, Mis'ar'dan anlam, dedi ki: Bana ulaştığına göre, bir meleğe bir kasabayı ele geçirmesi emredilmiş, o da şöyle demiş: Rabbim, o kasabada filan âbid kişi vardır. Yüce Allah da ona: "Sen, ondan başla. Çünkü (gördüğü münkerden dolayı) Benim rızanı için yüzünde bir an olsun herhangi bir değişiklik olmamış bîr kimsedir."

Tîrmizî'nin Sahihinde de şöyle bir hadis vardır: "İnsanlar, zalimi görüp de onun elini zulümden çekmeyecek olurlarsa» aradan fazla zaman geçmeksizin

"Yüce Allah kendi katından onların hepsini bir ceza ile cezalandırır.[18]  İle­ride gelecektir, (63 âyetin) sonundaki: "Yaptıkları fiilinde geçen "sun" (62. âyetin) sonunda geçen iyaptıklarT kelimesinin maştan olan "amel" ile ay­nı anlamdadır. Şü kadar var ki, "sun' iyi bir şekilde yapılmayı gerektirir. Bir kılıç çok güzel ve kaliteli bir şekilde imal edilecek olursa, onun hakkında; tabiri kullanılır. [19]

64. Yahudiler: "Allah'ın eli bağlıdır" dediler. Söylediklerinden ötü­rü kendi elleri bağlandı ve onlara lanet edildi. Hayır, Allah'ın iki eli de açıktır. O, nasıl dilerse öyle infak eder. Andolsun ki, Rabbinden sana indirilen, onların çoğunun küfür ve tuğyanla­rını artıracaktır. Bununla beraber aralarında kıyamet gününe kadar sürecek kin ve düşmanlık bıraktık. Onlar ne zaman bir savaş ateşi yakmak isteseler, Allah onu söndürür. Yeryüzünde fesada koşarlar. Allah ise fesatçıları sevmez.

Yüce Allah'ın: "Yahudiler, Allah'ın eli bağlıdır, dediler" buyruğu ile il giti olarak İkrime şöyle der: Bu sözü Fînhâs b Âzûrâ -Allah'ın laneti üzeri ne oısun- ve arkadaşları söylemişti. Bunlar, varlıklı kimselerdi. Muhammet (sav)'ı inkâr edince, malları azaldı ve şöyle dediler: Şüphesiz Allah cimridir Ve Allah'ın eli bize birşeyler vermek noktasında kapalıdır (cimridir). Buna gö re âyet-i kerime yahudilerin bir kısmı hakkında hususidir. Şöyle de denilmiş tir: Bir topluluk bu sözü söyleyince, diğerleri de buna karşı çıkmayınca, hep birlikte bu sözü söylemiş gibi oldular.

el-Hasen der ki: Buyruğun anlamı şudur: Allah azab için bize etini uzatmaz. Yine şöyle denilmiştir: Peygamber (sav)'ın fakir ve malı az olduğunu diğer taraftan yüce Allah'ın: "Allah'a güzel bir ödünç verecek olan kimdir" (el-Bakara, 2/245) buyruğunu da işitip, Peygamber (sav)'ın da diyetler hu­susunda kendilerinden yardım istediğini görünce: Muhakkak Muhammed'in ilahı fakirdir, dediler. Cimridir, dedikleri de olmuştur. İşte onların: "Allah'ın eli bağlıdır" şeklindeki sözlerinin anlamı budur. Bu ifade; "Elini boynuna bağlanmış kılma." (el-İsra, 17/29) buyruğunda olduğu gibi temsili bir ifade­dir. Cimri olan kimseye temsilî ifade kabilinden olmak üzere: Parmak uçları içe doğru çekik, avucu yumuk, kapalı, parmakları yumuk, eli bağh" gibi tabirler kullanılır.

Şair de der ki:

"Yezid orada olduğu sırada Horasan öyle bir yerdi ki

Onun her türlü hayır kapıları sonuna kadar açıktı.

Ondan sonra oraya onun yerine parmakları içe dûğru yumuk birisi geçti

Sanki yüzüne sirke serpilmiş gibi"

Arap dilinde el anlamına gelen "yed", yüce Allah'ın şu buyruğunda oldu­ğu gibi bilinen organ hakkında kullanılır: "Eline bir demet ot al" (Sa'ad, 38/41) Ancak, bu anlamın Allah için düşünülmesi imkânsızdır.

Aynı kelime, nimet anlamında da kullanılır, Araplar: Fi­lanın nezdinde benim nice elim vardır" derler. Benim kendisine bol bol ih­san ettiğim nice nimet vardır, demektir.

Yine el, kuvvet anlamında da kullanılır. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ve kuvvet sahibi kulumuz Davud'u yâdet. (Sâ'd, 38/17) Görüldüğü gibi burada elt kuvvet anlamındadır Malik olmak ve kudret ma­nasına da kullanılır. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Muhakkak lü­tuf Allah'ın elindedir, onu dilediğine verir." (Âl-i İmran, 3/73) Yine bu ke­lime, sıla (zâid zamir) anlamında da kullanılır.

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır:" Bizim, onlar için ken­di ellerimizle... yaptıklarımızdan." (yasın, 36/71) Yani, bizzat bizim yaptık­larımızdan anlamındadır. Bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Veya nikâh akdi elinde bulunan kimse bağışlamış olsun." Cel-Bakara, 2/237) Yani, ni­kâh akdini yapmak hakkı kendisinin olan demektir. Bu kelime, desteklemek ve yardım etmek manasına da kullanılır.

Hz. Peygamberin: "Hakim hükmünü verinceye, Kasim (paylaştırıcı) da paylaştırmasını bitirinceye kadar Allah'ın eli onlarla birliktedir" hadisi de bu kabildendir.[20]

Bu kelimenin kendisinden haber verilen zatın şerefine işaret etmek, onun şanını yükseltmek için fiilin o kimseye izafe edilmesi için kullanıldığı da olur. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır:"Ey îblis, kendi ellerimle yarattığım şeye secdeden seni ne alıkoydu? (Sa'd, 38/75) O halde, burada elin organa hamledilmesi mümkün değildir Çünkü, şanı yüce Allah bir ve tektir. O'nun için bölümleme mümkün değildir. Yine buradaki anlamın güç, mülkiyet, nimet ve sıla olarak anlaşılması da düşünü­lemez. Zira, o takdirde Allah'ın dostu Âdem île O'nun düşmanı İblis arasın­da bu nitelikler ortaklaşa sözkonusu olur ve sözü edilen şekilde onun İbli­se üstün kılındığı da -Ona bahşedilen özel hususun batıl oluşu sebebiyle- bu da batıl olur. O halde, geriye İblisin yaratılışı ile değil de, yalnızca Âdem'in şereflendirilmesi için yaratılması ile alakalı iki sıfata hamledilmesi ihtimalin­den başka bir şey kalmıyor. Bu iki sıfatın Hz, Âdem'in yaratılışı ile ilgisi ise kudretin makdüra (kudret sonucu var edilene) taalluk etmesi kabilindendir. Direkt bir taalluk ile doğrudan doğruya temas bakımından taalluk kabilin­den değildir. İşte, O şanı yüce ve Mübarek Rabbimizin "O, Tevrati kendi eliy­le yazdı, keramet yurdunu cennetlikler için bizzat kendi eliyle dikti" şeklin­de gelen rivayetler ile, benzer diğer buyruklar da bu şekildedir, her bir sı-fatm kendi muktezâsına taalluku kabilindendir.

Yüce Allah'ın: "Söylediklerinden ötürü kendi elle­ri bağlandı" buyruğunda "yâ" lıarfı üzerinde görülmesi gereken ötre, "ya" üze­rinde ağır geldiğinden hazf edilmiştir. Anlamı, ahrette bağlanacaktır, şeklin­dedir. Bunun kendilerine beddua olması da mümkündür. Aynı şekilde "söy-lediklerinden ötürü... onlara lanet edildi" buyruğu da böyledir. Maksat, bi­ze su buyruklarında olduğu gibi bunu öğretmektir: "Andolsunt inşaatlah el­bette Mescid-iHaram'agireceksiniz." (el-Feth, 48/27) Yüce Allah burada, gö­rüldüğü gibi istisna yapmayı, (yani, gelecekte yapılacak şeyleri inşa ali ab kay­dına bağlamayı) öğretmektedir. Nitekim "Ebu Leheb'in iki eli kurusun." (el-Mesed, 111/1) buyruğunda da bize, Ebu Lehebe beddua etmemizi öğret­miştir:

Şöyle de denilmiştir: Maksat, onların insanların en cimrileri olduklarını an­latmaktır. Adi ve hakir olmayan hiçbir yahudi göremezsiniz. Bu görüşe gö­re "vav" harfi hazf edilmiştir. Yani onlar: "Allah'ın eli bağlıdır, dediler. Halbuki asıl onların elleri bağlanmıştır." "Lanet etmek" ise uzaklaştırmak demektir, buna dair açıklamalar daha önceden yapılmıştı.

Yüce Allah'ın: "Hayır Allah'ın iki eli de açıktır1 buyruğu mübteda ve haberdir Hayır, O'nun nimeti yaygın ve açıktır, demektir. Burada "el" nimet an­lamındadır.

Kimisi de şöyle demiştir: Yüce Allah'ın: "Hayır, Allah'ın İki eli de açıktır" buyruğu dolayısıyla bu yanlıştır. Zira yüce Allah'ın nimetleri sayılamayacak ka­dar çoktur. Nasıl olur da O'nun yalnızca yaygın iki nimetinden söz edilebilir.

Buna şöyle cevap verilmiştir Bunun, cins için tesniye olup muayyen iki şeyi ifade eden tesniye olmaması da mümkündür. Bu da Hz, Peygamber'im "Münafık, iki sürü koyun arasında şaşkın kalmış kararsız koyun gibidir.[21] m buyruğuna benzer. Bu iki nimetin birisinin cinsi dünya nimeti, diğerinînki ise ahiret nimetidir. Bu iki nimetin de biri dünyanın zahir, diğerininki de; batın olmak üzere dünyanın nimetleri olduğu da söylenmiştir. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ve açık ve gizli nimetlerini üzerinize tamamladı." (Lukman, 31/20)

İbn Abbas da Peygamber (sav)'ın bü hususta şöyle dediğini rivayet etmek­tedir: "Zahir nimet, senin güzel hilkatindir. Batın nimet ise, senin için setre-dîp gizlediği kötü amelindir."[22]

Şöyle de denilmiştir: Allah'ın iki nimeti, bütün nimetlerin kendileri vası­tasıyla ve kendilerinden meydana geldiği yağmur ve bitki nimetleridir. Bu­rada sözü geçen nimet (el), mübalağa içindir, Nitekim Araplar,:Buyur seni dinliyorum derken, (kullandıkları bu tesniye lafızlanyla) yalnız­ca, bunu iki defa yapmayı kast etmiyorlar. Bazân kişi, bu iş benim elimden gelmez diyerek, gücüm buna yetmez de demek istemektedir.

es-Süddî der ki: Yüce Allah'ın: "İki eli" buyruğunun anlamı, sevap ve ce­za vermeye dair güçleridir. Ve yahudilerin: O'nun eli kendilerine azap etmek­ten yana çekilmiştir kendilerine azap etmeyecektir. Şeklindeki sözlerinin tam zıddı nadir.

Müslim'in Sahilı'inde Ebu Hureyre'den Peygamber (savVın şöyle buyurdu­ğu rivayet edilmektedir: "Yüce Allah buyurdu ki: İnfak et, Ben de sana in-fak edeyim."[23] Yine Rasululİah (sav) şöyle buyurmuştur: "Allah'ın sağı dopdoludur. Hiçbir şey onu eksiltmez. Gece gündüz O, bol bol ihsan eder.

Gökleri ve yeri yarattığı günden itibaren infak ettiğini bir düşünün. Bütün bun­lar, O'nun sağında bulunanları eksiltmemiştir. (Yine Hz. Peygamber) buyur­du ki: Arşı su üstündedir. Diğer elinde ise, kabz (ölüm) vardır. O, yükseltir ve alçaltır."[24]

Bu hadisin bir benzeri de şanı yüce Allah'ın: "Allah kabzeder (daraltır) ve genişletir" (ei-Bakara, 2/245) buyruğudur.

Bu (tefsirini yaptığımız) âyete gelince, İbn Mes'üd'un kıraatinde; şeklindedir ki, bunu el-Ahfeş nakletmiştir. el-Ahfeş der ki:  tabiri kullanılır. Yani, Onun eli açık ve serbesttir demektir.

"O, nasıl dilerse öyle İnfak eder." Dilediği gibi nzık verir. Bu âyet-i ke­rimede "eKîn kudret anlamına gelmesi de mümkündür. Yani, O'nun kudre­ti kapsamlıdır. Dilerse genişletir, dilerse kısar.

"Andolsun ki, Rabbinden sana indirilen" yani, Rabbinden sana indirile­ne andolsun ki bu, "onların çoğunun küfür ve tuğyanlarını arttıracaktır." Yani, Kur'ao-ı kerimden bir bölüm nazil oldu mu, onlar da bunu inkâr ede­rek küfürleri daha bir artar.

"Bununla beraber aralarında... kin ve düşmanlık bıraktık." Mücahid der ki: Yani, yahudilerle hıristiy anların arasında. Zira, bundan önce şöyle buyu-rulmuştu: "Yahudileri ue kıristiyanları veli edinmeyiniz." (Maide, 5/54)

Şöylİe de denilmiştir: Biz, yahurîi taifeleri arasında kin ve düşmanlığı bı­raktık, demektir. Nitekim, yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Sen onları bir arada sanırsın. Halbuki kalpleri darmadağınıktır." (el-Haşr, 59/14) O bakımdan onlar, ittifak lıalinde değil, birbirine buğzeden kim­selerdir. Diğer taraftan, Allah'ın bütün yarattıkları arasında insanların en çok buğz ettikleri kimseler onlardır.

"Onlar" yahudileri kastetmektedir, "ne zaman bir savaş ateşi yakmak is­teseler yani, ne zaman bu iş için güçlerini bir araya getirip hazırlıklarını yap­salar, Allah onların topluluklarını darmadağınık etmiştir.

Şöyle de denilmiştir: Yahudiler, fesat çıkartıp, Allah'ın Kitabı olan Tevra-ta muhalefet edince, Allah da üzerlerine Buht Nassar'ı gönderdi. Sonra bir daha. fesat çıkardılar. Bu sefer üzerlerine Romalı Petrus'u gönderdi. Bir da­ha fesat çıkartmaları üzerine, üzerlerine ateşperestleri gönderdi. Sonra yine fesat çıkartınca, Allah da üzerlerine müslümanları gönderdi. Böylelikle ne za­man işleri yoluna koyulacak olduysa, Allah da onları darmadağın etti.

Buna göre ne zaman bir ateş yaksalar ne zaman bir kötülüğü körüklemek isteseler ve Peygamber (sav)'a kargı savaşmak üzere karar verseler, demek­tir. "Allah onu söndürür." Onları kahreder ve bu kararlarını zayıflatıp güç-süzleştirir. Burada "ateş" istiare yoluyla kullanılmıştır. Katade der ki; Her se­ferinde Allah onları zelit etmiştir. Yüce Allah, Peygamber (sav)'ı gönderdi­ğinde, onlar mecusüerin elleri altında idiler.

Daha sonra yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Yeryüzünde fesada koşar­lar" İslamı iptal etmeye çalışırlar. Bu ise, fesadın en büyüğüdür. Doğrusu­nu en iyi bilen Allahtır.

Şöyle de açıklanmıştır: Burada ateşten kasıt, kızgınlık ateşidir. Yani onlar, kendi nefislerinde ne zaman kızgınlık ateşini yakıp körükleseler, bedenleriy­le ve içten verdikleri kararlarıyla da bu kızgınlık ateşini daha bir alevlendir­mek İçin bir araya gelip toplanmışlarsa, zayıf ve güçsüz düşecekleri vakte ka­dar, Allah bu ateşi söndürmüştür. Bunu da -yüce Allah Peygamber (sav): in önünde kendisine gönderdiği yardım olmak üzere'kalplerine saldığı, yerleş­tirdiği korku ile gerçekleştirmiştir. [25]

65. Eğer Kitab ehli iman edip de sakınsâLardt, elbette Biz de onların günahlarını bağışlar ve onları Naîm cennetlerine koyardık.

66. Ve eğer onlar, Tevrat'ı, İncil'i ve Rabbleri katından kendilerine İndirileni gereği gibi uygulasalardı, şüphesiz üstlerinden ve ayakları altından (rızıklanru) yerlerdi İçlerinden orta yolu tutan bir zümre varsa da, bir çoğunun yapmakta oldukları be pek kö­tüdür.

Şanı yüce Allah'ın: "Eğer Kitap ehli..." buyruğunda yer alan  edatı ref mahallindedir. Aynı şekilde -bir sonraki âyette gelecek olan: "Ve eğer onlar Tevratı... uygulasalardı" buyruğunda da böyledir.

"îman edip" tasdik edip, "sakınsalardı" yani, şirk ve günahlardan uzak dursalardı "Elbette Bîz de onlann...bağışlardık" buyruğunun baş tarafındaki "lam" harfi  eğer'in cevabıdır, m(ujs): Bağışlardık" örter­dik anlamındadır ki, buna dair açıklamalar önceden geçmiş bulunmaktadır.

Tevrat'ın ve İncil'in gereği gibi ayakta tutulmasından kasıt ise, onların muk-tezası gereğince amel etmek ve onlan tahrif etmemektir. Bu anlamdaki açıklamalar, el-Bakara Sûresi'nde (2/63-64. âyetlerin tefsirinde) yeteri kadar geçmiş bulunmaktadır.

"Rablerl katından kendilerine indirileni." Yani, Kur'an-ı Kerim'i. Kaste­dilenin peygamberlere verilen kitaplar olduğu da söylenmiştir

"Şüphesiz üstlerinden ve ayakları altından yerlerdi" İbn Abbas ve baş­kaları der ki: Bununla yağmur ve bitkiler kast edilmektedir. Bu da onlann kıt­lık ve kuraklık içerisinde bulunduklarına delalet etmektedir.

Şöyle de açıklanmıştır: Anlamı şudur: O takdirde Biz, onlann nzıklannı ge­nişletir ve ardı arkasına nzıklannı yerlerdi. "Alt ve üstün" anılmasından ka­sıt ise, dünyada onlara ihsan edilecek nimetlerin çokluğunu ifade etmek için mübalağalı bir ifade kullanmaktır.

Şu buyruklar da bu âyeti andırmaktadır: "Kim Allah'tan korkarsa, ona bir kurtuluş yeri ihsan eder ve ona ummadığı bir yerden rızık verir" (et-Talak 65/2-3); "Ve eğer onlar o yol üzere dosdoğru gitseler, elbette Biz de onlara bol bol su içirirdik" (el-Cin, 72/16); "Eğer o ülkeler halkı iman edip de sakın­mış olsalardı, üzerlerine gökten ve yerden nice bereket kapıları açardık." (el-A'raf, 7/96) Böylelikle yüce Allah -bu âyetlerde de görüldüğü gibi- takva sa­hibi olmayı, nzık sebeplerinden birisi olarak değerlendirmiş ve şükreden kim­seye de üzerindeki nimetini daha da artıracağını vadederek: "Andolsun ki şük­rederseniz, elbette size artırırım1* (İbrahim, 14/7) diye buyurmuştur.

Daha sonra yüce Allah, onların aralarından orta yolu seçen kimseler olduk­larını haber vermektedir. Bunlar ise, Necaşî, Selman ve Abdullah b. Selam gi­bi aralarından İman eden mü'minlerdir. Bu gibi kimselert orta yolu seçerek, İsa ve Muhammed {ikisine de selam olsun) hakkında ancak onlara yakışan şeyleri söylediler.

Orta yolu seçenlerin iman etmedikleri halde (Peygamber ve mü'minlere) eziyet etmeyen, onlarla alay etmeyen kimseler oldukları da söylenmiştir.

Orta yolu seçmek (iktisad), amelde mu'tedil olmaktır. Ve bu kelime, kasd'dan gelmektedir ki, kasd da bir şeyi yapmak istemektir. Bu kelime, ay­nı anlamda olmak üzere harf-i cersiz mefule geçiş yaptığı gibi, "lam" ve "ila" harf-i cerleriyle de geçişi yapılır ve mana değişmez.

"Yapmakta oldukları ise pek kötüdür!" Onlar, ne kötü iş yaptılar! Pey­gamberleri yalanladılar ilahi kitapları tahrif ettiler ve haram yediler. [26]

67- Ey Peygamberi Rabbinden «ana indirileni tebliğ et. Eğer böyle yapmazsan, O'nun risâletinİ tebliğ etmemiş olursun. Allah, se­ni insanlardan koruyacaktır. Şüphesiz Allah, kâfirler topluluğu­na hidâyet vermez.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız: [27]

1- Rasutün Görevi Tebliğ Etmektir:

Yüce Allah'ın: "Ey peygamber, Rabblnden sana indirileni tebliğ et" buy­ruğunun tebliği açıkça yap demek olduğu söylenmiştir. Çünkü Hz. Peygam-ber> İslam'ın ilk dönemlerinde müşriklerin korkusu ile tebliğini gizliyordu. Da­ha sonra bu âyet-i kerimede tebliğini açıkça yapması emrolundu. Allah da onu insanlardan koruyacağını bildirdi. Ömer (r.a), müslüman olduğunu ilk ola­rak açığa vuran ve: "Gizlice Allah'a İbadet etmeyiz" diyen kimsedir. İşte yü­ce Allah'ın: aEy peygamber! Sana da, mü'minlerden sana uyanlara da Allah yeter" (el-Enfal, 8/64) âyeti de bu hususta nazil olmuştur.

Böylelikle âyet-İ kerime: Peygamber (sav) din ile ilgili herhangi bir husu­su takiye olmak üzere gizlemiştir, diyenlerin görüşlerinin reddolunduğuna, bu görüşlerin batıl olduğuna delalet etmektedir. Böyle diyenler, Râfizîlerdir.

Yine âyet-i kerime, Hz Peygamber'in herhangi bir kimseye din ile ilgili herhangi bir hususu gizlice bildirmemiş olduğuna da delalat etmektedir. Çün­kü, âyet sana indirilenlerin tamamını açıktan açığa tebliğ et demektir. Eğer böyle olmasaydı yüce Allajı'ın: wEğer böyle yapmazsan O'nun risaletinl teb­liğ etmemiş olursun" buyruğunun herhangi bir anlam ifade etmesi sözko-nusu olmazdı.

Şu açıklama da yapılmıştır: Esedoğullarından Cahş kızı Zeynep ile ilgili, Rabbinden sana indirileni tebliğ et. Bundan başka açıklamalar da yapılmış­tır. Ancak, doğru olan, âyetin umum ifade ettiği görüşüdür.

îbn Abbas der ki: Buyruğun anlamı şudur: Rabbinden sana indirilenlerin tümünü tebliğ et. Eğer ondan herhangi bir şey gizleyecek olursan, O'nun ri-sâleüni tebliğ etmemiş olursun. Bu, hem Peygamber (sav)'a, hem de onun ümmeti arasında ilim taşıyıcılarına Peygamberin şeriati ile İlgili hiçbir şeyi giz­lememelerine dair bir direktiftir. Yüce Allah, Peygamberinin kendisine bildirmiş olduğu vahiyden hiçbir şey gizlemeyeceğini bilmiştir.

Müslim'in Sahihinde de Mesruk yoluyla Hz. Aişe'den şöyle dediği kayde­dilmektedir: Her kim sana Muhammed (sav)'ın vahiyden herhangi bir şey giz­lediğini söyleyecek olursa, şunu bil ki o kimse yalan söylemiştir Yüce Allah ise: "Ey peygamber, RabbLnden sana indirileni tebliğ et. Eğer böyle yap­mazsan, O'nun risâletini tebliğ etmemiş olursun" diye buyurmaktadır.[28]

Allah; Muhammed Allah'ın kendisine vahyettiği şeyler arasından insanla­rın muhtaç oldukları birşeyi gizlemiştir, diyen Rafitlerin müstehakkını ver­sin. [29]

2- Hz, Peygamberdin Allah Tarafından Korunması:

Yüce Allah'ın: "Allah seni insanlardan koruyacaktor" buyruğu, Onun pey­gamberliğine bir delildir Çünkü Yüce Allah, Orrun masum olduğunu haber vermektedir. Yüce Allah tarafından masumiyeti teminat altına alınan -kimse­nin Allah'ın kendisine emretmiş olduklarından herhangi bir şeyi terketmiş ol­ması mümkün değildir.

Bu âyetin nüzul sebebine gelince, Peygamber (sav) bir ağaç altında konak­lamış iken, bedevi bir arap gelip Hz. Peygamberin kılıcını çekti ve Peygam­bere: Seni benden kim kurtarabilir? diye sordu.Hz. Peygamber Allah cevabı­nı verince, bedevi arabm korkudan eli titredi ve kılıç elinden düştü. Başını beyni dağılıncaya kadar ağaca vurdu. Bunu, el-Mehdevî nakletmektedir. Kadı lyad da bunu "eş-Şifa adlı kitabında zikrederek şöyle der: Bu olay, Sa-hih'te de rivayet edilmiş[30] ve sözü geçen kimsenin Gavres b. Haris olduğu, Peygamber (sav)'ın kendisini affetmesi üzerine kavmine dönüp: Ben size in­sanların en hayırlılarının yanından geliyorum, dediği de zikredilmiştir. Bu an­lamdaki açıklamalar da yine bu sûrede yüce Allah'ın: "Hani bir topluluk si­ze ellerini uzatmak istemişlerdi (el-Maide, 5/11) âyeti ile, yine en-Ni-sa sûresinde korku namazı (en-Nisa, 4/102. âyet, 11. başlıkta) sözkonusu edi­lirken yeterince açıklanmış bulunmaktadır.

Müslim'in Sahih'inde de Cabir b. Abdullah'tan şöyle dediği kaydedilmek­tedir.: Rasulullah (sav) ile birlikte Necid taraflarına tl< .£ru bir gaza yaptık. Ra-sulullah (sav) oldukça dikenli ve büyük bir ağaç türü olup, el-Idah diye bi­linen ağaçlardan pekçok ağacın bulunduğu bir vadide bize yetişti. Rasulul­lah (sav) bir ağacın altına indi ve o ağacın dallarından birisine kılıcını astı. İnsanlar da ağaçların gölgeleri altına sığınmak üzere vadinin değişik yerlerine dağıldılar. Rasulullah (sav) buyurdu ki: "Ben uyuyorken bir adam yanı­ma geldi, kılıcımı aldı. Ot tepemde duruyorken uyandım. Bir de baktım ki kılıcım elinde kınından sıyrılmış olarak duruyor. Bana: Seni benden kira ko­ruyabilir? dedi. Ben de Allah, dedim. İkinci bir defa seni benden kim koru­yabilir? dedi, ben yine: Allah dedim. Bu sefer, kılıcı tutup kınına soktu. İşte o adam su oturan kişidir, dedi," Daha sonra Rasulullah (sav) ona herhangi bir şey demedi.[31]

İbn Abbas da şöyle demektedir: Peygamber (sav) buyurdu ki: "Allah ba­na risaletini gönderince, ben bunu yerine getirememekten korktum. İnsan­lar arasında beni yalanlayacakların da bulunacağını bildim. Allah da bu âyet-i kerimeyi indirdi."[32]

Ebu Talib, her gün Rasulullah (sav) ile birlikte onu korumak üzere Haşim oğullarından bazı kimseler gönderirdi. Nihayet: "Allah seni insanlardan ko­ruyacaktır" buyruğu nazil olunca, Peygamber (sav) şöyle buyurdu: "Amca­cığım, Allah beni cinlerden de insanlardan da korumuş bulunuyor. O bakım­dan, beni koruyacak kimselere ihtiyacım yok."[33]

Derim ki: Bu rivayetler bütün bunların Mekke'de cereyan etmiş olmasını, âyet-i kerimenin de Mekke'de inmiş olmasını gerektirmektedir. Oysa durum böyle değildir. Çünkü bu sûrenin icma ile Medine'de indiğine dair açıklama­lar da önceden geçmiş bulunmaktadır. Bu âyet-i kerimenin Medine'de indi­ğine delâlet eden hususlardan birisi de Müslim'in Sahih'inde Hz. Aise'den ri­vayet ettiği şu sözleridir: Rasulullah (sav) Medine'ye gelişinden sonra bir ge­ce uyuyamadı ve şöyle buyurdu; "Keşke ashabımdan salih bir adam bu ge­ce gelip beni korusa." Hz. Aişe der ki: Biz bu durumda iken, birbirine de­ğen silahların seslerini işittik. Hz. Peygamber: "Kim o?" deyince, O, Sa'd b. Ebi Vakkas dedi, Easulullalı (sav): [Ne diye geldin" deyince, şöyle dedi: İçi­me Rasulullah (sav) adına bir korku düştü. Onu korumaya geldim. Rasulul­lah (sav) Ona dua etti, sonra da uyudu.[34]

Müslim'in Sahih'inden başkalarında da şöyle denmektedir: Aişe dedi ki: Biz bu durumda iken silah sesi duydum. Hz. Peygamber: "Kim o" deyince, ge­lenler: Biz Saad ve Huzeyfe'yiz seni korumaya geldik, dediler. Bunun üze­rine Peygamber uykuya daldı öyle ki, onun derin uykudan mütevellîd ses çı­kardığını dahi duydum. Ve sonra bu âyet-i kerime nazil oldu. Bu sefer Ra­sulullah (sav) başını deriden yapılmış çadırından dışarı çıkartıp; "Ey insan-lar, haydi gidiniz. Artık Allah beni korumasına aidi" diye buyurdu.[35]

Medineliler; "Risaletlerini" diye çoğul olarak okumuşlardır. Ebu Amr ile Kûfeliler ise, "Risaletinî1' şeklinde tekil olarak okumuşlardır. en-Nehhas der kî: Her iki kıraat de güzeldir. Fakat çoğul daha açıktır. Çün­kü Rasulullah (sav)'a vahiy önce kısım kısım iniyor, sonra onu beyan ediyor­du. Tekil gelmesi de çokluğa delâlet eder. Çünkü bu burada mastar kipidir. Mastar ise, çoğunlukla lafzı ile türüne delaleti dolayısıyla çoğul ve ikil ola­rak zikredilmez. Yüce Allah'ın: "Eğer Allah'ın nime­tini birer birer saymak isterseniz, siz onları sayamazsınız"(İbrahim, 14/34) buyruğunda olduğu gibi.

şüphesiz Allah, kâfirler topluluğuna hidayet vermez" yani, onları doğ­ruya iletmez. Hidâyete dair açıklamalar Önceden geçmiş bulunmaktadır.

Şöyle de açıklanmıştır: Sen tebliğ et, hidâyete elince o Bize aittir. Bu buy­ruğun bir benzeri de yüce Allah'ın: "Rasule düşen ancak tebliğdir" (el-Ma-ide, 5/99) buyruğudur, Doğrusunu en iyi bilen Allahtır. [36]

68. De ki: "Ey kitap ehil, Tevrat'ı, İncil'i ve Rabbinizden size indi­rileni gereği gibi uygulamadıkça bir şeye sahip olamazsınız." An-dolsun ki, Rabbinden sana indirilen, onlardan çoğunun küfür ve tuğyanlarını elbette arttıracaktır. O halde artık o kâfirler topluluğuna üzülme.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı üç bağlık halinde sunacağız: [37]

1- Âyetin Nüzul Sebebi:

İbn Abbas der ki: Yahudilerden bir topluluk Peygamber <sav)'e gelip şöyle dediler: Sen, Tevrat'ın Allah'tan gelmiş hak bir kitap olduğunu kabul etmiyor musun? Hz. Peygamber ediyorum, deyince şöyle dediler: Biz de ona iman ediyoruz. Fakat onun dışında kalan kitaplara iman etmiyoruz. Bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.

Yani sizler, her iki kitapta (Tevrat ve İncil'de) yer alan Muhammed (sav)'a iman edip, her iki kitabın belirttiği bu hüküm gereğince de ameî etmedik­çe, din namına bir şeye sahip olamazsınız. Ebu Alî el-Farisî der ki: Bunun, her iki kitabın nesli edilmeden önceki halleri hakkında sözkonusu olması mümkündür. [38]

2- Allah'tan Gelen Hak, Kitap Ektinin Ancak înkârlarını Arttırmıştır:

Yüce Allah'ın: "Andolsun ki, Kabbinden

sana İndirilen, onlardan çoğu­nun küfür ve tuğyanlarını elbette arttıracaktır." Yani, sana indirilene kâ­fir olacaklar ve böylelikle küfürlerine küfür katmış olacaklardır.

Tuğyan; zulümde haddi aşmak ve bu konuda ilerice gitmek demektir. Çün­kü, zulmün kimisi büyük, kimisi küçüktür. Her kim, küçük zulmün sınırını aşacak olursa, artık tuğyan etmiş olur. Yüce Allah'ın şu buyruğu da buradan gelmektedir: Sakın... çünkü insan gerçekten tuğyan eder." (el-Alak, 96/6) Yani, hakkın dışına çıkmak hususunda sının aşar. [39]

3- Kâfirler îçin Üzülme:

Yüce Allah'ın: "O halde artık o kafirler topluluğuna üzülme" buyruğu on­lar için kederlenme demektir. fiili, üzülmeyi ifade etmek için kullanılır Şair der ki:

"Ve aşırı kederinden gözlerinden yaş süzüldü."

Bu buyruk, Peygamber (sav)'a bir tesellidir. Üzülmesini yasaklamak için değildir. Zira o, bunun önüne geçemezdi. Ancak, bir teselli ve kendisini üzün­tüye manız bırakmayı yasaklamaktadır. Bu anlamdaki açıklamalar daha ön­ce Âl-i İmran Sûresi'nin son taraflarında (3/176) yeterince geçmiş bulunmak­tadır. [40]

69. İman edenlerle yahudiler, sabiîler ve hıristiyanlaridan), kim Al­lah'a ve âhlret gününe iman edip de iyi amellerde bulunursa, on­lar için hiçbir korku yoktur, onlar üzülecek de değillerdir.

Bütün bunlara dair açıklamalar daha önceden geçmiş bulunmaktadır, Bunları tekrarlamanın bir anlamı yoktur.

"Yahudiler" daha önce geçen "iman edenler"e atf olduğu gibi, "sabiîler" de-el-Kisaî ve el-Ahteşin görüşlerine göre- daha önce geçen "yahudiler" ke­limesindeki zamire atf edilmiştir. en-Nehhâs der ki: Ben, ez-Zeccâc'ı kendi­sine el-Ahfeş. ve eUKisaî'nin görüşlerinin zikredildiği sırada şöyle derken din­ledim: Bu, iki bakımdan bir yanlışlıktır.

Birincisi, te'kid edilmedikçe, merfu' zamire atıf çirkin bir şeydir. İkincisi ise, atıf edilen kendisine atıf edilenle ortaktır. Buna göre mana itibariyle : Sa­biîler de yahudiliğin kapsamına girmiş olur. Ancak bu imkânsız bir şeydir. el-Ferrâ ise şöyle demiştir: "Sâbifler" kelimesinin merfu1 gelmesinin caiz olu­şunun sebebi: (öl") edatı amel bakımından Zayıftır Bu nedenle ancak isme etki eder, amele etki etmezler, kimseler kelimesinde ise i'rab açık­ça gözükmemektedir. O nedenle irab bu iki husustan birisi üzerinde cere­yan etmiştir. Bu nedenle sözün aslına dönülerek "Sabiîler" kelimesinin mer-fû gelmesi caiz olmuştur.

ez-Zeccâc der ki: Üzerinde t'rabın etkisinin görüldüğü İle i'rabın görülme­diği kelimenin durumu aslında aynıdır. el-Halil ve Sibeveyh ise şöyle demiş­lerdir: Burada "sâblîler" kelimesinin merfu olması takdim ve tehire hamle­dilir, İfadenin takdiri şöyledir:

"İman edenlerle yahudiler (den) kim Allah'a ve âhiret gününe iman edip de iyi amellerde bulunursa, onlar için hiçbir korku yoktur. Onlar üzülecek de değillerdir. Sabiîler ve hıristiyanlann durumu da böyledir." Sibeveyh de buna benzer (takdim ve tehir'in bulunduğu) şöyle bir beyiti nakletmektedir:

"Aksi takdirde şunu biliniz ki, muhakkak M bizler ve sizler.

Ayrılık içerisinde kaldığımız sürece bâğî (yani fesatçılık yapan,) kimseleriz.'

Dabi' el-el-Buruumi der ki:

"Kim yükü ve bineği ile birlikte Medine'de gecelemişee

Şüphesiz ki ben ve Kayyâr (atının veya devesinin adıdır)da orada yabancıyızdır."

Âyet-i kerimedeki Muhakkak" edatı "evet" anlamına gelen an­lamında kullanılmıştır. Buna göre, "sabitler" anlamındaki kelime mübteda ola­rak merfu'dur. Haberi ise, ikincisinin ona delâleti dolayısıyla hazıf edilmiş­tir. Buna göre, "sâbiîler" kelimesinin atf edilmesi, sözün tamam oluşundan ve isim ile haberin de sona erişinden sonra tahakkuk etmiştir.

Şair Kays er-Rukayyat da der ki:

"Kınayıcı kadınlar sabahleyin

Erkenden başladılar beni kınamaya. Ben de kınarım onlara

Derler ki: Senin başın ağardı

Ve yaşlandın. Ben de:Evet öyledir, dedim."

el-Ahfeş der ki: Burada ; evet anlamındadır. Sonundaki "he" harfi ise, sekt (yani susarak durak yapmak) İçin gelmis.tir. [41]

70. Andolsun Biz, İsralloğullarından sapasağlam bir söz almış ve on­lara peygamberler göndermiştik. Onlara, hoşlarına gitmeyen şeyleri getiren bir peygamberin geldiği her seferinde kimisini yalanladılar, kimisini de öldürdüler.

Yüce Allah'ın: "Andolsun Biz, İsralloğullanndan sapasağlam bir söz atmış ve onlara peygamberler göndermiştik" buyruğunda sözü geçen söz almanın mahiyetine dair açıklamalar daha önce, el-Bakara Sûresi'nde (2/27. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır. Bu söz Allah'tan başkasına ibadet etmemek ve diğer hususlan kapsar.

Bu âyet-E kerimedeki anlam da şudur: Sen, kâfirler topluluğuna üzülme! Çünkü Biz, onların ileri sürebilecekleri bir mazeret bırakmadık. Onlara pey­gamberler gönderdiğimiz halde sözlerini bozdular. Bütün bunlar ise, sûre­nin başlangıcını teşkil eden: "Akidleri yerine getirin" (e\-Mâide, 5/1) buyru­ğu ile alakalıdır.

"Onlara" yani, yahudilere "hoşlarına gitmeyen" hevâlanna uygun düş­meyen "şeyleri getiren bir peygamberin geldiği her seferinde kimisini ya­lanladılar, kimisini de öldürdüler." Yani, kimi peygamberleri yalanlayıp ki­mi peygamberleri öldürdüler. İsa ve onun gibf diğer peygamberleri yalanla­dıkları gibi, Zekeriyya, Yahya ve bunlar dışında birtakım peygamberleri de öldürdüler.

Burada  ful şeklinde: Öldürürler, öldürüyorlar" diye kul­lanılması, âyetin başına riâyet içindir Şöyle de açıklanmıştır: Onlar, kimi pey­gamberleri yalanladılar. Kimilerini de öldürdüler Kimi peygamberleri yalan­larlar, kimi peygamberleri öldürürler. Yani buf onların alışkanlıkları ve adet­leridir. Böylelikle ifade daha özlü bir şekilde kullanılmış olmaktadır.

Şöyle de açıklanmıştır: Kimi peygamberleri yalanladılar öldürmediler, ki­mi peygamberleri hem öldürdüler, hem yalanladılar. Buna göre;  Öl­dürdüler kelimesi, Kimi" kelimesinin sıfaüdır.

Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır. [42]

71. Bir belâ gelmeyecek sandılar da (hakkı) görmez ve işitmez ol­dular. Sonra Allah onların tevbelerinl kabul etti. Sonra onlar­dan bir çoğu yine (hakkı) görmez ve işitmez oldular. Allah, yaptıklarını görendir.

Yüce Allah'ın: *Bir belâ gelmeyecek sandılar" buyruğunun anlamı şudur: Kendilerinden söz alınmış olan bu kimseler, aziz ve celil olan Allah tarafından çeşitli zorluk ve sıkıntılar ile denenmeyeceklerîni ve belalarla karşılaş­mayacaklarım zannettiler. Onlar bir taraftan: Biz, Allah'ın oğullan ve sevgi­lileriyiz sözlerine üİcbmdiklan için, diğer taraftan uzun süre kendilerine ve­rilen mühlete kandıkları için böyle düşündüler,

Ebû Amr, Hamza ve el-Kisaî; Olmayacak (mealde: gelmeyecek) ke­limesini merfu' olarak okudukları halde, diğerleri bunu mansub okumuşlar­dır. Merfu' okuyuş ise, Sandı kelimesinin; Bildi, kesin ola­rak bildi, anlamlarına göredir. İse, şeddeli (ve muhakkak anlamım ifa­de eden.) den tahfif edilmiştir. olumsuzluk edatının gelmesi ise, bunun şeddesiz oluşu dolayısıyla yerini tutmak için (ivaz) gelmiştir Zamirin hazf edilmesi de nahivcilerin, hemen akabinde fiilin gelmesini hoş görmeyişlerin-den ve bu edatın hemen fiilin başına gelme özelliğini taşımayışından dola­yıdır. O bakımdan, bu edat ile fiilin arasına  gelmiştir.

Sözü geçen fiili, mansub olarak okuyanlar ise, fiili nasb eden edat­lardan kabul etmişlerdir. Buna göre; "Sandı" fiilini de asıl anlamı olan şüphe ve diğer manaları üzere kabul etmişlerdir.

Sibeveyh der ki: denilirse, "ben onun bunu söylediğini zannettim" anlamına gelir. Dilersen bunu (yani muzari fiili) nasb da edebi­lirsin. en-Nehhas ise der ki:"Sandı" ve benzerlerinde, nahivcilere gö­re daha güzeldir.

Şairin şu beyiünde olduğu gibi:

"Şuan bilin ki, Besbâae (adlı kadın) iddia etti ki, bugün gerçekten ben Yaşlandım ve benim gibileri eğlencelerde hazır bulunmazlar."

Burada da olduğu gibi ref edilmesinin daha güzel oluşu  ve ben­zeri olan diğer fiillerin, kesin bilmek ayarında bir anlam ifade edişleri dola-yısıyladır. Çünkü bu, fiilen sabit olan bir şeydir.

Yüce Allah'ın: GÖrmez ve işitmez oldular." Yani, hidâyeti görmez, hak­kı da işitmez hale geldiler. Zira onlar, ne gördükl erinde nt ne de işittiklerin­den yararlandılar.

'"Sonra Allah, onların tövbelerini kabul etti" buyruğunda hazfedilmiş ke­limeler vardır. Yani, Ben başlarına bela getirdim. Bunun üzerine tevbe etti­ler, Allah da kıtlığı sona erdirmek, yahut da iman ettikleri takdirde Allah'ın tevbelerini kabul edeceğine dair kendilerine haber verecek olan Muhammed (sav)'ı göndermek suretiyle tevbelerini kabul etti. İşte "Allah onların tevbe­lerini kabul etti1 buyruğunun açıklaması budur. Yani, iman edip tasdik et­tikleri takdirde Allah tevbelerini kabul eder Yoksa onlar gerçekten tevbe et­mişler, anlamında değildir.

"Sonra onlardan birçoğu yine görmez ve işitmez oldular." Yani, Muham­med (sav) vasıtasıyla, hakkın kendilerine besbelli oluşundan sonra, "onla­rın pekçoğu görmez oldular, işitmez oldular." "Bir çok" kelimesinin merfu' olması, "vav"dan (görmez ve işitmez oldular anlamındaki kelimeler­deki çoğul zamirden) bedel oluşundandır.

el-Ahfeş Said der ki: (Bu) bir kimsenin, Kavmini, onların üçteikisini gördüm, demek gibidir. Arzu edilecek olursa, Bir mübtedâ takdi­ri dolayısıyla da merfu' olduğu kabul edilebilir. Yani: ya da  Körler ve sağırlar aralarında pek çoktur, takdirinde de olabilir.[43]

Dördüncü bir cevap da bunu Beni pireler yediler, şeklin­de söyleyenlerin söyleyişine göre olabilir. Nitekim şairin şu beyitİ de bu kabildendir:

"Ama onun annesi de babası da Diyarıdırlar Havran'da onun akrabaları zeytin yağı sıkarlar."

Yüce Allah'ın şu buyruğu da bu kabildendir: " Zul­medenler, aralarında gizlice danıştılar..." (el-Enbfyâ, 21/3) Kur'an'dan baş­ka yerlerde, Bir çok kelimesinin (benzer cümle kuruluşlarında) hazf edilmiş bir mastarın sıiatı olmak üzere mansûb gelmesi de mümkündür. [44]

72. Andolsım ki: "Meryem oğlu Mesih, hakikaten Allah'ın kendisi­dir" diyenler kâfir oldular. Halbuki Mesih: "Ey İsrailoğullanl be­nim de Rabbim, sizin de Rabblnlz olan Allah'a ibadet edin" de-mîşti. Çünkü kim Allah'a ortak koşarsa, şüphesiz Allah, cenne­ti ona haram kılmıştır. Onun varacağı yer ise ateştir. Zulmeden­lerin de hiçbir yardımcıları yoktur.

Yüce Allah'ın: "Andolaun ki: 'Meryem oğlu Mesih, hakikaten Allah'ın kendisidir" diyenler kâfir oldular** buyruğunda sözü geçen, bu sözü söy­leyen fırka Yakubîlerdir.

Yüce Allah onların da kabul ettikleri kafi bir delille bu iddialarını redde­derek şöyle buyurmaktadır: "Halbuki Mesih: Ey İsrailoğullanî benim de Rab­bim sizin de Rabbiniz olan Allah'a İbadet edin"  demişti.

Yani Mesih'in kendisi: Rabbim, Ey Allah'ım diyen bir kimse olduğuna gö­re, nasıl olur da kendi kendisine dua edebilir ve kendisinden isteklerde bu­lunabilir? Bu imkânsız bir şeydir.

"Çünkü kim Allah'a ortak koşarsa..." Bir görüşe göre bu buyruklar da Hz. İsa'nın sözleri arasında yer alır. Bir diğer görüşe göre, yüce Allah Hz. İsa'nın sözünü naklettikten sonra kendisi söze devam buyurmuştur. Şirk koşmak ise, O'nunla birlikte bir var edicinin varlığına inanmak demektir.

"Mesih" kelimesinin türeyişi ile ilgili açıklamalar daha önce Âl-i îmran Sû-resi'nde (3/45-46. âyetlerin tefsirinde) geçmiş bulunduğundan tekrarlamanın anlamı yoktur.

"Zulmedenlerin de hiçbir yardımcıları yoktur. [45]

73. "Allah, gerçekten üçün üçüncüsüdür, diyenler1' de andolsun kâ­fir oldular. Halbuki, bir tek ilâhtan başka hiçbir İlâh yoktur. Eğer söylediklerinden vazgeçmezlerse, içlerinden o kâfir olanlara an dolsun ki, pek acıklı bir azap dokunacaktır.

74- Hâlâ Allah'a tevbe etmeyecek ve O'ndan mağfiret dilemeyecek­ler mi? Halbuki Allah, günahları bağışlayandır, mağfiret edendir.

Yüce Allah'ın: "Allah, gerçekten üçün üçüncûsüdvr, diyenler de an­dolsun kâfir oldular." Üç ilahın biridir, anlamındadır. Burada  üçün­cü kelimesinin tenvinli okunması, ez-Zeccâc ve başkalarından nakledildiği­ne göre caiz değildir. Ancak, bu hususta araplarm bir başka kullanımları da vardır. Onlar: Üçün dördüncüsü derler Buna göre, cer ve nasb da caizdir. Zira, bunun anlamı, onlardan birisi olmak suretiyle üçü dört yapan kişi dernektir. Aynı şekilde; İkinin üçüncüsü denilmesi halinde de tenvinli gelmesi caizdir.

Bu görüş, hıristiyan fırkalarından olan Melkânî, Nasturî ve Yakubîlerin gö­rüşüdür Çünkü bu fırkalar, Baba, Oğul ve Ruhul- kudüs bir tek ilahtır, der­ler Bunlar, ayrı ayn üç ilahtır demezler, Mezheblerinden anlaşılan budur. An­cak bunu kabul etmek ve itiraf etmek onlar için kaçınılmaz olduğu halde> bu­nu sözlü olarak ifade etmekten kaçınırlar. Bu durumda olan kimselerin ise, söylemeleri gereken ifadeyi de dile getirmeleri gerekir. Zira onlar, oğul bir ilah, baba bir ilah ve Ruhu'ul kudüs bir ilahtır, derler. Bu husustaki açıkla­malar, daha önce en-Nisâ Sûresi'nde (4/171. âyetin tefsirinde) geçmiş bulun­maktadır

Allah bu sözü söyledikleri için onların kâfir olduklarını ifade ettikten sonra şöyle buyurmaktadır:

"Halbuki bir tek ilahtan başka hiçbir İlâh yoktur." Yani, az önce geçti­ği gibi, onların iddîalanna göre -bunu *özlü olarak açıkça ifade etmeseler da­hi- üç ilâhı kabul ettiklerini söylemek zorunda olmakla birlikte, ilâh birden

çok değildir. eUBakara Sûresinde "vâhid : bir, tek" kelimesinin anlamına da­ir açıklamalar, (2/163- âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

Buradaki; (5-) edatı zaiddir. (O bakımdan mealde karşılığı yoktur). Kur'ân-t Kerîm dışında benzer ibarelerde istisna olmak üzere Bir tek ilah denilmesi mümkündür. eUKisaî, bedel olmak üzere; esreli okuyuşa da uygun kabul etmiştir.

* Eğer vazgeçmezlerse" yani, testîsi söylemekten geri durmayacak olurlar­sa, andolsun ki dünyada da ahirette de onlara pek acıklı bir azap dokuna­caktır.

"Hâlâ... tevbe etmeyecekler mi"? Bu, hem onların durumunu anlatmak­ta, hem de onlara bir azardır. Yani, artık Ona tevbe etsinler ve Ondan gü­nahlarım bağışlayıp örtmesini dilesinler. Maksat, aralarından kâfir olanlar, kü­fürde İsrar edenlerdir. Özellikle kâfirlerin sözkonusu edilmesi ise, bu sözle­ri söyleyenlerin (aralarından iman edenlerin değil de) kâfirler oluşundan dolayıdır. [46]

75. Meryem oğlu Mesih, bir rasûlden başka bir şey değildi. Ondan önce de rasûller gelip geçmiştir. Anası ise sıddîka (dosdoğru) bir kadındı. İkisi de yemek yerlerdi. Bizim, âyetleri onlara nasıl açıkladığımıza bir bak! Sonra da onların nasıl döndürüldükle­rine bir bakî

Yüce Allah'ın: "Meryem oğlu Mesih, bir rasûlden başka bir şey değildi. Ondan,önce de rasûller gelip geçmiştir" buyruğu, mübtedâ ve haberdir. Ya­ni Mesih, her ne kadar mucizeler göstermiş bir kimse ise de bütün peygam­berler mucize göstermişlerdir. Eğer o bir ilah olsaydı, o halde bütün peygam­berlerin de ilah kabul edilmesi gerekirdi. İşte bununla, hem onların sözle­ri reddedilmekte, hem de onlara karşı bir delil gösterilmektedir.

Daha sonra, delil getirmekte işi ileriye götürerek şöyle buyurmaktadır: "Anası ise sıddîka (dosdoğru) bir kadındı." Bu da mübtedâ ve haberdir. "İki­si de yemek yerlerdi." Yani o, hem bîr anadan doğmuştur, hem de onun RabbiT sahibi vardır. Analar tarafından doğurulup yemek yiyen bîr kimse ise, di­ğer yaratıklar gibi sonradan varedilmiş, sonradan yaratılmış demektir. Onlar­dan hiçbir kimse bunu reddedememektedir. Peki, kendisi Rabbe kul olan bir kimse, nasıl Rabb olabilir?

Hıristiyanların iddia ettikleri: O, Nasûtu (insan kimliği (ile) yemek yerdi, lahûtu (ilah kimliği ile) değil şeklindeki sözlerine gelince bu, onların işi ka­tışıklığa götürmeleridir. Hiçbir şekilde ilah olan ilah olmayana karışmaz. Eğer kadimin muhdese (ezelî olanın sonradan yaratılmışa) karışması mümkün ol­saydı, kadimin de muhdes olması mümkün olurdu. îsa hakkında bu düşünülebilirse, başkası hakkında da düşünülebilmelidir. Öyle ki: Lahût, her muhdese karışmıştır denilebilmelidir.

Bazı müfessirler de yüce Allah'ın: "İkisi de yemek yerlerdi" buyruğunun büyük ve küçük abdest yaptıklarından kinaye olduğunu söylemişlerdir. İş­te bunda da her ikisinin de birer beşer olduğuna delalet vardır, Meryem, ka­dın bir peygamber değildi diyenler de, yüce Allah'ın: "Anası ise sıtldîkabir kadındı" buyruğunu delil göstermişlerdir.

Derim ki: Ancak bunun delil olması tartışılabilir. Çünkü, İdris (a.s) gibi; peygamber bir kadın olmakla birlikte sıddîka olması da mümkündür. Nite­kim Âl-i tmran Sûresi'nde (3/42. âyetin tefsirinde) buna delâlet eden açık­lamalar geçmiş bulunmaktadır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Ona "sıddîka1' denilişinin sebebine gelince, Rabbinin âyetlerini çokça tas­dik etmesi ve oğlunun kendisine haber verdiği hususları da aynı şekilde doğ­rulaması idi. Bu açıklamalar el-Hasen ve başkalarından nakledilmiştir. Doğ­rusunu en iyi bilen Allahtır.

"Bizim, âyetleri (kesin delillerO onlara nasıl açıkladığımı/a bir baki. Son rada onların nasıl döndürüldüklerine bir baki" Yani, bu açıklamalardan sonra haktan nasıl çevirildiklerini bir gör. Döndürme fiilini ifade eden keli­me Onu döndürdü, döndürür, şeklinde kullanılır.

Bu buyruklar, Kaderiyye ve Mu'tezile'nin kanaatlerini reddetmektedir. [47]

76. De ki: "Allah'ı bırakıp da sizt hiçbir fayda ve hiçbir zarar ver­meye gücü yetmeyen şeye ibadet mi ediyorsunuz? Halbuki Al­lah, işitendir, hakkıyla bilendir."

Yüce Allah'ın: "De ki: Allah'ı bırakıp da size hiçbir fayda ve hiçbir za­rar vermeye gücü yetmeyen şeye mi ibadet ediyorsunuz?" buyruğu, açık­lamaları ve onlara karşı delil ortaya koymayı daha da ileriye götürmektedir. Yani sizler, İsa'nın bir zamanlar annesinin karnında bir cenin olduğunu, hiç­bir kimseye bir fayda ve bir zarar veremediğini kabul etmektesiniz. İsa'nın geçirdiği hallerden bir halde, işitmez, görmez, birşey bilmez, fayda sağlamaz, zarar vermez bir durumda olduğunu kabul ettiğinize göre, siz onu nasıl ilâh edindiniz?

"Halbuki Allah, işitendir, hakkıyla bilendir. Yani Of ezelden beri işiten­dir, bilendir. Fayda ve zarar verebilendir. İşte ancak bu niteliğe sahip olan gerçek aniamda ilâh olabilir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır. [48]

77. De ki: "Ey kltab ehli, dinînizde haksız yere haddi aşmayın. Bundan önce sapıklığa düşmüş, birçok kimseyi saptırmış ve son­ra da dümdüz bir yoldan sapagelmiş bir kavmin nevalarına uymayın!"

Yüce Allah'ın: "De ki: Ey kitab ehli, dininizde haksız yere haddi aşma­yın** yani, yahudi ve hıristiyanların İsa hakkında aşırıya gittikleri gibi siz de aşın gitmeyin.

Yahudilerin aşırıya gitmeleri, Hz. İsa hakkında onun nikâhlı evlilik sonu­cu dünyaya gelmiş bir çocuk olmadığını söylemeleridir. Hıristiyanların aşı­rıya gitmeleri ise, O'nun ilâh olduğunu iddia etmeleridir.

Aşırıya gitmek (ğuluv), haddi aşmak, sınırı çiğneyip geçmek demektir. Bu­na dair açıklamalar, en-Nİsa Sûresi'nde (4/171. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

Yüce Allah'ın:"... Bir kavmin hevâlarına uymayın" buyruğundaki hevâ-lar (ehvâ), hevâ kelimesinin çoğuludur. Buna dair açıklamalar el- Bakara su­resinde (2/87. âyetin tefsirinde") geçmiş bulunmaktadır. Hevâ'ya bu adın ve­riliş sebebi, sahibini ateşe kadar götürmesinden (aynı kökten gelen ve uçu­rumdan yuvarlamak anlamını veren yelıvî fiili ile İzah etmektedir) dolayıdır.

"Bundan önce sapıklığa düşmüş" buyruğuyla yahudiler kastedilmektedir. "Bir çok kimseyi saptırmış" yani insanların çoğunu da sapıklığa götürmüş, "ve sonra da dümdüz yoldan sapagelmiş bir kavmin nevalarına uymayın.'

Yani, Muhammed (savVın doğru ve mutedil yolundan sapagelmiş bir kavmin nevalarına uymayın. "Sapıklığa düşmüş" anlamının tekrarlanması şu demek­tir: Bunlar, önceden sapıtmış oldukları gibi sonradan da sapıtmışiardır. Mak­sat ise, sapıklığı ilk olarak ortaya koyan ve sapıklığın gereğini yapan, böy­lelikle de sapıklık yolunu açan yahudi ve hıristi yani arın geçmişteki ileri ge­lenleri, önderleridir.[49]

78. İsraİloğuüanndan kâfir olanlar, Davud'un ve Meryem oğlu İsa'nın diliyle lanetlenmişlerdir. Bu, onların isyan etmeleri ve haddi aşmalarından dolayı idi.

Yüce Allah'ın; "İsrailoğullarındaa kâfir olanlar, Davud'un ve Meryem oğ­lu İsa'nın diliyle lanetlenmişlerdir" buyruğu ile ilgili açıklanacak tek bir hu­sus vardır. O da; peygamberlerin soyundan gelenler olsalar dahi, kâfirlere la­net okumanın caiz olduğu nesebin kazandırdığı şerefin, bu gibi kâfirler hakkında mutlak olarak lanetlemeye engel olmadığıdır.

"Davud'un ve Meryem oğlu İsa'nın diliyle" buyruğunun anlamı ise: Ze-burada da İncil'de de bunlara lanet edilmiştir demektir. Çünkü Zebur Hz. Da­vud'un dili, İncil de Hz. İsa'nın dili demektir. Yani Allah onlara her iki kitap-da da lanet etmiştir. Bu kelimelerin (Zebur ve İncil'in) türeyişleri daha ön­ceden açıklanmıştır.

Mücahid, Katade ve başkaları der ki: Onlara lanet edilmesi, maymunlara ve domuzlara dönüştürülmeleri demektir. Ebu Malik de der ki: Hz. Da­vud'un diliyle lanete uğrayanlar maymunlara dönüştürüldüler. Hz. İsa'nın di­liyle lanete uğrayanlar ise domuzlara dönüştürüldüler.

İbn Abbas da der ki: Dâvud diliyle lanet edilenler Ashabu's-Sebt yani, cu­martesi yasağını çiğneyenlerdir. Hz. İsa'nın diliyle lanet edilenler ise, Hz. İsa'ya sofranın (Maidenin) indirilişinden sonra o mucizeyi inkâr edenlerdir. Buna benzer bir rivayet, Peygamber (sav)'den de nakledilmiştir.

Şöyle de açıklanmıştır: Muhammed (sav)'ı inkâr eden önct.-kiler de sonrakiler de Dâvud ve İsa'nın diliyle lanetlenmişlerdir. Çünkü, bunların hepsine Muhammed (sav)'ın Allah tarafından gönderilecek bir peygamber olduğu bil­dirilmişti. O bakımdan bu iki peygamber de Muhammed (sav)'a kâfir olan­ları la netle mislerdir.

Yüce Allah'ın: "Bu onların isyan etmeleri...nden dolayı idi" buyruğuna gelince, buradaki Bu, mübtedâ olarak ref mahallindedir. Yani, onla­ra yapılan bu lanet, isyan etmelerinden ötürüdür. Bir mübtedâ takdiri de müm­kündür. Yani, durumun böyle olması, onların isyan etmelerinden dolayıdır. Nasb mahallinde olması da mümkündür. Yani: İsyanları ve haddi aşmaların­dan dolayı Biz onlara bunu yaptık, demektir. [50]

79- Onlar, işledikleri herhangi bir kötülükten birbirlerini vazgeçir­meye çalışmazlardı. Onların yapmakta oldukları gerçekten ne kötü bir şeydi!

Yüce Allah'ın: «Onlar, işledikleri herhangi bir kötülükten birbirlerini vazgeçirmeye çalışmazlardı" buyruğuna dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız: [51]

1- Münkerden Sakındırmanın Gereği:

Yüce Allah'ın: "Onlar... birbirlerini vazgeçirmeye çalışmazlardı." Yani, biri ötekini kötülükten vazgeçirmeye gayret etmezdi. "Onlartn yapmakta ol­dukları gerçekten ne kötü bir şeydi" buyruğu da kötülükten sakındırmayı terkettiklerinden dolayı bir yergidir. Onlardan sonra gelenler de onlar gibi davranacak olurlarsa, aynı şekilde yerilirler.

Ebu Dâvud Abdullah b. Mes'ud'dan şöyle dediğini rivayet etmektedir: Ra-sulullah (sav) buyurdu ki: "îsrailoğullanrun ilk eksikliği şöyle başlamıştı. On­lardan birileri (münker işleyen) birisini ilk gördüğünde ona: Ey filan, Allah'tan kork ve yapmakta olduğun şu işi terket. Çünkü bu işi yapmak senin için he­lal değildir der, fakat ertesi günü onunla karşılaşır, ancak bu durumu, onun­la birlikte oturup yiyip içmesine engel teşkil etmezdi. Onlar bu işi yapınca, Allah da onların kalplerini birbirine çarptı." Daha sonra Hz, Peygamber: "İs-railoğullarından kâfir olanlar Davud'un ve Meryem oğul İsa'nın diliyle la­netlenmişlerdir. Bu, onların isyan etmeleri ve haddi aşmalarından dolayı İdi." (el-Maide, 5/78) buyruğundan itibaren: "Fakat onlardan birçoğu fasık kimselerdir" (el-Maide, 5/Sl) âyetine kadar olan bölümleri okuduktan son­ra göyle buyurdu: "Allah'a yemin ederim kî hayır (böyle olmaz), ya iyiliği em­reder, kötülükten alıkoyar, zalimin elini tutarak onun hakkın dışına çıkma­sına fırsat vermez, yalnızca hak işlemeye mecbur edersiniz, yahut da Allah sizin de kalplerinizi birbirine çarpar ve onları lanetlediği gibi sizi de lanet­ler." Bu hadisi Tirmizî de rivayet etmiştir.[52]

2- Münkerden Alıkoymanın Hükmü:

İbn Atiyye der ki: Gücü yeten, kendisine ve müslümanlara zarar gelmeye­ceğinden emin olan kimse için kötülüğü sakındırmanın (nehy anil münker yapmanın) farz olduğu hususunda icma gerçekleşmiştir. Şayet bir kötülük gel­mesinden korkacak olursa, kalbiyle ona karşı çıkar ve o münker işleyen kim­seden uzak kalır, onunla birlikte oturup kalkmaz. İleri derecedeki ilim sahi­bi kimseler de şöyle demiştir: Kötülükten alıkoyan kimsenin hiçbir masiyet işlemeyen bir kimse olması şartı yoktur. Aksine, isyankâr kimseler de birbir­lerini kötülükten alıkoymaya çalışmalıdırlar.

Kimi usul alimleri de : Birbirleriyle kadeh tokuşturanların da bu işten vaz­geçirmeye çalışmaları bir farzdır, der bu âyet-i kerimeyi delil göstererek şu­nu söylerler: Çünkü yüce Allah'ın: "Onlar işledikleri herhangi bir kötülük­ten birbirlerini vazgeçirmeye çalışmazlardı" buyruğu, bu işi işlemekte ortak olmalarını ve birbirlerini bu kötülükten vazgeçirmeyi terkleri dolayı­sıyla yerilmiş olmalarını gerektirmektedir.

Yine âyet-i kerimede, günahkârlarla oturup kalkmanın yasaklığına ve on­ları terk edip onlardan uzaklaşmanın emredildiğine delil vardır. Yüce Allah bunu, yahudilerin yaptıklarını reddeden bir üslup İle indirdiği şu buyruğun­da daha da pekiştirmektedir: "Onlardan birçok kimsenin kâfirleri veli edindiklerini görürsün."

"Oldukları şey" buyruğundaki "O): Şey" lafzının nasb mahallin­de ondan sonraki ifadelerinde ona sıfat olması mümkündür. İfade: "Onların yaptıkları o şey, gerçekten de kötü idi" takdirin de otur. Ya da ret' mahallinde ve; anlamında olması da mümkündür. [53]

80. Onlardan birçok kimsenin kâfirleri veli edindiklerini görürsün. Nefislerinin kendilerine hazırladığı şey ne kötü şeydir! Çünkü Allah onlara gazap etmiştir. Azapta da ebedi kalıcıdırlar.

Yüce Allah'ın: "Onlardan yani, yahudilerden "birçok kimsenin" Kâ'b b. el-Eşref ve arkadaşları diye açıklandığı gibi, Mücahid, münafıkların kastedil­diğini ifade etmiştir. "Kâfirleri" yani, dinleri üzerinde olmadıkları halde müd­rikleri, "veli edindiklerini görürsün. Nefislerinin kendilerine hazırladığı

şey" yani, güzel ve süslü gösterdiği şey "ne çirkin şeydir!" Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Kendileri için ve öldükten sonraki hayatları için dün­yadan gönderdikleri şey ne kadar kötüdür.

Yüce Allah'ın: "Çünkü Allah onlara gazab etmiştir"

buyruğundak edatı şu sözde olduğu gibi birjmibteda takdirine bina­en ref mahallindedir: "Zeyd ne kötü bir adamdır."

Şöyle de denilmiştir: Bu, yüce Allah'ın; "Ne kötü" (den) sonra ge­len O) dan bedeldir. Ancak, bu edatın nekire kabul edilmesi gerekir ve yi­ne o takdirde ref mahallinde olur.

Bunun "Çünkü Allah onlara gazab etmiştir" anlamın­da nasb mahallinde olması da mümkündür. (Meal buna göre yapılmıştır).

"Azapta da ebedi kalıcıdırlar" buyruğu da mübtedâ ve haberdir.[54]

81. Eğer Allah'a, Peygamber'e ve O'na indirilene iman etmiş olsa­lardı, onları veli edinmezlerdi. Fakat onlardan bir çoğu fâsık kimselerdir."

Yüce Allah'ın: "Eğer Allah'a, Peygamber'e ve O'na indirilene iman etmiş olsalardı, onları veli edinmezlerdi" buyruğu; bir kâfiri veli edinen bir kim

senin onun inandığı gibi inanması ve yaptığı işlerden razı olması, halinde; kâfir olduğuna delâlet etmektedir.

"Fakat onların birçoğu fa sık kimselerdir." Yani, getirdiği buyrukları tahrif ettikleri için kendi peygamberlerine iman etmenin dışına çıkmış, yahut da münafıklıkları dolayısıyla, Mulıammed (sav)'a imanın dışına çıkmış kimselerdir. [55]

82. Andolsun, insanlar arastada iman edenlere düşmanlıkta en şiddetli olanların yahudiler ve müşrikler olduğunu bulacak­sın. İman edenlere sevgi (beslemeleri) bakımından en yakınla­rını da: "Biz hıristiyanlarız" diyenleri bulacaksın. Bu, arala­rında keşişlerin, rahiplerin olmasından ve onların büyüklük tas-lamamalarındandtr.

Yüce Allah'ın: "Andolsun, İnsanlar arasında iman edenlere düşmanlıkta en şiddetli olanların yahudiler... ol­duğunu bulacaksın" buyruğunda geçen 'İâm" harfi, kasem (yemin) la­mı'dır. el-Hali! ve Sibevyeh'in görüşüne göre, fiilin sonunda gelen "nun" ise, hal ile müstakbel (gelecek) arasındaki farkı göstermek için gelmiştir.

"Düşmanlık (bakımından)" buyruğu ise temyiz olarak mansub gel­miştir. Aynı şekilde: "İman edenle­re sevgi bakımından en yakınlarını da: Biz hıristiyanlarız, diyenleri bu­lacaksın" buyruğu da böyledir. [56]

Âyetin Nüzul Sebebi:

îbn İshâk'ın Sîyret'i ve diğerlerinde meşhur olduğuna göre bu âyet-i ke­rime, müşriklerden ve onların işkencelerinden korkarak müslümanlann bi­rinci Habeşistan Hicreti diye bilinen hicretleri esnasında Necaşî'nin ve ar­kadaşlarının yanına gitmeleri üzerine; onlar hakkında nazil olmuştur. Sayı­ca az değillerdi. Daha sonra Rasulullah (sav) Medine'ye hicret etti, fakat ken­dileri Hz. Peygamber'e ulaşamadılar. Çünkü Rasulullah (say) ile kendileri ara­sına (yani yanma gitmelerine) ortadaki savaş hali engel olmuştu.

Bedir vakasında Allah'ın takdiri ile kâfirlerin ileri gelenleri öldürülünce, Kureyş kâfirleri şöyle dediler. Sız, intikamınızı Habeşistan topraklarında alabilirsiniz. Necaşî'ye bir takım hediyeler ile aranızdaki görüş sahibi kimselerden iki kişi gönderiniz. Belki yanında bulunanları size verir ve siz de Bedirde siz den öldürülenlere karşılık onları öldürebilirsiniz. Bunun üzerine Kureyş kâ­firleri, Amr b. el-Âs ile Abdullah b. Ebi Rebia'yı bir takım hediyelerle gönder­diler. Peygamber Csav) da bunu işitince, Amr b, Umeyye ed-Damrfyi (Habe­şistan'a) gönderdi ve onunla bidikte Necaşîye verilmek üzere bir mektup ver­di. Amr b. Umeyye, Necaşî'nin yanına vardı. Ona Rasulullah (sav)'m mektu­bunu okudu. Daha sonra da Cafer b, Ebi Talib ile Muhacirleri çağırdı. Ayn-ca, rahiplere ve keşişlere de haber göndererek onları bir araya topladı. Arka­sından Cafer'e bunlara Kur:ân-ı Kerim okumasını emretti. O da Meryem Sû-resi'ni okudu. Yerlerinden gözleri yaşla dola dola kalktılar. İşte yüce Allah: İman edenlere sevgi beslemeleri bakım nidan en yakınlarını da: Bi/ hris-tîyanlanz diyenleri bulacaksın âyetini bunlar hakkında indirdi. Bunu: "Ar­tık bizi şakid olanlarla beraber yaz" (el-Mâide 5, 83) buyruğunu okudu.

Bu hadisi Ebu Dâvud şöylece senedini zikrederek rivayet etmiştir: Bize, Mu-oanımed b. Seleme el-Muradî anlattı, dedi ki: Bize İbn Vehb anlattı dedi ki: Bana Yunus, İbn Şihab'dan haber verdi, fbn Şihab, Ebu Bekr b. Abdurrah-man b. el-Haris b. Hişam ile Said b. el-Müseyyeb ve Urve b. ez-Zübeyr'den naklettiğine göre ilk hicret, müslü mani arın Habeşistan'a yaptıkları hicrettir.., dedikten sonra hadisi uzun uzadıya nakletti.[57]

Beyhakî de İbn îslıâk'tan naklederek der ki: Peygamber (sav) Mekke'de bulunduğu sırada Habeşistanda durumunun duyulması üzerine yirmi veya ona yakın sayıda hıristiyan, huzurana gelmişlerdi. Onu Mescidde buldular. Onun­la konuştular, sorular sordular. Kureyş'ten bazı kimseler de Kâ'benin etrafın­daki sohbet meclislerinde oturuyorlardı. Bu hırisUyanlar, Rasuîulİah tsav)'a sormak istedikleri sorulan bitirince, Rasulullah (sav) onları çağırdı, onlara Kur'an-ı Kerim okudu. Kur'an-ı Kerim'i dinleyince, gözleri yaşla doldu. Son­ra Hz. Peygamberin davetini kabul edip ona iman ettiler, onu tasdik ettiler. Kitaplarında durumuna ait niteliklerin onda bulunduğunu gördüler. Hz. Peygamberin yanından kalkıp gittiklerinde Ebu Cehil, Kureyşli bir gurup ile birlikte karşılarına çıkıp onlara şöyle dediler: Allah sizin gibi kafileyi iflah et­tirmesin. Geride bıraktığınız sizin dindaşlarınız sizi kendileri adına bu ada­ma dair haberleri kendilerine götürmek üzere gönderdiler. Fakat siz, onun-h oturur oturmaz hemen dininizi bıraktınız ve size söyledikleri şeylerde onu doğruladınız. Sizden daha ahmak bir kafile bilmiyoruz dediler; -ya da buna benzer şeyler söylediler. Bunun üzerine şu cevabı verdiler: Selam sizlere. Biz, sizinle cahillik yarışına girmeyeceğiz. Bizim amellerimiz bizim, sizin amel­leriniz sizindir. Biz, kendi adımıza iyilik yapmaktan geri durmayız.

Denildiğine göre, bu gelen kafile Necranlı hıristiyanlardan idi. İşte: "Ön­ceden kendilerine kitap verdiğimiz kimseler ona inanıyorlar... Size selam ol­sun. Biz cahilleri aramayız" (el-Kasas, 28/52-55) âyetlerinin, bu kimseler hak­kında nazil olduğu da söylenmektedir.

Yine denildiğine göre, Cafer ve arkadaşları, Peygamber (sav)'ın huzuru­na üzerlerinde yün elbiseler bulunduğu halde yetmiş kişi ile birlikte geldi­ler. Aralarında altmış ikisi Habeşistanlı, sekizi de Şamlı idiler. Şamlı olanlar ise, Rahib Bahira, İdris, Eşref, Ebrehe, Sümame, Rusem, Dureyd ve Eymen adındaki kimseler idiler. Rasulullah (sav) bunlara Yâsîn Sûresi'ni sonuna ka­dar okudu. Onlar da Kur'an-ı Kerimi dinleyince ağladılar ve iman edip şöy­le dediler: Bu, İsa'ya inenlere ne kadar da benziyor. Bunun üzerine hakla­rında: "Andolsun insanlar arasında iman edenlere düşmanlıkta en şiddet­li olanların yahudiler ve müşrikler olduğunu bulacaksın. îman edenlere sevgi bakımından en yakınların ı da: Biz lııristiyanlarız diyenleri bulacak­sın" âyeti nazil oldu. Yani, Necaşî'nin gönderdiği heyet hakkında bu buyruk nazil olmuştur. Bunlar ise manastırlarda yaşayan kimselerdi.

Said b. Cübeyr de der ki: Yine yüce Allah bunlar hakkında; "Ondan önce kendilerine kitap verdiğimiz kimseler ona inanıyorlar... işte bunlara iki ke re ecirleri verilir..." (el-Kasas, 28/52-54.) âyetlerini indirdi.

Mukatil ve el-Kelbî der ki: Bunlar, Necran'lı Haris b, Ki'boğullanndan, kırk, Habeşistanlılardan otuz iki, Şam halkından da altmış sekiz kişi idiler.

Katade ise der ki: Bu âyet-i kerime kitab ehlinden olup, İsa'nın getirmiş olduğu hak şeriat üzere bulunan bir takım kimseler hakkında inmiştir.. Al­lah, Muhammed (sav)'ı peygamber olarak gonderince ona iman ettiler, Yü­ce Allah da onlardan övgü ile sözetti.

Yüce Allah'ın Bu, aralarında keşişlerin, rahiple­rin olmasından..." buyruğunda geçen;  Kesifler lafzının tekili; 'dır. Kutrub bu açıklamayı yapmıştır. Keşiş (Kıssis), bilgin demek­tir. Bu kelimenin aslı, bir şeyi izleyip onu ele geçirmek İstemek demek olan; den gelmektedir.

Şair recez vezninde şöyle demiştir:

0 kadınlar eziyet verici {laf alıp götürme) lerden, bunların arkasına takılmaktan habersizdirler."

 İse, geceleyin seslerine ne söylediklerini anlamak için kulak verdim demektir. Nemime (laf alıp götürmek) demektir. Yine kiss, din ve ilim bakımından hıristiyanlıkta bir makamın adıdır Çoğulu şeklinde gelir. da böyledir. Buna göre, Âlim ve âbidiere tabi olanlar, onlann arkalarından gidenler demektir. kelime­sinin çoğulu kırık şeklinde de kullanılır. Burada çoğulda gelmesi gereken iki "sin"den birisi "vav"a değiştirilmiştir. Bunun aslı ise, şek­lindedir İki "sineden birisini "sin"lerin çokluğu dolayısıyla "vav"a dönüştür­müşlerdir.

lafzı ya arapçadır veya rumca olup, araplar bunu dillerine katmış­lar; böylelikle bu kelime de onlann dillerinden bir kelime haline gelmiştir. Zira Kitab-ı Kerimde (mukkaddime bölümünde) geçtiği üzere arapça olma­yan bir kelime yoktur. Ebu Bekr el-Enbârî der ki; Bize babam anlattı: Bize, Nasr b. Dâvud anlattı: Bize Ebu Ubeyde anlattı dedi, Tel: Muaviye b, Hişam'dan bana nakledildiğine göre, Muaviye, Nusayr et-Tai'den, ot es-Salt'dan, o. Ha­miye b. Rebat'tan naklen dedi ki; Ben, Selman'a: "Bu aralarında keşişlerin ve rahiplerin olmasından....dır* buyruğunu okudum dedi ki: Şu keşişleri manastırlarda ve mihrablarda bırak da onu bana Rasulullah (sav): Bu, aralarında sıddîklerin ve rahiplerin olmasından..,dır" diye okuttu,"

Urve b. ez-Zübeyr de der ki: Hıristiyanlar İncil'i kaybettiler. Ve ona İncil'den olmayan şeyleri sokuşturdular. İncil'i değiştirenler dört kişi idiler. Bunlar ise, Lükas, Markos, Yuhannas ve Mekbus'dur, CMinyos diye bilinen Matta olma­lıdır), geriye ise bir tek keşiş hak ve istikâmet üzere kaldı. İşte kim onun di­ni ve yolu üzere kalmaya devam ettiyse, ona da keşiş Ckıssîs) denilir.

Yüce Allah'ın: "Rahiblerin" buyruğuna gelince, Rahibler (er-Ruhbân)t râhib kelimesinin çoğuludur. Şair Nâbiğa söyle demiştir:

"Eğer o (kadın) yaşım başım almış ve kadınlardan kendisini uzak

Tutarak ilâha ibadete yönelmiş bir rahibe görünecek olursa,

Uzun uzun ona bakıp durur ve tatlı sözünü (dinlemeye koyulur) ve o,

Bununla doğru yol üzre olmasa dahi, bu yaptığının doği-u olduğunu zannederdi."

Bu isimden fiil  şeklinde yapılır. Allah'tan korktu, demektir. Mastarları da  şeklinde gelir.

Ruhbanlık (rahbaniyet) ve ruhbanlık etmek (terahhub) ise, bir manastır­da ibadete çekilmek anlamındadır. Ebu Ubeyd der ki: Bazan "ruhban" keli­mesi hem tekil, hem de çoğul İçin de kullanılır, el-Ferrâ ise der ki; Eğer ruh­ban kelimesi tekil için kullanılırsa çoğulu -kurban ve karabin kelimesinde ol­duğu gibi- Rehabine ve Rehâbîn şeklinde gelir. Cerir de bu kelimenin ço­ğulunu şöylece kullanmaktadır:

"Seni görseler eğer Medyen'in rahipleri de inerler Ayaklarının bir bölümü beyaz olan dağların zirvelerindeki yaşlanmış dağ keçileri de inerler."

Bir diğeri de ruhbanı tekil kullanarak şöyle demektedir:

"Şayet dağlardaki manastırda bulunan rahibi görecek olsa, O raMb dağdan dua ede ede yürüyerek aşağı inerdi."

Rahâbet ise, karnın üst tarafında, şekli dili andıran göğüsteki bir kemiğin adıdır.

Bu buyruk, aynı zamanda aralarından küfürleri üzere ısrar edenler İçin de-ğil de yalnızca Muham.med'e iman edenler için bir övgüdür, İşte bundan do­layı: "Ve onların büyüklük taslamamalanodandır* yani, hakka bağlanmak­ta büyüklük taslamamalanndandır, diye buyurmuştur. [58]

83- Peygambere indirileni işittiklerinde hakkı bildiklerinden göz­lerinin yaşla dolup taştığını görürsün. Derler ki: "Rabbimiz, İman ettik. Artık bizi şah id olanlarla beraber yaz."

Şanı yüce Allah'ın: "Peygambere indirileni işittiklerinde, hakkı bildik-

lerinden, gözlerinin yaşla dolup taktığını görürsün" buyruğundaki:

"Yaşla" ifadesi hal konumundadır.

"Derler ki" buyruğu da böyledir. Şair İmruu'1-Kays der ki:

"Özlem duyarak gözyaşlarını taştı da

Bağrıma düştü, hatta gözyaşlarını kılıcımın kınını dahi ıslattı."

Yine aynı kökten gelen "müstefl(d) haber" de çokluktan dolayı suyun taş­ması gibi çoğalan ve yayılan haber demektir.

İşte ilim adamlarının hali budur. Onlar ağlarlar, fakat baygın düşmezler. Al­lah'tan dilerler. Fakat, feryad ve figan etmezler. Üzüntülü görünürler, fakat cenaze imiş gibi bir görüntü vermezler.

Nitekim yüce Allah: "Allak sözün en güzelini:, müteşabih, tekrar tekrar edi­len bir kitap halinde indirmiştir. Ondan ötürü Rabblerinden korkanların derileri titrer. Sonra Allah'ın zikrine derileri ve kalpleri yumuşar" (e^Zü-mer, 39/23) diye buyurmaktadır.

Bir başka yerde de: "Mü'minler ancak o kimselerdir ki, Allah anıldığı za­man kalpleri titrer..." (el-Enfal, 8/2) diye buyurmuştur. Yüce Allah'ın izniy­le ileride en-Enfal Sûresi'nde (sözü geçen âyetin tefsirinde) buna dair açık­lamalar gelecektir. Şanı yüce Allah bu âyet-i kerimelerde, kâfirler arasında müslümanlara karşı en katı, inatçı ve ileri derecede düşman olan kimselerin yahudiler olduklarını, müşriklerin de bunlara benzediklerini açıkladığı gibi, sevgi bakımından onlara daha yakın olanlarının ise hıristiyanlar olduklarını açıklamaktadır.

Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Yüce Allah'ın: wArtik bizi şahid olanlarla beraber yaz" buyruğuna gelin­ce, bizi de hakk ile şahidlik yapan Muhammed (sav)'ın ümmeti ile birlikte yaz demektir. Bununla kendilerini yüce Allah'ın: "Böylece sizi vasat bir üm­met kıldık. Bütün insanlara karşı şahidler olasınız" (et-Bakara, 2/143) buyruğunda geçen şahidler arasına katmasını istemektedirler. Bu açıklama İbn Abbas ve îbn Güreyc'den nakledilmiştir. el-Hasen der ki: İman ile şahid­lik eden kimselerle beraber yaz, demektir, Ebu Ali de der ki: Peygamberim ve Kitabım doğrulayarak şahidlik eden kimselerle beraber yaz, demektir,

"Bizi... yaz kılr demektir. O bakımdan bu, yazılıp tedvin edilen şey gi­bi bir anlam ifade eder. [59]

84. Rabbİmizin bizi de salihler topluluğu ile birlikte (cennete) sok­masını ütnid edip dururken, ne diye Allah'a ve bize gelen hak­ka iman etmeyelim?

Şanı yüce Allah'ın: "... ne diye Allah'a ve bize gelen hakka iman yelim" buyruğu, onların din hususundaki basiretlerini açıklamaktadır. Yani, biz ne diye iman etmeyelim? Yani, ne diye imam terkedelim; derler. Buna gö­re "(£rfjJ): İman ederiz" kelimesi, burada hal olajak nasb mahallin dedir

"Rabbimizln bizi de sal i hler topluluğu ile birlikte (cennete) sobrnüi ümidedlp dururken." Yani, Muhammed ümmeti ile birlikle ... demektir. Buı-na delil de yüce Allah'ın: "Muhakkak arza Benim satıh kullarım ryıirasçı ala­caktır" (.el-Enbiya, 21/105) buyruğunda Muhammed ümmetini kastetmiş el­masıdır.

Bu ifadelerde hazf edilmiş kelimeler vardır. Yani biz, Rabbimizin bm. cennete sokmasını ümid edip dururken.... demektir.

Buradaki "Birlikte" lafzının, "Arasında" anlamında olduğun söylenmiştir. Emiri karşılayanlarla birlikte idim, anlamam­da kullanılması gibi, tttlmid etmek anlamındaki tama'ın masum şekillerinde gelebilir. [60]

85. Allah da onları söylediklerinden dolayı, altından nehirler akan cennetleri, orada ebedî kalmak üzere onlara mükâfat olarak ih­san etti. İşte ihsan edenlerin mükâfatı budur.

86. Kâfir olup ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, onlar o çılgın ate­şin arkadaşlarıdırlar.

Yüce Allah'ın; "Allah da onları söylediklerİaden dolayı... cennetleri... onlara mükâfat olarak İhsan etti" buyruğu, onların imanlarının îhlasına ve

sözlerinin doğruluğuna bir delildir. Yüce Allah, onların dileklerini kabul et­ti, umduklarını gerçekleştirdi, îşte ihlaslı bir şekilde iman edip, doğru sami­mi bir yakîne sahip olan herkesin mükâfatı cennet olur.

"Kâflrohıp" yalıudi, hıristiyan ve müşrikler arasından küfürde kalıp, "âyet­lerimizi yalanlayanlara gelince, onlar o çılgın ateşin arkadaşlarıdırlar." Çılgın ateş (el-Cahîm) oldukça şiddetli yanan ateş demektir. Ateşi şiddet­le yakmayı ifade etmek üzere Filan kişi ateşi kızıştırdı, deni-iir. Aynı şekilde aşın derecede parıldadığından dolayı arslanın gözüne de;  denilir. Aynı tabir, savaş hakkında da kullanılır. Şair der ki:

"Savaş öyle bir şey ki, onun alevli ateşi içerisinde kalanın Ne hayal kurması olur, ne de sevinip coşması, Ancak tehlikeli hallerde çok dirençli yiğitler ile Tırnağı sağlam at kalır. [61]

87. Ey iman edenler! Allah'ın size helâl kıldığı o en temiz ve en gü­zel şeyleri haram kılmayın ve haddi aşmayın. Çünkü Allah had­di aşanları sevmez.

Yüce Allah'ın; "Ey iman edenler! Allah'ın size helâl kıldığı o en temiz ve en güzel şeyleri haram kılmayın ve haddi aşmayın" buyruğuna dair açık­lamalarımızı beş başlık halinde sunacağız: [62]

1- Âyetin Nüzul Sebebi:

Taberî'nin, İbn Abbas'a kadar ulaşan bir sened ile naklettiğine göre âyet-i kerime, Peygamber (say)'a gelip şöyle diyen bir kişi hakkında nazil olmuştur: Ey Allah'ın Rasulü, ben et yedim mi, cinsi isteğim harekete geçer ve şehvetim bana galip gelir. O bakımdan et yemeyi haram kıldım. Bu-nun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.

Yine denildiğine göre bu âyet-i kerime, aralarında Ebu Bekir, Ali, İbn Mes'ud, Abdullah b. Ömer, Ebu Zer el-Ğıfarî, Ebu Huzeyfe'nin azadh köle­si Salim, el-Mikdad b. el-Esved, Selman-i Farisî ve Mâ'kil b. Mukarrin (Allah hepsinden razı olsunVin de bulunduğu, Rasulullah ashabından bir topluluk dolayısıyla nazil olmuştur. Bunlar, Osman b, Maz'un'un evinde bir araya gel­diler vç gündüzün oruç tutup, geceleyin namaz kılmak, döşek üzerinde uyu­mamak, et ve yağlı şeyler yememek, kadınlara yaklaşmamak, koku sürünme­mek; buna karşılık kıldan elbiseler giyip dünyayı reddetmek, yeryüzünde do­laşmak, rahipliğe yönelmek ve erkeklik organlarını da kesmek üzere ittifak ettiler, Bunun üzerine yüce Allah bu âyet-i kerimeyi indirdi.

Her ne kadar nüzul sebebinden söz edilmiyorsa da bu anlamdaki rivayet­ler pek çoktur. Bu rivayetler de bir sonraki başlığımızın konusudur. [63]

2- Dünyayı Terk Edip Ruhbanlığa Yönelmeye Dair

Ashabı Kiram'ın Eğilimi ve Hz. Peygamberin Bunu Reddi:

Müslim, Enes'den rivayet ettiğine göre, Peygamber (sav)'ın ashabından bir gurup, Peygamber (sav)'ın hanımlanndan onun gizlice işlediği amellere da­ir soru sordular. Daha sonra onlardan birisi: Ben kadınlarla evlenmeyeceğim dedi. Bir diğerleri: Ben de et yemeyeceğim, dedi. Bir başkası ise: Döşek üze­rinde uyumayacağım dedi. Peygamber (sav) Allah'a hamd-ü senada bulun­duktan sonra şöyle buyurdu: "Şöyle şöyle diyen bir topluluğa ne oluyor ki, îşte ben namaz da kılıyorum, uyuyorum da. Oruç da tutuyorum, orucumu aç­tığım da oluyor. Kadınlarla da evleniyorum- Benim sünnetimden yüz çevi­ren benden değildir."[64]

Bu hadisi Buhari de yine Enes'den rivayet etmiştir. Lafzı da şöyledir: Enes dedi ki: Peygamber Csav)'ın hanımlarının odalarına üç kişi gelerek Peygamber efendimizin ibadetine dair soru sordular. Onlara (bu hususta is­tekleri) haber verilince, bunu (kendileri İçin) azımsar gibi oldular ve şöyle dediler: Biz nerede, Peygamber (sav) nerede.? Allah onun geçmiş ve gele­cek bütün günahlarını bağışlamış bulunuyor. Onlardan birisi şöyle dedi: Ben ebediyyen gece namazı kılacağım. Diğeri ise: Ben de sene boyunca oruç tu­tacağım ve asla oruç açmayacağım dedi, öteki de: Ben de kadınlardan uzak duracağım, ebediyyen evlenmeyeceğim dedi. Rasulullah (sav) gelip şöyle bu­yurdu: "Şöyle şöyle diyenler sizler misiniz?. Bana gelince, Allah'a yemin ederim aranızda Allah'tan en çok korkanınız, OJna karşı en takvah olanınız be­nim. Ama ben, oruç da tutarım, oruç açarım da. Namaz da kılarım, uyurum da. Hanımlarla da evlenirim. Kim benim sünnetimden yüz çevirecek olursa o, benden değildir."[65]

Buharî ve Müslim'de Sa'd b. Ebi Vakkas'dan şöyle dediğini rivayet etmek­tedirler: Osman b. Maz'un, kadınlardan temelli olarak uzaklaşmayı ve evlen­memeyi istedi de, Peygamber (sav) ona böyle yapmasını yasakladı. Şayet bu işi için ona cevaz vermiş olsaydı, biz de kendimizi buracaktik.[66]

İmam Ahmed b. Hanbel (r.a) da Müsned'inde şunu rivayet etmektedir: Bi­ze Ebu'l-Muğîre anlattı dedi ki: Bize, Muan b. Riraa anlattı, dedi ki: Bana, Ali b. Yezİd, el-Kasım'dan anlattı. O, Ebu Umame el-Bahilf (raydan şöyle dedi­ğini nakletti: Rasulullah (sav) ile sedyelerinden birisinde beraber çıktık. Adamlardan birisi, içinde bir miktar su bulunan bir mağaranın yanından geç­ti. Bu mağarada kalarak oradaki sudan İçip, etrafında bulunan bakliyattan yemeyi ve böylelikle dünyadan el etek çekmeyi içinden geçirdi. Sonra de­di ki: Peygamber (savVa gidip ona bundan söz etsem (iyi olur). Bana izin verirse yaparım, aksi takdirde yapmam. Bunun üzerine Hz, Peygamber'in yanına varıp şöyle dedi: Ey Allah'ın Peygamberi ben, beni yaşatacak kadar suyu ve bakliyatı bulunan bir mağaranın yanından geçtim. İçimden bu mağarada kalıp dünyadan el etek çekmek geçti. Peygamber (sav) ona şöy­le buyurdu: "Ben, ne yahudilik ile gönderildim, ne de Hıristiyanlıkla. Aksine ben, müsamahakâr hanif dini ile gönderildim. Muhammed'in nefsi elinde bu­lunana yemin olsun ki, Allah yolunda sabahleyin bir yola çıkış, yahut da ak­şamleyin bir yola kovuluş, dünyadan ve dünyadaki herşeyden daha hayır­lıdır. Sizden herhangi birinizin (savaş için, ya da cemaatle namaz için) saf­ta durması, altmış yıl (kendi başına nafile) namazından hayırlıdır."[67]

3. Zühdü Yanlış Anlayanlar İle Safilerden Boş İşlerle Uğraşanlar:

İlim adamlarımız (Allah'ın rahmeti üzerlerine olsun) derler ki: Bu âyet-I ke­rime ile, ona benzeyen diğer âyetler ve bu anlamda varid olmuş hadis-i şe­rifler, aşın giden zühd taslayıcıları ile mutasavvıflar arasından işi tembelliğe vuranların yaklaşımları reddedilmektedir. Zira bunların her birisi kendi yo­lundan uzaklaşmış ve maksadını gerçekleştirmekten uzak düşmüştür.

Taberî der ki: Bir müslüman bunlan kullanmaktan dolayı bir dereceye kadar zorluk ve sıkıntılar ile karşıla1? a cağından korksa bile Allah'ın mü'min kullan için helal kılmış olduğu şeylerden herhangi bir hoş ve temiz yiyeceği, giyeceği veya evlenmeyi haram kılması hiçbir müslüman için caiz değildir. İşte bundan dolayı Peygamber (sav) Osman b. Maz'un'un kadınlardan uzak durmak isteğini reddetmiştir. İşte, bununla da Allah'ın kulları için helal kıl­mış olduğu herhangi bir şeyi terk etmekte fazilet olmadığı sabit olmaktadır. Fazilet ve iyilik, Allah'ın kullarını teşvik ettiği şeyleri, Rasulullah (sav)'ın yapıp, ümmeti için sünnet kıldığı ve raşit imamların (halifelerin) izinden giderek tabi oldukları şeyleri yapmaktır. Zira yolun en hayırlısı Peygamberimiz Muhammed (sav)'ın yoludur.

Durum böyle olduğuna göre, helalinden pamuk ve ketenden yapılmış el­bise giymeye gücü yettiği halde kıldan ve yünden yapılmış elbiseleri tercih edenlerin, aynı şekilde kadınlara ihtiyacının arız olmasından çekindiği için ve benzeri yiyecekleri terk edip bayağı şeyleri yemeyi tercih edenlerin yan­lışlığı böylelikle ortaya çıkmaktadır,

Yine Taberî der ki: Kaba şeyleri giyip, yemenin, nefse ağır gelmesi ve ikisinden artan değeri ihtiyaç sahiplerine harcamak dolayısıyla haynn söy­lediğimizden başka yolda olduğunu kim zannederse, hiç şüphesiz yanılmış olur. Çünkü, insana öncelikle gerekli olan, kendi nefsinin salâhı ve Rabbine itaat hususunda nefsine yardımcı olmasıdır, Bayağı şeyler yemekten daha çok vücuda zararlı hiçbir şey yoktur. Çünkü, bu bayağı şeyler kişinin aklını bozar, Allah'ın kendisine itaate sebep kıldığı organlarını zayıf düşürür.

Bir adam Hasan-ı Basrî'nin yanına gelerek şöyle demiş: Benim bir kom­şum var, bir türlü pekmez peltesi yemiyor. Hasadı Basrî: Neden diye sorun­ca adam, o, bunun şükrünü eeta edemeyeceğinTsöylüyor. Hasan der ki: Pe­ki o kişi soğuk su içiyor mu? Soruyu soran: Evet deyince, şu cevabı verdi: Senin komşun cahilmiş» Çünkü, yüce Allah'ın soğuk su nimeti onun üzerin­de pekmez peltesi nimetinden daha fazladır.

İbnü'l-Arabî de der ki: İlim adamlarımız şöyle demiştir; Bu, dinin dos doğ­ru uygulanması ve malın haram olmaması halinde böyledir. Şayet insanların dini fesada uğrar, haram yaygınlık kazanırsa, bu sefer evlenmekten uzak dur-mak.daha efdal, lezzetleri terketmek daha uygundur. Helalinden bulacak olur­sa, Peygamber (sav)'ın haline uygun hareket daha faziletli ve daha üstündür.

el-Mühelleb der ki: Peygamber (sav)'ın evlilikten uzak durmayı ve ruhban­lığı yasaklaması, kıyamet gününde diğer ümmetlere karşı kendi ümmetinin çokluğuyla övünmesi, dünyada da onları yanına alarak kâfir taifeleriyle çar-pışmasıdır. Kıyamet gününde de onun ümmeti Deccal ile çarpışacaktır, İşte Peygamber (sav) bundan dolayı ümmetin neslinin çoğalmasını istemiştir. [68]

4- Haddi Aşmanın Mahiyeti:

Yüce Allah'ın: "Ve haddi aşmayın" buyruğunun anlamı şöyle açıklanmış­tır: Haddi aşarak Allah'ın haram kıldıklarını helâl kılmayınız. Buna göre, bura­daki iki nehiy her iki yolu kapsamaktadır. Yani, işi sıkı tutarak helâl bir şeyi haram kılmayınız. Ruhsata kadar götürerek haram olanı da helal kılmayınız. Bu açıklamayı Hasan-ı Basrî yapmıştır. Bunun anlamının: "Haram kılmayın" buyruğunu te'kid etmektir. Bu açıklamayı da es-Süddî, İkrime ve başkaları yapmıştır. Yani, Allah'ın helâl kıldığı, meşru kıldığı bir şeyi haram kıl­mayınız. Ancak birinci anlam daha uygundur. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır. [69]

5- Helâl Bir Şeyi Kendisine Haram Kılanın Hükmü:

Kim kendisine yiyecek, içecek veya kendisine ait bir cariyeyi, ya da Allah'ın kendisi için helâl kılmış olduğu herhangi bir şeyi haram kılacak olursa, Ma-Ük'e göre ona bir şey düşmez ve bunların herhangi birisi dolayısıyla ona kef-faret de düşmez. Şu kadar var ki, o, cariyeyi kendisine haram kılmakla onu azad etmeyi niyet etmişse, o carîye hür olur ve onu azad ettikten sonra yeni bir nikâh ile nikahlamadıkça onunla ilişki kurması haram olur.

Aynı şekilde hanımına: Sen bana haramsın diyecek, olursa, o istemese de üç talak ile boşanmış olur. Çünkü, yüce Allah açık ve kinaye lafızlar ile boşamak suretiyle hanımını kendisine haram kılmasını mubah kılmıştır. "Haram" lafzı ise, boşamadaki kinaye lafızları arasındadır.

Yüce Allah'ın izniyle, et-Tahrîm sûresinde (66/1. âyet, 4. baslıkta) ilim adamlarının bu husustaki görüşleri açıklanacaktır.

Ebu Hanife der ki: Kim bir şeyi kendisine haram kılarsa, o şey kendisine haram olur. O şeyi ahp kullanacak olursa, keffâret vermesi gerekir Bu ise uzak bir İhtimaldir, âyet de onun görüşünü reddetmektedir.

Said b. Cubeyr ise der ki: Yemindeki lağıv (lağv yemini) haramı helal kıl­maktır (yani, boş anlamsız bir davranıştır). Şafiî'nin ileride geleceği üzere konu ile ilgili görüşünün de anlamı budur.[70] 

88- Allah'ın size verdiği rızıktan helâl ve tertemiz olarak yiyin. Ve siz, iman ettiğiniz Allah'tan korkunuz.

Yüce Allah'ın: "Allah'ın sim: verdiği rızıktan helal ve temiz olarak yiyin"

buyruğu ile ilgili olarak tek bir hususu açıklayacağız:

Bu âyet-i kerimede "yemek"; yemek, içmek, giyinmek, binmek ve buna benzer yollarla faydalanmaktan ibarettir. Özellikle "yemerinin sözkonusu edilmesi ise, insan için en önemli maksat ve en özel yararlanma yolların­dan biri oluşu dolayısıyladır. İleride el-A'raf sûresinde (7/31- âyetin tefsirin­de) yemenin, içmenin ve giyinmenin hükmüne dair açıklamalar yüce Allah'ın izniyle gelecektir.

Lezzet veren şeylere karşı arzu duyup, canın çektiği çeşitli şeyleri elde et­mek hususunda nefse karşı direnmeye gelince, bu hususta nefse imkân tanımak konusunda insanların farklı yaklaşımları vardır, Onlardan kimisi, nef­si bu işlerden alıkoyup arzuladığı şeylerin arkasından gitmekten alıkoymanın, nefsinin dizginlerini ete geçirebilmesi ve inadını hafifletmesi açısından da­ha uygun olduğu görüşündedir. Çünkü, eğer nefsinin isteğini gerçekleştirecek olursa, nefsinin arzularının esiri olur ve nefsi onu istediği yere götürür Nakledildiğine göre Ebu Hâzim, meyvenin yanından geçer, canı onu yemek İster, fakat: Senin bunlarla buluşma yerin cennettir, dermiş.

Başkaları da şöyle demektedir: Zevk aldığı şeyleri ele geçirmesi için nef­se imkân tanımak, nefsi rahatlatacağından, istediği şeyi elde etmekle daha bir canlanacağından böylesi daha uygundur.

Başka bir kesim de şöyle demektedir: Bu hususta orta yolu tutmak daha uygundur. Çünkü nefsine istediği şeyleri kimi zaman verip kimi zaman ver­memek, her iki yolu da telif etmektir. Bu ise, kusursuz bir orta yoldur.

Haddi aşmak (i'tidâ) ve rızkın anlamına dair açıklamalar daha önceden el-Bakara Sûresi'nde (Haddi aşmak: 2/62. âyetin tefsirinde, nzık ise 2/3. âyetin tefsiri, 23- başlıkta) geçmiş bulunmaktadır, Allah'a hamd olsun. [71]

89. Allah sizi yemhılcrhıizdeki lağlvden dolayı sorumlu tutmaz. Fakat bağlanmış olduğunuz yeminlerinizden sorumlu tutar. Bunun keffâretî, ailenize yedirdiğinizin orta yollusundan on fakiri doyurmak yahut onları giydirmek, ya da bir köle azad et­mektir. Fakat kim bulamazsa üç gün oruç tutsun. İşte yemin et­tiğiniz takdirde yeminlerinizin keöareti budur. Yeminlerinizi koruyun, şükredersiniz diye Allah âyetlerini size böyle açıklar.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı kırkyedi başlık halinde sunacağız: [72]

1- Lağv Yemini ve Yemin:

Yüce Allah'ın: Allah sizi, yeminler in izdeki lağivden dolayı sorumlu tut­maz" buyruğunda geçen "Iağ"vin anlamı, el-Bakara Sûresi'nde (.2/225. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır. Kfifctfj)'. yeminlerinizde" buyruğu İse, yeminlerinizden dolayı demektir. "Eyman: yeminler" yemin kelimesinin çoğuludur. Yemin kelimesinin hayır ve bereket anlamına gelen "yumrTden fail vezninde isim olduğu söylenmiştir.

Yüce Allah yemine bu adı, kakları koruduğundan dolayı vermiştir. Yemin kelimesi hem müzekker, hem müennes olup, cem'i "eymân ve eymun" şek­linde gelir. Şair Züheyr der ki;

"Bizden de, sizden de yeminler toplanıp bir araya gelir. [73]

2- Bu Âyetin Nüzul Sebebi:

Bu âyetin nüzul sebebi hakkında farklı görüşler vardır. İbn Abbas der ki: Âyetin nüzul sebebi, helâl ve temi2 olan yiyecek, giyecek ve hanımları ken­dilerine haram kılan kimselerdir- Onlar, bu hususa (bu helâlleri kendilerine haram kılmaya) yemin ettiler. Fakat: "Allah'ın size helâl kıldığı o en temiz ve en güzel şeyleri haram kılmayın" (el-Maide, 5/87) âyet-i nazil olunca, pe­ki yeminlerimizi ne yapacağız dediler. Bunun üzerine bu âyet-i kerime nâzü oldu.

Bu görüşe göre buyruğun anlamı şöyle olur: Sizler, önce yemin eder, son­ra da o yemininizi İağv ederseniz. Yani, keffarette bulunmak suretiyle hük­münü kaldırır ve keffârette bulunacak olursanız, bundan dolayı Allah sizâ sorumlu tutmaz. O, yeminlerinizi devam ettirip, yeminlerinizi İağv eı~ memeniz, yani keffaretini yerine getirmememz^sebebiyle sizi sorumlu tutar.

Bununla, yeminin herhangi bir şeyi haram kılmadığı açıkça ortaya çıkmak­tadır. Bu, aynı zamanda Şafiî'nin de yemin ile haramı helal kılmanın bir il­gisinin bulunmadığı ve helal olan bir şeyi haram kılmanın İağv (boş bir iş> olduğu görüşüne delildir. Tıpkı, haram olan bir şeyi helal kılmanın İağv ol­ması gibi. Mesela bir kimse: Ben, şarap içmeyi helal kıldım, diyecek olursa, bu görüşe göre âyet-i kerime sunu gerektirmektedir: Yüce Allah, helal olan bir şeyi haram kılmaya dair sözür o hela] bir şey haram kılanamayacağından dolayı İağv kabul etmiştir. O bakımdan: "Allah sizi yeminlerinizdeki lağir-den dolayı sorumlu tutmaz" yani, helâli haram kılmak suretiyle boş yemin­den dolayı sorumlu tutmaz, demektir.

Rivayet olunduğuna göre, Abdullah b. Revâha'nın yetimleri vardı. Ona mis­afir gelmişti. Gece bir miktar ilerledikten sonra işinden döndü ve misafirime yemek yedirdiniz mi dedi. Onlar: Seni bekledik dediler. Bu sefer: Allah'a yenıin olsun bu gece onu yemiyeceğim, dedi. Misafiri de: Ben de yiyecek değil­im, dedi. Yetimleri de: Biz de yemeyiz, dediler. Dunumun böyle olduğunu görün­ce, o da yedi, diğerleri de yediler. Daha sonra Peygamber (sav)'ın yanına varıp durumu ona haber verince, Hz. Peygamber ona; "Sen, rahmana itaat et­tin, şeytana da asi oldun" dedi ve bunun üzerine de bu âyet-İ kerime indi.[74]

3- Yeminlerin Kısımları:

Şeriatte yeminler dört kısımdır: İki kısmında keffâret vardır, iki kısmında da keffâret yoktur.

Dârakutnî, Sünen'inde şöyle bir rivayet kaydetmektedir: Bize, Abdullah b. Muhammed b. Abdülaziz anlattı. Bize, Halef b. Hişam anlattı. Bize, Abser, Leys'den anlattı, o, Hammad'dan, of İbrahim'den, o, Alkame'den, o da Ab­dullah b. Mes'dan şöyle dediğini nakletti: Yeminler dört türlüdür. İki yemin için keffaret vardır, iki yemin için de keffaret yoktur. Keffareti gerektiren iki yemin şunlardır: Bir kimse Allah adına yemin olsun şunu şunu yapmayacağım diye yemin edip o işi yaparsa keffaıette bulunur. Yine bir adam, Allah'a yemin ederim, mutlaka şu şu işi yapacağım dediği halde yapmazsa, bunun için de keffaret gerekir. Keffareti gerektirmeyen iki yemine gelince; Bir kimse Allah'a yemin ederim ben, şunu şunu yapmadım dediği halde, eğer o işi yapmışsa (keffaret) gerekmez. Yine bir adam yemin eder ve and olsun ben şu şu işi yaptım, dediği halde yapmamış ise, (yine keffaret) gerekmez.[75]

İbn Abdi'1-Berr dedi ki: Hem "Camİ'"nde hem Mervez?nin de kendisin­den naklettiğine göre Süfyan es-Sevrî şöyle demiş: Yeminler dörttür. İki ye­min için keffaret vardır. O da bir kimsenin, Allah'a yemin ederim yapmam deyip yapması veya Allah'a yemin ederim mutlaka yapacağım deyip sonra da yapmaması şeklindeki yeminlerdir. İki yeminin de keffareti yoktur. Bu da bir kimsenin Allah'a yemin ederim ben yapmadım dediği halde, yapmış ol­ması, ya da Allah'a yemin ederim ben bunu gerçekten yaptım dediği halde yapmamış olması halidir. el-Mervezî der ki: İlk iki yemin hususunda, ilim adamlan arasında Sütyan'ın dediğinden farklı bir görüş beyan eden olmamış­tır Ancak, son iki yemin ile ilgili olarak ilim adamlarının farklı görüşleri var­dır. Şayet, yemin eden kişi eğer şu şu işi yapmadığına dair yemin etmiş, ya­hut şu şu işi yaptığına dair yemin etmiş ve kendi kanaatine göre o, doğru söylediğini düşünüyor doğrunun da yemin ettiği gibi olduğu görüşünde ise, bundan dolayı onun için günah da yoktur, keffaret de yoktur. Malik, Süryan-1 Sevrî ve rey sahiplerinin görüşüne göre bu böyledir. Ahmed ve Ebu Ubeyd de böyle demiştir. Şafiî tse onun için günah yoksa da keffarette bu­lunması gerekir, demektedir el-Mervezî der ki: Şafiî'nin bu görüşü pek kuv­vetli değildir. (el-Mervezî) devamla der kî: Şayet şu şu işi yapmadığına da­ir yemin eden kişi eğer o işi yapmış olmakla birlikte kasten yalan söylemiş ise, günahkârdır ve onun için yine keffaret gerekmez. Genel olarak ilim adamlarının görüşü budur. Malik, Süfyan-ı Sevrî, Rey sahipleri, Ahmed b. Hanbel, Ebu Sevr ve Ebu Ubeyd bu görüştedirler. Şafiî ise, keffaret gerekir, demektedir.

(Yine el-Mervezî) der ki: Bazı tabiinden Şafiî'nin görüşüne benzer rivayet­ler kaydedilmiştir. el-Mervezî der ki: Ben, Malik ve Ahmed'in görüşüne meyletmekteyim. Genel olarak ilim adamlarının ittifakla lağv olduğunu ka­bul ettikleri lağv yeminine gelince, o da bir kimsenin, yemin akdetmek (yeminine bağlı kalmak) kastı olmaksızın ve böyle bir istekte de bulunmak­sızın, konuşması esnasında: Hayır vallahi, evet vallahi demesidir. Şafiî der kt Bunun böyle olması tartışma, kızgınlık ve acele halinde sözkonusudur. [76]

4- Yemin Çeşitlerinden Yemin-i Mün'akide:

Yüce Allah'ın: "Fakat bağlanmış olduğunuz yeminlerinizden sizi sorumlu tutar" buyruğunda "kar harfi deo gelmek üzere şeddesizdir. Akd ise, ipi düğümlemek gibi maddi ve sattş akdi gibi hükmî (akid) olmak üzere iki türlüdür. Şair der ki:

BOnlar, öyle bir topluluktur ki, himaye ettikleri

tümse lehine bir akidle bağlanacak olurlarsa alttan da düğüm atıp bağlarlar.

üstten de düğüm, atıp bağlarlar."

Mün'akide yemindeki "münâkide" kelimesi, akdden münfaile veznindedir. Bu ise, kalbin gelecekte herhangi bir işi yapmamak üzere karar verip, son­radan o işi yapması yahut bir işi mutlaka yapmak üzere karar vermekle bir­likte yap mama sidir. Az önce geçtiği gibi.

İşte ileride de geleceği üzere istisna "(inşaallah" demek) ve keffaretin çözdüğü yemin budur.

Bu kelime, "ayırfdan sonra "elif getirilerek laale vezni üzere; şek­linde okunmuştur. Bu ise, çoğunlukla iki kişi tarafından karşılıklı olarak (müşâreke) halinde yapılır. Bu durumda ikinci kişi, kendisiyle yapılan konuşma esnasında kendisi sebebiyle yemin olunan kişi de olabilir, mana: Üzerinde yemin akidlerîni yaptığınız şeylerden sizi sorumlu tutar, şeklinde de olabilir. Çünkü  akdetti; ahitleşti, anlamına yakındır. Bun­dan" dolayı harf-i cer ile teaddi etmiş (geçiş yapmışldir. Zira bu kelime anlamım da ihtiva etmektedir. Bu ise, ikincileri harf-i cer ile olmak üzere iki mefule teaddi eder. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır: Kim de Allak ile ahd ettiği şeye bağlı kalırsa..." (el-Feth, 48/10) Bu da; Namaza çağırdığınızda" (el-Mâide, 5/58) buyruğunun edatı ile teaddi etmesi gibidir. Oysa bu, Zeyd'e seslendim, demek gibi (harf-i cersiz olarak) teaddi etmelidir. Nitekim: "ona Tafun sağ tarafından seslendik" (Meryem, 19/52) buyruğunda da böyledir. Şu kadar var kî, burada seslenmek, davet et­mek anlamına kullanıldığından dolayı; harfi ile teaddi etmiştir. Nitekim yüce Allah başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Alllah'a davet edenden daha güzel sözlü kimdir?" (Fussilet, 41/33) Daha son­ra yüce Allah'ın; "Fakat üzerine bağlanmış olduğunuz yemin­lerinizden..," şeklindeki buyruğundan harf-i cer hazf edilerek fiil hemen mef'ule geçiş yapmakta ve; Hakkında akid yaptığınız, bağlandığınız.... haline gelmiş, arkasından yüce Allah'ın: "Emrotunduğunu açıkça bildir" (el-Hicr, 15/94) buyruğundan hazf edildiği gibi bundan da "he" zamiri hazf edilmiştir

Ya da burada; "vezni, O anlamında da olabilir. Yüce Allah'ın: "Allah onları kahretsin" buyruğunda olduğu gibi. Nitekim Arapça-da müşâreke (.işteşlik) için kullanılan bu vezin, kimi zaman müşâreke vez­ni anlamı olmaksızın tek kişi tarafından yapılan i§ hakkında da kullanılır Yolculuk yaptım, yardımcı oldum, demek gibi.

"Bağlanmış olduğunuz" anlamına gelen kelime, "kaf harfi şeddeli olarak; diye de okunmuştur.

Mücahid der ki: Bu okuyuşun anlamı, kastî olarak bilerek yaptığınız yeminler demektir. îbn Ömer'den rivayet edildiğine göre şeddeli kıraat tekrarı gerektirir. O bakımdan böyle bir kimse yeminini tekrarlamadıkça (ve tekrar bir daha bozmadıkça) keffârette bulunması gerekmez. Ancak, Peygam­ber (sav)'dan şöyle dediğine dair gelen rivayet bunu reddetmektedir: "Şüph­esiz ki ben Allah adına bir hususa dair yemin edersem de ondan bir başkasının o işten daha hayırlı olduğunu görürsem, -inşallah- mutlaka hayırlı olanı yaparım ve yeminimin keffaretini yerine getiririm."[77]

Görüldüğü gibi burada Hz. Peygamber tekrar yapılmayan yeminde kef» faretin vacip olduğundan sözetmektedir.

Ebu Ubeyd der ki; Bu kıraate göre "karın şeddeli okunuşu defalarca ardı arkasına tekrarlanmasını gerektirir. Ben, bu şekilde okuyan kimsenin tek bir yeminini birkaç defa tekrarlamadığı sürece ona keffaretin gerekmeyeceği hususundan emin değilim. Ancakt bu icmaa aykın bir görüştür. Nâfi'nin ri­vayetine göre İbn Ömer, yeminini pekiştirmeksizin bozacak olursa, on yok­sul yedirirdi. Yeminini pekiştirdikten sonra bozacak olursa da bir köle azad ederdi. Nafi'a :Yeminini pekiştirmesinin (te'kid etmesinin) anlamı nedir, diye sorulunca, şu cevabı verdi: Bir şeye defalarca yemin etmesi demektir. [78]

5- Yemin-i Gamûs:

Ğamûs yemini diye bilinen t kasten yalan yere) yeminin, münâkide yemi­ni olup olmadığı hususunda farklı görüşler vardır.

Cumhurun kabul ettiği görüşe göre ğamûs yemini bîr hile, bir aldatma ve bir yalan yemindir. O bakımdan böyle bîr yemin münâkid olmaz ve bunda keft'âret de yoktur. Şafiî der kî: Bu, münâkide bir yemindir. Çünkü, kalp vasıtasıyla kast edilmiştir. Ve bir habere bağlı olarak; yüce Allah'ın ismiyle birlikte yapılmıştır, O bakımdan onda keffaret gerekmektedir. Ancak sahih olan birinci görüştür.

İbnü'l-Münzir der ki: Malik b. Enes ve Medinelilerden ona tabi olanların görüşü de budur. Evzaî ve ona muvafakat eden Şamlılar da böyle demişlerdir. es-Sevrî ve Iraklıların görüşü de budur. Ahmed, Islıâk, Ebu Sevr ve Ebu Ubeyd ile Küfe halkından hadis ashabı İle rey ashabı fla böyle demiştir. Ebu Bekr der ki: Peygamber (sav)'ın: "'Her kim bir yemin eder de başkasının ondan da­ha hayırlı olduğunu görürse, daha hayırlı olanı yapsın ve yeminine keffarette bulunsun" ile: "Yemininin keffaret ini yerine getirsin ve hayırlı olan şey ne ise onu yapsın"[79] buyrukları, keft'aretin gelecekte bir işi yapmak üzere yemin ettiği halde yapmayan, yahut yine gelecekte bir işi yapmamak üzere yemin edip de onu yapan hakkında gerekli olduğuna delâlet etmektedir.

Bu meselede ikinci bir görüş daha vardır ki r o da kastî olarak Allah adına yalan yere yemin edip günah İşlemekle birlikte keftarette bulunması gerek­tiğidir. Bu da Şafiî'nin görüşüdür. Ebu Bekir devamla der ki: Ancak biz, buna delil olabilecek bir haber bilmiyoruz. Kitap ve sünnet birinci görüşün lehine delalet etmektedir. Çünkü yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Allah'ı yemin­lerinizle iyilik etmenize, sakınmanıza, insanların arasını bulmaya engel yap-mayın." (el-Bakara, 2/224") İbn Abbas der ki: Kişi akrabalarını gözetmemek üzere yemin eder, ancak Allah da ona kelfarette bulunmak suretiyle bir çıkış yolu göstermektedir. Allah adını gerekçe göstermemesini ve yemininin kef-faretini yerine getirmesini emretmektedir Konu ite ilgili haberler, kendisine haram olan bir malı (bu yolla) kesip almasını sağlayacak bir yeminin keffaret olan şeylerle keffaret olunmayacak kadar büyük olduğunu göstermektedir.

İbnü'l-Arabî der ki: Âyet-i kerime iki kısım yeminden sözetmektedir: Lağv yemini ve münâkide yemini. Çoğunlukla insanların yeminlerinde görülenler de bunlardır. Bunların dışında kalan yeminler isterse yüz kısım olsun, bun­ların herhangi birisine keffaret taalluk etmez.

Derim ki: Buharı, Abdullah b. Amr'dan şöyle dediğini nakletmektedir: Be­devi bir arap gelip Peygamber (sav)'a: Ey Allah'ın Rasûlu, büyük günahlar (kebâir.) hangileridir, diye sormuş, Hz. Peygamber: "Allah'a ortak koşmak" diye buyurmuş. Bedevi: Daha sonra hangisidir diye sorunca, Hz. Peygamber: "Anne babaya karşı gelmektir" diye buyurmuş. Yine bedevi: Sonra hangisidir diye sorunca, Hz. Peygamber; "Ğamûs yeminidir" diye buyurmuş. Ben: Ğamûs yemini nedir, diye sordum, şöyle buyurdu: "Yaptığı yeminde yalan söylemekle birlikte müslüman bir kimseye ait olan bir malı o yemin vasıtasıyla kesip almaktır."[80]

Müslim'de Ebu Umâme'den Rasulullah (sav)'ın şöyle buyurduğunu naklet­mektedir: "Her kim yaptığı yemini ile müslüman bir kimsenin hakkını kesip alırsa, Allah o kimseye cehennem ateşini vacip kılar, cenneti de ona haram kılar." Adam: Ey Allah'ın Rasulü, ya bu aldığı şey önemsiz bir şeyse de mi? dîye sorunca, Hz. Peygamber şöyle buyurdu: "İsterse erak (misvak.) ağacından bir çubuk olsun."[81]

Abdullah b. Mes'ud'un rivayet ettiği hadise göre de Rasulullah (sav) şöyle buyurmuştur: "Her kim yalan yere ve kasfî olarak yemin edip de o yemin vasıtasıyla müslüman bir kimsenin malını haksızca alacak olursa, yüce Allah'a, kendisine gazap etmiş olduğu halde kavuşur." Bunun üzerine: "Şüphesiz Al­lah'a olan ahidlerini ve yeminlerini az bir pahaya değiştirenler..." (Ali İmran, 3/77) âyeti sonuna kadar nazil oldu.[82]

Görüldüğü gibi burada keffaretten söz edilmemektedir. Eğer biz, böyle­sine kefîarette bulunmayı gerekli görecek olursak, onun işlediği cürüm or­tadan kalkar. Allah'ın huzuruna da kendisinden razı olmuş olarak çıkar. Böyle­likle tehdit olunduğu azabı da hak etmez. Hem bu niye böyle olmasın ki ? Çünkü, bu şekilde yemin eden bir kimse hem yalan söylemiş, hem başkasının malını bu yolla kendisine helal kabul etmiştir. Yüce Allah adına yemin etmeyi de hafife almıştır. Onu küçüınsemiştir. Buna karşılık dünyayı da ta'zim edip büyütmüştür. Allah da onun tazim ettiği şeyi tahkir etmiş, onun küçük gördüğü şeyi de ta'zim etmiştir. îşte bu kadarı yeterlidir. Bundan dolayı da şöyle denilmiştir; Ğamûs yeminine bu adın veriliş sebebi, sahibini cehenneme ğams etmesi (yani bandırması J'nden ötürüdür. [83]

6- Bir İşi Yapmamak Üzere Yemin Eden

Bir işi yapmamak üzere yemin eden bir kimse, o işi yapmadığı sürece yem­inine bağlı demektir. Eğer o işi yapacak olursa, yeminini bozmuş ve keffârette bulunması gerekir. Çünkü yemine muhalefet etmiştir. Şayet "yapacak olur­sam" demiş olsa da durum aynıdır. Eğer mutlaka yapmak üzere yemin ed­erse, anında yeminini bozmuş demektir. Çünkü, muhalefet sözkonusudur. Eğer dediğini yaparsa, yeminini yerine getirmiş olur. Şayet "yapmazsam" diye­cek olursa yine aynı durum sözkonusdur. [84]

7- Olumlu ve Olumsuz Yeminlerin Kapsamı:

Yemin eden bir kimsenin; "mutlaka yapacağım ve eğer yapmazsam..." şek­lindeki sözleri emir gibi, "yapmayacağım ve eğer yaparsam,.." şeklindeki söz­leri de nehîy {.yasak) gibi değerlendirilir.

Birinci durumda, hakkında, yemin ettiği şeyin tamamını yapmadığı sürece yeminini yerine getirmiş olmaz. Meselâ, şu ekmeği yiyeceğim diye yemin edip onun bir bölümünü yerse tamamını yemediği sürecej yeminini yerine getir­miş olmaz. Çünkü o ekmeğin herbir parçası hakkında yemin edilmiştir. Şayet -mutlak olarak- Allah'a yemin ederim ki muhakkak yiyeceğim diyecek olursa, yeme isminin hakkında kullanılabileceği asgari miktarını yerine ge­tirmekle yeminini gerçekleştirmiş olur Çünkü, yeme mahiyeti fiilen ortaya konulmuştur.

Nehiy (olumsuz yemin) durumunda ise, o ismin hakkında kullanıla­bileceği asgari şeyi yapmakla yeminini bozmuş olur. Çünkü, nehyin muktezası gereğince nehyedilen şeylerin birimlerinden herhangi birisinin ortaya çıkma­ması gerekir. Eğer bir eve girmemek üzere yemin etse de iki ayağından birisi­ni o eve soksa yeminini bozmuş olur Buna delil de şudur: Biz, yüce Allah'ın şu buyruğunda ismin, işin başlangıcı hakkında kullanılabilmesiyle haram hük­münü ağırlaştırdığını görüyoruz: "Babalarınızın nikahladığı kadınları nikahlamayınız." (en-Nisa, 4/22) Buna göre, bir kimse bir kadınla nikâh ak­di yapacak olsa, onunla gerdeğe girmeyecek olsa dahi o kadın hem babasına, hem oğluna haram olur. Fakat (üç talak dolayısıyla ilk kocasına haram olmuş, bir-kadının) tahli (hülle, ikinci bir koca ile evlenmesin)den sonra ilk kocasına helal olabilmesi için ismin ilk kullanılabildiği durum ile yetinmeyerek: "Hayır, sen onun balcağızından tatmadıkça, (olmaz)" diye buyurmuştur.[85]   

8- Kimin Adına Yemin Edilir?

Adına yemin edilen (el-mahlüfu bili ) §anı yüce Allah ve O'nun, Rahman, Ralıîm, Sem?, Alîm, Halîm gibi güzel isimleri ile buna benzer diğer isim ve yüce sıfatlarıdır İzzeti, Kudreti, timi, İradesi, Kibriyâsı, Azameti, Ahdi, Misa-kı ve zatının diğer sıfatları gibi. Çünkü bütün bunlara yapılan yemin mahlûk olmayan Rahim olan yüce Zat'a. yemindir. Bunları zikrederek yemin eden kim­se, yüce Allah'ın zatına yemin etmiş gibi olur. Tirmizî, Nesaî ve başkalarının rivayetine göre, Cebrail (a.s) cennete bakıp yüce Allah'ın huzuruna geri dö­nünce şöyle demiş: İzzetine and olsun ki, bunun varlığını(ve bu halini) işi­ten herkes mutlaka buraya girer. Cehennem hakkında da şöyle demiştir: İz­zetin hakkı için onu(n bu halini) işitip de oraya giren kimse bulunmaz.[86]  Yine Tirmizî ve Nesaî ile başkaları da İbn Ömer'den şöyle dediğini rivayet etmektedirler: Peygamber (sav) "Kalpleri evirip çeviren hak­kı için hayır" diye; bir diğer rivayete göre de: "Kalpleri evi­rip çeviren hakkı için hayır" diye yemin ederdi.[87]

İlim adamları icma ile vallahi, yahut billahi, ya da tallahi diye yemin edip yeminini bozan kimsenin keffâretle yükümlü olduğunu kabul etmişlerdir. İbnü'l-Münzir der ki: Malik, Şafiî, Ebu Ubeyd, Ebu Sevr, îshâk ve Rey sahip­leri şöyle derlerdi: Her kim Allah'ın isimlerinden bir ismi zikrederek yemin eder de sonra yeminini bozarsa, ona keffaret düşer. Biz de bu görüşteyiz. Bu hususta bir görüş ayrılığı olduğunu da bilmiyorum.

Derim ki: Bununla birlikte "Kur'âna yemin etme" başlığında da şöyle de­mektedir: Yakub (b. İbrahim, Ebu Yusuf) der ki: Kim Rahman adına yemin eder de yeminini bozarsa, onun için keffaret gerekmez.[88]

Derim ki: Rahman da yüce Allah'ın i simi erindendir, bu hususta icma vardır ve bunda görüş ayrılığı yoktur. [89]

9- Allah'ın Hakkına, Azametine, Kudretine, îlmine... Yeminin Hükmü:

Allah'ın hakkı için, azameti için, kudreti için, ilmi İçin, Allah'ın hayat sıfatı

için Oe amrullahi"), Allah adına yemin ederim ( eymullahi ) lafızları île yemin

hususunda ilim adamlarının farklı görüşleri vardır.

Malik der ki: Bunların hepsi yemindir ve bunlar dolayısıyla keffaret gerekir.

Şafiî der ki: Allah'ın hakkı, celali, azameti ve kudreti de, eğer bunlarla ye­mini niyet ederse birer yemindir. Eğer yemin kastı gütmezse bunlar yemin değildir. Çünkü bu ibarenin; Allah'ın hakkı vaciptir, kudreti yerini bulur an­lamına gelme ihtimali de vardır, Allah'ın emaneti hakkında da Şafiî şöyle de­miştir: Bu yemin değildir. Le amnılllahi ve eymullahi lafızlarına gelince, eğer bunlarla yemin kastedilmezse yemin değildir.

Rey sahipleri de derler ki: Kişi, Allah'ın azameti, izzeti, celali, kibriyası ve emâneti hakkı İçin deyip de yeminini yerine getirmeyecek olursa, keffarette bulunması gerekir.

el-Hasen der ki: Allah hakkı için (ve hakkullahi) yemin değildir, bunda kef-iaret de gerekmez. Ebu Hanife'nin de görüşü budur. Bu görüşü ondan er-Razi (el-Cessâs) nakletmiştir. Aynı şekilde Allah'ın ahdf, misakı, emaneti de yemin değildir. Mezhebine mensub kimi ilim adamı, bu bir yemindir, demektedir Tahavî der ki: Yemin değildir. Aynı şekilde Allah'ın ilmi hakkı için diyecek ol­sa bile bu da, Ebu Hanife'nin görüşüne göre yemin değildir. Fakat arkadaşı Ebu Yusuf bu hususta ona muhalefet ederek şöyle demektedir: Bu bir yemin olur

İbnü'l-Arabî der ki: Ebu Hanife'yi bu hususta yanıltan "ilirrTin bazan "malûm" hakkında da kullanılmasıdır. Malûm ise muhdes (sonradan yaratılmış şey) dir. O bakımdan böyle bir tabir de yemin olmaz. Fakat kudretin de mak-dur (kudret İle var edilen) şey hakkında kullanıldığını hatırlanmamıştır. Onun makdur hakkında söyleyeceği her söz, bizim de malum hakkındaki delil­im izdir.

İbnü'l-Münzİr der ki: Rasutullalı (sav)'ın da şöyle dediği sabit olmuştur: "Al­lah'a yemin olsun (ye eymullah) o, gerçekten emirliğe layıktır."[90] şeklindeki sözünü Zeyd ve oğlu Üsame ile ilgili olay münasebetiyle söylemiştir.

îbn Abbas da: Ve eymullah diye yemin eder, İbn Ömer de böyle dermiş. İshâk der ki: Eğer kişi eymullah lafzı ile yemin etmeyi murad ederse bu, irade­si dolayısıyla ve kalbinin bu konudaki kastı dolayısıyla o da bir yemin olur. [91]

10- Kur'ân'a Yemin Etmek:

Kur'ân'a yemin hususunda ilim adamlarının farktı görüşleri vardır. îbn Mes'ud der ki: Her bir âyeti dolayısıyla bir yemin etmiş gibidir. Hasan-ı Bas-rî ve İbn el-mübarek de böyle demişlerdir.

Ahmed de der ki: Ben bu kanaati reddedecek herhangi birşey bilmiyorum. Ebu Ubeyd der ki: Tek bir yemin olur. Ebu Hanife ise, bunda keffâret yok­tur, der Katade de mushafa yemin edermiş. Ahmed ve İshak da biz bunu (mushafa yemin etmeyi) mekruh görmüyoruz demişlerdir.[92]  

11- Allah'tan Başkası Adına Yemin:

Yüce Allah'tan, Onun isim ve sıfatlarından başkası ile yemin, yemin ol­maz. Ahmed b. Hanbel der ki; Peygamber (sav) adına yemin edecek olursa, yemini olur. Zira, kendisine iman olmaksızın imanın tamam olmayacağı bir şeye yemin etmiştir. Tıpkı Allah adına yemin etmiş gibi (yeminini bozacak olursa), keffarette bulunması gerekir.

Ancak bu görüşü, Bulıarî, Müslim ve diğerlerinde sabit olan şu rivayet red­detmektedir. Rasulullah (sav) bir kafile ile birlikte bulunan Ömer b. eİ-Hat-tab'a yetişti. O sırada Ömer babası adına yemin ediyordu, Rasulullah (sav) onlara şöyle seslendi: "Şunu bilin ki, muhakkak Allah sizlere babalarınız adı­na yemin etmeyi yasaklamaktadır. Kim yemin edecek olursa, ya Allah adı­na  etsin, yahut sussun."[93]

Bu İse, az önce zikrettiğimiz gibi, yeminin yalnızca Allah adına, isimleri­ne ve sıfatlarına yemin edilebileceğini göstermekte, O'ndan başka hiçbir şe­ye yemin etmemeyi gerektirmektedir. Bunu tahkik eden hususlardan birisi de, Ebu Dâvud, Nesaî ve başkalarının Ebu Hureyre'den şöyle dediğine da­ir kaydettikleri şu rivayettir: Rasulullah (sav) buyurdu ki: "Babalarınız adı­na da, anneleriniz adına da, ortaklar adına da yemin etmeyiniz. Ancak Allah adına yemin ediniz. Allah adına da ancak siz doğru söylediğiniz halde ye­min edebilirsiniz." [94]

Diğer taraftan: Adem, İbrahim adına yemin edenlere de -kendilerine iman edilmeksizin imanın tamam olmayacağı kişiler adına yemin etmiş olduğu halde- keffâret yoktur, diyenlerin görüşlerini de Ahmed b. Hanbel'in (Hz. Peygamber hakkındaki bu özel görüşü) ile çelişmektedir. [95]

12. Putlar Adına Yemin:

Lafız "Müslim5in olmak üzere, hadis imamlan Ebu Hureyre'den şöyle dediğini rivayet ederler: Rasulullah (sav) buyurdu ki: "Sizden her kim yemin eder, ye­mininde de: Lat hakkı için diyecek olursa, Lâ ilahe illallah desin. Her kim de arkadaşına; Gel seninle kumar oynayalım, diyecek olursa, sadaka versin.[96]

Nesaî de Mus'ab b. Sa'd'dan, onun da babasından rivayetine göre Sa'd şöy­le demiş: Bir husustan söz ediyorduk. O sırada ben, cahiliyyeyi henüz yemi bırakmıştım. Lat ve Uzza adına yemin ettim. Rasululiah (savj'ın ashabından birisi bana: Ne kötü bir söz söyledin! dedi. Bir diğer rivayette de: Sen terke-dilmesi gereken bir sözü kullandın, dedi. Bunun üzerine Rasulullah (sav) m yanına vardım ve bunu ona nakledince şöyle buyurdu: De ki: "Allah'tan baş-ka hiçbir ilah yoktur. O, bir ve tektir, O'nun ortağı yoktur. Mülk O'nundur. Hamd da O'nundur. O, herşeye gücü yetendir. Sonra da sol tarafına üç de­fa tükürür gibi yap ve şeytandan Allah'a sığın, bundan sonra da bir daha av-nı şeyi yapma."[97]

îlim adamları derler ki: Rasulullah (sav)'ın böyle bir söz söyleyene bu sözü söyledikten sonra lâilahe illallah demesini emretmesi o söze keffâret, gafleı-ten uyandırıp hatırlatmak ve nimeti tamamlamak İçindir. Özel olarak Lat'dan söz edilmesi ise, çoğunlukla dillerinde dolaşan put adının o olmasından ötürüdür. Diğer ilahlarının isimleri de aynı durumdadır. Zira, Lat İle diğer put­lar arasında hiçbir fark yoktur.

Arkadaşına: Gel seninle kumar oynayalım diyene tasadduk etme emrini ver­mesine gelince, bu hususta yapılacak açıklamalar da Lat hakkında yapılan açıklamalar gibidir. Çünkü onlar, kumar oynamayı itiyat haline getirmişler­di. Ayrıca kumar, malın batıl yollarla yenilmesine sebep teşkil eden yollardan birisidir. [98]

13- Allah'ın Dininden Çıkmayı İfade Eden Sözler Söylemenin Hükmü:

Yahudi olayım, hıristiyan olayım, yahut İslamdan, Peygamberden, Kur'ân'dan uzak olayım, yahut Allah'a şirk koşmuş, Allah'ı inkâr etmiş olayım gibi sözler söyleyen bir kişi hakkında Ebu Hanife der ki: Bu sözler birer yemindir ve bunlardan dolayı da keffâret gerekir. Fakat, yahudilik, hıris-tiyanlık hakkı için, Peygamber ve Kâ'be hakkı için deyip, bunlar yemin kipinde kullanırsa keffâret gerekmez.

Bu hususta dayanağı, Dârakutnî tarafından Ebû Rân" yoluyla gelen şu ri­vayettir: Ebû Rafı'in sahibi olan kadın, hanımı ile kendisini ayırmak istemiş ve; "eğer onları birbirinden ayırmayacak olursa, birgün yahudi, birgün hıristiyan olsun, bütün köleleri hür olsun. Ne kadar malı varsa, Allalı yolun­da olsun" diye yemin etmiş ve durumu Aişe, Hafsa, İbn Ömer, İbn Abbas ve Um Seleme'ye sormuş, hepsi de ona: Senf Harut ile Marut gibi mi olmak is­tiyorsun (bunun için mi onu hanımından ayırmak istiyorsun) demişler, ye­minine keffârette bulunup onları serbest bırakmasını emretmişler.[99]

Yine Dârakutnî, Ebu Rafi'den şöyle dediğini nakletmektedir: Efendim olan hanım, mutlaka seni hanımından ayıracağım demiş. Sahip olduğu bütün mallan Kâ'be kapısında (sebil) olsun ve bir gün yahudi, bir gün hıristiyan, bir gün mecusî olayım eğer seni ve hanımını birbirinden ayırmıyacak olur­sam. (Ebu Rafı) der ki: Ben de müminlerin annesi Um Seleme'nin yanına git­tim ve dedim ki: Benim efendim olan kadın beni hanımımdan ayırmak istiyor. Um Seleme bana şöyle dedi: Efendin olan kadına git ve ona şöyle de: Böyle bir şey yapmak senin için helal değildir. Ben de ona gittim. Sonra İbn Ömer'in yanına vardım. Ona durumu haber verdim. O da kapıya kadar gel­di ve şöyle dedi: Harut ile Marut burada mıdırlar? Elendim olan kadın dedi ki: Ben,(.eğer onları birbirinden ayırmayacak otursam) bana ait olan bütün malı Kâ'be'nin kapısına sebil olarak göndereceğimi söyledim. İbn Ömer, pe­ki neden yiyeceksin diye sorunca, efendim tekrar: Ayrıca bir gün yahudi, bir gün hıristiyan, bir gün mecusî olayım diye de yemin ettim. Bu sefer İbn Ömer şöyle dedi: Eğer yahudi olursan öldürülürsün. Hıristiyan olursan öldürülürsün, mecusî olursan yine öldürülürsün. Bu sefer: Peki, bana ne yapmamı em­redersin deyince, İbn Ömer şöyle dedi: Yeminine keffârette bulunursun ve kölen olan bu adamı ve cariyeyi yine bir araya getirirsin.[100]

İlim adamları, yemin eden bir kimse, eğer "Uksîmubillah; AHalı adına ka­sem ederim" diyecek olursa, bunun yemin olacağını icma ile kabul etmek­le birlikte "billah" demeksizin, "uksimu ya da eşhedu: kasem ederim, şahid-lik ederim ki", şöyle şöyle mutlaka olmalıdır diyecek olursa, farklı görüşle­re sahiptirler. Malik'e göre böyle demekJ eğer AHalı adına demeyi murad et­mişse yemin olur. Eğer Allah adına demeyi kastetmemişse, bunlar keffâreti gerektiren yemin olmazlar.

Ebu Hanife, el-Evzaî, el-Hasen ve en-Nehaî ise, her iki durumda da bun­lar birer yemindir, demişlerdir

Şafiî de şöyle demektedir: Yüce Allah'ın adını anmadıkça bunlar yemin olmazlar. Bu, Müzenî'nin ondan yaptığı rivayettir. er-Rabih ise, Malikin görüşü gibi ondan bir rivayet nakletmektedir. [101]

14- Başkasına And Vermek:

Bir kimse: Sana and veriyorum mutlaka şunu yapmalısın, diyecek olursa, eğer ondan bir şey istemek kastıyla bunu demişse, bu hususta bir keffâret yok­tur ve bu yemin değildir. Eğer, yemin etmeyi kastetmişse, az önce sözünü et­tiğimiz hususlar sözkonusu olur. [102]

15- Alak'a İzafe Edilen Şeylere Yemin:

Biz kimsenin "Allah'ın yaratması nzık vermesi ve Beyti hakkı için" gibi Al­lah'a izafe eden sözlerle yemin etmesi halinde ona keffâret gerekmez, Çünkü bunlar caiz olmayan yeminlerdir ve Allah'tan başkası adına yemin etmektir. [103]

16- Akdolan Yeminin Çözülmesi (Bozulması):

Yemin akd oldu mu, onu keffâret veya îstisnâ-inşaallah çözer. İbnü'1-Mâ-cisûn der ki: İstisna keffâretten bedeldir. Yoksa, yemini çözmek değildir. İbnü'l-Kasırn da der ki: Yemini çözmektir. İbnü'I-Arabî der ki: İslam alemi­nin değişik bölgelerdeki fukahasının görüşü budurs sahih olan da budur.

İstisnanın şartı İse, onun (yemine) muttasıl olması ve lafzan söylenmiş ol­masıdır. Çünkü Nesaî ve Ebu Dâvud, İbn Ömer'den Peygamber fsav.)'in şöyle buyurduğunu rivayet etmektedirler: "Her kim yemin eder de istisnada bulunursa, dilerse buna devam eder, dilerse de (yeminine bağlılığı) yeminini bozması sözkonusu olmaksızın terk eder,"[104]

Şayet diliyle söylemeksizîn istisnayı niyet ederse veya özürsüz olarak is­tisnayı yemininden ayrı söyleyecek olursav bunun kendisine bir faydası ol­maz. Muhammed b. el-Mevvâz da der ki: İstisna, yemin ile itikaden (kalbin­de) birlikte bulunmalıdır. Velevki yemininin son harfi ile birlikte olsun. Eğer yeminini tamamladıktan sonra istisna yapacak olursa, bunun kendisi­ne bir faydası olmaz. Çünkü yemin, istisnadan ayrı olarak bitirilmiş olur. îs-tisnânın yeminden sonra varid olması ise, tıpkı arada zaman fasılası geçmiş gibi bir etki yapmaz. Ancak bu görüşü: Kim yemin eder de akabinde istisnada bulunursa" lıadisi ıed etmektedir. Çünkü bu ifadedeki "fe" harfi takib içindir. (Yani, yemininin tamamlanmasından sonra istisna etme­si gerekir.) İlim adamlarının cumhuru (çoğunluğu) da bu görüştedir. Aynı şe­kilde böyle bir kanaat, baştan yapılmış bir yeminin hiçbir şekilde çözülme­mesi gibi bir sonuç verir ki, böyle bir şey batıldır

İbn Huveyzimendâd der ki: Mezhebimiz alimleri içinden ne zaman istisna yaparsa bunun, yemin ettiği şeyi tahsis edeceği hususlarında farklı görüşlere sahiptirler. Kimi mezheb alimlerimiz şöyle demiştir İstisnası sahi­htir, bununla da lehine yemin ettiği kimseye haksızlık etmiş olur. Kimisi de şöyle demiştir: Lehine yemin ettiği kişi bunu işitmedikçe istisnası sahih ol­maz. Bazıları da şöyle demiştir: Lehine yemin ettiği kimse işitmeyecek olsa dahi, İstisna yaparken dilini ve dudaklarım kıpırdatması sahih olur. îbn Hu-veyzimendâd der ki: Bizim, kendi içinde yaptığı istisna sahihtir, dememizin sebebi, yeminlerin niyetler İîe muteber oluşundan dolayıdır. İstisna ya­parken dilini ve duduklannı kıptrdatmadıkça sahih olmaz, deyişimiz ise şundan Ötürüdür: Bu istisnayı söyleyip dilini ve dudaklarını kıpırdatmayan kimse söz söylemiş olmaz. İstisna da bir sözdür ve ancak söz ile vaki olur. Hiçbir şekilde istisna sahih olmaz, derken ise, bunun, lehine yemin edilen kişinin hakkı oluşundan ve hakimin yemini lehine istediği duruma göre bu yemin vaki oluşundan dolayıdır. Yemin, yemin edenin tercihi ile olmayacağına göre, aksine bu, ondan istenen birsey okluğuna göre, onun bu hususta herhangi bir hükmünün olmaması icabetmektedir.

İbn Abbas ise der ki: Bir sene sonra bile yeminden istisna yapmak mümkündür. Bu hususta Ebu'l-Âliye ve el-Hasen de ona tabi olmuşlardır. Bu görüşünü, yüce Allah'tn şu buyruğu İle demlendirmektedir: "Onlar ki, Allah ile birlikte başka bir ilâha ibadet etmezler,.." (el-Furkan, 25/68) buyruğun­un inişinden bir sene sonra; "Ancak tevbe edenler... müstesnadır'' (el-Furkan, 25/70) buyruğu inmiştir. Mücahid der ki: Her kim iki sene sonra dahi inşaallah diyecek olsa, bu bile onun için yeterlidir. Said b. Cübeyr de der ki; Dört ay sonra istisna yapacak olsa, onun İçin yeter.

Tavus da der ki: Meclisinde bulunduğu sürece istisna yapma hakkı vardır. Katade der ki: Şayet yerinden kalkmadan veya konuşmadan önce istisna ya­pacak olursa, onun leiıine bu istisnası geçerlidir. Ahmed b. Hanbel ve İshâk da derler ki; O mesele ve sadedde devam ettiği sürece istisna yapabilir. Ata da der ki: Bol süt veren bir devenin sağımlığı kadarlık bir süre zarfında İs­tisna yapma hakkı vardır. [105]

17-  îbnAbbas'ın İstisna île Görüşünün Değerlendirilmesi:

İbnül-Arabîder ki: Âyet-i kerimede İbn Abbas'in görüşüne delil diye ile­ri sürdüğü hususta onun lehine delil olabilecek bir taraf yoktur: Çünkü her iki âyet-i kerime, yüce Allah'ın indinde ve Levh-i Mahfuz'unda bir aradadır. Allah'ın bu hususta bildiği bîr hikmeti dolayısıyla nüzulü ertelenmiştir. Bu­nunla birlikte nüzuldeki bu fasıladan güzel bir fer! hüküm ortaya çıkmak­tadır. O da şudur: Yemin eden bir kimse Allah'a yemin olsun eve girmeye­ceğim ve eğer sen eve girecek olursan boğsun; diyecek olsa ve birinci yeminincie kalbinde inşaallah diye istisna yapsa, ikinci yeminde de yine kalbin­de belli bir süre veya bir sebep, yahut herhangi bir kimsenin dilemesi gibi yemini kaldırıp istisnaya elverişli olan bir şeyi geçirecek olursa ve bu istis­nayı kendisi için yemin olunanı korkutmak kastıyla herhangi bir şekilde açık-İamayacak olursa, böyle bir tutumun ona faydası olur ve onun aleyhine her iki yemin de münâkid olmaz. Talâkta kendisine karşı beyyine getirilmediği sürece bunun bir faydası vardır. Eğer ona karşı delil getirilecek olursa, istis­na iddiası ondan kabul olunmaz. Fetva sormak üzere geldiği takdirde böy­le bir istisna niyetinin ona faydası olur.

Derim kir istisnanın ona fayda vereceği şöyle açıklanır: Şam yüce Allah, birinci âyeti açıklamış, diğerini ise, (bir yıl süre ile) saklı tutmuştur. Yemin eden de aynı şekilde korkutmak kastıyla yemin eder ve istisnayı gizlerse, aynı durumdadır. Doğrusunu en iyi bilen Allahtır.

İbnü'l-Arabî der ki: Ebul-Fadl el-Merağî, Medinetü's-Selâm (BağdaO'ta ders okuyordu. Şehrinden kendisine gelen mektupları bir sandığa koyar ve ken­disini rahatsız edecek ve ilim talebini kesmesine sebep teşkil edecek bir haber alırım, korkusuyla hiçbir mektubu okumazdı. Aradan beş yıl geçip de ilim talebi maksadını bir dereceye kadar gerçekleştirdikten ve geri dönmeyi kararlaştırdıktan sonra, yüklerini bağladı, kitaplannı ortaya koyup o mek­tupları çıkardı. Mektuplarında okudukları arasından yalnızca bir tanesini dahi eğer kendisine ulaştıktan sonra okumuş olsaydı, artık ardından bir harf dahi ilim tahsil edemezdi. Bundan dolayı Allah'a hamd etti ve ev eşyasını bir bineğe yükleyerek, Horasan yolunun başladığı Babü'l-Halbe'ye çıktı. Bineğini ücretle tuttuğu delili önden gitti. Kendisi ise, yol azığını satın almak üzere fırıncının kapısına dikildi. O, azığını almak için uğraşırken, ekmekçinin bir başkasıyla konuşurken şöyle dediğini işitti: Sen ilim adamının -vaizi kaste­diyor-: Ibn Abbas bir sene sonra dahi istisna yapmayı caiz kabul etmektedir, dediğini duymadın mı? Bu sözü ondan işittiğimden beri hatınmdan çıkmadı. Üzerinde düşünmeye devam edip durdum. Fakat bu görüş doğru olsaydı, Yüce Allah da Hz. Eyyub'a: "Eline bir demet (ot) al ve onunla vur ve yemi­ninde de durmamazhk etme" CSa'd, 38/44) diye buyurmazdı. Niye Allah ona: "İnşaallah de1h demedi.

el-Merağî, fırıncının bu şekilde konuştuğunu duyunca, kendi kendisine şöyle dedi: Fırıncılarının bile bu derece ilimden pay sahibi olduğu bu seviyede bulunduğu bir şehri bırakıp Merağa'ya mı gideyim? Ebediyen böyle bir şey yapamam.

Daha sonra, ücretle tuttuğu binek sahibinin arkasından gitti ve ona ver­diği ücreti de helâl edip, ölünceye kadar Bağdat'ta ikâmet etti. [106]

18- İstisnanın Yemine Etkisi:

İstisna, Allah adına yapılan yemini kaldırır. Zira bu, yüce Allah'tan veril­miş bir ruhsattır. Bu hususta görüş ayrılığı yoktur

Ancak Allah'tan başkası adına yapılan yeminde istisnanın durumu hakkında görüş ayrılığı vardır. Şafiî ve Ebu Hanife der ki: İstisna, her yeminde sözkonusudur Talak, köle azad etmek ve bundan başka diğer yeminlerde tıpkı yüce Allah'ın yeminini kaldırdığı gibi (bunları da kaldırır). Ebu Ömer der ki: İcma ile kabul ettikleri haktır. Çünkü, yalnızca Allah adına yapılan yeminlerde istisna ile ilgili rivayet varid olmuştur. Bunun dışındaki hususlarda vârid olmuş bir rivayet yoktur. [107]

19- Yemin Keffareti Ne Zaman Yerine Getirilir:

Yüce Allah'ın: "Bunun keffâretİ..." buyruğu ile ilgili olarak ilim adamları keffârette bulunmadan önce yemini bozmanın mubah ve güzel bir şey olduğunu, hatta bunun daha uygun olduğunu icma ile kabul etmekle birlikte, yemini bozmadan önce keffârette bulunmanın yeterli olup olmayacağı hususunda üç farklı görüşleri vardır:

1- Mutlak olarak (yani yemini bozmadan önce ya da sonra) keffârette bu­lunmak yeterlidir Buf ashab-ı kiramdan ondört kişinin, fukahânın cumhuru­nun kabul ettiği bir görüştür. Malik'in mezhebinde meşhur olan görüş de budur

2- Ebû Hanife ve arkadaşları ise, keffâret yeminden sonra olmadıkça") hiçbir şekilde yeterli olmaz derler. Bu, aynı zamanda Eşheb'in Malik'ten rivayetidir.

Caiz oluşu şöyle açıklanır: Ebu Musa el-Eşârî der ki: Rasulullah (sav) buyurdu kî: "Şüphe yok ki ben Allah'a yemin ederim -inşaallah- herhangi bir hususta yemin edip de ondan başkasının o husustan daha hayırlı olduğunu görecek olursam, mutlaka yeminimin keffâretinî yerine getirir ve daha hayırlı olanı yaparım." Bunu Ebu Dâvud rivayet etmiştir.[108]

Anlam bakımından da şöyle açıklanır: Yemin, keffârete sebeptir. Çünkü yüce Allah: "İşte yemin ettiğiniz takdirde yeminlerinizin kefföreti budur"

buyurmakta ve keffâreti yemine izafe etmektedir. Anlam ile ilgili manevi hususlar ise, onlara sebep teşkil eden şeylere izafe edilirler. Aynı şekilde kef­fâret yeminin gereğini yerine getirmemenin bedelidir. Dolayısıyla yeminin bozulmasından önce yapılması da caiz olur.

Daha önce keffâret vermeyi kabul etmeyenlerin görüşü de şöylece açıklanır: Müslim, Adiy lx Hatimeden şöyle dediğini rivayet etmektedir; Ben RasuLullah (sav)'ı şöyle buyururken dinledim: "Her kim bir hususa dair yemin eder, sonra ondan başkasının ondatvhayırlı olduğunu görürse, hayırlı olanı yapsın."[109] Nesaî: "Ve yemininin kefaretini yapsın"[110] diye ilave etmiştir.

Mana cihetinden bakılacak olursa; keiîareı günahı kaldırmak içindir. Kişi yeminine muhalefet etmediği sürece ortadan kaldırılması gereken birşey yok demektir. O halde keffâret t yerine getirmenin bir anlamı olmaz. Diğer taraftan yüce Allah'ın: "İşte yemin ettiğiniz takdirde" buyruğunun anlamı da; yemin edip de yemininizi bozduğunuz takdirde, demektir. Diğer taraitan vücubundan önce yapılan her bir ibadet, -namaz ve sair ibadetler nazarı itibara alındığı takdirde,- sahih değildir.

3- Şafiî ise şöyle demektedir: Yemek yedirmek, köle azad etmek ve elbise giydirmek halinde, (daha Önce keffârette bulunulursa) yerini buîur. Ancak oruçla kerrarette bulunulursa yerini bulmaz. Çünkü, bedeni bir amel vaktinden öncesine alınmaz. Fakat bunun dışındaki hallerde keffâretin daha önce yapılması yeterli olur, bu da üçüncü görüştür. [111]

20- Yemin Keffaretleri:

Şanı yüce Allah, yemin keffâretinde önce üç hususu zikrettikten sonra, bun­lardan birisini yapmakta muhayyer bıraktı, akabinde de bunların mümkün olmaması halinde de oruç tutmayı emretti. Önce yemek yedirmekle başladı. Çünkü Hicaz topraklarında yemeğe olan ileri derecedeki ihtiyaç ve karınlarım duyuramamaları dolayısıyla bu daha faziletli idi. Bununla birlikte yemin keffâreti hususunda muhayyerlik bulunduğunda görüş ayrılığı yoktur.

İbnü'l-Arabî der ki: Benim kanaatime göre keffâret duruma göre olur. Eğer muhtaç birisi bulunduğunu biliyorsan, yemek yedirmen daha faziletlidir. Çünkü sen, köle azad ettiğin takdirde yemeğe muhtaçların ihtiyacını gider­miş olmazsın. Bunlara (yemek yedireceğin on kişiye) bir onbirinci kişiyi da­ha eklemiş olursun. Giydirmek de aynı şekilde bundan sonra gelir. Şanı yüce Allah, neye muhtaç olunduğunu bildiğinden dolayı öncelikli ve önemli olanı daha önce zikretmiştir. [112]

21- Yemin Keffâreti Olarak Yoksul Yedirmek:

Yüce Allah'ın: "Ailenize yedirdiğinizin orta yollusundan on fakiri dovurmak onlara yemek yedirmek" buyruğu ile ilgili olarak, bize ve Şafiî'ye göre, yoksullara çıkardığı yiyeceği temlik etmesi vç bunu mülk edinip on­da tasarruf edecek şekilde onlara teslim etmesi kaçınılmazdır. Çünkü, yüce Allah şöyle buyurmaktadır; "O, yediriyor, kendisi ise yedirilmiyor." (el-En'âm, 6/14) Hadîste de şöyle buyurulmuştur "Rasûlullah (sav) dedeye al-tıdabir yedirdi"[113] Çünkü bu, keffaretin iki çeşidinden birisidir. Bunda da tem­likten başka türlüsü cafo olmaz. Ve bunun aslı (bu hükme varmaya esas teş­kil eden hükmü) elbise giydirmek yoluyla keffârettir

Ebû Hanİfe ise şöyle demektedir: Sabahlı akşamlı yoksulları doyuracak olur­sa bü da caizdir. Bizim (Maliki mezhebi) alimlerimizinden İbnül-Mâcişûn'un tercihi de budur. İbnü'l-Mâcişûn der ki: Yemek yemeğe imkân tanımak yemek yedirmektir. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Onlar yemeği ona olan sevgilerine rağmen fakire, yetime ve esire yedirirler." (el-İnsan, 76/8) Buna göre, hangi yolla yoksula yemek yedirirse, âyetm kapsamına girmiş olur. [114]

22. Yemek Yedirmenin Niteliği:

Yüce Allah'ın: "Ailenize yedirdiğinizin orta yoüusuudan buyruğu ile il­gili olarak el-Bakara suresinde (2/143 âyet-i kerimenin tefsirinde) "vasai (or­talamadın en üstün ve iyi anlamına geldiğine dair açıklamalar geçmişti. Bu­rada ise "vasat" iki konumun arasındaki orta yer ve iki uç arasındaki orta nok­ta demektir. "İşlerin en hayırlıları orta yollu (evsâtuhâ) olanlarıdır" hadisi de buradan gelmektedir.[115]

İbn Mace şöyle bir hadis nakletmektedir: Bize Muhammed b. Yahya anlat­tı: Bize Abdurrahman b. Mehdi anlattı; Bize Süryan b. Uyeyne, Süleyman b, Ebil-Muğire'den anlattı: Süleyman, Said b. Cübeyr'den, o, İbn Abbastan şöy­le dediğini nakletti: Kimisi aile halkının yiyecek ihtiyacını bol bol karşılar­ken, kimisi de ailesinin yiyecek ihtiyacını kısarak karşılıyordu. Bunun üze­rine: "Ailenize yedirdiğinizin orta yollusundan" buyruğu nazil oldu.[116]

 İş­te bu, (burada) "vasat"ın belirttiğimiz gibi ve iki şey arasında ortada bulu­nan olduğunu göstermektedir. [117]

23- ifedirilecek Yemeğin Miktarı:

Malik'e göre, yedirilecek miktar, eğer keffârette bulunacak kişi, Peygamber (sav.)'in Medine'sinde bulunuyor ise, on yoksuldan her birisine bir mud'dur, Şafiî ve Medİnelİler de bu görüştedir. Süleyman b. Yesâr der ki: Ben, insanları yemin keffâreti için yiyecek verirken, küçük mud ile bir mud buğ­day verdiklerini ve bunun kendileri İçin yeterli olacağı görüşünde oldukla­rını gördüm. Bu, aynı zamanda İbn Ömer, İbn Abbas ve Zeyd b. Sabit'in de görüşüdür. Atâ b. Ebî Rebâh da böyle demiştir. Ancak, Peygamber Medine-si'nden başka bir yerde ise, durum farklıdır. İbnu'l-Kasım der ki: Her yerde bir mud, keffârette bulunana yeterli gelir.

İbnü'l-Mevvâz da şöyle der: İbn Velıb, Mısırda bunun bir buçuk mud, Eşheb ise bir mud ve bir muddun üçtebiri kadar verir demiştir, (Eşheb) der kî: Bir tam mud ile üçtebir mud, sabah akçam yemeğinde çeşitli bölgelerdeki geçimin ortala maşıdır.

Ebû Hanife de şöyle demektedir: Buğday verecekse yarım sa', hurma ve arpa verecekse bir sa.' verir. Bunu da Abdullah b. Sa'lebe b. Suayr'ın babasından yaptığı rivayete dayanarak söylemiştir. Abdullah'ın babası Salebe b. Suayr der ki: RasûlulJah (sav) hutbe irad etmek üzere ayağa kalktı ve fıtır sadakası olarak kişi başına bir sa' hurma, yahut iki kişi adına bir sa' arpa, ya­da bir sa' buğdayı vermeyi emr etti.[118]

Süfyan ve îbnü'l-Mübarek de bunu delil almış, bu görüşü kabul etmişlerdir. Ayrıca bu görüş, Âli, Ömer, İbn Ömer ve Aişe (r.anhumVdan da rivayet edil­miştir. Said b. el-Müseyyeb de bu görüştedir, İrak fukahâsının genel olarak görüşü budur. Çünkü İbn Abbas şöyle demiştir: Ra sulu Hah (sav) bir sa1 hur­ma ile keffârette bulunmuş ve insanlara böylece keffârette bulunmayı em­retmiştir. Bunu bulamayan ise, aile halkınıza yedirdiğinizin orta yollusundan yarım sa' buğday versin. Bunu, îbn Mace Sünen'inde rivayet etmiştir.[119]

24- Yemin Keffâretinde Kendilerine Yemek Verilmeleri Caiz Olmayanlar:

Yemin keffâretinde bulunan bir kimsenin zengin bir kimse ile nafakasını vermek zorunda olduğu yakın akrabasına yemek yedirmesi caiz değildir. Eğer nafakasını sağlamakla yükümlü olduğu kimselerden olursa, Malik der ki: Böyle birisine yemek yedirmesi hoşuma gitmez. Fakat, yapacak olursa ve bu akrabası da fakir ise yerini bulur. Şayet zengin olduğunu bilmediği halde zen­gin birisine yemek yedirecek olursaT el-Müdewene ile başka bir kitapta bunun yeterli olmayacağı belirtilmekle birlikte, el-Esediyye de bunun yeterli ola­cağı kaydedilmektedir. [120] 

25- Keffâret Kişinin Yediği Cinsten Verilir:

Kişi yediğinden keffâret verir İbnü'l-Arabî der ki: Bu noktada bir gurup ilim adamı yanılarak şöyle demiştir; Eğer kendisi arpa yerken insanlar buğday yiyorsa, sair insanların yediğinden keffâretini versin. Ancak, bu apaçık bir yanılgıdır. Çünkü, ketîârette bulunacak kişi, eğer bizzat arpadan başkasını yiyemiyor ise, başkasına bundan başkasını vermesi ile mükellef tu­tulamaz. Peygamber (sav) da: "'Bir sa' buğday ve bir sa] arpa..." diye buyur­muştur. Bunlan ayrı ayrı zikretmiş ki? herkes yediğinden üzerine düşeni versin diye. Bu hususta ise anlaşılmayacak kapalı bir taraf yoktur. [121]

26- Yemek Yedirmek Sabahlı Akşamlıdır:

Malik der ki: Şayet on yoksulu sabahlı akşamlı yedirecek olursa, bu (kef­fâret olarak) o kimse için yeterli olur. Şafiî ise der ki: Hepsine bir arada yemek yedirmesi caiz değildir. Çünkü, yemekte bibirbûieri arasında fark vardır. Bunun yerine her bir yoksula bir mud verir.

Ali b. Ebi Talib (r.aydan da şöyle dediği rivayet edilmektedir: On yoksu­la yalnızca bir öğün yedirmek yeterli olmaz. Yani, akşam yedirmeksizin yalnızca sabah, yahut sabah yedirmeksizin yalnızca akşam yemeği vermek yeterli olmaz. Mutlaka sabahlı akşamlı yedirmelidir. Ebû Ömer der ki: Değişik bölgelerde fetva önderlerinin görüşü de budur. [122]

27- Keffâret Olarak Katıksız Ekmek Verilmez:

İbn Habib der ki: Katıksız yalnız başına ekmek yeterli olmaz. Ekmekle bir­likte katık olarak zeytin yağı, keşk veya kameh[123] veya mümkün olan her­hangi bir şey verilmelidir. İbnü'l-Arabî der ki: Bu, görüşüme göre vacib ol­mayan bir fazlalıktır. Ekmekle birlikte çeker vermesi, et vermesinin müstehap olmasına gelince, bu doğrudur. Fakat, yemek için belli bir katığı tayin etmenin ise herhangi bir yolu yoktur Zira, "yiyecek" lafzı bunu ihtiva etmez.

Derim ki: Âyetin ortalama yeme hakkında nazil oluşu, ekmekle beraber zeytinyağı veya sirke vermeyi ya da buna benzer peynir, yahut îbn Habib'in dediği gibi keşk vermeyi gerektirmektedir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Rasulullah (say) da şöyle buyurmuştur: "Sirke ne güzel katıktır!"[124]

Hasan-ı Basrî de der ki: Eğer yoksullara ekmek ve et, yahut ekmek ve zey­tin yağı günde bir defa doyuncaya kadar yedirecek olursa, bu dahi onun için yeterlidir. Bu, İbn Şîrîn, Cabir b, Zeyd ve Mekhûl'ün görücüdür Bu görüş Enes b. Malik'ten de rivayet edilmi§tir. [125]

28- Kefaretin Tek Bir Yoksula Verilmesi:

Bize göre keffâretin tek bir yoksula verilmesi caiz değildir. Şafiî de bu görüştedir. Ebu Hanife'nin arkadaşları da keffâretin tümünün bir kimiye tek bir defada verilmesini kabul etmemekle birlikte, keffâretin tümünü bir günde fakat değişik miktarlarda ve ödemelerde vermesi halinde farklı görüşlere sahiptirler.

Kimisi bunu caiz görür ve eğer fiil bir kaç defa tekerrür etmişse, ikinci fi­il ile ilgili olarak kendisine ilk olarak ketfâretten bir pay verilene bir daha ver­ilmesine mani yoktur. Çünkü, miskîn (yoksul) adı hâlâ onun için kullanıla­bilmektedir, demek yerinde olur.

Başkaları ise şöyle demektedir: Keffâreti (aynı günde değil de) birden çok günlerde aynı kişiye ödemek caizdir. Çünkü günlerin birden çok olması, yok­sulların sayılarının yerini tutmaktadır. Ebû Hanifeye göre bu şekilde bir ödeme onun İçin yeterli olur. Çünkü âyeti kerimeden maksat, yedirilecek miktarı bildirmektir. O, bu miktarı tek bir kişiye verecek olsa dahi onun için yeterli olur.

Bizim delilimiz^ yüce Allah'ın, on kişiyi Kitabının nassında zikretmiş ol­masıdır. Bundan vazgeçmek caiz değildir. Aynı şekilde böyle bir uygulama ile müslüinanlardan bir topluluk canlandırılır ve bir gün dahi onların yete­cek kadar ihtiyaçları karşılanır. Böylelikle onlar, bu zaman zarfında kendi­lerini yüce Allah'a ibadete ve duaya verebilirler. Bu sebepten ötürü de keffârette bulunana mağfiret olunur. Doğrusunu en iyi bilen Allahtır. [126]

29- Keffâretin Sebebi:

Yüce Allah'ın: "Bunun keffaretl" buyruğundaki zamir, nahvî tekniklere göre ya racidir. Bu durumda bu edatın;  anlamına gelme ihtimali olduğu gibi masdariye olması ihtimali de vardır.[127] Ya da zamir de her ne kadar açıktan açığa ondan söz edilmiyorsa bile, yemini bozma gü­nahına raci olur Çünkü anlam, bunun böyle olmasını gerektirmektedir. [128]

30- Aileniz

Yüce Allah'ın:  buyruğu, in kınk olmayan (salim) çoğuludur. Cafer b. Muhammed es-Sadık ise bu kelimeyi, diye okumuştur. Bu ise mükesser (kınk) bir çoğuldur. Ebul-Feth şöyle demiştir: gibi olup,  kelimelerinin de çoğullarıdırlar. Araplar,  şek­linde, (müzekker ve müennes olarak) kullanırlar. Şair der ki:

Ve sevgiye ehil nice kimse vardır ki, ben de onları sevmeye kalktım. Ve bu hususta onlara bütün gücümle övgülerde, iltifatlarda bulundum." [129]

31- Keffâret Şekillerinden Birisi Olarak Yoksulları Giydirmek:

Yüce Allah'ın:  Yahut onları giydirmek" buyruğunda, "keP harfi hem esreli, hem de ötreli olarak okunmuştur Bunlar iki ayrı söy­leyiştir. Örnek" kelimesi gibi. Said b. Cübeyr ile Muhammad b. es-Semeyka el-Yemanî bunu: "Onlar gibi, onlara benzer şekilde" diye okumuştur ki, aile halkın gibi onları da giydir, anlamındadır.

Erkekter için giyim, bütün vücudu örten tek bir elbisedir. Kadınlar için gi­yim ise, namazda onlar için yeterli gelen asgari miktardır. Bu da vücudunu boydan boya örten elbise ( manto ve benzeri) ile başörtüsüdür. Küçüklerin hükmü de böyledir.

İbnü'l-Kasım el-Utabiyye" de şöyle demektedir: Küçük kız, büyük kadın gibi geydirilir, küçük çocuk da büyük gibi gevdirilir. Bu da yedirmeye kıyasen böyledir.

Şafiî, Ebu Hanife, es-Sevrî ve el-Evzat de şöyle derler: Bu ismin, hakkında kullanılabileceği asgari miktar olmalıdır. Bu da tek bir örtüdür. Ebu'l-Ferec'in Malik'ten rivayetinde -ki, ibrahim en-Nehaî ve Muğire de böyle demiştir- şöyle denilmektedir; Bedenin tamamını örten miktar verilir. Namazın bundan da­ha aşağısı bir elbise ile caiz olamayacağına binaen böyle denilmiştir.

Selmân (r.a) dan da şöyle dediği rivayet edilmiştir: İç elbise elbise olarak ne iyidir! Taberî bunu, kesintisiz bir senetle rivayet etmiştir. d-Hakem b. Uyeyne de şöyle demektedir: Başını saracak bir sarık yeterlidir. Aynı zamanda bu, es-Sevrfnin de görüşüdür.

ibnü'l-Arabî der ki: Ben şöyle denilmiş olmasını çok arzu ederdim: Kişiyi sıcak ve soğuğun rahatsız edici durumundan kurtaracak kadar örtecek el­biseden başkası yeterli olmaz, Nitekim, yemek hususunda kişiyi açlıktan kurtanp doyuracak kadar vermekle yükümlü oluşu gibi. (Böyle denilmiş olsaydı) ben de böyle diyecektim. Sadece belden aşağısını örten bir izar verileceği görüşüne gelince, ben bunun nereden geldiğini bilmiyorum. Allah, yardımı ile bana da size de bilmenin yollarını açsın.

Derim ki: Elbise miktarı belirlenirken, bazıları alışılagelmiş ve örf haline gelmiş elbise ve giyimi gözönünde bulundurmuş, bazdan da şöyle demiştir: Tek bir elbise, ancak vücudun tamamını örten>-bir örtü olmadıkça yeterli ol­maz.

Ebu Hanife ve arkadaşları da derler ki: Yemin keffâretinde giydirmek, her yoksul için bir sevb ve izar (yani vücudun belden aşağısını ve yukarısını örten iki örtü) yahut bir rida (aba veya cübbe gibi üstten giyilen elbise gibi), yahut kamîs (iç gömlek ve elbise), yahut kaba' (kaftan) veya bir kisâ (tam elbise) şeklindedir Ebu Musa el-E§ârf den de kendisi adına ikişer elbise verilmesi­ni emrettiği rivayet edilmiştir. el-Hasen ve İbn SÎrîn de bu görüştedir. İbnü'l-Arabî'nin tercih ettiği görüşün anlamı da budur- Doğrusunu en iyi bilen Al-lahtır. [130]

32- Keffarette Bulunan Kimsenin Yiyecek Ya da Giyeceğin Kıymetini Vermesi:

Yiyecek ve giyeceğin kıymetini vermek yeterli olmaz. Şafiî de bu görüşte­dir. Ebu Hanife ise yeterli olur, demiştir Çünkü o, zekâtta bile kıymet geçer­lidir, keffarette nasıl geçerli olmaz demiştir.

İbnÜl-Arabî ise der ki: Onun dayanağı, maksat ihtiyacın giderilmesidir, ih­tiyacın ortadan kaldırılmasıdır. Kıymet bu hususta yeterli iş görmektedir, der. Biz ise şöyle deriz: Eğer sizler, ihtiyacın giderilmesini göz önünde bulundu­racak olursanız, ibadet nerede kalır? Kur'ân-ı Kerimin muayyen üç şeyi nass ile tesbit etmesi nerede kalır. Kur'ân'ın beyanının bir türden öbür türe geçi­şinin anlamı ne olur? [131]

33- Keffarette Zımmî Ya da Köleyi Giydirmek:

Keffarette bulunan kişi elbiseyi, bir zimmi ya da bir köleye verecek olur­sa bu onun için yeterli olmaz. Ebu Hanife ise yeterli olur, demiştir. Çünkü o da bir miskîn (yoksul) dur. Miskîn lafzı onu da kapsamaktadır. Âyetin umu­mu onu da kapsamına almaktadır.

Deriz ki: Bunun, şu ifade ile tahsis edildiğini açıklayabiliriz: Bu, yoksul­lar için çıkartılıp verilmesi gereken bir bölüm maldır. Bunun kâfire verilme­si caiz değildir, bu görüşün asıl dayanağı ise zekâttır. Diğer taraftan biz, {Ebu Hanife ile) böyle bir malın mürtede ödenmesinin caiz olmadığını ittifakla kabu! etmekteyiz. Mürteddi tahsis ettiğini kabul ettiği her bir delil, zimmî hu­susunda bizim de del ilimizdir.

Köle ise, yoksul olamaz. Çünkü köle, efendisinin kendisine sağladığı nafaka ile ihtiyaçtan kurtulmuştur. Zengin gibi, ona da keffâret verilmez. [132]

34- Köle Âzâd Etmek:

Yüce Allah'ın: "Yahut bir köle azad etmektir" buyuruğunda, "âzâd etmek (.tahrîr)" kölelikten çıkarmak demektir. Esirlik, zorluk ve sıkın­tı, dünyanın yoruculuklan ve benzerlerinden kurtarmak hakkında da kulla­nılır. Hz. Meryem'in annesinin: "Rabbim, karnım-dakini azadlı bir kul olarak yalnız sana adadım" (Âl-i İmran, 3/35) buyru-ğundaki "muharraran kelimesi de buradan gelmektedir. Yani, dünyanın kötülüklerinden ve benzer şeylerinden kurtulmuş âzâde olarak demek­tir. el-Ferazdak b. Ğalib'in şu beyiti de bu kabildendir:

"Ey Ğudâneoğulları, şüphesin ki, ben sizi hürriyete kavuşturdum da,

sizleri Atiyye b. Ci'âl'e bağışladım."

Ben, sizi hicv edilmekten yana kurtarıp özgürlüğünüze kavuşturdum de­mektir.

Âyet-i kerimede hürriyete kavuşturmaktan söz edilirken, özellikle insanın boynunun söz konusu edilmeei[133] ise, genelde tasmanın insan boynuna takıldığı organ oluşundan dolayıdır. Ayağa bukağı vurmak ise çoğunlukla hay­vanlarda görülen bir olaydır. O halde boyun, mülk edinilen kölenin mülkiyetinin görüldüğü yer olduğundan dolayı, özgürlüğe kavuşturmak da boyuna izafe edilmiştir. [134]

35- Âzâd Edilecek Kölenin Niteliği:

Bize göre, ancak başkasının ortaklığı sözkonusu olmaksızın, tam ve mü'min bir köle azad etmekten başkası caiz değildir. Kölenin bir bölümünü azad etmek de belli bir süreye kadar azad etmek, kitabet, tedbîr (özgürlüğü sahibinin ölüm şartına bağlamak) da caiz olmadığı gibi, azad edilecek kölenin um veled (efendisinden çocuğu olduğu için efendisinin ölümünden sonra hürriyetine kavuşacak olan cariye) de olmaması gerekir, mülkiyetine geçirdiği takdirde, istemese de azad edilmesi gereken bir kimse olmaması gerekir. Yine azad edilecek kölenin, geçimini kazanmasını engelleyecek şekilde kocamış, yaşlı ve kötürüm olmaması, kusursuz ve sağlam olması gerekmektedir. Dâvud (ez-Zâhirî) ise bu hususta muhalefet ederek kusurlu kölenin azad edilmesini caiz kabul etmektedir.

Ebu Hanife de der ki: Kâfir köle azad etmek caizdir Çünkü (burada) lafzın mutlak olması bunu gerektirmektedir.

Ancak, bizim delilimiz şudur: Bu, Allah Teâlâya yakınlaştırıcı farz bir iştir. Dolayısıyla zekât gibi, kâfirin bu işe konu olması sözkonusu değildir. Aynı şekilde Kur'ân-ı Kerimde bu kabilden mutlak olan bütün lafızlar, hataen öldürmekte sözkonusu edilen ve kayıtlı olarak zikredilen köle azad etmeye racîdir,

"Kölede başkasının ortak olmaması gerekir" deyişimizin sebebi, yüce Al­lah'ın: wYa da bir köle azad etmektir" diye buyurmuş olmasıdır. Çünkü, kö­lenin bir parçası, kölenin tamamt demek olamaz. Yine, azad edilecek köle­de azad otrtia akdinin sözkonusu olmaması gerektiğini söyledik. Çünkü, hür­riyete kavuşturmak, daha önce sözkonusu edilmiş bir azatlığın gerçekleştir­mesini mevzubahis olmaksızın başlı başına bir azadı gerektirmektedir. Azad edilecek kölenin kusursuz ve sağlıklı olmasını, yine yüce Allah'ın: "Ya da bîr köle azad etmektir" buyruğundan dolayı söyledik. Çünkü, ifadenin mutlak olması, tam bir köle azadı gerektirir, (Meselâ, kör bir köle eksiktir.) Sahih-i Buharî'de Peygamber (sav)'m da şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: "Bir müslüman, bir başka müslümanı kölelikten azad edecek olursa, mutlaka azad ettiği onun cehennemden kurtuluşuna sebep olur. Azad edilenin her bir uz­vu, azad edenin o uzvunun karşılığında -hatta ferci ferci karşılığında- (ateş­ten) kurtulur."[135] Bu ise, gayet açık bir nasstır.

Tek gözü kör olan ile ilgili olarak da mezhebte (Maliki mezhebinde) iki görüş rivayet edilmiştir. Sağır ve hayaları burulmuş köle hakkında da aynı şey sözkonusudur. [136]

36- Keffâret İçin Ayırdığı Matı Telef Olursa:

Bir kimse, bir keffâret dolayısıyla bir köle azad etmek üzere bir miktar ma­lı bir kenara ayırmışsa, o malı telef olursa, keffârette bulunma yükümlülüğü üzerinde devam eder Halbuki, fakirlere ödemek, yahut da onunla bir kö­le satın almak üzere zekât olan bir malı bir kenara ayırdıktan sonra malı telef olanın durumu böyle değildir. Zekâtta böyle bir durum sözkonusu olduğu takdirde, zekât verenin emre uyması dolayısıyla başka bir malı aynı şekilde ödeme yükümlülüğü kalmaz. [137]

37- Yemin Eden Kefaretini Yerine Getirmeden Önce Ölürse:

Fıkıh âlimleri, yemin eden keffâretten önce ölecek olursa, hükmün ne ola­cağı hususunda farklı görüşlere sahiptir.

Şâfıî ve Ebû Sevr der ki: Yemin keffâretleri ölenin sermayesinden çıkartılır. Ebû Hanife de der ki: Yemin keffâretleri onun bıraktığı mirasın üçtebirinden ödenir. Malik de; -bunu vasiyyet etmiş olması şartıyla -böyle demiştir. [138]

38- Kişinin Keffârette Bulunacağı Sıradaki Hali Gözönünde Bulundurulur:

Zenginken yemin edip, fakir oluncaya kadar yemininin keffâretini yerine getirmezse, yahut fakirken yeminini bozmakla birlikte, zengin olacağı vak­te kadar keffârette bulunmazsa, ya da kendisi köle iken yeminini bozup azad edilinceye kadar keffârette bulunmazsa, bütün bu hallerde, yeminini bozduğu vakit değil de, keffâretini yerine getireceği vakit gözönünde bulundurulur. [139]

39- Yemine Bağlı Kalmanın Zararı Varsa:

Müslim, Ebu Hureyre'den şöyle dediğini rivayet etmektedir: Rasulullah (sav) buyurdu ki: "Allah'a yemin ederim, kişinin aile halkına zarar verecek şekilde etmiş olduğu yemininde sebat göstermesi, onun için Allah nezdinde, Allah'ın kendisine farz kılmış olduğu keffâretini ödemesinden dalıa bir günahtır."[140]

Burada yeminde sebat göstermekten kasıt, zorluk ve sıkıntıya sebep olsa; ve ister dünyevi, ister uhrevi herhangi bîr menfaat bulunan işi terk etmeyi gerekürse dahiT yeminin gereğini yerine getirmeye devam etmektir. Eğer yemin dolayısıyla bu türden herhangi bir şey sözkonusu olacak olursa, uy­gun olah, kişinin yeminini bozması ve keffâreti yerine getirmesidir. Yüce Al­lah'ın: "Allah'ı yeminlerinizle iyilik etmenize ... bir engel yapmayın" (el-Bakara, 2/224) buyruğunda açıkladığımız gibi, bu durumuna da yemini gerekçe göstermemelidir. Nitekim Hz. Peygamber de şöyle buyurmuştur: "Kim herhangi bir hususa yemin eder de, başka bir şeyin ondan hayırlı olduğunu görürse, yemininin keffâretini yerine getirsin ve hayırlı olanı yapsın."[141] Da­ha çok hayırlı olanı yapsın, demektir. [142]

40- Yemin, Yemin Ettirenin Niyetine Göredir:

Müslim, Ebu Hureyre'den şöyle dediğini rivayet eder: Rasulullah (sav) buyurdu ki: "Yemin, yemin ettirenin niyetine göredir,"[143]

ilim adamları der ki: Bunun anlamı şudur: Herhangi bir hak ile ilgili ola­rak bir kimsenin yemin etmesi icabeder, o da bundan dolayı yemin ederse, bu sırada da kendisine yemin verdirenin niyetinden başka birşeyi niyet ederse, onun bu niyetinin kendisine bir faydası olmaz. Bu niyetiyle o yemi­nin kendisine kazandırdığı günahtan da kurtulamaz. Hz. Peygamberin bir baş­ka hadisindeki mana da aynıdır: "Senin yeminin, arkadaşının seni hakkında doğrulayacağı şeye göredir" Bu: 'Onunla arkadaşının seni doğrulayacağı şekle göredir" diye de rivayet edilmiştir. Bunu da aynı şekilde Müslim riva­yet etmektedir.[144]

Malik der ki: Her kim, kendisinden herhangi bir hakkı dolayısıyla alacak­lı olanın isteği üzerine yemin ederse, ettiği bu yeminde de istisnada bulun­sa, yahut dilini ya da dudaklarını kıpırdatsa veya bunu lafzen söyleyecek ol­sa, bu istisnasının o kimseye hiçbir faydası olmaz. Çünkü, bu gibi durumlar­da muteber olan niyyet, isteği üzerine kendisine yemin edilenin niyetidir. Çün­kü yemin, o kimsenin bir hakkıdır. Ve yemin, hakimin o kimse için yemini istiyeceği şekle göre vaki olur. Yemin edenin tercih edeceği şekle göre de­ğil. Çünkü bu yemin, o kimseden istenmektedir. Malik'in konu ile ilgili gö­rüşlerinden ve sözlerinden varılan netice budur. [145]

41- Keffâret İçin Bu Üçünden Birisini Yerine Getirmek İmkânı Olmayan:

Yüce Allah'ın: "Fakat kim bulamazsa" buyruğunun anlamı şudur: Eğer kişi, yemek yedirmek, elbise giydirmek veya köle azad etmek diye belirtilen bu üç husustan herhangi birisine malik olmadığını tesbit ederse.-Buyruğun bu anlama geldiği icmâ ile kabul edilmiştir Kişi, bu üç hususu bulamayacak olur­sa, o takdirde oruç tutar.

Bunları bulamamak ise iki türlü ölür. Ya malı eli altında değildir, veya malı fiilen yoktur. Birinci durura kendi asıl beldesinde olmaması halinde sözkonusu olur Eğer bu durumda da kendisine ödünç verecek birilerini bulabilirse, oruç tutması caiz olmaz. Şayet ödünç verecek kimse bulamayacak olursa, bu hususta farklı görüşler vardır. Beldesine dönünceye kadar bekler, denil­miştir.

Îbnü'l-Arabî der ki: Hayır, bunu beklemek zorunda değildir Aksine, oruç tutarak keffârette bulunabilir. Çünkü, vücub (keffârette bulunma gereği) zim­metinde tahakkuk etmiştir. Bunu yerine getirememe şartı da tahakkuk etmiştir. O halde emri yerine getirmeyi ertelemenin açıklanır bir tarafı yoktur Bun­dan dolayı bu üç türden birisi ile keffârette bulunmaktan acze düştüğü için, olduğu yerde keffâretini öder. Çünkü yüce Allah: "Fakat kim bulamazsa" dîye buyurmaktadır.

Bir diğer görüşte de şöyle denilmektedir: Geçimini kendisiyle sağladığı ser­mayesinden fazla bir malt bulunmayan bîr kimse, asıl bulamayan kişidir.

Yine şöyle denilmiştir: Bulamayan kişi, ancak bîr gün ve bir gecelik yiyeceği bulunup, başkasına yedirecek fazla yiyeceği bulunmayan bir kimsedir. Şafiî de bu görüştedir, Taberî de bunu tercih etmiştir. Malik ve arka­daşlarının görüşü de budur, İbnü'l-Kasım dan ise rivayet olunduğuna göre, günlük nafakasından birşeyler artıran kimse, oruç tutamaz. Yine İbnü'l-Kasım, Kitabu İbn Müzeyyen' de şöyle demektedir: Eğer yeminini bozan kim­senin bir günlük yiyeceğinden fazla yiyeceği varsa, yemek yedirerek keffârette bulunur. Açlıktan korkması, yahut bu hususta kendisine yardım eli uzatılmay­acak bir beldede olması hali  müstesnadır.

Bbu Hanife ise şöyle demektedir: Eğer onun yolunda (zekât) nisabı yok­sa, o kimse bulamayan bir kimse demektir.

Alımed ve İshâk der ki: Eğer bir gün ve bir gecelik yiyeceği bulunuyor İse, bundan arta kalanı yedirir.

Ebu Ubeyd de şöyle demektedir: Şayet yanında kendisinin ve ailesinin bir gün bir gecelik yiyeceği ve onlara yetecek kadar giyeceği varsa, bunlardan ayrı olarak da keftarette bulunacağı kadar bir miktara sahip bulunuyorsa bize göre o, bulan bir kimsedir.

İbnü'l-Münzir der ki: Ebu Ubeyd'in bu görüşü güzel bir görüştür. [146]

42- Oruç Tutmak:

Yüce Allah'ın: Üç gün oruç tutsun" buyruğunu, İbn Mes'ud; "Peşpeşe" fazlası ile okumuştur. Bu kıraat ile mutlak olan bu üç gün, kayıtlanmış olur. Ebu Hanife ve es-Sevrî de bu görüştedir. Şafiî'nin iki görüşünden birisi de budur. el-Müzenî de zihâr keffâretinde oruca kıyasen ve Abdullah b. Mes'ud'un kıraatini gözönünde bulundurarak bu görüşü ter­cih etmiştir.

Malik ile diğer görücünde Şafiî de şöyle demektedirler: Bunları ayrı ayn tutması da yeterlidir. Çünkü, peşpeşe oruç tutmak, ancak bîr nassa ya da nass ile bağlanmış bir hükme kıyas ile vacib olabilen bir sıfattır, burada ikisi de yoktur. [147]

43- Keffâret Orucunda Unutarak Oruç Bozarsa:

Oruç tuttuğu günlerden herhangi bir günde unutarak orucunu yiyen bir kişi hakkında Malik: Kaza yapmakla yükümlüdür derken, Şafiî kaza yapması gerekmez, demektedir. Nitekim buna dair açıklamalar, daha önce el-Bakara sûresinde (2/187. âyetin tefsirinde, 12. başlıkta) oruç ile ilgili açıklamalarda bulunulurken geçmişti. [148]

44- Hür Olmayan Müslüman Keffârette Bulunur mu?

Yüce Allah'ın nass ile tesbit ettiği bu keffâret ittifakla, hür ve müslüman kimse için gereklidir Yeminini bozduğu takdirde köleye bunlardan hangisi vacib olduğu hususunda fukahâ arasında görüş ayrılığı vardır.

Süfyan-ı Sevrî, Şafiî ve Rey ashabı derlerdi ki: Köle için oruç tutmaktan başka bir keffâret şekli yoktur Başka bir şekilde keffârete kalkışması da onun için geçerli değildir. Ancak, bu hususta Malik'in görüşü farklı gelmiştir. İbn Nafi1 köle, köle azad etmekle keffârette bulunmaz. Çünkü, bu durumda azad ettiği kölenin velâsı ona ait olmaz. Fakat bunun yerine efendisi ona izin verecek olursa, sadaka Ue keffârette bulunur. Bununla birlikte en uygunu oruç tutmasıdir, dediğini nakletmektedir. İbnü'l-Kasım da Malik'ten şöyle dediğini nakleder: Köle, efendisinin izniyle dahi olsa, yemek yedirecek yahut elbise giydirecek olsa, bu çok açıkça söylenebilecek bir husus değildir. Bundan yana kalbimde (bu konuda tereddüde götüren) birşeyler vardır. [149]

45- Yeminlerin Keffareti:

Yüce Allah'ın; "İşte yemin ettiğiniz takdirde yeminlerinizin kefareti

budur" buyruğu, yeminleriniz böyle örtülür, demektir. Bir şeyi örtmek ve gi­zlemek halinde "keffâret" tabiri kullanılır ki, buna dair açıklamalar önceden geçmiş bulunmaktadır.

Bunun, yüce Allah adına yemindeki keffâret hakkında olduğu hususunda görüş aynhğı yoktur. Tabiinden kimisi ise, yemin keffaretinin terk etmeye ye­min ettiği hayn işlemek olduğu görüşündedir. îbn Mace de Sünen'inde: "O yeminin keffâreti onu terketmektir" diye bir başlık açtıktan sonra şöyle de­mektedir: Bize, Ali b. Muhammed anlattı. Bize Abdullah b. Numeyr, Harise b. Ebir'r-RicâTden anlattı, o, Amra'dan, o, Âişe'den şöyle dediğini nakletti: RasuIulIah (sav) buyurdu ki:" Her kim, akrabalık bağını kesmek yahut da uy­gun olmayan bîr şey hakkında yemin edecek olursa, o yeminine bağlı olma­sı bu yemin ettiği şeye devam etmemesidir."[150] Yine İbn Mace, Amr b. Şu-ayb'dan» o, babasından, o, dedesi senediyle Peygamber (sav)'ın şu buyruğu­nu kaydetmektedir: "Her kim bir şeye dair yemin ederse, bir başkasının on­dan hayırlı olduğunu görürse, onu bıraksın. Çünkü onu bırakması, o yemi­nin keffâretidir."[151]

Bu, Ebu Bekr es-Sıddik (r.a)'tn başından geçen olayla da desteklenmek­tedir. Hz. Ebu Bekir, yemeği yememek üzere yemin edince, hanımı da ken­disi yemedikçe o yemekten yememek üzere yemin etti. Misafir -veya misa­firler- de kendisi yemedikçe yememek üzere yemin'etti (veya ettiler). Bunun üzerine Hz. Ebu Bekir: Bu şeytandandır diyerek yemeğin getirilmesini iste­di, kendisi de yedi, diğerleri de yediler. Bunu Buharı rivayet etmiştir.[152] Müs­lim şunu da eklemektedir: Sabah olunca, Peygamber (sav)'ın yanına gittim ve Ey Allah'ın Rasülû, onlar yeminlerinde durdular ben ise yeminimi bozdum deyip durumu ona anlatınca, Hz. Peygamber şöyle buyurdu: "Bilakis sen, on­ların arasında sözüne en bağlı olan ve en hayırlılarısın" dedi. (Hadisi riva­yet eden) dedi ki: Bu hususta bana keffâret ile ilgili birşey ulaşmadı.[153]

46- Allah'tan Başkası Adına Yapılan Yemin Keffâreti:

Yüce Allah adından başkası adına yapılan yeminin

keffâreti hususunda fukahamn farklı görüşleri vardır. Malik der ki; Kim malının sadakasına dair yemin ederse, malının üçtebirini çıkartıp verir. Şafiî ise, bir yemin kef-fâretinde bulunması gerekir demektedir. îshâk ve Ebu Sevr de bu görüşte­dir. Aynı zamanda Hz. Ömer ve Hz. Aişe'den de bu görüş rivayet edilmiştir. eş-Şahbî, Ata ve Tavus ise, ona bir şey gerekmez, demişlerdir.

Bir kimse Mekke'ye yürüyeceğine dair yemin ederse, Malik ve Ebu Hani-fe'ye göre bu yeminini yerine getirmesi gerekir. Şafiî, Ahmed b. Hanbel ve Ebu Sevr'e göre ise, bir yemin keffâretinde bulunması onun için yeterlidir.

İbn Müseyyeb ve el-Kasım b. Muhammed ise şöyle demiştir: Ona bir şey gerekmez. îbn Abdi'1-Berr ise der ki: Medine'de ve ondan başka şehirlerde­ki ilim adamlarının çoğunluğu, Mekke'ye yürümeye dair yeminde yüce Al­lah adına yeminde olduğu gibi, bir keffâreti vacip görürler. Bu, aynı zamanda ashab ve tabiinden bir topluluğun görüşü olduğu gibi, mü s lü m anların fukahâsının çoğunluğunun da görüşüdür. İbnü'l-Kasım, oğlu Abdussamed'e bu şekilde fetva vermiştir. Ayrıca, ona bunun el-Leys b. Sa'd'ın görüşü olduğunu da zikretmiştir. Ancak, İbnüİ-Kasım'dan meşhur olan, Mekke'ye yürüyerek gitmeye dair yeminde, oraya yürüyerek gitmeye gücü yeten müstesna keffâret olmadığıdır. Malİk'İn görüşü de budur.

Köle azad etmek için yemin eden kimsenin; Malik, Şafiî ve diğerlerin görüşüne göre, azad edeceğine dair yemin ettiği köleyi azad etmesi gerekir. İbn Ömer, îbn Abbas ve Hz. Aişe'den; bu kişi yemin keffâretînde bulunur; bizzat o köleyi azad etmesi gerekli değildir, dedikleri rivayet olunmuştur. Ata; herhangi birşeyi tasadduk eder demiştir. el-Mehdevî der ki: İlim adamlarından sözüne güvenilir kimseler, talâka yemin eden kimse için yeminini bozması halinde, talâkının sözkonusu olacağı hususunda icmâ etmişlerdir. [154]

47- Yeminlerin Korunması:

Yüce Allah'ın: "Yeminlerinizi koruyun" buyruğu, yeminlerinizi boz­duğunuz takdirde, yerine getirmeniz gereken keffâreti ifa etmekte çabuk hareket etmek suretiyle koruyun, demektir, Bu3 yemini terk etmek suretiyle koruyun. Çünkü sizler, yemin etmeyecek olursanız (keffâretin) bu yüküm­lülükleri de hakkınızda sözkonusu olmaz, diye de açıklanmıştır. "Şükredesiitiz diye»." buyruğunda geçen şükre dair açıklamalar, (el-Bakara, 2/52. ayet, 3-başlıkta) ve Diye edalına dair açıklamalar da el-Bakara Sûresi'nde (2/22. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır. Yüce Allah'a hamd olsun. [155]

90. Ey iman edenler} İçki, kumar, putlar ve fal okları şeytanın pis işlerindendir. Artık bunlardan kaçının ki, kurtuluşa ereslniz.

91. Muhakkak şeytan, içki ve kumarla aranıza düşmanlık ve kin bırakmak, sizi Allah'ı anmaktan ve namazdan alıkoymak ister. Artık vazgeçtiniz değil mi?

92. Allah'a İtaat edin, RasÛle de itaat edin ve sakının. Eğer yüz çe­virirseniz, biliniz ki, Peygamberimize düşen açıkça tebliğden ibarettir.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı onyedi başlık halinde sunacağız: [156]

1- Âyeti Kerimelerde Yasaklanan Hususlar:

Yüce Allah'ın: "Ey iman edenler" buyruğu, bütün müminlere bu husus­ları terketmeye dair bir hitaptır. Zira bunlar, cahil i ye döneminden beri ya-pageldikleri ve nefislere hakim olan birtakım arzu ve kötü adetlerden ibaret­ti. Mü'minlerden pek çok kimsenin nefislerinde henüz bunlardan bir takım kalıntılar devam ediyordu.

İbn Atiyye der ki: Kuşları uçurtma ve böylelikle bundan geleceğe dair hükümler çıkarma hevesleri, kitaplardan fal bakma ve buna benzer günümüz insanlarının yaptıkları şeyler de bu kabildendir.

İçki (el-Hamr) henüz haram kılınmamıştı- İçkinin haram kılınışı ise, Uhud vak'asından sonra, hicretin üçüncü yılında olmuştu. Uhud vak'ası ise hicretin üçüncü yılı Şevval ayında cereyan etmişti. Hamr kelimesinin türeyişi ile il­gili açıklamalar, daha önceden tel-Bakara 2/219- âyet, 1. başlıkta) geçmiş bu­lunmaktadır.

Yine kumar (eI-Meysir)'in türediği köke dair açıklamalar da el-Bakara Sûre-si'nde C2/219. âyet» 4. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. Âyet-i kerimede geçen "el-Ensab"ın pudar olduğu söylendiği gibi, zar ve satranç olduğu da söylenmiştir. Bu ikisine dair açıklamalar ise. Yunus Sûresi'nde yüce Al­lah'ın: "Artık haktan sonra dalâletten başka geriye ne kalır (Yunus, 10/32. ayetin tefsirinde, 5- başlıkta) buyruğu açıklanırken gelecektir.

el-Ezlam ise, fal oklarıdır. Yine buna dair açıklamalar, bu sûrenin baş tarafında (3- âyetin tefsirinde 18. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. Denildiğine göre, bunlar, Beytullah'da beyt'in bakıcıları ve putların hizmetkârları yanında bulunuyorlardı. Kişi, herhangi bir ihtiyacını karşılamak istediğinde, gelir ve bu oklardan birisini çekerdi. Şayet üzerinde: "Rabbîm bana emretti" yazısı bu­lunan ok çıkarsa, hoşuna gitsin veya gitmesin o ihtiyacı olan şeyi karşılamaya giderdi. [157]

2- İçkinin Tedricî Olarak Haram Kılınışı ve Nüzul sebebi:

İçkinin haram kılınışı, tedricî bîr şekilde ve birçok olay münasebetiyle ger­çekleşmişti. Çünkü İslamdan önce, araplar içki içmeye çok düşkün idiler. İç­ki hakkında Ük nazil olan buyruk: "Sana içkiyi ve kuman sorarlar. De ki: İki­sinde de hem büyük bir günah, hem de insanlar için bazı faydalar vardır" (el-Bakara, 2/219) buyruğudur. YaniT içki ticaretinde ba£ı faydalar vardır, de­mektir.

Bu âyet-i kerime nazil olunca kimi insanlar, içki içmeyi terk ettiler ve: Büyük günahı bulunan bir şeye ihtiyacımız yoktur, dediler. Kimileri de içki içmeyi terk etmeyip: Biz, bu içkinin menfaatini alalım, günahını terk edelim, dediler.

Bu sefer: "Sarhoşken... namaza yaklaşmayın" (en-Nisâ, 4/43) âyeti nazil oldu. Yine bazı kimseler içki içmeyi terketti ve bizi namazdan alıkoyan birşeye ihtiyacımız yoktur, dediler.

Diğer bazıları ise: "Ey İman edenler,! İçki, kumar, putlar ve fal oldan şey­tanın pis işlerindendir" (mealindeki) bu âyet-i kerime nazil oluncaya kadar içmeye devam ettiler. Bu âyet-i kerimenin nüzulü ile birlikte içki içmek on­lar için kesin olarak haram oldu. O kadar ki, kimileri: Allah, şaraptan daha kesin ve ağır bir ifadeyle herhangi bir şeyi haram kılmış değildir, dediler.

Ebu Meysere der ki: Bu âyet-i kerimenin inişine sebep, Ömer b. el-Hat-tab'dır. Çünkü o, Peygamber (sav)'a içkinin kusurlarını zikretmiş ve içki içmekten dolayı insanların başına gelenleri anlatmıştı. Haram kılınması için de yüce Allah'a dua etmiş ve; Allah'ım, içki hususunda bize rahatlatıcı açıklamalarda bulun, diye dua etmişti. Bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil olmuş, Hz. Ömer de: Vazgeçtik, vazgeçtik demişti. Bu husus, el- Bakara Sûre­si (2/219- ayetin tefsirinde) en-Nisa Sûresi'nde (4/43 âyet 1. başlıkta) geç­miş bulunmaktadır.

Ebu Dâvud, îbn Abbas'tan şöyle dediğini rivayet eder: "Ey iman edenleri sarhoşken... namaza yaklaşmayınız" (en-Nisâ, 4/43) ile: "Sana içkiyi ve ku­marı sorarlar, de ki: İkisinde de hem büyük bir günah, hem de insanlariçin bazı faydalar vardır" (el-Bakara, 2/219) âyetlerini el-Maide Sûresi'nde bulu-nan:'"İçkif kumar, putlar ve fal oktan.,." âyeti nesh etmiş bulunmaktadır.[158]

Müslim'in Sahih'inde de Sa'd b. Ebi Vakkas'tan şöyle dediği rivayet edilmektedir: Kur'an-ı Kerim'den bazı âyetler benim hakkımda nazil ol­muştur... Bu arada şunu da zikretti. Ensar'dan bir topluluğun yanına gittim. Bana: Gel sana yemek yedirelim ve şarap içirelimt dediler. Bu ise, şarabın haram kılınışından önce idi. Onlarla beraber bir bostana gittik. Yanlarında kızartılmış bir deve başı ile bir tulum şarap vardı. Onlarla birlikte yedim, iç­tim. Yanlarında ensar ve muhacirlerden söz edildi, Muhacirler ensardan hayırlıdır, dedim. Adamın birisi, devenin çene kemiğini alarak onunla bana vurdu ve burnumu yaraladı. -Bir rivayette- de burnumu çatlattı denilmekte­dir. Sa'd'ın burnu çatlak kalmıştı. Bunun üzerine Rasulullah (sav)'ın yanına gittim, durumu bildirdim. Bu sebeple de yüce Allah benim hakkımda -yani, kendisi hakkında şarapla ilgili olarak-: "İçki, kumar, putlar ve fal okları şey­tanın pis İşlerindendir. Artık bunlardan kaçının..." buyruğunu indirdi.[159]

3- İçkiyi Haram Kılan Âyetlerin İnişinden Önceki Durum

Bu hadisler, içki içmenin o dönemlerde mübâlı, uygulamada ve onlar tarafından reddolunmayacak ve değiştirilmesine gerek görülmeyecek şekilde bir maruf (uygun görülen bir iş) olduğunu göstermektedir. Peygamber (sav)'ın de bunu ikrar ettiği (ses çıkarmadığına delalet etmektedir. Bu hususta görüş aynlığı yoktur. Zaten az önce de geçtiği üzere, en-Nisâ süresin­deki; "Sarhoşken namaza yaklaşmayınız'* ayeti de buna delâlet etmektedir.

Acaba, sarhoş edecek miktarı içmek onlar için mubah mıydı? Hz. Hamza ile ilgili hadis, bu hususta gayet açıktır: Hz. Hamza, Hz. Ali'ye ait iki dişi de­venin böğürlerini delmiş, hörgüçlerini kesmişti, Hz. Ali de durumu Paygam-ber (sav)'a haber verince, Hz. Hamza'nın yanına geldi. Hz, Hamza, Peygam-ber'e kargı gösterilmesi gereken saygı ve ihtimama uymayan ağır bir takım sözler sarfetti. Bu ise Hz. Hamza'nın sarhoşluk veren içki dolayısıyla aklının başından giEtiğine delâlet etmektedir. Bundan dolayı, hadisi rivayet eden şöyle demektedir: Rasulullah (sav) Hz, Hamza'nın sarhoş olduğunu anladı. Sonra Peygamber (sav), Hz. Hamza'nın bu yaptığına karşı çıkmadığı gibi, bundan dolayı azarlamadı. Ne sarhoşken, ne de daha sonra böyle bir şey yaptı. Hat­ta Hz. Hamza: Siz babamın kölelerinden başka bir şey misiniz ki deyince, gerisin geri dönüp yanından çıkıp gitmişti.[160]

Bu ise, usulcülerin söyledikleriyle naklettiklerine uygun düşmemektedir. Çünkü onlar şöyle derler: Sarhoşluk bütün şeriatlerde haram îdi. Çünkü şeri-atler kolların maslahatları içindir. Onları fesada götürmek için değildir. Bütün maslahatların aslı ise akıldır. Nitekim bütün fesatların asıl kaynağı aklın gidişidir, o halde aklı gideren, yahut aklı karıştıran herşeyin yasaklanması gerekir. Ancak, Hz. Hamza ile İlgin bu hadis, Hz. Hamza'nın içki içmekle sarhoş olmayı kastetmediği, fakat bu hususta içki çabuk etki göstererek aklını örttüğü de ihtimal dahilindedir.  Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır. [161]

4- Rics:

Yüce Allah'ın: "Rics: Pis" buyruğu ile ilgili olarak İbn Abbasr bu âyet-i ke­rimedeki ıtrics"in gazab olduğunu söylemiştir. Kokuşmuş, necaset ve pislik­lere de "rics" denilebilir. "Ze" harfi ile "ricz'r ise, yalnızca azab anlamındadır, "lüks" sadece necaset hakkında kullanılır. Rics ise her ikisi hakkında da kul­lanılır.

"Şeytanın pis işlerindendir" buyruğunun anlamı ise, şeytan bu işe itmek ve o işi süslü göstermek suretiyle bunu yapar, demektir. Şöyle de denilmiştir: Bu hususta kendisine uyuluncaya kadar büıün bu işleri baştan beri ilk yapan şeytanın kendisidir. [162]

5- Bu Pis Şeylerden Uzak Durma Gereği:

Yüce Allah: "Artık bunlardan kaçının" diye buyurmakla, bunları uzaklaş­tırın, bîr kenara bırakın, demek istemektedir. Böylelikle yüce Allah, bu işler­den uzak durmayı emretmektedir Hadislerdeki nasslar ve ümmetin icmai ile birlikte bu emir sigası sonucunda, "uzak durmak1 haram kılmak manasın­da olmuştur. İşte içki bununla haram kılınmış oldu. Müslüman ilim adamla­rı arasında Maide Sûresi'nin içkiyi haram kılan buyruğu ihtiva ettiği hususun­da görüş ayrılığı yoktur. Yine bu sûrenin, Medine'de son İnen sûrelerden ol­duğu kabul edilmiştir. Bununla birlikte leşin, kanın ve domuz etinin haram kılındığı buyruklar ise, yüce Allah'ın: "De ki: Bana vahyolunanlar arasın­da... başka haram kılınmış bir şey bulmuyorum" (el-En'âm, 6/145.) buyru­ğu ile diğer âyetlerde haber kipi şeklinde varid olmakla birlikte içki hakkın­da bu haram kılma nehiy ve bir yasak şeklinde varid olmuştur kîr bu da ha­ram kılmanın en kuvvetli ve en pekiştirilmiş ifade şeklidir.

İbn Abbas şöyle demektedir; İçkinin haram kılındığına dair buyruk nazil ol­unca Rasûlullah (.sav)'in arkadaşları, biri diğerinin yanına giderek şarap haram kılındı ve şirke denk kılındı, dediler. Yani, yüce Allah şarabın haram kılınışını, putlar için hayvan kesmek ile birlikte zikretmiştir ki, bu bir şirktir.

Daha sonra yüce Allah: "Ta ki, kurtuluşa efesiniz" buyruğu ile de kurtuluşa ermeyi bu emirlere bağlı kalarak zikretmiştir. Bu da vucubun (yani, bu emir­lere bağlı kalışın) te'kidine delâlet etmektedir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır. [163]

6- îçki'nin Necaseti:

İçkinin (hamrın) haram kılınıp, şeriatın onu pis görmesi, hakkında "rics " tabirini kullanıp ondan uzak durmayı emretmiş olmasından cumhur, onun necis olma hükmünü de anlamıştır. Ancak bu hususta Rabia, el-Leys b. Sa'd, Şafiî'nin arkadaşı el-Müzenî, müteahhir Bağdat'lı kimi ilim adamlan bu hususta onlara muhalefet edip, içkinin tahir olduğu görüşünü kabul etmişler; haram kılınanın, yalnızca onu içmek olduğunu söylemişlerdir. Said b. el-Had-dâd el-Kuravî de şarabın temizliğine, Medine yollarında dökülüşünü delil göstermiş ve şöyle demiştir: Eğer necis olsaydı, ashab (Allah hepsinden razı olsun) bu işi yapmaz ve Peygamber yollarda defi hacette bulunmayı yasakladığı gibi bunu da yasaklardı.

Buna şöyle cevap verilir: Ashab-ı kiramın bu isi yapmasının sebebi, şarabı İçine dökecekleri giderlerinin ve kuyularının olmayışından dolayıdır. Zira, on­ların çoğunlukla görülen durumları, evlerinde helalarının bulunmayışı şek­lindeydi. Nitekim Âişe (r.anha) da evlerde hela edinmekten tiksiniyor olduk­larını İfade etmiştir.[164]

Dökülmek kastıyla şarabın Medine dışına taşınması ise, bir külfet ve bir zor­luktur, Diğer taraftan böyle bir işe kalkışmak, derhal yapılması vacib olan bir işi de ertelerdi. Ayrıca, bunun pisliğinden sakınmak da mümkündü. Çünkü Medine'nin yollan genişti. Şarap da öyle yolun her tarafını kaplayacak ne­hir gibi akacak şekilde fazla değildi. Aksine, sakınmanın mümkün olduğu bazı yerlerde şarap akmıştı. Diğer taraftan bunun, Medine yollarında açıktan açığa dökülmesi gibi bir faydası vardı. Haram kılınması muktezasınca onun telef edilmesi ve ondan yararlanmamak şeklindeki uygulamanın yaygınlık kazanması gibi. Nitekim, insanlar da bunu peş peşe yapmış ve bu husus da aynı davranışı göstermişlerdi. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Denilse ki: Necis olmak şer'i bir hükümdür. Bu hususta ise bir nass yok­tur. Bir şeyin haram kılınması ise necis olmasını gerektirmez. Şeriatta haram olup da necis olmayan nice şey vardır.

Deriz ki: Yüce Allah'ın: "Rlcs" buyruğu, içkinin necis olduğuna delâlet et­mektedir. Çünkü rics, dilde necaset demektir. Diğer taraftan eğer biz hakkında nass bulmadığımız sürece bir hüküm vermemek gibi bir kaideye riayet ede­cek olursak, şeriat işlemez hale gelir. Çünkü, şeriatteki nasslar azdır. Sidiğin, kazuratın, kanın, meytenin ve bundan başka.birtakım şeylerin necis olduk­larına dair hangi nass vardır? Bunlar, ancak ifadelerin zahirlerinden, umum­larından ve kıyaslardan anlaşılır. el-Hac Sûresi'nde (22/30-31- âyet, 3- başlık ve devamında) bu hususa dair açıklamalar, yüce Allah'ın İzniyle- gelecektir. [165]

7- Uzak Durmanın Kapsamı:

Yüce Allah'ın: "Artık bunlardan kaçının" buyruğu, hiçbir şekilde ve herhangi bir şey ile yararlanmamak üzere, mutlak olarak kaçınıp uzak dur­mayı gerektirmektedir. Ne içmek suretiyle, ne satmak, ne sirkeye dönüştür­mek, ne tedavi ve ne de başka herhangi bir yokla. Bu konuda varid olmuş hadisler de buna delâlet etmektedir.

Müslim'in İbn Abbas'tan rivayetine göre bir adam, Rasulullah (savTe şarap dolu bir kırbayı hediye etti. Rasulullah (sav) ona şöyle dedi: "Allah'ın bunu haram kıldığını biliyor musun?" Adam: Hayır deyince, (İbn Abbas) de­di ki: Bir adama gizlice bir şey söyledi. Rasulullah (sav) ona: "Ona ne fısıldadın?" diye sordu. Adam: Ben ona bu şarabı satmasını söyledim. Hz. Peygamber şöyle buyurdu: "Onu içmeyi haram kılan, onu satmayı da haram kılmıştır." Bunun üzerine adam kırbayı açtı ve içinde ne varsa boşalıncays. kadar öylece tuttu.[166]

İşte bu, söylediğimize delâlet eden bir hadis-i şeriftir. Zira, onda caiz olam herhangi bir fayda ve menfaat bulunsaydı, Rasululjah ölü koyun ile Ugcİ olarak: "Niçin postunu alıp tabaklamadınız da ondan yararlanmadınız."[167] de­diği gibi mutlaka açıklardı. [168]

8- İçki ve Diğer Necis Şeyleri Satmanın Hükmü:

Müslümanlar, içki ve kan satımının haram olduğunu icma ile kabul en-mislerdir. Bunda ise, pisliklerin, sair necasetlerin ve yenilmesi helâl ol­mayan şeylerin satışının da haram olduğuna bir delil vardır. İşte bundan dote^ -doğrusunu en iyi bilen Allah'tır- Malik, hayvan pisliklerinin satışını mekraıita görmüştür. İbnü'l-Kasım İse, faydalı oluşu dolayısıyla buna ruhsat vermişnir Ancak kıyas, Malik'in görüşü doğrultusundadır. Şafiî'nin görüşü de böyiedk Ayrıca bu hadis de bunun doğruluğuna delâlet etmektedir. [169]

9- Şarabı Sirkeye Doniiştürmenin Hükmü:

Fukahâ'nın cumhuru, şarabı sirkeye dönüştürmesinin kimseye caiz oi^ madiğini kabul etmişlerdir. Şayet, şarabı sirkeye dönüştürmek caiz olsaydu Rasulullah (sav) adamın kırbasının ağzını açıp şarabı dökmesine imkânmezdi. Çünkü sirke bir maldır. Malın boşa harcanması, zayi edilmesi ise yasak­lanmıştır. Hiçbir kimse de müslümana ait bir şarabı döken kişinin, müslümana ait bir malı telef ettiğini söylememektedir. Osman b, Ebi'l-Âs'da bir yetime ait bir şarabı dökmüştür. Peygamber (sav)'dan şarabı sirkeye dönüştürmek hususunda izin istenmiş, fakat kendisi: " Hayır" diyerek bunu yasaklamıştır.[170]

Hadis ehli ile Rey ehlinden ilim adamlarından bir kesim bu kanaattedir. Suh-nûn b. Said de buna meyletmiştir.

Bir başka kesim ise şöyle demektedir; Şarabın sirkeye dönüştürülmesinde bir mahzur olmadığı gibi, bir insanın müdahelesiyle veya başka bir yolla sirk­eye dönüşmüş şaraptan yemenin de mahzuru yoktur, Bu, es-Sevrî, el-Evzaî, eİ-Leys b. Sa'd ve Kürelilerin görüşüdür.

Ebu Hanife der ki: Şayet şaraba misk ve tuz atar, bu da bir çeşit marme-lata dönüşür ve şarap halinden başka bir hale geçerse caizdir. Fakat, marme­lat hususunda Muhammed b. Hasan ona muhalefet ederek şöyle demekte­dir; Şaraba ancak sirkeye dönüştürmek için müdahale yapılır.

Ebu Ömer (b. Abdü-Berr) der ki: Iraklılar, şarabın sirkeye dönüştürülmesi hususunda Ebu'd-Derdâ'yı delil gösterirler. Bu rivayet, Ebu îdris el-Havlânîden, o, Ebu'd-Derdâ^dan pek kuvvetli olmayan bir yolla rivayet edildiğine göre, Ebu'd-Derdâ, şaraptan dönüşmüş marmelatı yer ve: Güneş ile tuz bunu tabak­ladı, dermiş. Ancak, Ömer b. el-Hattab ve Osman b. el-As, şarabın sirkeye dönüştürülmesi hususunda ona muhalefet ettiği gibi, sünnetin varid olduğu yerde herhangi bir kimsenin görüşü delil teşkil edemez. Başarı Allah'tandır.

Şarabın sirkeye dönüştürülmesinin yasaklanışının, şarabın haram kılındığı ilk sıralarda, İslâm'ın (bu yasağtn) ilk yıllannda olma ihtimali de vardır. Böyle­likle, şarap içmenin yasaklanışı üzerinden fazla bir zaman henüz geçmediği için, şarap alıkoymaya kimse devam etmesin. Bu ise, bu konudaki alışkanlığa son vermek istemekten dolayı idi. Eğer durum böyle idiyse, o takdirde bu­radaki yasak, şarabın sirkeye dönüştürülmesiyle ilgili olmadığı gibi, şarabın dökülmesi emrinin verilmesi, sirkeye dönüştürülmesinden sonra yenilmesine de engel teşkil etmez.

Eşheb de Malik'ten şöyle dediğini rivayet etmektedir: Hıristiyan bir kimse, bir şarabı sirkeye dönüştürecek olursa, onu yemenin bir mahzuru yoktur. Aynı şekilde müslüman bir kimse de onu sirkeye dönüştürüp Allah'tan mağfiret taleb ederse yine hüküm böyledir. Bu rivayeti ise, îbn Abdi'î-Hakem Kitab'ında zikretmektedir.

Fakat, sahih olan Malik'in, İbnü'l-Kasım vç İbn Vehb'in rivayetine göre söy­lediği; Müslümanm, sirkeye dönüştürmek kastıyla şaraba müdahale etmesi de helal değildir, onu satması da helâl değildir; ama, o şarabı tutup döksün, şeklindeki sözüdür. [171]

10- Şarap Kendiliğinden Sirkeye Dönüşürse:

Malik'in ve arkadaşlarının: Eğer şarap kendiliğinden sirkeye dönüşecek olursa, o sirkeyi yemenin helâl olduğu hususunda farklı görüşleri yoktur. Bu, Ömer b. el-Hattab, Kabîsa, İbn Şihab ve Rabiâ'nın görüşü olduğu gibi; Şa­fiî'nin İki görüşünden birisi de böyledir. Ayrıca Şafiî mezhebine mensub il­im adamlarının çoğunluğunun kanaatine göre Şafiî'nin mezhebinden çıkar­tılan sonuç da budur. [172]

11- Şarabın Mülkiyet Altına Alınabileceği Görüşü Zayıftır:

İbn Huveyzimendad, şarabın mülk edinilebileceğini zikretmektedir. O, bu görüşe, şarap vasıtasıyla boğaza tıkanan lokmalann giderilebileceğini ve yan­gının söndürülebileceğini söyleyerek varmıştır. Ancak bu, Malik'e ait oldu­ğu bilinmeyen bir nakildir. Bilakis bu, şarabın tahir olduğu görüşünü kabul edenlerin kanaatine göre verilebilecek bir hükümdür. Eğer şarabı mülk edinmek caiz olsaydı, Peygamber (sav) onun dökülmesini emretmezdi. Ay­nı şekilde, mülkiyet bir tür menfaat sağlamaktır. Onu dökmek suretiyle de bu menfaat iptal edilmiştir, Hamd, Allah'a mahsustur. [173]

12- Zar ve Satranç Oyunları da Haramdır:

Bu âyet-i kerime, kumar olsun olmasın, zar ve satranç oyunlarının haram olduğuna delâlet etmektedir. Çünkü yüce Allah, şarabı haram kıldığı buyru­ğunda bunun haram kılınışına sebep teşkil eden hususu da şöylece açıkla­maktadır: "Ey iman edenler I İçki, kumar... şeytanın pis işlerindendir." Bu ayeti kerimeden sonra da: "Muhakkak şeytan, içki ve kumarla aranıza düş­manlık ve kin bırakmak... isler" diye buyurmaktadır.

Her bîr oyunun azı, çoğunu da arkasından getirir ve bu oyuna dalanlar ara­sında kin ve düşmanlığı salar. Allah'ı zikretmekten, namazdan alıkoyar. O hal­de bu oyunlar da şarap gibidir. Böyle olmaları tıpkı içki gibi haram olma­larını gerektirmektedir. İçki içmek sarhoşluk verir. Sarhoşken ise namaz kı­lınamaz. Ancak, zar ve satranç oyunlarında bu özellik yoktur; denilse;

Buna şöyle cevap verilir; Şam yüce Allah, içki ve kumarı haramlık hük­münde bir arada zikretmiş, her ikisini de insanlar arasında düşmanlık ve kin salmakla nitelendirmiş, Allah'ı zikretmekten, namazdan alıkoyduklarını ifa­de buyurmuştur.

Bilindiği gibi şarap sarhoşluk vermekle birlikte, kumar sarhoşluk vermez. Ancak, bu hususta içki ve kumarın birbirlerinden ayrı olma lan,-taşıdı klan or­tak özellikler dolayısıyla- Allah nezdinde haram kılınmaları bakımından ay­nı seviyede olmalarına engel değildir. Yine şarabın azı sarhoşluk vermez. Tıp­kı zar ve satranç oynamanın sarhoşluk vermediği gibi. Ama, şarabın azı da ço­ğu gibi haramdır. O halde, sarhoşluk vermese dahi zar ve satrançla oynama­nın şarap gibi haram olmasına karşı çıkılamaz. Diğer taraftan oyuna başlamak­la birlikte gaflet insanı sarar, Kalbi istila eden bu gaflet ise sarhoşluğun yeri­ni tutar. Şayet şarap sarhoşluk verip bu sarhoşluk sonucunda namazdan alı­koyduğu için haram kabul ediliyorsa, o halde insanı gaflete düşürüp, bunun sonucunda da namazdan alıkoyduğundan dolayı zar ve satrançla oynamak da haram kabul edilmelidir. Doğrusunu en iyt bilen Alfah'tır. [174]

13- Nesih Hükmünün Mükellef Açısından Sübâtu İçin Nâsik Hükmün Varlığı Yeterli midir?

Hz. Peygambere bir şarap tulumu hediye eden kişi ile ilgili hadis, (içkinin helal olduğunu İfade eden buyrukları) nesh edici buyruğun, o kişiye varma­mış olduğuna; onun o da önceki mübahlığı esas alarak hareket ettiğine dela­let etmektedir. İşte bu şuna delildir: Bazı usul âlimlerinin söylediği gibi hüküm, nesh edid buyruğun varlığı ile kalkmaz. Bu hadisin de delâlet ettiği gibi, nesli edici buyruğun mükellefe varmasıyla kalkar. Sahili olan görüş de budur. Çün­kü Peygamber (sav) o kişiyi azarlamamış, bunun yerine ona hükmü açıklamış­tır. Zira o, ilk buyruk gereğince amel etmekle muhataptır. Muhatap olduğu o buyruğu terkedecek olsaydı, isyankâr olunacağı hususunda görüş ayrılığı yoktur. Her ne kadar neshedici buyruk fiilen varid olmuşsa da bu böyledir.

Nitekim Küba mescidinde namaz kılanlar için de böyle olmuştur, Onlar, haberci gelip kendilerine, (Beytü'l-Makdis'e yönelerek namaz kılmayı) nesh eden buyruğun indiğini bildirinceye kadar, Beytü'l-Makdis'e doğru namaz kı­lıyorlardı. Haber kendilerine gelince, Kâ'be'ye doğru yöneldiler. Nitekim bu husus, el-Bakara sûresinde (2/142. âyet, 2. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. Allah'a hamd olsun.

Yine o sûrede, hamr'dan, onun türeyişinden ve meysir'den (kumardan) da söz edilmişti. (2/219- ayet, 1 ve 2. başlıklar) Bu sûrenin baş taraflarında da dikili taşlar ile fal oklanna dair açıklamalar geçmiş bulunmaktadır. C5/3- ayet, 17 ve 18. başlıklar) Cenab-ı Allah'a hamd olsun. [175]

14- İçki ve Kumarın Zararları ve 91. Ayetin Nüzul Sebebi:

Yüce Allah: "Muhakkak şeytan, içki ve kumarla aranıza düşmanlık ve kin bırakmak... ister" âyeti ile kullarına, şeytanın düşmanlık ve kini, aramı­za içki ve başka şeylerle düşürmek istediğini bildirmektedir. O bakımdan bi­zi bunlardan sakındırdı ve bunları bize yasakladı.

Rivayete göre, ensardan iki kabile şarap içtiler ve sarhoş oldular. Biri öte­kine hoş olmayan şeyler yaptı. Ayıklıklarında, onlardan birisi yüzünde ken­disine yapılanların etkilerini gördü. Bunlar ise kardeş gibiydiler. Kalplerin­de kin namına birşey yoktu. Onlardan birisi: Eğer kardeşim bana şefkatli ol­saydı, bunu bana yapmazdı, dedi. Böylelikle aralarında kin başgösterdi. Bunun üzerine yüce Allah da: "Muhakkak şeytan İçki ve kumarla aranıza düşmanlık ve kin bırakmak... İster" âyetini indirdi.[176]

15- Şeytan, Allah'ı Anmaktan ve Namaz Kılmaktan da Alıkoymak ister:

Yüce Allah: "Ve sizi Allah'ı anmaktan ve namazdan alıkoymak ister" buy­ruğu ile bize şöyle diyor: Sarhoş olduğunuz vakit Allah'ı zikredemez, namaz kı­lamazsınız. Namaz kılacak olsanız dahi, Ali'nin başına geldiği gibi siz de karış­tırırsınız. Bu hususun Abdurrahman (b, AvO'ın başından geçtiği en-Nisâ sûre­sinde daha önce anlatıldığı gibi (4/43. ayet, 1. başlık) de rivayet edilmiştir.

Ubeydullah b. Ömer de der ki: el-Kasım b. Muhammad'e, satranç hakkın­da, o bir kumar mıdır? Zar hakkında, da o bir kumar mıdır? diye sorulmuş, o da şu cevabı vermişti: Allah'ı anmaktan ve namaz kılmaktan alıkoyan herşey bir kumardır. Ebu Ubeyd der ki: O, bu açıklamasını yüce Allah'ın: "Si­zi Allah'ı anmaktan ve namazdan alıkoymak İster* buyruğundan hareket­le yapmıştır.[177]

16- Şarap, Kumar ve Benzerlerinden Vazgeçiş:

"Artık vazgeçtiniz değil mi?" Ömer (r.a) bunun "vazgeçiniz" lafzının ifa­de ettiği manadan ayrı olarak ağır bir tehdit olduğunu da görünce; Vazgeç­tik, dedi. Peygamber (sav) da münâdisine, Medine yollarında: Şunu bilin ki, şarap'artık haram kılındı diye seslenmesini emretti. Bunun üzerine küpler kı­rıldı ve şarap Medine yollarında akacak kadar yollara döküldü. [178]

17- Allak'a ve Rasûle İtaatin Gereği:

Yüce Allah'ın: "Allah'a itaat edin, KasÛle de itaat edin ve sakının" buyruğur bu haram kılmayı daha bir te'kid etmekte, tehdidi ağırlaştırmakta, emre uyma gereğini, yasak kılınan şeyden vazgeçmeyi pekiştirmektedir. "Ve Allah'a itaat edin" buyruğunun atf ile gelmesi de güzeldir. Çünkü, bundan önceki İfadelerde de "vazgeçin" anlamı yer almıştır. Allah Rasulu hakkında "İtaat edin" buyruğunun tekrarlanması ise te'kid içindir. Daha sonra emre mu­halefet etmekten de sakındırmakta ve yüz çevirip geri dönmeye karşılık da âhiret azabı ile tehditte bulunarak şöyle buyurmaktadır: "Eğer yüz çevirir­seniz" yani, muhalefet edecek olursanız, "bilin kî Haram olduğunu bildir­mekle emrolunduğunu haram kılmak hususunda peygamberimize düşen açık­ça tebliğden ibarettir." Kendisine İsyan olunması veya itaat olunmasına gö­re cezalandırmak, yahut mükâfat vermek ise, Peygamber gönderene aittir. [179]

93- İman edip salih amel İşleyenlere, sakınır, iman eder ve salih amel İşledikleri, sonra da sakınıp iman ettikleri, sonra yine sa­kınıp İhsanda bulundukları takdirde, yaptıklarından dolayı bir vebal yoktur. Allah, ihsan edenleri sever.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı dokuz başlık halinde sunacağız: [180]

1- Âyetin Nüzul Sebebi:

İbn Abbas, el-Berâ b. Âzib ve Enes b. Malik der ki: İçkiyi haram kılan buy­ruk nazil olunca, ashabtan bazıları: İçki içip kumar parasını yediği halde ara-muzdan ölenlerin durumu nasıl olacak ? gibi bazı sözler söylediler. Bunun üzerine bu âyet-İ kerime nazil oldu.[181]

Buharî, Enes b. Maliki'ten göyle dediğini rivayet eder: Ebu Talha'mn evin­de içki içenlere içki veriyordum. Bunun üzerine içkinin haram kılındığına da­ir buyruk nazil oldu. Peygamber def bir münadİye bunu yüksek sesle ilan et­mesini emredince, Ebu Talha şöyle dedi: Dışarı çık da bu sesin ne olduğu­na bir bak. Dışarı çıktım, (gelip) şöyle dedim: Bu, "haberiniz olsun muhakkak içki artık haram kılındı" diye ilan eden bir münadidir. Bu sefer Ebu Tal-ha şöyle dedi: Git ve o şarabı dök. O şarap, el-Fadîh (diye bilinen, yarılmış taze hurmadan yapılıp ateşte pişirilmeyen bir şaraptı) den yapılmıştı. (Enes devamla.) der ki: Şarap, Medine sokaklarında akıp gitti. Kimisi şöyle dedi: Ka­rınlarında (şarap.) bulunduğu halde bir topluluk öldürüldü. Bunun üzerine yüce Allah: "İman edip salih amel İşleyenlere... tattık I arın dün dolayı bir vebal yoktur" âyetini indirdi.[182]

2- Hz. Peygamber Hayatında Hükmün İnişinden Önce Ölenlerin Durumu:

Bu âyet-i kerime ile bu hadis-i şerif, ashab-ı kiramın ilk kıbleye doğru na­maz kılarken ölen kimseler hakkındaki sorularını andırmaktadır. Bu soruyu sormaları üzerine; "Allah, imanınızı boşa çıkarmaz" (el-Bakara, 2/143) âye­ti nazil olmuştur. Buna göre bir kimse, ölünceye kadar mubah olan bir işi ya­pacak olursa, bundan dolayı ne lehine, ne de aleyhine bir şey olur. Günah kazanması da, sorumlu tutulması da, yerilmesi de, ecir alması da, Övülmesi de sözkonusu değildir. Çünkü mubah, şeriat açısından her iki yönü de bir­birine eşit olan iştir. Buna göre, içki mubah iken içkinin kalıntıları karnın­da bulunduğu halde ölen kimselerin durumu ile ilgili olarak korkuya kapıl­mamak ve soru sormamak gerekirdi. Ancak, bu soruyu soran kişi, mübah-lığın delilinin farkına varmayarak, mübahlık hatırına gelmediğinden dolayı sormuş olabilir yahut da yüce Allah'tan korkusunun ileri derecede oluşun­dan, mü'min kardeşlerine şefkatinden dolayı, daha önce içki içmesi sebebiy­le sorgulanmalarından, cezalandırılmalarından vehme kapılmış uluduğundan dolayı böyle bir soruyu sormuş olabilir, İşte, yüce Allah da: "îman edip sa-lih amel işleyenlere... tattıklarından dolayı bir vebal yoktur" âyeti ile böyle bir vehmi ortadan kaldırdı. [183]

3- Neblz Diye Bilinen İçki Sarhoşluk Verirse Şarap Demektir:

Âyetin nüzulüne dair bu hadis-i şerifte, sarhoşluk vermesi halinde hurma­dan yapılan nebîzin, hamr (şarap) olduğuna açık bir delil vardır. Bu, kendi­sine U'raz olunması caiz olmayan açık bir nastır. Çünkü ashab-ı kiram (Al­lah'ın rahmeti üzerlerine olsun) dili bilen insanlardı. Onlar, bu içtikleri ne-bizin bir hamr olduğunu akletmişlerdi. Zira, o dönemde Medine'de bundan başka bir içkileri yoktu.

Şair el-Hakemî de şöyle demiştir:

"Bizim bir şarabımız var. Fakat, asma şarabı değildir o. Bunun yerine o, yüksek hurma ağaçlarının meyvesinden yapılır. Bunlar semaya doğru yükselen asmalardır. Meyvelerini toplamak isteyenlerin elleri ona ulaşamamıştır."

Buna açık delillerden birisi de Nesâî'nin kaydettiği şu rivayettir Bize el-Kasım b. Zekeriyya haber verdi: Bize, Ubeydullah, Şeyban'dan haber verdi. O, el-A'meş'den, o, Muharib b. Disar'dan, o, Cabİr'den, o da Peygamber (sav)'dan, Hz. Peygamberin şöyle buyurduğunu nakletti; "Kuru üzüm ve hur­ma (dan yapılan içkO şarabın tâ kendisidir,"[184]

Yine sahih nakille sabit olduğuna göre, Ömer b. el-Hattab (r.a) -ki, dili ve şeriatı bilen bir kişi olarak o yeter- Peygamber (sav)]ın minberi üzerinde hut­be irad ederken şöyle demiştir: Ey insanlar, şunu bilin ki, şarabın haram kı­lınışı nazil olduğu günde şarap beş şeyden yapılırdı: Üzümden, hurmadan, baldan, buğdaydan ve arpadan. Şarap (Lıamr), aklı örten her şeydir.[185]

Bu ise, hamnn anlamı ile. ilgili en sarih açıklamadır. Ömer b. el-Hattab, Me­dine'de Peygamber (sav)'ın minberi üzerinde sahabe topluluğunun huzurun­da hutbe irad edip bu sözleri söyledi. Onlar bu dili bilen ehil insanlardı. Ve garaptan (hamrdan), bizim sözünü ettiğimiz şeyden başkasını da anlamamış­lardı. Bu husus, böylece sabit olduğuna göre, "hamr ancak üzümden yapı­lır. Üzümden başkasından yapılana ise hamr denilmez ve lıamr adı onu kap­samaz. O içkilere ancak nebîz denilir" diyen Ebu Hanife ve Kûfelilerin gö­rüşü de çürütülmüş olur. Nitekim şair de göyle demiştir:

"Ben'nebîai nebîz ehline terkettim. Ve ben, onu ayıplayanla antlaşmah dost oldum 0 öyle bir içkidir ki, gencin şerefini kirletir Ve kötülüğün kapılarını açar." [186]

4- Şarap Dışındaki İçkiler:

İmam Ebu Abdullah el-Mâzerî der ki: Seleften olsun, diğerlerinden olsun, ilim adamlarının çoğunluğunun kanaatine göre türü itibari île sarhoşluk ve­ren herşeyin içilmesi de haramdır. A2 ya da çok olsun, çiğ ya da pişmiş ol­sun, üzümden veya başka şeyden yapılmış olsun» fark etmez. Bunlardan her­hangi birisinden kim birşey içerse, ona had vurulur. Sarhoşluk veren üzüm­den yapılan çiğ şaraba gelince, işte bir damlası dahi olsa, azının da çoğunun da haram olduğu icma ile kabul edilen budur Bunun dışında kalan içkile­rin ise, cumhurun görüşüne göre haram olduğu kabul edilmiştir.

Ancak, Kûfeliler sözü geçenlerin dışında kalan içkilerden az olanda mu­halefet etmişlerdir. Az miktardan kasıt sarhoşluk verecek dereceye ulaşma­yan miktardır,

Üzümden çıkartıldığı halde pişirilmiş olması halinde de farklı görüştedir­ler. Basralılardan bir gurubun görüşüne göre, haramhk hükmü sadece üzümden sıkılan ve kuru üzümün ıslatılıp pişirilmemiş olan içeceği içindir. Üzüm ve kuru üzümün suyunun pişirilmiş olması ile bunların dışında kalan­ların pisüirilmiş. ve çığ (pişirilmemiş) sulan ise, sarhoşluk vermediği sürece helaldir

Ebu Hanife, haramhk hükmünün farklı hükümler taşımakla birlikte, yal­nızca hurma ve üzüm meyvelerinden sıkılana münhasır olduğu görüşünde­dir. Onun görüşüne göre saf üzüm suyundan yapılmış şarabın azı da çoğu da haramdır. Ancak, üçte ikisi gidinceye kadar pişirilmesi hali müstesnadır. Islatılan kuru üzüm ve hurma İçeceğine gelince, bunlar herhangi bir miktar nazarı itibara alınmaksızın az dahi olsa ateş üzerinde bırakılmış olsa bile, bun­ların pişirilmiş olanları helaldir; çiğleri ise haramdır. Fakat o bunu haram ka­bul etmekle birlikte bunları içmekten dolayı haddi gerekli görmemektedir. Bütün bunlar ise, sarhoşluk sözkonusu olmadığı sürece sözkonusudur. Eğer, sarhoşluk verecek olurlarsa, hepsi birbirine eşit olurlar.

Hocamız fakih imam Ebu'l-Abbas Ahmed Cr.a) der ki; Bu meselede muha­lif kanaatte olanlara hayret edilir. Çünkü bunlar derler ki: Üzümden sıkıla­rak elde edilen şarabın az miktarı çoğu gibi haramdır. Bu hususta icma da vardır. Bunlara; Şarabın az miktarı aklı gidermediğî halde ne diye haramdır denilecek olursa, mutlaka şöyle denilir: Çünkü onun az miktarını içmek da­ha çok içmeye götürür veya teabbüd için böyledir. Bu durumda onlara şöy­le denilir: Şarabın azı hakkında kabul ettiğiniz herşey, aynen nebîzin azı hak­kında da mevcuttur. O halde o da haram olmalıdır. Zira, -eğer bu kabul edi­lecek olursa- bunlar arasında yalnızca isim Farkı vardır. Böyle bir kjyas ise kıyas türlerinin en yükseğidir. Çünkü burada, fer' bütün nitelikleriyle asla eşit­tir. Bu ise, onun {Ebu Hanife'nin): "Kölelerimi azad ettim" diyen bir kimsenînf azad etme hükmünün hem erkek köleler, hem de cariyeler hakkında ge­çerli olmasını kıyasa dayanarak söylediğinin aynısıdır Diğer taraftan Ebu Ha-nife ve arkadaşlanna -Allah'ın rahmeti üzerlerine olsun- gerçekten hayret edi-Hr. Çünkü onlar, kıyasta o kadar ileri giderler ve kıyası ahad haberlere ter­cih dahi ederler. Bununla birlikte Kitap ve Sünnet île ümmetin ilk dönemin­deki ilim adamlarının icma ile desteklenmiş bu celî kıyası bir kenara İterek, muhaddislerin kitaplarında illetlerini beyan ettikleri şekilde hiçbirisi sahih ol­mayan ve hiçbirisi sahih kitaplarda yer almayan hadislere itimad etmişlerdir.

Yüce Allah'ın İzniyle bu meselenin geri katan kısmı en-Nahl sûresinde

(16/67. ayet, 2. başlıkta) gelecektir. [187]

5- "Tatma"nm Mahiyeti: