ANKEBÛT SÛRESİ

Rahman ve Rahim Allah'ın Adı ile

el-Hasen, İkrime, Atâ ve Câbir'in görüşüne göre bütünüyle Mekke'de in­miştir.

İbn Abbas ile Katade'ye ait iki görüşten birisine göre tümüyle Medine'de inmiştir. Diğer görüşlerine göre ise, -ki bu aynı zamanda Yahya b. Sel-lam'ın da görüşüdür- başındaki ilk on âyet dışında Mekke'de inmiştir. Bu ilk on âyet Medine'de, Mekke'de bulunan müslümanlar hakkında inmiştir.

Ali b. Ebi Talih (r.a) dedi ki: Mekke ile Medine arasında inmiştir.

Bu sûre altmışdokuz âyei-i kerimedir.

Rahman ve Rahim Allah'ın adı ile.[1]

1. Elif. lâm. Mîm.

2. İnsanlar "İman ettik" demeleri ile bırakilrverileceklerini ve im­tihan edilmeyeceklerini mi sandılar?

3. Andolsun onlardan önce geçenleri Biz İmtihan etmişizdir. Allah

elbette doğru olanları da bilir, yalancı olanları da bilir,

"Elif. Lâm. Mîm. İnsanlar 'iman ettik' demeleri ile bırakıhverilecekle-rini ve imtihan edilmeyeceklerini mi sandılar?" Sûrelerin başlangıçları ile ilgili açıklamalar daha önceden geçmiş bulunmaktadır. İbn Abbas dedi ki: (Elif. Lâm. Mİm); ben Allah'ım bilirim demektir. Bunun sûrenin adı olduğu söylendiği gibi, Kur'ân'ın adı olduğu da söylenmiştir.

",..mİ sandılar" rakrir ve azarlamak maksadı ile sorulmuş bir sorudur. Zan­netmek demektir.

"Bıraktlıverileceklerİni" anlamındaki buyruk "sandılar" ile nasb mahal-lindedir. Sibeveyh'in görüşüne göre aynı zamanda iki mef ulun yerini tutan sılasıdır da.

"Demeleri" buyruğunun başında yer alan ikinci; "me" edaü da bu husustaki iki görüşten birisine göre nasb mahallindedir ve; "De­dikleri için" yahut; "Demeleri sebebiyle" ya da; "De­meleri üzerine..." anlamında olur. Diğer izaha göre ise bu bir tekrarlama ci­heti ile nasb mahallindedir. İfade de: "Elif. Lâm. Mîm. İnsanlar bırakılıveri-leceklerini mi sandılar?" Sandılar mı ki "iman ettik demekle (bırakılacakla­rını) ve imtihan edilmeyeceklerini" takdirindedir.

İbn Abbas ve başkaları şöyle demişlerdir: Burada "insanlar" île Mekke'de bulunan mü'minlerden bir topluluğu kastetmektedir. Kureyş'in kâfirleri bun­lara müslüman oldukları için eziyet ediyor, onlara işkence yapıyorlardı. Se­leme b. Hişam, Ayyaş b. Ebi Rabia, el-Ve!id b. el-Velid, Ammar b. Yasir, ba­bası Yasir, annesi Sümeyye, Mahzumoğullarından birkaç kişi ve başkaları gi­bi. Bundan dolayı oldukça sıkılıyorlar, hatta yüce Allah'ın kâfirlere mü'min-lerin aleyhine böyle bir güç ve imkân vermesine tepki bile gösteriyorlardı.

Mücahid ve başkaları derler ki: Âyet-i kerime yüce Allah'ın mü'minleri sı­namak, onları denemek maksadı ile kullan hakkında uygulayageldiği sün­netinin bu olduğunu öğretmek ve onları teselli etmek üzere nazil olmuştur.

İbn Atiyye dedi ki: Bu âyet-i kerime her ne kadar bu sebeb yahutta bu an­lamda belirtilen görüşler sebebiyle nazil olmuş ise de, Muhammed (sav)'ın ümmeti arasında bakidir. Zaman durdukça hükmü de bu ümmet arasında kal­maya devam edecektir. Çünkü müslüman serhadlerde, müslümanların esir alınmak, düşmanlardan zarar görmek ve bunun dışında herhangi bir takım zorluklarla başbaşa kalmak suretiyle Allah tarafından fitne (sınama)'ye ma­ruz kalmaları kalıcı bir husustur. Aynı şekilde herbir yer ibretle tetkik edi­lecek olursa, hastalıklarla ve türlü mihnetlerle de bunun gerçekleşmekte ol­duğunu görebiliriz-. Şu kadar var ki, müslümanların serhadlerde düşmanlar­dan gördükleri zararları, çektikleri sıkıntıları Kureyşlilerle karşı karşıya kal­dıkları musibet ve zorlukları andıran bir durumdur.

Derim ki: Onun bu söyledikleri ne kadar güzeldir! Gerçekten de söyledik­leri doğrudur. Allah ondan razı olsun.

Mukatii dedi ki; Bu âyet-i kerime Ömer b, el-Hattab'ın azadlısı Mihca' hak­kında nazil olmuştur. O Bedir günü müslümanlar arasından öldürülen ilk ki­şidir. Âmir b. el-Hadramî'nin ona attığı bir okla şehid olmuştur. Peygamber  (sav) da o gün şöyle buyurmuştur: "Şehidlerin efendisi Mihca'dır. O cenne­tin kapısına bu ümmet arasından çağırılacak ilk kişidir.''[2]

Annesi, babası ve hanımı onun acısına dayanamadılar. Bunun üzerine: "Elif. Lâm. Mim. İnsanlar yalnızca İman ettik demeleri ile bıraküıverile-ceklerîni... mi sandılar?" âyeti nâzit oldu. Onlara hakkınızda bir âyet-i ke­rime indi diye yazdılar. Bu sefer şu karan verdiler: Biz (Mekke'den) çıkıp gi­deceğiz, arkamızdan gelen olursa da onunla çarpışırız. Müşrikler arkaların­dan geldiler, onlarla çarpıştılar. Kimileri öldürüldü, kimileri de kurtuldu. Bun-lann hakkında da yüce Allah'ın: "Ayrıca Rabbin işkencelere uğratıldıktan son­ra hicret edenlere... Ğafûr'dur, Rahîm'dir." (en-Nahl, 16/110) buyruğu na­zil oldu.

"Ve imtihan, edilmeyeceklerini" ... yani şu müşriklerin eziyetlerinden do­layı çokça sızlanan kimseler, "biz iman ettik" diyerek imanları dolayısıyla can­larında, mallarında, imanlarının hakikatlerini açıkça ortaya koyacak şekilde sınanmadan sadece "biz mü'miniz" demekle bırakılıverileceklerini ve bu ka­darıyla yetinileceğini mi zannettiler?

"Andolsun onlardan önce geçenleri Biz İmtihan etmişizdir." Ateşe atı­lan İbrahim el-Halil gibi. Allah'ın dini uğrunda testerelerle biçilip de iman­larından geri dönmeyen o mü'min topluluk gibi geçmişleri sınamış bulunu­yoruz.

Bıthârî'de şu rivayet yer almaktadır: el-Habbâb b. el-Erer'ten; (ashab) de­diler ki: Rasûlullah (sav) Kabe'nin gölgesinde bürdesine yaslanmış iken şi­kâyette bulunduk ve ona: Bizim İçin yardım dilemez misin? Bizim için dua etmez misin? dedik. Şöyle buyurdu: "Sizden öncekilerden bir adam alınır, onun için yerde bir çukur kazılır ve o çukura atılırdı. Sonra testere getirilir, başının üzerine konuiur ve iki parçaya bölünürdü. Eti ve kemiği demir ta­raklarla birbirinden ayrılırdı ve bu dahi o kimseyi dininden geri döndürmez­di. Allah'a yemin ederim O, bu işi tamamlayacaktır. Öyle ki, bineği üzerin­de kişi kalbinde Allah korkusu ile kurdun koyunlanna saldıracağı korkusun­dan başka hiçbir korku bulunmaksızın San'a'dan, Hadramût'a kadar yolcu­luk yapacaktır, fakat siz acele ediyorsunuz. "[3]

İbn Mace'de yer alan rivayete göre de Ebu Said el-Hudrî şöyle demiştir: Peygamber (sav)'ın huzuruna girdim, ateşi oldukça yükselmişti. Elimi üze­rine koydum, üzerindeki örtünün üstünden ateşinin sıcaklığını elimde his­settim. Ey Allah'ın Rasûlü dedim, ne kadar da ateşin var! O: "İşte bu şekilde bela bize kat kat verilir, ecir de bize kat kat verilir." Ey Allah'ın Rasûiü de­dim, insanlar arasında belası en ağır olanlar kimlerdir? "Peygamberlerdir" di­ye buyurdu. Sonra kimlerdir-1 diye sordum. "Sonra talihlerdir" diye buyurdu. "Onlardan herhangi bir kimse fakirlik ile öyle bir sınanıyordu ki devenin üs­tüne çul olarak bırakılan ters çevrilmiş abadan başka giyecek bir şey bula­mıyordu. Onlardan herhangi birisi, sizin herhangi birinizin rahat ve bolluğa sevindiği gibi; o da belaya sevinirdi."[4]

Sa'd b. Ebi Vakkas da şöyle demiştir: Ey Allah'ın Rasûlü, insanlar arasın­da belaları en ağır kimlerdir? dedim. Şöyle buyurdu: "Peygamberlerdir, son­ra en iyileri, sonra onlardan sonra geienler. Kişi dinine göre belalara maruz kalır. Eğer dininde sapasağlam bir kimse ise belası artar. Şayet dinine bağ­lılığı nisbeten zayıf ise dinine göre belalara maruz kalır. Bela kula gelip isa­bet etmeye devam eder durur ve nihayet kişiyi yeryüzünde üzerinde hiçbir günah olmaksızın yürüyecek hale getirir. "[5]

Abdurrahman b. Zeyd'in rivayetine göre İsa {a.s)'in bir veziri (yardımcı­sı) vardı. Bir gün bineğine binip gitti. Yırtıcı bir hayvan onu alıp yedi, İsa: Rabbim dedi, o senin dinin uğrunda benim vezirim (yardımcım), İsrailoğul-lanna karşı desteğim, onlar arasında benim halifem idi. Sen ona yırtıcı bir hay­vanı musallat kıldın da onu yedi. Şöyle buyurdu: "Evet, onun benim nezdim-de çok yüksek bir mertebesi vardı. Ameli ile ona ulaşmayacağını gördüm, bundan dolayı onu böyle bir belaya maruz kaldım ki; o mevkiye onu ulaş­tırayım."

Vehb dedi ki: Havarilerden bir adamın kitabında şunu okudum: Şayet sen belâ yolundan yürütülüyor isen bundan dolayı gözün aydın olsun. Çünkü sen böylelikle peygamberlerin ve salihlerin yolunda yürütülmüş oluyorsun. Eğer boliuk ve rahatlık yolundan götürülmekte isen kendin için ağla. Çünkü sen onların yolundan başka bir yolda yürütülmüş oluyorsun.

"Allah, elbette, doğru olanları da bilir." Yani Allah, İmanlarında doğru ve samimi olanları ortaya çıkartacaktır. Buna dair açıklamalar daha önceden el-Bakara Sûrcsi'nde (2/177. âyet, 8. başlıkta) ve başka yerlerde geçmiş bu­lunmaktadır.

ez-Zeccac dedi ki: Yüce Allah doğruların doğruluğunu, fiilen ortaya çıkar­mak suretiyle bilsin diye, anlamındadır. Çünkü Çenab-ı Allah onları yaratma­dan önce de kimin doğru, kimin yalancı olduğunu biliyordu. Burada maksat kula amelinin karşılığının verilmesini sağlayacak şekilde ilmine uygun olarak vakıanın meydana gelmesidir. Yoksa Cenab-ı Allah doğru olanın doğruluğunu, vukua geleceğini ve bunun böylece gerçekleşeceğini zaten biliyordu.

en-Nehhâs dedi ki: Bu hususta iki görüş vardır. Birincisine göre "doğru olanlar" buyruğu "sıdk: doğruluk"den türemiş olabilir. "Yalancı olanlar" buy­ruğu da doğruluğun zıttı olan "el-kezib: yalan"den türemiş olabilir. Bu du­rumda anlam şöyle olur: Andolsun yyce Allah doğru oiup bizler mü'minle-riz deyip aynı şekilde inanan kimseler ile yalancı olup da başka türlü inan­ca sahip olan kimseleri birbirinden açıkça ayırt edecektir. İkinci görüşe gö­re "doğru olanlar" lafzı salabetli olmak demek olan; den "yalancı olanlar" da bozguna uğradı anlamına gelen; den türemiş olabilir. O takdirde; Elbette yüce Allah savaşta sebat gösterenleri de, bozguna uğrayıp geri kaçanları da bilir, demek olur. Şairin şu beyi tinde olduğu gibi:

"(Yemen taraflarında arslanlarıyla meşhur bir yer olan) Aaser denilen

yerde yiğitleri avlayan bir aralandır o,

Arslan(lar) akranlarına karşı yalancı olduğunda (yani onları bırakıp geri çekildiğinde) o doğruluk gösterir (yerinde sebat eder.)"

Böylece: "Elbette... bilir" buyruğu mecazi olarak elbette açığa çıkartır an­lamında kullanılmış olmaktadır,

"Elbette... bilir" anlamındaki buyruğu cemaat "ya" ve "lam" harflerini üs­tün olarak; diye okumuşlardır. Ali b. Ebi Talib ise "ya" harfini ötreli, "lam" harfini de esreli okumuştur (bildirecektir, anlamına gelir). Bu da en-Nehhas'ın yaptığı açıklamaların anlamına açıklık getirmektedir. Bunun da üç türlü manaya gelme ihtimali vardır: 1- Âhirette bu doğrulara ve yalancılara hem mükâfat ve ceza itibariyle konumlarını, hem de dünyadaki amellerini bildirecektir. Yani onların hallerine kendilerini vakıf kılacaktır. 2- Birinci mePul şu takdirde hazfedilmiş olabilir: Yüce Allah insanlara ve aleme bu doğ­ru söyleyenleri de, yalancıları da bildirecektir, ilan edecektir. Yani onları açık­layacak, teşhir edecektir. Doğru olanları hayırda, yalancı olanları da serde; ve bu hem dünyada, hem âhirette olacaktır. 3- Bu okuyuş "alamef'den ge­lebilir. Yani herbir kesime kendisi tanınacağı olacağı bir alamet koyacaktır. Buna göre âyet-i kerime (mana itibariyle) Peygamber (sav)'ın: "Kim içinde bir şey gizlerse, Allah da ona o şeyin elbisesini giydirir"[6] hadisine benzemiş olur. [7]

4.  Yoksa o kötülükleri İşleyenler Bizden kurtulabileceklerini mi sanırlar? Ne kötü hüküm veriyorlar!

5. Kim Allah'a kavuşmayı ütnid ediyorsa, muhakkak Allah'ın belir­lediği vâde elbette gelicidir ve O, herşeyi işitendir, bilendir.

6. Kim cihad ederse, ancak kendisi için cihad eder. Şüphesiz Allah âlemlere muhtaç değildir.

7. iman edip salih amel İşleyenlere gelince, aadolsun ki Biz onların kötülüklerini elbette örteriz ve elbette onları yapageldikleri amel­lerden daha güzcUyle mükâfatlandırırız.

"Yoksa o kötülükleri" yani şirki "işleyenler Bizden kurtulabilecekleri­ni" Biz onları yaptıkları sebebiyle sorgulamadan, cezalandırmadan önce, Biz­den kurtulup Bizi âciz bırakabileceklerini "mi sanırlar?" İbn Abbas dedi ki: el-Velid b. el-Muğire, Ebu Cehil, el-Esved, el-Âs b. Hişam, Şeybe, Utbe ve el-Velid b. Utbe, Ukbe b. Ebi Muayt, Hanzala b. Ebi Süfyan ve el-Âs b. Vâil'i kas­tetmektedir.

"Ne kötü hüküm veriyorlar!" Rabblerinin etinden kurtulabilmenin müm­kün olduğunu kabul etmekle Rabblerinin sıfatı hakkındaki hükümleri ne ka­dar da kötüdür. Halbuki Allah herşeye gücü yetendir.

"Ne" ne kötü şey ya da ne kötü hüküm ediyorlar anlamında nasb ma-hallindedir. Bunun; o ne kötü şeydir ve onların hükmü ne kötüdür, anlamın­da reP mahallinde olması da mümkündür. Bu ez-Zeccac'ın görüşüdür.

İbn Keysan ise bundan farklı iki takdirde daha bulunmaktadır.

1- "Ne kötü hüküm veriyorlar" buyruğu tek bir şey hükmünde olur. Me­sela "yaptığın şey hoşuma gitti" derken; "Yaptığın şey" ifadesinin; "Yaptığın" anlamında olması gibi. Buna göre fiil ile birlikte; mas­tar olup ref nıahallindedir. İfade: "Onların hükümleri (ne kötü­dür)" takdirinde olur.

2- Diğer takdire göre İse bu edatın irab'ta mahalli olmaz ve; "Kötü"nün ismi konumunda yer alır. Nitekim; Ne iyi, ne kötü! de böyledir. Ebu'l Hasen İbn Keysan dedi ki: Ben gücümün yettiği her yerde edatının irabta mahalli olması görüşünü tercih ederim. Yüce Allah'ın: "Al­lah'tan bir rahmet sayesinde sen..." (Al-i İmran, 3/159); "Onlar sözlerini boz­dukları için" (el-Maide, 5/13) Aynı şekilde: "İki vadeden hangisini bitirir-sem..." (el-Kasas, 28/28) buyruklarında; hep cer mahallindedir, ondan sonraki lafızlar da ona tabidir. Aynı şekilde: "Gerçekten Allah bir sivrisine­ği... misal vermekten çekinmez" (el-Bakara, 2/26) buyruğunda da; nasb mahallinde olup ondan sonra gelen "sivrisinek" anlamındaki lafız da ona ta­bidir.

"Kim Allah'a kavuşmayı ümid ediyorsa" buyruğundaki; "ümid ediyor(sa)" korkuyor(sa) anlamındadır. el-Hüzelî'nin bir balcıyı nitelendirir­ken söylediği şu mısraında olduğu gibi:

"Onu arılar soktu mu onların sokmalarından korkmaz."

Tefsir âlimleri anlamın icmâ' ile şöyle olduğunu bildirmişlerdir: Ölümden korkan salih amel işlesin. Çünkü ölümün gelip onu bulması kaçınılmaz bir şeydir. Buna da en-Nehhas zikretmiştir. ez-Zeccac dedi ki: "Kim Allah'a ka­vuşmayı ümid ediyorsa" buyruğu yüce Allah'ın mükâfatını umuyorsa anla­mındadır.

Burada "kim" anlamındaki lafız mübteda olarak merfu konumundadır ( âs) İse haber konumundadır ve bu da şart dolayısıyla cezm mahallindedir. "Ümid ediyor" buyruğu da; in haberi konumundadır. Şartın cevabı da: "Muhakkak Allah'ın belirlediği vâde elbette gelicidir ve O herşeyi işi­tendir, bilendir" buyruğudur.

"Kİm cihad ederse, ancak kendisi İçin cihad eder." Yani kim din uğrun­da cihad eder, kâfirlerle savaşmakta ve itaatleri işlemekte sabır ve sebat gös­terirse, bu ancak kendisi için çalışmış olur. Yani bütün bunların sevabı sa­dece onadır. Bundan dolayı yüce Allah'a herhangi bir faydası olmaz.

"Şüphesiz Allah âlemlere" yani onlann amellerine "muhtaç değildir." An­lamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Kim kendi nefsi için düşmanı ile çarpı­şır, bu yolla da Allah'ın rızasını gözetmiyor ise; yüce Allah'ın böylesinin ci­hadına hiçbir ihtiyacı yoktur.

"İman edip" tasdik edip "salih amel İşleyenlere gelince, andolsun ki Biz onların kötülüklerini elbette" onlara mağfiretle bulunmak suretiyle "örte­riz." Onlar için gizleriz "ve elbette onları yapageldikleri amellerden daha güzeli ile mükâfatlandırırız." Yani amellerinin en güzeli olan itaatlarla mükâfatlandırırız.

Diğer taraftan: Onlann müşrik iken yaptıkları her türlü masiyetin örtüle­ceği, buna karşılık İslâm'da işledikleri herbir iyiliğin de mükâfatının verile­ceği anlamına geldiği söylenmiştir. Ayrıca; Biz onların kâfir iken de müslü-man iken de işledikleri kötülüklerini Örteriz ve kâfir iken de müslüman iken de yaptıkları iyilikleri dolayısıyla onları mükâfatlandırırız, anlamına da gelebilir. [8]

8. Biz insana ana-babasına iyi davranmasını tavsiye ettik. Eğer on­lar, hakkında bilgin olmayan bir şeyi Sana ortak koşman için se­ni zorlarlarsa onlara itaat etme. Dönüşünüz yalnız Banadır, yap­tıklarınızı size haber vereceğim,

9- İman edip salih amel işleyenleri Biz elbette salihkr arasına ka­tacağız.

"Biz insana ana-babasına iyi davranmasını tavsiye ettik." Tirmizî'nin ri­vayetine göre bu âyet-i kerime Sa'd b. Ebi Vakkas hakkında nâ2il olmuştur. Sa'd b. Ebi Vakkas: Hakkımda dört âyet-i kerime nazil olmuştur deyip bir olay anlattı. Sa'd'ın anası dedi ki: Allah (anne babaya) iyi davranmayı emretme­di mi? Allah'a yemin ederim ben ölünceye yahut sen kâfir oluncaya (Muham-med'i inkâr edinceye) kadar bir şey yemeyecek bir şey içmeyeceğim. (Sa'd) dedi ki: Ona bir şeyler yedirmek istedikleri vakit ağzını açmak için bir tah­ta parçası sokarlardı... Bunun üzerine şu: "Biz insana ana-babasına iyi davranmasını tavsiye ettik" âyeti nazil oldu. Ebu İsa (et-Tirmizî) dedi ki; Bu hasen, sahih bir hadistir[9]

Yine Sa'd'ın şöyle dediği rivayet edilmiştir. Ben anneme karşı çok iyi dav­ranırdım, Müslüman oldum, bu sefer o; Ya dinini terkedersin, yahutta ben de ölünceye kadar bir şey yemeyecek ve içmeyeceğim. Böylece bana bu yap­tıkların dolayısıyla sen de ayıplanacaksın, "ey anasının katili!" denilecek. Bir kaç gün bu şekilde kaldı, sonunda ona: Anacağım dedim. Senin yüz tane ca­nın olsa ve bunların biri diğerinin arkasına çıksa yine de ben bu dinimi ter-kedecek değilim. İstersen ye, istemiyorsan yeme. Benim halimi görünce ye­mek yedi ve: "Eğer onlar, hakkında bilgin olmayan birşeyi sana ortak kıs­man için seni zorlarlarsa..." âyeti nazil oldu.[10]

İbn Abbas dedi ki: Âyet-i kerime Ebu Cehiî'in anne bir kardeşi Ayyaş b. Ebi Rebia hakkında nâzii olmuştur, o da böyle bir şey yapmıştı. Yine ondan rivayete göre bu âyet-i kerime bütün ümmet hakkında inmiştir. Zira yüce'Al­lah'ın belâlarına karşı ancak sıddîklar sabreder.

iyi davranmasını" lafzı Basralılara göre tekrar (fiilin tekrarı) do­layısıyla nasbedilmiştir. Yani; "Ve Biz ona iyilik tavsiye ettik" demektir. Bunun kat' üzere olduğu ve ifadenin takdirinin;  Ve Biz ona iyilikle tavsiye ettik" şeklinde olduğu da söylenmiştir. Bu da "ona ha­yır tavsiye ettim" derken; demek gibidir ki; anlamındadır,

Kûfeliler ise şöyle demişlerdir: Bu; " Biz insana iyi­lik yapmasını tavsiye ettik" takdirindedir. Buna göre onun için bir fiil takdir edilmiş olur. Şair de şöyle demektedir:

"Ben Dehmâ'ya hayret ettim, çünkü bizi şikayet ediyor,

Ebu Dehmâ'ya da hayret ettim, o da bize hayır tavsiye ediyor.

Dehmâ hakkında; sanki bizden korktular."

Bu da; o bize ona hayıriı bir şekilde davranmamızı tavsiye ediyor, anla­mındadır. Yüce Allah'ın: "Boyunlarını... sıvazlamaya başladı" (Sâd, 38/133) buyruğunda olduğu gibi. Bu da; "Bir şekilde sıvazlamaya başla­dı" demektir. İfadenin takdirinin: Biz ona güzel bir iş ve davranış tavsiye et­tik, anlamında olduğu da söylenmiştir. Bu durumda sıfat mevsufun yerine ge­çirilmiş ve muzaf hazfedildikten sonra, muzafun ileyh de onun yerine geti­rilmiş olur.

Anlamının: "Biz ona güzel davranma zorunluluğunu koyduk" şeklinde ol­duğu da söylenmiştir.

"Güzel davranma" buyruğu genel olarak "ha" ötreli ve sin harfi de sakin olarak okunmuştur. Ancak Ebu Recâ, Ebu'l-Aliye ve ed-Dahhak "ha" ve "sin"i üstün okumuştur. el-Cahderî ise mastar olarak;diye oku­muştur. Ubeyy'in Mushaf ında da böyledir.

İfadenin de takdiri: "Biz İnsana annesine babasına iyilik yapmasını tavsiye ettik" şeklinde olup burada ("iyilik" anla­mındaki lafız): "tavsiye ettik" ile nasb edilmiş değildir. Çünkü bu fi­il hakettiği iki mefulünü almıştır,

"Dönüşünüz yalnız Bana'dır." Bu küfür ve nankörlük hususlarında an-ne-babaya itaat edilmesi halinde tehdit manasınadır, "Dönüşünüz yalnız Ba­nadır. Yaptıklarınızı size haber vereceğim."

"İman edip salih amel işleyenleri Biz elbette sallhler arasına katacağız."

Yüce Allah, amel eden mü'minlerin halini yeniden söz konusu etmektedir ki; insanlar onların mertebelerine nail olmak için şevk duysun.

"Biz elbette" onları "sallhler arasına katacağız" buyruğu da bu manada bir mübalağadır. Yani salâhın en ileri derecesinde olup salâhın en uzak he­deflerine ulaşmış olanlar demektir. İşte mü'min bu noktaya geldi mi onun se­meresini de, mükâfatını da elde eder ki, o da cennettir. [11]

10. İnsanlardan bazısı: "Biz Allah'a iman ettik" derler. Ona Allah yo­lunda eziyet olunduğunda, insanların fitnesini Allah'ın azabı gibi sayar. Eğer Rabbİnden bir yardım gelirse, andolsun ki: "Şüp­hesiz biz sizinle beraber idik" diyeceklerdir. Allah âlemlerin kal­binde olanı en iyi bilen değil midir?

11. Allah müminleri de elbette bilir, münafıkları da elbette bilir.

"İnsanlardan bazısı: Biz Allah'a iman ettik, derler" âyet i kerimesi "Al­lah'a iman ettik" diyen münafıklar hakkında inmiştir.

"Ona Allah yolunda eziyet olunduğunda insanların fitnesini" onların verdikleri eziyeti âhiretteki "Allah'ın azabı gibi sayar" ve irtidad eder. "Eğer" mü'minlere "Rabbİnden bir yardım gelirse, andolsun ki" yalancı ol­dukları halde, bu mürtedler; "Şüphesiz ki biz sizinle beraber İdik, diyecek­lerdir."

Yüce Allah, onlara şöyle buyurmaktadır: "Allah, âlemlerin kalbinde olanı, en iyi bilen değil midir?71 Yani yüce Allah, onların kalplerinde olanı bizzat kendilerinden daha iyi bilir.

Mücahid dedi ki: Bu âyet-i kerime dilleriyle iman eden bir takım kimse­ler hakkında inmiştir. Bunlara Allah'tan bir belâ ya da nefislerinde bir mu­sibet gelip çatınca fitneye düştüler, ed-üahhak da şöyle demiştir: Âyet-i ke­rime Mekke'de iken iman eden münafık bir takım kimseler hakkında inmiş­tir. Bunlara eziyet ve işkence yapılınca tekrar şirke geri döndüler.

İkrime de şöyle demiştir: Bunlar İslam'a girmiş bîr topluluk idi. Müşrik­ler onları kendileri ile birlikte Bedir'e çıkmaya zorladılar. Bazıları Bedir'de öldürüldü. Bunun üzerine yüce Allah: "Nefislerine zulmedenler olarak can­larını alacağı kimselere melekler..." (en-Nisa, 4/97) buyruğunu indirdi. Me­dine'deki müslümanlar bu âyeti yazıp Mekke'deki müslümanlara gönderdi. Onlar da Mekke'den çıktılar, müşrikler arkalarından yetiştiler. Bazıları fitne­ye düştüler. İşte bu âyet-i kerime onların hakkında nazil oldu.

Âyet-i kerimenin Ayyaş b. Ebi Rebia hakkında indiği de söylenmiştir. O müslüman olduktan sonra hicret etmişti, sonra da eziyete uğratıldı, dövüldü ve irtidad etti. Ebu Cehil ile el-Haris onu işkencelere maruz bıraktılar ki, an­ne bir kardeşleri idiler.

İbn Abbas dedi ki: Bundan sonra bir süre yaşadı ve İslam'a güzel bir şe­kilde bağlandı.

"Allah mü'minleri de elbette bilir, münafıkları da elbette bilir." Kata-de dedi ki: Bu âyet-i kerime müşriklerin Mekke'ye geri döndürdüğü toplu­luk hakkında nazil olmuştur. [12]

12. İnkâr edenler, İman edenlere dediler ki: "Bizim yolumuza uyun, günahlarınızı biz yükleniriz." Halbuki onlar, ötekilerin günah­larından bir şeyi yüklenecek değillerdir. Muhakkak onlar, elbet-tekİ yalancıdırlar.

13. Andolsun onlar hem kendi yüklerini taşıyacaklar, hem de ken­di yukleriyle birlikte başka yükleri de yükleneceklerdir. Hiç şüp­hesiz yaptıkları iftiralardan kıyamet gününde muhakkak sorum­lu tutulacaklardır.

"İnkâr edenler, iman edenlere dediler ki: Bizim yolumuza" dinimize "uyun günahlarınızı biz yükleniriz" buyruğundaki; "Biz yükle­niriz" lafzı emir kipi olması dolayısıyla cezmediimiştir. el-Ferra ile ez-Zec-cac dediler ki: Bu şart ve cevabı te'vilinde bir emirdir. Yani, eğer bizim yo­lumuza uyarsanız biz de günahlarınızı yükleniriz. Şairin şu beyitinde oldu­ğu gibi:

"Ben ona: Sen de dua et, ben de dua edeyim dedim çünkü, İki dua edenin seslenmesi, bir sesi daha da güzelleştirip."

Eğer sen dua edersen, ben de dua ederim, demek istemiştir.

el-Mehdevî dedi ki: Daha sonra: "Muhakkak onlar elbetteki yalancılar­dır" buyruğunun gelmesi manaya binaendir. Çünkü buyruk, eğer siz bizim yolumuza uyarsanız, biz de sizin günahlarınızı yükleniriz, anlamındadır. Burada bu husus mana İtibariyle verilen bu habere raci olduğundan dolayı, haberin yalanlanması söz konusu olduğu gibi; bu ifadeleri de yalanlanmış ol­maktadır.

Mücahid dedi ki: Kureyş'ten müşrikler: Biz de, siz de öldükten sonra di­riltilmeyeceğiz. Eğer sizin bir günahınız varsa, bizim üzerimize olsun. Yani sizin için doğacak sorumlulukları adınıza biz taşıyacağız, dediler. Burada "ta­şımak" sorumlu olmak anlamındadır, yoksa sim üzerinde yüklenmek demek 1 değildir. Rivayete göre bu sözleri söyleyen el-Velid b. el-Muğire imiş.

"Andolsun onlar hem kendi yüklerini taşıyacaklar, hem de kendi yük-leriyle birlikte başka yükleri de taşıyacaklardır." Yani bunların hasenat­ları bittikten sonra, zulmettikleri kimselerin günahlarından bunlara yükleti-lecektir. Bu anlamdaki bir hadis Peygamber (sav)'dan rivayet edilmiş olup Âl-i İmran Sûresi'nde (3/l6l. âyet, 2. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. Ebu Umame el-Bahİlî dedi ki: "Kıyamet gününde bir adam, iyilikleri pek çok ol­duğu halde, getirilir. Hasenatı sona erinceye kadar onun iyiliklerinden (baş­kalarına yaptıkları kötülükleri) takas edilir. Sonra yine ondan hak istemeler devam eder. Bunun üzerine aziz ve celi I Allah şöyle buyurur: Kuluma (iyi­liklerinden) takas yapımz. Melekler: Onun hiçbir iyiliği kalmadı, derler. Bu sefer: Zulme uğrayanın kötülüklerinden alınız, bunun üzerine bırakınız." di­ye buyurur. Rasûlullah (sav) daha sonra yüce Allah'ın: "Andolsun onlar hem kendi yüklerini taşıyacaklar, hem de kendi yükleriyle birlikte başka yük­leri de yüklenecekler" âyetini okudu.[13]

Katade dedi ki: Herhangi bir sapıklığa çağıran kimse, hem o sapıklığın gü­nahını yüklenir, hem de onunla amel edenin günahını. Bununla birlikte hiç­birisinin günahından da bir şey eksiltilmiş olmaz. Bunun bir benzeri de: yü­ce Allah'ın şu buyruğudur: "Onlar (böylelikle) kıyamet gününde kendileri­nin yüklerini tamamen yüklendikten başka bilgisizce saptırdıkları kimse­lerin yüklerinden bir kısmım da yükleneceklerdir." (en-Nahl, 16/25)

Bunun bir benzeri de Peygamber (sav)'ın şu buyruğudur: "Kim İslam'da kötü bir yohaçacak olursa, o kötü yolun günahı ve ondan sonra da onunla amel edeceklerin günahı onun üzerinedir. Bununla birlikte hiçbirinin güna­hından da bir şey eksiltilmeyecektir."[14] Bu, Ebu Hureyre ve başkaları tara­fından rivayet edilmiş bir hadistir.

el-Hasen dedi ki: Peygamber (sav) şöyle buyurdu: "Kim bir hidayete ça­ğırır da bu yol üzere ona tabi olunur ve gereğince amel olunursa, ona tabi olanların ecirleri gibi ona da verilir. Bu durunn ise onlardan hiçbirisinin ecirlerini eksiltmez. Kim de bir sapıklığa çağırır da bu hususta ona uyulur ve ondan sonra da onunla amelde bulunulursa ona tabi olan kimseler arasın­dan o husus ile amel edenlerin günahlarının bir benzeri de ona verilir ve bu, onlardan hiçbirisinin günahından bir şey eksiltmez." el-Hasen daha sonra: "Andolsun onlar hem kendi yüklerini taşıyacaklar, hem de kendi yükle-riyle birlikte başka yükleri de yükleneceklerdir" buyruğunu okudu.

Derim ki: Bu mürsel bir rivayettir. Müslim tarafından rivayet edilen Ebu Hureyre hadisinin manası da budur. Enes b. Malik'in Rasûlullah (sav)'tan ri­vayet ettiği hadisin ifadeleri de şöyledir: Rasûlullah (sav) buyurdu ki: "Her­hangi bir davetçi bir sapıklığa çağırır ve bu hususta ona tabi olunursa, ona kendisine tabi olanların günahlarının benzeri yazıhr ve onların günahların­dan da hiçbir şey eksiltilmez. Her kim hidayete çağırır da ona tabi olunur­sa, ona tabi olan kimselerin ecirlerinin bir benzeri onun için de vardır ve on­ların ecirlerinden hiçbir şey eksiltilmez." Bunu İbn Mace, Sünere'inde riva­yet etmiştir[15] Bu hususta Ebu Cuhayfe ve Cerir'den de rivayetler gelmiştir.

Şöyle de denilmiştir: Burada maksat, zalimlere yardımcı olanlardır. Mak­sadın bid'atleri üzere kendilerine tabi olunan bid'at sahipleri olduğu söylen­diği gibi, kendilerinden sonra gelenler onunla amel edecek olurlarsa sonra­dan ortaya çıkmış sünnetler (bid'at yollar) ihdas edenlerdir de söylenmiştir. Mana birbirine yakındır, hadis bunların hepsini kapsamına almaktadır. [16]

14. Andolsun Biz, Nuh'u kavmine gönderdik. O da onlar arasında elli yıl eksik olmak üzere bin yıl kaldı. Derken onlar zalimler oldukları halde tufan onları yakaladı.

15. Fakat Biz onu da, gemide olanları da kurtardık. Ve o gemiyi Biz âlemlere bîr âyet (ibret) kıldık.

"Andolsun Biz, Nuh'u kavmine gönderdik. O da onlar arasında elli yıl eksik olmak üzere bin yıl kaldı." Nûh (a.s)'ın kıssasını yüce Allah peygam­berini teselli etmek üzere zikretmektedir. Yani senden önceki peygamber­ler de kâfirler ile sınanmışlar ve sabretmişlerdi. Özellikle Nûh (a.s)'ın zikre­dilmesinin sebebi yeryüzüne gönderilen ilk rasûlün o oluşundan dolayıdır.

O sırada dünya, daha önce Hud Sûresi'nde (11/41-44. âyetierin tefsirinde) açıklandığı üzere küfür ile dolmuştu. Yine el-Hasen'den nakledildiği üztere ve Hud Sûresi'nde de belirtildiği gibi, Nûh (a.s)'ın, kavminden çektiklerini hiçbir peygamber kavminden çekmiş değildir.

Katade'nin, Enes'ten rivayetine güre Peygamber (sav) şüyle buyurmuştur: "İlk rasûl peygamber Nûh'dur."

Katade dedi ki: Nûh (a.s) el-Cezire'de peygamber olarak gönderilmiştir. Kaç yıl Ömür sürdüğü hususunda farklı görüşler vardır. Yaşının şanı yüce Al­lah'ın Kitabında zikrettiği kadar olduğu söylenmiştir. Katade dedi ki: O kendilerini davete başlamadan Önce aralarında üçyüz yıl kaldı. Onları üçyüz yıl davet etti, Tufan'dan sonra da üçyüz elli yıl yaşadı.

İbn Abbas dedi ki: Nûh (a.s) kırk yaşında peygamber oldu. Kavmi arasın­da ise elli yıl eksiği ile bin yıl süreyle kaldı. Tufan'dan sonra ise insanlar ço­ğalıp etrafa yayılıncaya kadar altmış yıl yaşadı. Yine İbn Abbas'tan şöyle de­diği rivayet edilmiştir: İkiyüzelli yaşında iken peygamber oldu, aralarında el­li yıl eksiği ile bin yıl kaldı. Tufan'dan sonra çja ikiyüz yıl yaşadı. Vehb de­di ki: Nûh (a.s) ikibindörtyüz ytl yaşadı. Ka'6 el-Ahbar dedi ki: Nûh kavmi arasında elli yıl eksiği ile bin yıl kaldı. Tufan'dan sonra ise yetmiş yıl yaşa­dı. Böylelikle onun toplam yaşı binyirmi yıldır.

Avn b. Ebi Şeddad dedi ki: Nûh (a.s) üçyüzeili yaşında iken peygamber oldu. Kavmi arasında ise elli yıl eksiği ile bin yıl kaldı. Tufan'dan sonra ise üçyüzelli yıl yaşadı. Böylelikle toplam yaşı binaltıyüzelli yıl etmektedir. Bu­na yakın bir rivayet el-Hasen'den de gelmiştir. el-Hasen dedi ki: Ölüm me­leği Nûh (a.s)'ın ruhunu kabzetmek üzere geldiğinde; Ey Nûh dedi. Dünya­da kaç yıl yaşadın? O: Peygamberlikten önce üçyüz yıl, kavmim arasında el­li eksiği ile bin yit, Tufan'dan sonra da üçyüz elli yi i, dedi. Ölüm meleği de­di ki: Dünyayı nasıl buldun? Nûh dedi ki: İki kapısı olan bir ev gibi. Bura­dan girdim, öbüründen çıktım.

Enes'in de şöyle dediği rivayet edilmektedir: Rasûlullah (sav) buyurdu ki: "Yüce Allah, Nûh (a.s)'ı kavmine peygamber olarak göndereceğinde o iki­yüzelli yaşında İdi. Kavmi arasında elli yıl eksiği ile bin yıl kaldı. Tufan'dan sonra da ikiyüzelli yıl kaldı. Ona ölüm meleği gelince: Ey Nûh dedi, ey pey­gamberlerin en büyüğü ve ey ömrü pek uzun, duası makbul olan kişi! Dün­yayı nasıl buldun? diye sordu, şu cevabı verdi: Kendisine iki kapılı bir ev ya­pılmış bir adamın, bir kapıdan girip diğerinden çıkması gibi" dedi.

Şöyle de denilmiştir: ,,,Bu kapılardan birisinden girdi, bir süre oturdu, son­ra da öbür kapıdan çıkıp gitti.

İbnu'l-Verdî dedi ki: Nûh (a,s) kamıştan bir ev yaptı. Ona: Bir başka ev yapmış olsaydın keşke, denildi. O: Ölecek kimseye bu dahi fazladır, dedi. Ebu'l-Muhacir dedi ki: Nûh (a.s) kavmi arasında elli yıl eksiği iie bin yıl süreyle kıldan bir çadır içerisinde kaldı. Kendisine: Ey Allah'ın peygambe­ri, bir ev yapsana, denildi, o: Bugün veya yarın (nasıl oİsa) öleceğim, dedi.

Vehb b. Münebbih dedi ki: Nûh (a.s) ölüm korkusu ile beşyüz yıl sürey­le kadınlara yaklaşmadı.

Mukatil ve Cüveybir dedi ki: Adem (a.s)'ın yaşı ilerleyip kemiği zayıfla­yınca: Ey Rabbim, dedi. Ben ne zamana kadar çalışıp didineceğim? Ey Âdem dedi, senin sünnet edilmiş bir evladın oluncaya kadar, diye buyurdu. On ba­tın sonra Nûh dünyaya geldi, O sırada Âdem -altmış yıl eksiği ile- bin yaşın­da idi. Bazıları ise kırk yıl eksiği İİe demişlerdir. Doğrusunu en iyi bilen Al­lah'tır.

Nûh (a.s)'ın geriye doğru soyu şöyledir: Nûh b. Lâmek b, Müteveşlih b. İdris -ki o Ahnûh'dur- b. Yered b. Mehlayil b. Kaynân b. Enuş b. Şis b. Âdem.

Nuh'un ismi "es-Seken" idi. Ona es-Seken denilmesinin sebebi insanların Adem'den sonra ona ulaşmaları, sakin olmalarıdır. O da onların babalarıdır. Onun Sam, Ham ve Yafes diye üç oğlu oldu. Şam'dan Araplar, Farslar ve Rum­lar dünyaya geldi. Bunların hepsinde de hayır vardır. Ham'ın soyundan Kiptiler, Sudanlılar ve Berberliler dünyaya geldi. Yafes'in soyundan ise Türkler, İskitler, Ye'cuc İle Me'cuc dünyaya geldi. Bunlarda hayır yoktur.

İbn Abbas dedi ki: Şam'ın soyundan gelenler arasında beyaz tenlilikle, buğ­day tenlilik vardır. Ham'ın soyundan gelenler ise siyahtırlar, beyaz tenliler azdır. Yafes'in çocukları -ki bunlar Türklerle, İskitlerdir- sarı ve kırmızı ten­lilik vardır. Onun dördüncü bir oğlu daha vardı ki, bu da suda boğulan Ken'an idi. Araplar da onu Yâm diye adlandırırlar.

Nûh (ajO'a bu ismin veriliş sebebi, onun elli yıl eksiği ile bin yıl süreyle kavmini Allah'a davet ederek nevhetmesi (feryad etmesi)'dir. Onların kâfir olmaları üzerine ağladı ve onlar için feryad etli (nâhe).

el-Kuşeyrî Ebu'l-Kasım Abdu'l-Kerim "et-Tahbîr" adlı eserinde şöyle de­mektedir: Rivayet olunduğuna göre Nûh (a.s)'ın adı Yeşkur idi. Fakat güna­hı için çokça ağladığından ötürü yüce Allah ona: Ey Nûh, daha ne kadar ağ­layacaksın, diye vahyetti. Bundan dolayı da ona Nûh denildi. Bunun üzeri­ne: Ey Allah'ın Rasûlü onun günahı neydi? diye soruldu. O da şöyle dedi: Yol­da geçerken bir köpek gördü, kendi içinden ne kadar da çirkindir, diye ge­çirdi. Yüce Allah ona: Haydi sen ondan daha güzelini yarat! diye vahyetti.

Yezid er-Rukaşî dedi ki: Ona Nûh adının veriliş sebebi, kendisi hakkın­da çokça nevh etmesi (ahufigan etmesOdİr.

Burada niçin; "Elli yıl eksik olmak üzere bin yıl" diye buyurularak, dokuzyüzelli yıl denilmedi? diye sorulacak olursa. Buna iki türlü cevap verilir: 1- Bundan maksat sayının çoğaltılmasıdır. Burada "bin" denilmesi hem la­fız itibariyle hem de sayı itibariyle daha çok söylemeyi gerektirmektedir, y     2- Rivayet olunduğuna göre, ona bin yıllık ömür verilmişti. O ömründen elli yılı çocuklarından birisine bağışlamıştı. Ölüm vakti gelince, bu sefer bi­ni tamamlamaya döndü. Şanı yüce Allah bu eksiltmenin onun tarafından ol­duğuna dikkat çekmek üzere bunu böylece zikretti. (Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır).

"Derken onlar zalimler oldukları halde tufan onları yakaladı." İbn Abbas, Said b. Cübeyr ve Katade: Tufan'dan kasıt yağmurdur; ed-Dahhak da, suda boğulmaktır, demişlerdir, ölüm olduğu da söylenmiştir. Bunu da Aişe (r.anha), Peygamber (sav)'dan rivayet etmiştir. Şairin şu mısraında da bu an­lamda kullanılmıştır:

"Onları önüne katıp sürükleyici bir ölüm tufanı yok etti."

en-Nehhâs dedi ki: Yağmur, öldürmek ya da ölüm gibi herkesin etrafını kuşatan ve çok olan herşeye "tûfân" denilir.

"Onlar zalimler oldukları halde" cümlesi hal konumundadır. "Bin yıl" ise zarf olarak nasbediimiştir. "Elli yü eksik olmak üzere" anlamındaki buyruk da mûceb cümleden müstesna olarak nasbediimiştir. Sibeveyh'e gö­re de bu mef'ul ayanndadır. Çünkü ona göre böyle bir istisnaya meful gibi ihtiyaç duyulmaz. el-Müberred, Ebu'l-Abbas, Muhammed b. Yezid ise: O (ıstisnâ) ona göre katıksız meful durumundadır. Sanki; "Zeyd'i is­tisna ettim" denilmiş gibi olur.

Hasen b. Ğalib b. Necih Ebu'l-Kasım el-Mısrî rivayet ediyor: Bize Malik b. Enes, ez-Zühri'den o İbn el-Müseyyeb'den, o Übeyy b. Ka'b'dan dedi ki: Ra-sûlullah (sav) şöyle buyurdu: "Cebrail benim ile Ömer'in fazileti hususunda konuşuyor idi. Ben: Ey Cebrail Ömer'in fazileti ne derecedir? diye sordum. Bana: Ey Muhammed dedi. Eğer seninle birlikte Nuh'un kavmi arasında kaldığı süre kadar kalacak dahi olsam, ben sana Ömer'in faziletini yeteri ka­dar anlatmış olamam." Bunu el-Hatib Ebubekir Ahmed b. Sabit el-Bağdadî zikretmiş ve şöyle demiştir: Bu rivayeti Hassan b. Galib tek başına Ma-lik'ren rivayet etmiştir. Malik'ten böyle bir hadis sabit değildir.

"Fakat Biz onu da, gemide olanları da" buyruğundaki "gemide olanlar" lafzı "onu" lafzındaki zamire atfedilmiştir.

"Kurtardık ve o gemiyi Biz alemlere bir âyet (ibret) kıldık" buyruğun­da yer alan "o gemiyi" lafzındaki "elif ve "he" zamiri (o) gemiye yahut ce­zaya ya da kurtuluşa ait bir zamirdir. Buna göre bu hususta üç görüş vardır. [17]

16. İbrahim'i de (peygamber gönderdik). Hani o kavmine şöyle demiş­ti: "Allah'a ibadet edin ve Ondan korkun, çünkü bu sizin için daha hayırlıdır. Eğer bilirseniz.

17. "Siz ancak Allah'tan başka bir takım putlara İbadet ediyor ve as­lı olmayan yalanlar düzüyorsunuz. Şu Allah'tan başka ibadet et­mekte olduklarınız size bir nzık vermeye şüphesiz güç yetîre-mezler. O halde rızkı Allah katında arayın. O'na ibadet edin ve O'na şükrediniz. Yalnız O'na döndürüleceksiniz.

18. "Eğer yalanlarsanız, sizden önce gelen ümmetler de yalanlamış­tır. Peygambere düşen apaçık tebliğ etmekten ibarettir."

19. Görmediler mi Allah yaratmaya nasıl başlıyor? Sonra da onu tek­rar geri çevirecektir. Muhakkak bu Allah'a göre çok kolaydır.

"İbrahim'i de" buyruğu ile ilgili el-Kisaî şöyle demektedir: "ib­rahim'i de" buyruğu "kurtardık" buyruğu ile nasbedilmiştir. Yani burada "onu" buyruğuna atfedil m iştir. el-Kisaî bu buyruğun "Nûh"a atfedilmiş olma­sını da uygun kabul etmektedir. O takdirde: biz İbrahim'i de peygamber olarak gönderdik, anlamıda olur. Üçüncü bir görüşe göre de "İbrahim'i de an" anlamında nasbedilmiş olabilir.

Hani o kavmine şöyle demişti: "Allah'a İbadet edin" ibadeti yalnız O'na yapın "ve O'ndan" O'nun ceza ve azabından "korkun. Çünkü bu sizin için* putlara ibadet etmekten "daha hayırlıdır. Eğer bilirseniz."

"Siz ancak Allah'tan başka bir takım putlara" heykellere "ibadet edi­yor...sunuz." Ebu Ubeyde dedi ki; Sanem (heykel) altın, gümüş veya bakır­dan yapılan ma'bud suretidir. Vesen (put) ise alçı ya da taşlan yapılan ma'bud suretidir. el-Cevherî der ki: Vesen, sanem ile aynı anlamdadır. Ve-sen'in çoğulu; ile diye gelir. "Arslan" anlamındaki lafzın ile diye gelmesi gibi,

"Ve aslı olmayan yalanlar düzüyorsunuz." el-Hasen dedi ki: Buradaki "Düzüyorsunuz" aslında yontuyorsunuz anlamındadır. Yani sizler bizzat kendinizin yapmış olduğu putlara ibadet ediyorsunuz. Mücahid dedi ki: İfk, yalan demektir. Yani sizler putlara ibadet ediyor ve yalan uyduruyor­sunuz.

Ebu Abdu'r-Rahman da -"düzüyorsunuz" anlamındaki lafzı-: di­ye okumaktadır. Bu diye de okunmuştur ki; bu da den gelip çokluk anlamını ifade eder. Buna karşılık; ise  dan gelmekte­dir ki; çok çok yalan söyledi ve yalan iddialarda bulundu demek.

"Aslı olmayan yalanlar" anlamı verilen lafız da; diye de okunmuş­tur. Bu da iki şekilde açıklanabilir. Ya; " Yalan söyledi" ve; "Oy­nadı" kabilinden bir mastar olur. Bu durumda "Aslı olmayan yalan" ondan hafifletilmiş (yani sakin olan fe esreli okunmuş) olur. "Yalan" ile; "Oyun" kelimeleri gibi; ya da "fa'il" vezninde bir sıfat(-ı müşeb-behe) olabilir. Bu da anlamına gelir ki; asılsız olan batıl olan, bir şeyi uyduruyorsunuz, demek olur.

"Putlara" lafzı "ibadet ediyor(sunuz)" ile nasb edilmiştir.ise kâffe (yani başındaki inne'nin amelini önleyen)dir.

Kur'ân-ı Kerîm'in dışında (benzeri cümlelerde) "putlar" anlamındaki ke­limenin edatı, nin ismi kabul edilmek suretiyle ref olarak okunma­sı "ibadet ediyor(sunuz)" da onun sılası kabul edilmesi mümkündür. Bu du­rumda "he" zamiri de ismin uzunluğundan ötürü hazfedilmiş, buna karşılık "putlar" anlamındaki kelime nin haberi olmuştur.

"Asl1 olmayan yalanlar düzüyorsunuz" kıraatinde ise "as­lı olmayan yalanlar" anlamındaki lafız fiil ile nasbedilmiştir. Başka bir açık­laması yoktur.

Aynı şekilde; "Şu Allah'tan başka ibadet etmekte olduklarınız, size bir rızk vermeye güç yetiremezler" buyruğu da böyledir. Yani sizler nzıkları-nız ile ilgili taleplerinizi sadece Allah'a yöneltiniz, yalnız O'ndan rızık iste­yiniz, başkasından değil.

"Eğer yalanlarsanız, sizden önce gelen ümmetler de yalanlamıştır." Bu

buyruğun İbrahim (a.s)'ın söylediği sözler cümlesinden olduğu belirtilmiş­tir. Yani yalanlamak kâfirlerin adetidir, rasûllerin ise tebliğ etmekten başka görevleri yoktur.

"Görmediler mi ki Allah yaratmaya nasıl başlıyor."  Genelde

"Görmediler mi ki" buyruğu haber vermek ve onları azarlamak manasıyla "ya" ile okunmuştur, Ebu Ubeyd ile Ebu Hatim'in tercihi budur. Ebu Ubeyd dedi ki; Çünkü daha önce ümmetlerden söze dil mistir. Sanki şöy­le buyurulmuş gibidir: Geçmiş ümmetler görmediler mi kî...

Buna karşılık Ebubekir, el-A'meş, İbn Vessâb, Hamza ve el-Kisaî ise hi­tap kipi ile; "Görmediniz mi" diye "te" ile okumuşlardır. Çünkü daha önceden "eğer yalanlarsanız" diye buyuru İm ustur. "Eğer yalanlarsanız" buy­ruğunun Kureyşlilere hitap olduğu, İbrahim (a.s)'ın sözlerinden olmadığı da söylenmiştir.

"Sonra onu tekrar geri çevirecektir." Yani tekrar yaratacak ve öldükten sonra diriltecektir.

Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir; Yani onlar yüce Allah'ın meyve ve mahsulleri nasıl ilkin yarattığı m görmediler mi? Bunlar önce canlanmakta, son­ra yok olmakta, sonra onları tekrar diriltmekte ve bu böylece sürüp gitmek­ledir. Aynı şekilde ilk olarak insanı da yaratmakla, sonra ondan çoluk-çocuk var ettikten sonra tekrar onu öldürmektedir. Çocuklarından başka çocuklar da var edip gitmektedir. Diğer canlılar da böyledir. Yani sizler Onun yeni­den yaratmaya ve icad etmeye dair kudretini gördüğünüze göre şunu bilin ki, O ölümden sonra tekrar yaratmaya da kadirdir. "Muhakkak bu Allah'a göre çok kolaydır." Çünkü O, bir şeyin var olmasını istedi rni ona ol der, o da hemen oluverir. [18]

20. De ki; "Yeryüzünde gezip dolaşın da yaratmaya nasıl başladığı­na bir bakın. Bundan sonra Allah âhiret hayatını tekrar yarata­caktır. Çünkü Allah herşeye kadirdir.

21. Dilediğine azab eder, dilediğine de rahmet eder ve yalnız O'na çevrileceksiniz.

22. Yerde de, gökte de siz âciz bırakabilecekler değilsiniz. Sizin için Allah'tan başka bir veli ve bir yardımcı da yoktur.

23. Allah'ın âyetlerini ve O'na kavuşmayı inkâr edenler; onlar Be­nim rahmetimden ümit kestiler ve onlar için çok acıklı bir azab da vardır.

24. Bunun üzerine kavminin cevabı: "Onu öldürün yahut onu ya­kın" demelerinden başka bir şey olmadı. Allah onu ateşten kurtardı. Muhakkak bunda iman eden bir topluluk için âyetler vardır.

25. Dedi ki: "Siz ancak dünya hayatında kendi aranızda bir dostluk için Allah'tan başka bir takım putlar edindiniz. Sonra Kıyamet gününde kiminiz, kiminizi red ve inkâr edecek ve bazınız bazı­nıza lanet edecektir. Yeriniz de cehennemdir, yardımcılarınız da yoktur."

Ya Muhammed, onlara **de ki: Yeryüzünde gezip dolaşın da yaratmaya"

yaratıkların çokluklarına, şekillerinin farklılıklarına, dillerinin, renk ve tabi­atlarının ayrı ayrı oluşuna rağmen "nasıl başladığına bir bakın!" Önceki ne­sillerin yaşadıkları yerlere, onların ülkelerine, geriye bıraktıkları eserlerine ve onları nasıl helak ettiğine bir bakın! Böylelikle yüce Allah'ın kudretinin kemalini bilmiş olacaksınız.

"Bundan sonra Allah âhiret hayatını tekrar yaratacaktır." Ebu Amr ve İbn Kesir ("hayat" anlamını verdiğimiz): kelimesini "şın" harfini üstün olmak üzere diye okumuşlardır ki; bunlar iki ayrı söyleyiştir. Şefkat anlamına gelen "re'fet"in; ile ye okunması ve benzeri diğer kelimelerde olduğu gibi.

el-Cevherî dedi ki: Allah onu yarattı" demektir. İsmi de; ile şeklinde medle gelir. Bu da Ebu Amr b. el-Ala'dan nakledilmiştir.

"Çünkü Allah herşeye kadirdir, dilediğine" adaletinin tecellisi olarak "azab eder, dilediğine de" lütfü ile "rahmet eder ve yalnız O'na çevrilecek­siniz" döndürüleceksiniz.

"Yerde de, gökte de siz aciz bırakabilecekler değilsiniz." el-Ferrâ dedi ki: Bu buyruk; Gökte olan kimseler de Allah'ı âciz bırakamazlar" şeklindedir.[19] Arapçada bu söyleyiş üstü kapalı bir ifadedir. Buna sebeb ise ikincisinde ortaya çıkmayan (ve el-Ferra'nın; "kimse" anla­mını verdiğimiz "men" diye takdir ettiği) ikinci (matuD cümledeki zamirdir. Bu da Hassan'ın şu sözüne benzer:

"Aranızda» Allah Rasûlünü hicveden kimse de, Onu öven ve ona yardım eden de birdir."

Şair burada "onu Öven ve ona yardım eden kimse birdir" demek istemiş ve burada; " Kimse" lafzını takdir etmiştir. Abdurrahman b. Zeyd de böy­le demiştir. Bunun bir benzen de yüce Allah'ın: "Bizden bilinen bir makamı olmayan yoktur." (es-Sâffât, 37/164) buyruğudur ki; "Herbirimiz için.,." demektir. Âyet-i kerimenin anlamı şudur: Yeryü­zünde yeryüzündekiler ve semadakiler -O'na isyan edecek olurlarsa- şüphe­siz Allah'ı âciz bırakamazlar.

Kutrub dedi ki: Eğer orada olsaydınız semada da (âciz bırakamazdınız) de­mektir. Bu da bir kimsenin: Filan kişi Basra'da da elimden kurtulamaz, bu­rada da elimden kurtulamaz, demeye benzer ki; Basra'ya gidecek olsa dahi elimden kurtulamaz demektir.

Şöyle de açıklanmıştır: Yerde olsun, gökte olsun O'ndan kaçamazlar an­lamındadır. el-Müberred dedi ki: Buyruk; "Gökte bulunanlar da (âciz bırakabilecek değilsiniz)" anlamında olabilir. Bu durumda; "...an­lar" mevsul bir isim olmayıp nekredir ve "gökte" de onun sıfatı olur. Sıfat da mevsufun yerine geçirilmiş olur.

Ancak Ali b. Süleyman bunu kabul etmeyerek, bu caiz değildir der. Zira; nekre olduğu takdirde onun sıfat alması kaçınılmazdır. Sıfatı da sıla gi­bidir. Mevsul'un hazfedilmesi ve sılanın bırakılması da caiz değildir. (Ali b. Süleyman) dedi ki: İnsanlarla aklen kavrayabilecekleri ifadelerle hitab edil­miştir. Yani sizler semada olsaydınız dahi Allah'ı âciz bırakamazdınız, demek­tir. Yüce Allah'ın; 'Yüksek kaleler içinde olsanız bile" (en-Nisâ, 4/78) buy­ruğunda olduğu gibi.

"Sizin için Allah'tan başka bir veli ve bir yardımcı da yoktur." Bu buy­rukta; "Ve bir yardımcı da" buyruğunun; şeklinde mahal­line atf ile rnerfu olması da mümkündür. Bu durumda; 2aid (fazladan) gelmiş olur.

"Allah'ın âyetlerini" yani Kur'ân-ı Kerîm'i ya da ortada mevcut bulunan delillerle pek büyük belge ve alâmetleri "ve O'na kavuşmayı inkâr edenler, onlar Benim rahmetimden" yani cennetten "ümit kestiler." Burada ye'si (ümit kesmeyi) onlara nisbet etmiş olmakla birlikte, onlar cennetten yana ümitsiz bırakılmışlardır, ümitleri kesilmiştir anlamındadır. Bu âyet-i kerime­ler yüce Allah tarafından bir itiraz (kıssa arasına yerleştirilmiş ara cümleler) olup bunlardan maksat, Mekkelilere hatırlatıp öğüt vermek ve onları sakın-dırmaktır. Daha sonra hitab tekrar İbrahim (a.s)'ın kıssasına dönmekte ve şöy­le buyurmaktadır:

İbrahim (a,s) kavmini yüce Allah'a davet ettiğinde "kavminin cevabı: Onu öldürün yahut onu yakın demelerinden başka bir şey olmadı." Sonra da onu yakmak noktasında görüş birliğine vardılar. "Allah onu ateşten" yani ate­şin ona eziyet vermesinden "kurtardı. Muhakkak bunda" onun bu muazzam ateşe atılmasından sonra dahi onu yakmayarak, bu ateşten kurtarmasında "iman eden bir topluluk için âyetler vardır."

"Cevabı" anlamındaki lafız genel olarak; "İdİ"nin haberi ol­mak üzere "be" harfini nasb (üstün) ile okunmuştur,  Demeleri" laf­zı da: 'nin ismi olarak ref mahallindedir.

Salim el-Aftas ile Amr b. Dinar ise "cevabı" anlamındaki lafzı; şek­linde ref ile okuyarak 'nin ismi kabul etmişler 'i ise haber yerinde nasb mahallinde diye değerlendirmişlerdir.

İbrahim "dedi ki; Siz ancak dünya hayatında kendi aranızda bir dost­luk için Allah'tan başka bir takım putları edindiniz." Hafs ıiu Hamza "Kendi aranızda dostluk için'7 diye okumuşlardır. İbn Kesir, Ebu Amr ve el-Kisaî ise diye okumuşlar, el-A'şa, Ebubekir'den, o da Asım, İbn Vessâb ve el-A'meş'den;diye, diğerleri ise; şeklinde okumuşlardır.

İbn Kesir'in kıraati üç türlü açıklanabilir. ez-Zeccac bunlardan ikisini zikretmiştir.

1-  "Dostluk" kelimesi, 'in haberi olarak merfu gelmiş olup da,  anlamında ism-i mevsuldür. İfadenin takdiri de şöyle olur: Si­zin Allah'tan başka put edindikleriniz aranızdaki sevgidir.

2-  Bir mübtedâ takdir edilmiş olur, o da; "İşte o... bir dostluk­tur" yahutta; İşte bu aranızdaki dostluktur," şeklinde olur. Buy­ruğun anlamı da: Sizin ilâhlarınız yahutta sizin topluluğunuz kendi aranız­daki bir dostluk(dan ibareOdir.

İbnu'l-Enbarî dedi ki: "İşte bu aranızdaki sevgidir, dostluktur" takdiri ile "dostluk" anlamındaki lafzı merfu okuyanlar İçin "Putları" anlamındaki la­fız üzerinde güzel bir vakıftır. "Dostluk* anlamındaki lafzı ( âl)'İn haberi ola­rak merfu okuyanlar ise vakıf yapmazlar.

3- ez-Zeccac'ın sözünü etmediği üçüncü şekle gelince, "dostluk" anlamın­daki lafız mübtedâ olarak merfû' "dünya hayatında" lafzı da onun haberi olur. "Dostluk" anlamındaki lafzın "aranızdaki" lafza izafe yapılmasına gelince, o takdirde "aranızda" lafzı zarf değil, isim kabul edilmiş olur. Nahivciler ise bu gibi haller hakkında tevsi'an (genişleterek) bunu mef ul kabul etmiştir, der­ler.

Sibeveyh de; "Ey bu gece ev ahalisinden hırsızlık ya­pan kişi!" ifadesinin kullanıldığını nakletmiştir. Zarf olarak ona muzaf yapıi-ması ise caiz değildir. Bunun sebebini zikretmenin yeri ise burası değildir.

"Dostluk" lafzını merfu ve tenvinli olarak okuyanlara gelince, az Önce belirtilen anlamda kullanmış olur. "Aranızda" anlamındaki lafzı da nasb ile zarf olarak okumuş olur.

"Dostluk" lafzını tenvinsiz olarak nasb edenlerin kıraatine göre ise; bunu "edinme" fiilinin mef'uiü olarak nasb etmiş ve "Ancak" edatını tek bir edat olarak kabul edip bunu; anlamında ism-i mevsul kabul etmemiştir. Bununla birlikte "dostluk" anlamındaki lafzın mef'ulün leh olmak üzere nasb edilmesi de mümkündür. (Mealde olduğu gibi.) Bu da bir kim­senin; "Hayır aramak için yanma geldim" ve; "Filana olana olan sevgim dolayısıyla gittim" demeye ben­zer. "Aranızda" lafzı da cer ile okunur.

"Dostluktu tenvin ile ve nasb ile okuyanlara gelince, az önce be­lirtilen sebep dolayısıyla böyle okumuşlardır. "Aranızda" lafzını ise izafet-siz olarak nasb ile okurlar. İbnu'l-Enbari dedi ki: Aranızda bir dost­luk için" diye okuyanlar ile; "Bir dostluk için" diye okuyanlar "put­ları" anlamındaki lafız üzerinde vakıf yapmaz "dünya hayatında" lafızları üze­rinde vakıf yapar. Âyetin anlamı da şöyle olur: Sizler putları onlar dolayısıy­la dünya hayatında birbirinize sevgi beslemek ve onlara ibadet etmek için or­taya koymuşsunuz, edinmişsiniz.

"Sonra kıyamet gününde kiminiz, kiminizi red ve İnkâr edecek ve ba­zınız bazınıza lanet edecektir." Putlar kendilerine ibadet edenlerden uzak­lıklarını bildirecekler. İleri gelenler diğerleriyle İlişkilerinin bulunmadığını söy­leyeceklerdir. Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "O günde dostlar bir­birlerine düşmandır. Takva sahipleri müstesna." (ez-Zuhruf, 43/67)

"Yeriniz de cehennemdir." Bu, ileri gelenleriyle, onlara uyanlanyla, bütün puta tapıcılara yönelik bir hitabtır. Putların da bunun kapsamına gir­diği de söylenmiştir. Yüce Allah'ın: "Gerçekten siz de, Allah'tan başka tap­tıklarınız da cehennemin odunusunuz" (el-Enbiya, 21/98) buyruğunda ol­duğu gibi. [20]

26. Bunun üzerine kendisine Lüt iman etti ve: "Doğrusu ben Rab-bime hicret edeceğim" dedi, şüphe yok ki O Azîzdir, Hakimdir,

27. Ve Biz ona İshak'ı ve Ya'kub'u da bağışladık. Soyundan gelen­lere de peygamberlik ve kitabı verdik. Ona mükâfatını dünya­da verdik, âhirette de muhakkak ki o, salihlcrdendİr.

"Bunun üzerine kendisine Lût iman etti." Lût. ateşin İbrahim (a.s) için serin ve selâmet olduğunu görünce ona ilk iman eden, onu ilk tasdik eden kişi olmuştu. İbn İshak dedi ki: Lût, İbrahim'e iman etti. Onun kızkardeşinın oğlu idi. Sara da ona iman etti, o da onun amcasının kızı idi.

"Ve doğrusu ben Rabbime hicret edeceğim, dedi." en-Nehaî île Katade dediler ki: "Doğrusu ben Rabbime hicret edeceğim" diyen İbrahim (a.s)'dır. Katade dedi ki: İbrahim, Kûfe'ye bağlı bir kasaba olan Kûsâ'dan, Harran'a ora­dan Şam'a hicret etti. Beraberinde de kardeşinin oğlu Haran b. Tarih'in oğ­lu Lût İle kendi hanımı Sara da vardı.

el-Kelbî dedi ki: Harran topraklarından, Filistin'e hicret etti. O küfür top­raklarından hicret eden ilk kişidir.

Mukatil dedi ki: İbrahim yetmtşbeş yaşında iken hicret etti.

"Doğrusu ben Rabbime hicret edeceğim" diyenin Lût (a.s) olduğu da söy­lenmiştir. el-Beyhakî, Katade'den şöyle dediğini zikretmektedir: Allah için ai­lesiyle birlikte ilk hicret eden kişi Osman (r.a)'dır. Katade dedi ki: Ben en-Nadr b. Enes'İ şöyle derken dinledim: Ben Ebu Hamza'yı -Enes b. Malik'i kas­tediyor- şöyle derken dinledim: Osman b. Affan beraberinde Rasûluliah (sav)'ın kızı Rukayye olduğu halde Habeş topraklarına hicret etti. Onlara da­ir haberin Rasûlullah'a (sav) ulaşması gecikti. Kureyşlilerden bir kadın gelip; Ey Muhammed, dedi. Ben senin damadını, hanımı ile birlikte gördüm. O: "On­ları nasıl bir durumda gördün?" diye sorunca kadın şöyle dedi: Ben onu, ha­nımını şu pek hızlı yürüyemiyen zayıflar arasından bir eşeğe bindirmiş, kendisi de eşeği arkadan güttüğünü gördüm. Bunun üzerine Rasûiullah (sav) şöyle buyurdu: "Allah onlarla beraber olsun. Şüphesiz ki Osman, Lût'tan sonra ailesiyle birlikte hicret eden ilk kişidir."[21] el-Beyhakî dedi ki: Bu ilk (Habeşistan) hicretinde idi. Habeşistan'a ikinci hicret ise el-Vakidî'nin ileri sürdüğüne göre Rasûiullah (sav)'ın peygamberliğinin beşinci yılına rastlar.

"Rabbime" yani Rabbİmin nzasına ve Rabbimin emrettiği yere "hicret ede­ceğim, dedi. Şüphe yok ki O, Azizdir, Hakimdir." Bu güzel isimlere dair açık­lamalar daha önceden geçmiş bulunmaktadır. Hicrete dair açıklamalar da da­ha önceden en-Nisa Sûresi'nde (4/100. âyet, 5. başlıkta) ve başka yerlerde geçmiş bulunmaktadır.

"Ve Biz ona îshak'ı ve Yakub'u da bağışladık." Yani yüce Allah ona ço­cuklar bağışlamak suretiyle lutufta bulundu. Ona İshak'ı oğul olarak bağış­ladığı gibi, Yakub'u da oğlunun oğlu (torunu) olarak bağışladı. Ona İs­hak'ı, İsmail'den sonra bağışladı. Yakub da, İshak'tan torunudur.

"Soyundan gelenlere de peygamberlik ve kitabı verdi." İbrahim (a.s)'dan sonra ne kadar peygamber gönderildi ise hep onun soyundan gelmiştir. Bu­rada "kitab"ın tekil gelmesi "nübüvvet" gibi mastarın kastedilmiş olmasından dolayıdır. Maksat ise Tevrat, İncil ve Furkan'dır. Dolayısıyla burada "kitap" f çoğulu ifade eden bir tabirdir. Tevrat, İbrahim (a.s)'m soyundan gelen Mu­sa (a.s)'a indirilmiştir. İncil yine onun soyundan gelenlerden İsa. (a.s)'a, Furkan da onun soyundan gelen Muhammed (sav)'a indirilmiştir.

"Ona mükâfatını dünyada verdik." Bundan kasıt bütün din mensupla­rının ortak bir şekilde ona saygı duymalarıdır. Bu açıklamayı İkrime yapmış­tır. Süfyan, Humeyd b. Kays'dan şöyle dediğini rivayet etmektedir: Said b. Cü-beyr birisine İkrime'ye yüce Allah'ın: "Ona mükâfatını dünyada verdik" buy­ruğu hakkında soru sormasını emretmişti. İkrime şöyle demişti: Herbir din mensubu ona bağlı olduğunu iddia eder ve o bizdendir, der. Said b. Cübeyr doğru söyledi, dedi. Katade dedi ki: Bu, yüce Allah'ın: "Biz ona dünyada bir güzellik verdik" (en-Nahl, 16/122) buyruğu gibidir. Yani ona güzel bir akı­bet, salih bir amel ve güzel bir övgü verdik. Çünkü herbir din mensubu onu kendilerinden bilirler, onu veli edinirler.

"Ona mükâfatını dünyada verdik" buyruğu, peygamberlerin büyük ço­ğunluğu onun soyundan gelmişlerdir, diye de açıklanmıştır.

"Âhirette de muhakkak ki o saHhlerdendir." Burada "âhirette" buyru ğu sılanın kapsamında değildir. Bu bir temyizdir. Buna dair açıklamalar da­ha önce el-Bakara Sûresi'nde (2/130. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

Bütün bunlar hak din üzere sabır hususunda İbrahim (a.s)'a uymaya bir teşviktir. [22]

28.  Ve Lût'u da (hatırla). Hani o kavmine demişti ki: "Gerçekten sizler alemlerden sizden önce kimsenin işlemediği hayâsızca bir iş yapmaktasınız.

29. "SİZ erkeklere yaklaşıp yol kesmeye ve toplantı yerinizde mün-kerî yapmaya devam edip duracaksınız öyle mi?" Kavminin cevabi: "Allah'ın azabını bize getir, eğer sâdıklardan isen" de­mekten başka olmadı.

30. O da: "Rabbim, bu fesatçılar topluluğuna karşı bana yardım et" dedi.

31. Elçilerimiz İbrahim'e müjde ile geldiklerinde dediler ki: "Muhak­kak ki biz şu kasaba halkını helak edeceğiz. Çünkü oranın hal­kı zalimler oldular."

32. "Ama orada Lût da var" dedi. "Biz orada olanları daha iyi bili­riz. Biz onu ve -karısı dışında- aile halkını elbette kurtaracağız. Çünkü o kadın geride kalacaklardandır" dediler.

33. Elçilerimiz Lût'a geldiklerinde, onlar için tasalandı ve onlar için elinden bir şey gelmedi. Dediler ki: "Korkma ve kederlenme! Çünkü biz seni ve -karın müstesna- aile halkını kurtaracağız. Çünkü o geride kalacaklardandır.

34. "Biz bu kasaba halkı üzerine, yaptıkları fâsıklık sebebi ile, mu­hakkak ki gökten bir azab indireceğiz."

35. Andolsun Biz, akıl erdiren bir topluluk İçin o kasabadan apaçık bir belge bıraktık.

"Ve Lüt'u da (hatsrla)! Hani o kavmine demişti ki..." el-Kisaî dedi ki: Buy­ruk Lûı'u da kurtardık yahut Lût'u da peygamber olarak gönderdik, anlamın­dadır, (el-Kisai devamla) dedi ki; Bu şekildeki bir açıklamayı ben daha çok severim. Bununla birlikte anlamın Lût'u da hatırla, hani o kavmine onları azar­layarak ya da sakındırarak demişti ki... şeklinde olması da mümkündür.

"Gerçekten sizler âlemlerden sizden önce kimsenin işlemediği hayâ­sızca bir işi yapmaktasınız." Buyruğundaki "gerçekten sizler... mi"

lafzının: "Gerçekten sizler.,, mi" şeklindeki kıraati ve bu kıraate da­ir açıklamalar daha önce el-Araf Sûresi'nde (7/81. âyetin tefsirinde) geçtiği gibi Lût (a.s)'ın ve kavminin kıssası da yine daha önce el-Araf Sûresi'nde (7/81. âyet ve devamının tefsirinde) ile Hud Sûresi'nde (11/77. âyet ve de­vamının tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

"Yol kesmeye..." Denildiğine güre onlar, yol kesicilîkle uğraşırlardı. Bu açıklama İbn Zeyd'e aittir. Onların hayâsızlık işlemek maksadıyla yoldan gi­dip gelenleri aldıkları da söylenmiştir ki; bunu İbn Şecere nakletmiştir. Bir diğer açıklamaya göre burada maksat kadınları bırakıp erkeklere yönelmek suretiyle neslin kesilmesidir. Bu açıklamayı da Vehb b. Münebbih yapmış­tır. Yani onlar erkeklerle uğraşarak kadınlara ihtiyaç hissetmemişlerdir.

Derim kî: Belki de bütün bunlar onlarda toplanmıştı. Hem mallarını alı­yorlar, hem hayâsızlık işlemek için yol kesiyorlar ve böylelikle de kadınla­ra ihtiyaç duymuyorlardı.

"Ve toplantı yerinizde münkeri yapmaya devam edip duracaksınız öy­le mi?" Âyet-i kerimede geçen "nâdî" meclis demektir. Meclislerinde işledik­leri münkerin mahiyeti hakkında da görüş ayrılığı vardır. Bir kesim şöyle de­miştir: Onlar kadınlara küçük taşlar fırlatır, yabancı kimselerle, yolları yanla­rından uğrayanlarla alay ederlerdi. Um Hani' bunu, Peygamber (sav)'dan ri­vayet etmiştir. Um Hani' dedi ki: Ben Rasûlullah (sav)'a yüce Allah'ın: "Ve top­lantı yerinizde münkeri yapmaya devam edip duracaksınız öyle mi?" buy­ruğu hakkında sordum da şöyle buyurdu: "Onlar bulundukları yerden geçen­lere küçük taşlar atar, o kimselerle alay ederlerdi. İşte onların yaptıkları münker budur." Bunu Ebu Dâvûd et-Tayalisî, Müsned'ınde zikretmiştir,[23]

Ayrıca en-Nehhâs, es-Sa'lebî, e]-Mehdevî ve el-Maverdî de bunu zikretmiş­tir. es-Sa'lebî'nin naklettiğine göre Muaviye şöyle demiştir: Peygamber (sav) buyurdu ki: "Lût kavmi meclislerinde otururlar ve herbir kişinin önünde için­de (gidip gelene) atmak maksadıyla çakıl taşları bulunan bir de kap bulunur­du. Yoldan geçen birisi önlerinden geçti mi ona taş atarlardı. Kim ona isa­bet ettirirse, o diğerlerine göre o kişi üzerinde öncelikli sayılırdı." Yani fu­huş işlemek üzere o kişiyi alır giderdi. İşte yüce Allah'ın: "Toplantıyeriniz­de münkeri yapmaya..." buyruğu bunu anlatmaktadır.

Aişe, İbn Abbas, el-Kasım b. Ebi Bezze ile el-Kasım b. Muhammed dedi­ler ki: Lût kavmi meclislerinde osururiardı. Mansur, Mücahid'den naklen de­di ki: Onlar biri diğerinin gözü önünde meclislerinde erkeklere varırlardı.

Mücahid'den de şöyle dediği nakledilmiştir: Güvercinlerle oynamak, par­mak uçlarını kınalamak, ıslık çalmak, çakıl taşları atmak ve bütün işlerinde hayayı bir kenara bırakmak, onların kötü adetlerinden di.

İbn Atiyye dedi ki: Bu hususların ümmet-i Muhammed arasındaki kimi gü­nahkârlarda bulunması mümkündür. Böyle bir durumda nehyleşmek (bu münkeri işleyenlere vazgeçmelerini söylemek) bir farzdır.

Mekhûl dedi ki: Bu ümmette Lût kavmi ahlâkından on haslet vardır: Sa­kız çiğnemek, parmak uçlarını kınalamak, izan çözmek (belden aşağıyı ör­ten elbiseyi bağlamamak), parmakları çıtlatmak, (çıplak) başın etrafında sa­rık sarmak, teşâbük [24] küçük çakıl taşları atmak, ıslık çalmak, taş atmak ve lutîük yapmak,

İbn Abbas dedi ki: Lût kavminin hayâsızlığın dışında da bir takım günah­ları vardı. Bazıları şunlardır: Birbirlerine zuîmederlerdi, birbirlerine sövüp sa­yarlardı, meclislerinde osururlardı, çakıl taşlan atar, zar ve satranç oynarlar, boyanmış eEbiseler giyer, horoz döğüştürür, koçları toslaşurır, parmak uçla­rını kınalarlar, erkekler kadınların elbiselerine benzer elbiseler, kadınlar da erkeklerinkine benzer elbiseler giyer, yoldan gidip gelen herkesten tayin edil­miş vergiler alırlardı. Bütün bunlarla birlikte de Allah'a şirk koşarlardı. Lu-tilik ve sihâk (lezbiyenlik) günahlarını da ilk işleyenler onlardı. Lût (a.s) bu hayâsızca işlerini durdurmak isteyince, onlar onu yalanlamaya ve ona kar­şı tartışmaya, direnmeye koyularak "Allah'ın azabını bize getir" dediler. Ya­ni senin bu dediklerin olmaz ve Allah'ın buna gücü yetmez. Onlar bu söz­lerini söylerken onun mutlaka yalan söylediğine de inanıyorlardı. Yoksa fıt-raten bir kimsenin inad,olsun diye böyle söyleyeceği düşünülemez.

Daha sonra Lût (a.s) Rabbinden yardım istedi. O da onları azablandırmak üzere melekler gönderdi. Melekler önce İbrahim (a.s)'a, Lût (a.s)'ın kavmine karşı ilâhi yardıma mazhar olacağı müjdesini verdiler. Nitekim daha ön­ce Hud Sûresi'nde (11/77. âyet ve devamının tefsirinde) ve başka yerlerde buna dair açıklamalar geçmiş bulunmaktadır.

el-A'meş, Ya'kub, Hamza ve el-Kisaî: "Biz onu elbette kurtaracağız" buyruğunu(n cim harfini) şeddesiz; diye okumuşlardır. Diğerleri şed­deli okumuşlardır. İbn Kesir, Ebu Bekr Haraza ve el-Kisâî, "Biz... seni kur­taracağız" anlamındaki lafzı da "cim" harfini şeddisiz olarak:  diye okumuşlardır. Bu da iki ayrı söyleyiştir. ile aynı anlamda (olup kurtardı demek)dır. Daha önceden geçmiş bulunmaktadır,

İbn Âmir "muhakkak ki... indireceğiz" anlamındaki buyruğu; şeklinde şeddeli okumuştur. İbn Abbas'ın kıraati de böyledir. Diğerleri ise şeddesiz okumuşlardır.

"Andolsun Biz akd erdiren bir topluluk İçin o kasabadan apaçık bîr bel­ge bıraktık." Katade dedi ki: Bu apaçık belge geriye bırakılan taşlardır. Ebu'l-Âiiye de böyle demiştir, Bir görüşe göre: Bu ümmetten bir topluluk bu taş­lar ile recm ederler. İbn Abbas dedi ki: Bu belgeler onların harab olmuş mes­kenlerinden geriye kalanlardır. Mücahid dedi ki: Buradaki belge yer üzerin­deki siyah sudur. Bütün bunların hepsi kalmış bulunuyor. O halde açıklama­lar arasında herhangi bir çelişki yoktur. [25]

36. Medyen'e de kardeşleri Şuayb'ı (gönderdik) Dedi ki: "Ey kavmim, Allah'a ibadet edin ve âhîret gününü ümit edin. Yeryüzünde de fesatçılar olarak bozgunculuk çıkarmayın."

37. Ama onu yalanladılar. Bunun üzerine onları sarsıntı alıp evle­rinde dizleri üzere çökekaldılar.

"Medyen(liler)'e de kardeşleri Şuayb'ı" peygamber olarak gönderdik. Da­ha Önceden el-A'raf Sûresi (7/85. âyet ve devamının tefsirinde) ile Hud Sû­resi'nde (11/84. âyet ve devamının tefsirinde) onlardan ve fesadlarından söz edilmiş idi.

"Ve âhiret gününü ümit edin." Yunus en-Nahvî dedi ki: Amellerin kar­şılıklarının verileceği âhiretten korkun, demektir.

"Yeryüzünde de fesadçılar olarak bozgunculuk çıkarmayın." Yani kâ­fir olmayın, çünkü fesadın aslı odur. ile fesadın, bozgunculuğun en ileri derecesini ifade ediyor. ile aynı anlamda olup boz­gunculuk çıkardı, çıkarır demektir. Buna dair açıklamalar da daha önceden geçmiş bulunmaktadır.

"Ve âhiret gününü ümit edin" buyruğunun onu tasdik edin, anlamında olduğu da söylenmiştir. Çünkü onlar âhiret gününü inkâr ediyorlardı. [26]

38. Âd ve Semûd kavmini de (helak ettik.) Onların meskenlerinden bu, size belli olmaktadır. Şeytan onlara amellerini süsledi de on­ları yoldan alıkoydu. Halbuki onlar akılları ile bunu kavrayacak durumda İdiler.

Âd ve Semûd kavmini de" buyruğu hakkında el-Kisaî şöyle demektedir; Bazıları bu sûrenin baş taraflarına râcidir, demektedir. Yani andolsun Biz on­lardan öncekileri denedik. Âd ve Semûd'u da denedik. el-Kisaî der ki: Be­nim daha uygun gördüğüm ise bunun "onları sarsıntı alıp" buyruğuna at­fedilmiş olmasıdır ve Âd ve Semûd'u da sarsıntı aldı, demek olur.

ez-Zeccâc'ın iddiasına göre ifadenin takdiri: Âd ve Semûd'u helak etlik, şeklindedir. Şöyle de açıklanmıştır: Yani sen Ad'i hatırla, hani biz onlara Hud'u göndermiştik. Onu yalanladılar, biz de onları helak ettik. Semûd'u da hatır­la, hani Biz oniara Salih'i peygamber olarak göndermiş, onlar da onu yalan­lamış; bu sebebten biz Ad'i kısır rüzgar ile helak ettiğimiz gibi bunları da çığ­lıkla helak etmiştik.

"Onların* el-Hicr ve el-AhkaPda bulunan "meskenlerinden bu" ey kâ­firler topluluğu, "size belli olmaktadır." Onların helak edilişlerinde sizin için apaçık belgeler ortada görülmektedir. Burada böylece "belli olmaktadır"ın

faili hazfedilmiş bulunmaktadır.

"Şeytan onlara amellerini süsledi." Onların değersiz amellerini süsledi; onlar da amellerini yüksek şeyler zannettiler "de onları yoldan" hak yoldan "alıkoydu. Halbuki onlar akılları ile bunu kavrayacak durumda idiler." Bu buyruk ile ilgili olarak da iki görüş vardır:

1- Oniar sapıklık içerisinde görür gibi görünüyorlardı. (Kendilerini hak üze­re, basiret üzere zannediyorlardı). Bu açıklamayı Mücahid yapmıştır.

2- Onlar apaçık delillerin ortada olması dolayısıyla hakkı ve batılı birbi­rinden ayırdedebilecek basirete sahip idiler. Bu görüşün doğru olma ihtima­li daha yakındır. Çünkü; ifadesi "filan kişi bu işi gerçeği üzere bildi" anlamında kullanılır. el-Ferra dedi ki: Bunlar akıl ve basiret sahibi kim­selerdi. Fakat basiretlerinin kendilerine bîr faydası olmadı. Şöyle de denil­miştir: Kendilerine akıbetlerinin azab olduğu açıkça bildirilmiş ve gösteril­miş olmasına rağmen, yaptıklarını yaptılar. [27]

39.  Karun'u, Firavun'u ve Hâmân'ı da (helak ettik.) Andolsun ki Musa onlara apaçık belgelerle gelmişti de onlar o yerde bü-yüklendiler. Halbuki onlar ileriye geçip kurtulamadılar.

40. Derken Biz, herbirini günahı İle aldık. Kimilerinin üzerine taş yağdıran kasırga gönderdik, kimilerini o çığlık yakaladı. Onlar­dan kimisini yere geçirdik. Kimilerini de suda boğduk. Allah on­lara zulmetmiyordu, fakat onlar kendi nefislerine zulmediyor­lardı.

"Karun'u, Firavun'u ve Hâmân'ı da" buyruğu hakkında el-Kisaî dedi ki: Dilersen bu da (bir önceki âyette olduğu gibi) Âd ve Semûd'a atfedilmiş ola­bilir ki bundaki açıklamalar burada da sözkonusudur. Arzu edilirse bunu "... onları yoldan alıkoydu" buyruğuna atfedilmiş kabul edilebilir. Karun'u, f Firavun'u ve Hâmân'ı da doğru yoldan alıkoydu, demek olur. Bunlara pey­gamberler geldikten sonra, Biz bunları da heiâk ettik, diye de açıklanmıştır.

"Onlar da o yerde" hakka ve yüce Allah'a İbadete karşı "büyüktendiler."

"Halbuki onlar İleri geçip kurtulamadılar." Bir açıklamaya göre onlar kü­fürde ileri geçenler (öncelikle kâfir olanlar) değillerdi. Onlardan önce küf­re sapmış pek çok nesiller vardı ve Biz onları helak etmiştik[28]

"Derken Biz herbirini günahı ile aldık." el-Kisaî dedi ki: "Herbirini" an­lamındaki buyruk "aldık" fiili ile nasbedilmistir. "Onların her­birini günahı sebebiyle aldık, yakaladık" demektir.

"Kimilerinin üzerine taş yağdıran kasırga gönderdik." Bunlardan ka­sıt Lût kavmidir, el-Hâsib: Küçük caş demek olan hasbâ getiren rüzgar demek­tir. Herbir azab hakkında da kullanılır.

"Kimilerini o çığlık yakaladı." Maksat Semûd kavmi ile Medyenlilerdir.

"Onlardan kimisini yere geçirdik." Karun'u kastetmektedir.

"Kimilerini de" Nûh kavmi ile Firavun kavmini "suda boğduk."

"Allah onlara zulmetmiyordu." Çünkü onları korkutup uyardı, onlara mühlet verdi, peygamberler gönderdi ve ileri sürebilecekleri bir mazeretle­rini bırakmadı. [29]

41. Allah'tan başka veliler edinenlerin durumu, kendine yuva ya­pan örümceğin durumuna benzer. Muhakkak yuvaların en gev­şek olanları örümcek yuvasıdır, eğer bilselerdi."

42. Şüphesiz ki Allah kendinden başka neyi çağırıyorlarsa bilir. O Azîzdir, Hakimdir.

43. İşte misaller! Biz bunları insanlara veriyoruz. Onlara âlimler­den başkası akü erdiremez.

"Allah'tan başka veliler edinenlerin durumu, kendine yuva yapan örümceğin durumuna benzer" buyruğu ile ilgili olarak el-Ahfeş şöyle de­mektedir: "Örümceğin durumuna benzer* buyruğunda vakıf tamam ol­maktadır. Daha sonra yüce Allah bu misali açarak: "Kendine yuva yapan"

buyurmaktadır.

İbnu'I-Enbarî dedi ki: Bu bir yanlışlıktır, çünkü "Kendine yuva yapan"

buyruğu "ankebût (örümcek)" in adaşıdır. Tıpkı; Yuva ya­panın misali gibidir" denmiş gibidir. Dolayısıyla mevsûlu bırakıp sıla üzerin­de vakıf yapmak güzel olmaz. Bu da yüce Allah'ın: "Kocaman kitaplar ta­şıyan eşeğin hali gibidir" (eL-Cuma,.62/5) buyruğuna benzemektedir. Bura­da "taşıyan" buyruğu "eşek" için bir sıladır. "Taşıyan" lafzını bırakıp "eşek" anlamındaki lafız üzerinde vakıf yapmak güzel olmaz.

el-Ferra dedi ki: Bu yüce Allah'ın, Allah'ı bırakıp da kendisine fayda da sağlamayan, zarar da vermeyen ilâhlar edinen kimseler için vermiş olduğu bir misaldir. Tıpkı örümcek yuvasının sıcağa ve soğuğa karşı örümceği ko­ruyamadığı gibi. "Örümcek" anlamındaki lafız üzerinde vakıf yapmak güzel olmaz. Çünkü maksat (benzetilen) hiçbir şeye karşı koruyamayan örümcek yuvasına benzetmektir. Hiçbir fayda sağlayamayan, hiçbir zarar veremeyen uydurma ilîhlar örümcek yuvasına benzetilmiştir.

"Muhakkak yuvaların en gevşek olanları" en zayıf ve güçsüzleri "örüra-. cekyuvasıdır." ed-Dahhak dedi ki: Yüce Allah onların ilâhlarının güçsüzlük­lerine ve gevşekliklerine bir örnek vererek bunları örümcek yuvasına ben­zetmiştir.

"Eğerbilselerdi" buyruğundaki; "Eğer" lafzı "örümcekyuvası'na taalluk etmektedir. Yani eğer bunlar putlara ibadet etmenin kendilerine hiçbir fayda sağlamayan örümceğin yuva edinmesine benzediğini ve onla­rın örneklerinin bu olduğunu bilselerdi, elbette ki bu uydurma ilâhlara iba­det etmezlerdi. Yoksa, onlar Örümceğin yuvasının zayıf olduğunu bilseler­di, denmek istenmemiştir.

Nahivciler derler ki:-"Örümcek" lafzınınsonundaki "te" zaiddir.Çünkü bundan küçültme ismi ve çoğulu yapıldığı vakit bu "te" düşmektedir. Kelime müennesdir. el-Ferrâ bunun müzekker olduğunu da nakletmiş ve şu beyiti zikretmiştir:

"Onların Hattat (denilen tepe)lan üzerinde bir takım evler vardır, Onları sanki örümcek yapmış gibidir."

Bu beyi tin ilk mısraı şu şekilde de rivayet edilmektedir;

el-Cevherî dedi ki: el-Hattat bir dağ adıdır. et-Ankebut (örümcek) ise ha­vada ince ve dehk deşik bir şekilde bir dokuması olan, bilinen böcektir. Bu­nun çoğulu; şekillerinde gelir. di­ye kullanıldığını da nakletmiştir. Şair dedi ki:

"Sanki onun ağzından akan salyalarından, Dizginleri üzerine bir örümcek yuvası düşüyor gibi."

Bunun küçültme ismi de; diye yapıltr. Yezid b. Meysere'den nak­ledildiğine göre; örümcek yüce Allah'ın bu hale soktuğu bir şeytandır.

Ata el-Horasanî de şöyle demiştir: Örümcek iki defa ağını örmüştür. Bir seferinde Câlût kendisini aradığı vakit Davud'un üzerinde ağ örmüştür. Bir seferinde de Peygamber (sav)'in üzerinde ağını örmüştür. Bundan dolayı öl­dürülmesi yasaklanmıştır.

Rivayet edildiğine göre Ali (r.a) da şöyle demiştir: Evlerİnizdeki örümcek ağlarını temizleyiniz, çünkü örümcek ağlarını evlerde bırakmak fakirlik se­bebidir. Mayayı esirgemek de fakirlik sebebidir.

"Şüphe yok ki Allah, kendinden başka neyi çağırıyorlarsa bilir" buy­ruğunda ki "Neyi çağırıyorlarsa"daki edatı anlamın­da bir ism-i mevsuldür ise teb'îz (kısmilik bildirmek için)dir. Eğer te'kid için fazladan gelmiş olsaydı mana değişik olurda. Buyruğun anlamı şudur;

Şüphesiz ki Allah, kendisinden başka tapındıkları varlıkların zayıf olduğunu bilir.

Âsim, Ebu Amr ve Ya'kub "Çağırıyorlar" şeklinde "ye" üe oku­muşlardır. Ebu Ubeyd'in tercih ettiği budur, çünkü bundan Önce "ümmet­ler" den sözedilmiştir, Diğerleri ise muhatab kipi ile "te" ile (çağınyoısanız... diye) okumuşlardır.

"İşte misaller!" Yani Biz, bu misali ve bundan başka el-Bakara Sûresi'nde (2/26. âyette), el-Hac Sûresi'nde (22/73. âyette) ve başkalarında zikredilen misalleri, "Biz bunları İnsanlara veriyoruz" açıklıyoruz "Onlara âlimler­den" Allah'ı bilenlerden "başkası akıl erdiremez" kavrayaaıaz. Nitekim Câbîr, Peygamber (sav)'dan şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir: "Âiim kişi Allah'tan gelenleri aklıyla kavrayarak, O'na itaat ile amel eden, O'nu gazab-landıran şeylerden de kaçınan kişidir. "[30]

44. Allah göklerle yeri hak ile yarattı. Muhakkak bunda mü'minler için bir âyet vardır.

"Allah göklerle yeri hak İle" adalet ile "yarattı." Şöyle de açıklanmıştır: Kelâmıyla ve kudretiyle yaratmıştır. İşte "hak" budur.

"Muhakkak bunda mü'minler" tasdik edenler "için bir âyet" alâmet, de­lâlet "vardır."[31]

45. Sana vahyolunan kitabı oku! Namazı da dosdoğru kili çünkü na­maz İnsanı hayâsızlıktan ve münkerden alıkor. Allah'ı zikretmek ise en büyüktür. AUah ne yaptığınızı bilir.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı dört başlık halinde sunacağız: [32]

1- Kur'ân Okuma Emri:

"...Kitabı oku" buyruğu Kur'ân'ı okuyup bunu sürdürmeye dair bir emir­dir. Kur'ân okumaktan yüz çeviren kimselerin tehdit altında olduklarına dair açıklamalar daha önceden Tâ-Hâ Sûresi'nde (20/124, âyetin ve devamı­nın tefsirinde) Kur'ân okumayı teşvikin enîredildiğine dair açıklamalar da bu kitabımızın mukaddimesinde ("Allah'ın Kitabını Okuma Şekli ve Görüş Ay­rılıkları" başlığı ve devamında) geçmiş bulunmaktadır,

Kitab'tan maksat da Kur'ân-ı Kerîm'dir. [33]

2- "Namaz Kıl" Emri:

Yüce Allah'ın: "Namazı da dosdoğru kıl" emrinde hitab Peygamber (sav)'a ve onun ümmetinedir. Namazın dosdoğru kılınması ise vakitleri içe­risinde, kıraaüyle, rükûuyla, sücûduyla, kuûduyla, teşehhüdüyle ve bütün şart­larıyla yerine getirilmesi demektir. Buna dair yeterli açıklamalar daha önce­den el-Bakara Sûresi' nde (2/3. âyet, 5. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. Tek­rarlamanın anlamı yoktur. [34]

3- Namazın Müslümanın Hayatı Üzerindeki Etkisi:

"Çünkü namaz insanı hayâsızlıktan Te münkerden alıkor" buyruğun­da kastedilen beş. vakit namazdır. Vakitler arasındaki küçük günahlara kef-faret olan budur. Peygamber (sav)'ın şu buyruğunda belirttiği gibi: "Şayet siz­den herhangi birinizin kapısı önünde bir nehir olur da, o da o ırmakta gün­de beş defa yıkanacak olursa, size göre o kimsenin üzerinde kir ve pastan bir eser kalır mı?" Ashab: Üzerinde kir ve pasından hiçbir şey kalmaz, dedi­ler. Peygamber şöyle buyurdu: "İşte beş vakit namazın misali de böyledir. Al­lah onlar vasıtasıyla günahları siler." Bu hadisi Tirmizî, Ebu Hureyre'den ri­vayet etmiş ve hakkında: Hasen, sahih bir hadistir demiştir[35]

İbn Ömer bu âyette namazdan kastın, Kur'ân-ı Kerîm olduğunu söylemiştir. Namazda okunan Kur'ân-ı Kerîm hayâsızlıktan ve münkerden, zinadan ve masiyetlerden alıkor, demektir.

Derim ki: Sahih hadiste sözü edilen: "Ben namazı kendimle kulum ara­sında iki yarıya böldüm"[36] buyruğunda da namazdan kastedilen bu anlam­dır. Bununla Fatiha okumak kasdedilmiştir.

Hammâd b. Ebi Süleyman, İbn Cüreyc ve el-Kelbî dediler ki: Kul nama­zında bulunduğu sürece ne bir hayâsızlık işler, ne de bîr münker. Sen namaz­da olduğun sürece namaz bundan alıkor, demektir,

İbn Atiyye dedi ki: Bu garib bir iddiadır. Böyle bir iddianın Enes b. Ma-lik'in söylediği nakledilen şu rivayetle ne ilgisi vardır; Ensar'dan bir genç var­dı. Peygamber (sav) ile birlikte namaz kılar, bununla birlikte ne kadar hayâ­sızlık, hırsızlık varsa mutlaka işlerdi. Bu kişiden Peygamber (sav)'a söz edi­lince şöyle dedi: "Şüphesiz ki namaz pek yakında onu (bu işlerinden) vazgeçirecektir."[37] Gerçekten aradan fazla bir zaman geçmeden tevbe etti ve ha­lini düzeltti. Bunun üzerine Rasûlullah (sav): "Ben size dememiş miydim?" diye buyurdu.

Âyet-i kerimenin tevili ile ilgili üçüncü bir görüş daha vardır ki; bu da mu-hakkıklann beğendiği, sufi şeyhlerinin kabul ettiği ve müfessirleiin zikrettiği bir görüştür. Buna göre "namazı dosdoğru kıl" buyruğundan kasıt, namazı de­vamlı kılmak ve namazın sınırlanna riâyet ederek, gereği gibi yerine getirmek­tir. Sonra da yüce Allah kendi tarafından vermiş olduğu bir hükmü haber ver­mekte ve namazın, namaz kılan ve namaza riayet eden kimseyi hayâsızlıktan ve münkerden alıkoyacağını bildirmektedir. Buna sebeb ise namazda öğütle­ri de ihtiva eden Kur'ân tilâvetinin söz konusu olmasıdır. Namaz, namaz kı­lanın bütün bedenini çalıştırır. Namaz kılan kişi kıbleye yönelip de Rabbinin önünde huşu' ve zilletle eğilip Rabbinin huzurunda bulunduğunu hatırlar, Rab­binin her halini görüp gözettiğini hatırlayacak olursa, bütün bunlar sebebiy­le nefsi ıslah olur ve Rabbinin önünde zilletini arzeder. Yüce Allah'ın gözeti­mi altında olduğunu yakından hisseder, bunun heybeti de azalan üzerinde ken­disini gösterir. Bu şekilde kıldığı bir namazdan daha aradan fazla bir vakit geç­meden yeni bir namazın gölgesi üzerine düşer, bu sefer öncekinden daha gü­zel bir hal ile bir başka namazı kılar. İşte bu husustaki haberlerin anlamı bu­dur. Çünkü mü'minin namazının böyle olması gerekir.

Derim ki: Özellikle kişi kendisine, bu onun son ameli olabilir, duygusu­nu kazandırabilirse, bu böyledir. Böylesi maksadı daha bir gerçekleştirici, is­teğe daha bir ulaşımadır. Çünkü ölümün sınırlı bir yaşı, özel bir zamanı, belli bir hastalığı yoktur ve bu hususta da hiçbir görüş ayrılığı bulunmamakta­dır. Selefin bazılarından rivayet edildiğine göre namaza kalktı mı titrer, ren­gi sararırdı. Bu hususta ona sebeb sorulunca, şu cevabı vermiş: Ben yüce Al­lah'ın huzurunda duruyorum. Dünya hükümdarları karşısında benim böyle davranmam uygun düşerken, ya bütün hükümdarların mutlak hakimi huzu­runda nasıl davranabilirim?

İşte böyle bir namaz hiç şüphesİ2 hayâsızlıktan ve münkerden alıkor. Kıl­dığı .namaz -bizim namazımız gibi- fıkhı ölçüler içerisinde geçerli bir nama­zın ötesine gitmiyor; -bizim namazımız da, keşke fıkhi ölçüler içerisinde ge­çerli olabilecek kadar dahi olsa- namazda huşu'u, tezekkürü ve fazilete riaye­ti yoksa işte böyle bir namaz kişiyi nerede olursa bulunduğu o konumda bı­rakır. Eğer o kimse yüce Allah'tan kendisini uzaklaştıracak masiyeller yolun­da bulunuyorsa, namazı bundan sonra da bu halini sürdürecek şekilde onu öylece bırakır. İşte İbn Mes'ud, İbn Abbas'tan rivayet edilen hadis ile el-Ha-sen ve el-A'meş'in; "Kimin kıldığı namaz kendisini hayâsızlıktan ve münker­den alıkoymazsa o namaz onu ancak Allah'tan uzaklaştırır'[38] şeklindeki sözleri buna göre yorumlanır. el-Hasen'in, bu hadisi Peygamber (sav)'dân mür-sel olarak rivayeti de gelmiş olmakla birlikte, bunun senedi sahih değildir.

İbn Atiyye dedi ki: Babam (Allah ondan razı olsun)'ı şöyle derken dinle­miştim: Eğer bizler bunun söylendiğini kabul edip bu sözün manasına ba­kılacak olursa, günahkâr kimsenin kıldığı namazın tıpkı bir masiyetmiş gi­bi, Allah'tan uzaklaştırdığını söylemek caiz olamaz. Bu ancak şu şekilde yo­rumlanabilir: Böyle bir namaz o kimseyi Allah'a yakınlaştırmak hususunda etkili olmaz. Onu, işlemiş olduğu hayâsızlık, münker ve Allah'tan uzak kal­mayı gerektiren masiyetleri ve hah üzere bırakır ve namaz böyle bir kimse­yi önceden tutturmuş olduğu ve kendisini Allah'tan uzak bırakan yol üzerin­de bırakır. Bu haliyle böyle bir namaz o kişiyi Allah'a uzaklıktan alıkoyma­yınca, sanki onu Allah'tan uzaklaştırmış gibi olur. İbn Mes'ud'a şöyle denil­miş: Filan kişi çok namaz kılıyor: O: Namaz ancak kendisine itaat edenlere fayda verir, diye karşılık vermiş.

Derim ki: Özetle söylenecek olursa "onun namazı o kimseyi ancak Al­lah'tan uzaklaştırır; böyle bîr namaz ancak o kimseye Allah'ın gazabını art­tırır" şeklinde gelen ifadeler şuna işaret etmektedir: Hayâsızlık ve münkeri işleyen kimsenin kıldığı namazın kıymeti yoktur. Buna sebeb ise masiyetle-rin o kimse üzerindeki baskın etkisidir.

Bunun emir manasına haber kipinde ifade olduğu da söylenmiştir. Yani namaz kılan kimse hayâsızlıktan ve münkerden uzak dursun. Yoksa bizatihi namaz alıkoymaz, ancak bu işten vazgeçmeye bir sebebtir. Bu da yüce Al­lah'ın şu buyruklarına benzemektedir: "İşte bu, size hakkı söyleyen kitabı-mızdır." (el-Câsiye, 45/29); "Yoksa Biz onlara kesin bir delil indirdik de on­lara ona ortak koşmalarını bu mu söylüyor?" (er-Rum, 30/35) [39]

4- Kulun Allah'ı Anması ve Allah'ın Kulunu Anması:

"Allah'ı zikretmek ise elbette en büyüktür" buyruğunun anlamı şudur: Allah'ın sizi sevap ile sizden övgü ile sözedip anması sizin, ibadet ve namaz­larınızda onu zikretmenizden çok daha büyüktür. Bu anlamdaki açıklama­yı İbn Mes'ud, İbn Abbas, Ebu'd-Derda, Ebu Kurra, Selman ve el-Hasen de ifade etmişlerdir. Taberî'nin tercih ettiği açıklama da budur. Bu anlamdaki açıklama merfu olarak Musa b. Ukbe yoluyla gelen hadiste de rivayet edil­miştir. Musa, Nâfî'den, onun İbn Ömer'den rivayetine göre Peygamber (sav) yüce Allah'ın: "Allah'ı zikretmek ise en büyüktür" buyruğu hakkında şöy­le demiştir: "Allah'ın sizi anması, sizin onu anmanızdan daha büyüktür.'[40] Şöyle de açıklanmıştır: Sizin kıldığınız namazlarınızda, okuduğunuz Kur'ân-ı Kerîm'de Allah'ı zikretmeniz herşeyden daha faziletlidir. Bir diğer açıklamaya göre anlarn şudur: Namazın hayâsızlıktan ve münkerden alıkoy­masının devam etmesi ile birlikte Allah'ı zikretmek en büyüktür.

ed-Dahhâk şöyle demiştin Haram kıldığı şeyler esnasında Allah'ı hatırla­yarak, o haramı terketmek zikrin en büyüğüdür.

Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Yüce Allah'ın hayâsızlıkları ve mün-keri yasakladığını hatırlamak en büyüktür; yani çok büyük bir iştir. Çünkü (Arapçada) "en büyük (ekber)" bazen "çok büyük (kebir)" anlamında kul­lanılır.

İbn Zeyd-ve Katade şöyle demişlerdir: Yüce Allah'ı zikretmek herşeyden daha büyüktür. Yani zikirsiz yapılan bütün ibadetlerden daha faziletlidir. Şöy­le de denilmiştir: Allah'ı zikretmek insanı masiyetten ahkoyar. Çünkü O'nu zikredip hatırlayan bir kimse ü'nun emirlerine aykırı davranmaz.

İbn Atiyye dedi ki: Benim kanaatime göre anlam şöyledir; Allah'ı zikret­mek mutlak olarak en büyüktür. Yani asıl hayâsızlıktan ve münkerden alı­koyan odur. Namazda bu zikrin bir parçası dahi bunu gerçekleştirir. Aynı şe­kilde namazın dışında da böyledir. Çünkü ancak Allah'ı hatırlayan, O'nun gö­zetimi altında olduğunun şuuruna varan kimse için günahlardan uzak dur­mak mümkün olabilir. Bunun mükâfatı da yüce Allah'ın o kimseyi hatırlamasıdır. Hadis-i şerifte belirtildiği gibi: "Kim Beni kendi nefsinde zikrederse, Ben de onu kendi nefsimde zikrederim. Kim Beni bir topluluk arasında zikreder­se, Ben de onu onlardan daha hayırlı bir topluluk arasında zikrederim. "[41]

Namazdaki hareketlerin herhangi bir günahtan alıkoymakta bir etkisi yoktur. Asıl fayda veren zikir, ilimle beraber kalbin yönelmesiyle ve Allah'ın f dışındaki her şeyin kalpten uzaklaştırılması ile birlikte yapılan zikirdir. Dili aşmayan zikrin ise, mertebesi elbetteki böyle değildir. Yüce Allah'ın kulunu anması, onun üzerine hidayetini ve ilmin nurunu yağdırması demektir. İşte bu da kulun Rabbini zikretmesinin bir meyvesidir. Zaten yüce Allah şöyle bu­yurmaktadır: "Öyle ise Beni anın ki Ben de sizi anayım," (el-Bakara, 2/152)

Âyet-i kerimenin geri kalan bölümleri ise bir çeşit tehdit ve yüce Allah'ın gözetimi altında olduğunu hatırdan çıkarmamaya bir teşviktir. [42]

46. Aralarından zulmedenler müstesna olmak üzere kitap ehli ile ancak en güzel yolla mücadele edin re deyin ki: "Bize indirile­ne de, size İndirilenlere de iman ettik. Bizim ilâhımız da, s İzin İlâhınız da birdir. Biz ancak O'na teslim olanlarız."

47. İşte sana böylece Kitabı indirdik. Kendilerine (önceden) kitap verdiklerimiz de ona iman ederler. Bunlar arasından da ona İman eden kimseler vardır. Âyetlerimizi ancak kâfirler bile bi­le inkâr ederler.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız: [43]

1- Kitab Ehli ile Mücadele Şekli:

İlim adamları yüce Allah'ın: "... Kitab ehli ile ancak en güzel yolla mü­cadele edin" buyruğunun anlamı hususunda farklı görüşlere sahiptirler. j. Mücahid bu âyet-i kerime muhkemdir, dolayısıyla kitab ehli ile onları yüce Allah'ın yoluna davet etmek ve O'nun delillerine, âyetlerine dikkat çekmek suretiyle en güzel yolla mücadele etmek caizdir. Belki bu yolla iman dave­tini kabul edebilirler. Onlarla mücadele sert ve kaba davranmak suretiyle ya­pılmaz. Bu açıklamaya göre yüce Allah'ın: "Aralarından zulmedenler müs­tesna olmak üzere" buyruğu, size zulmedenler müstesna.., dernek olur. Yok­sa hepsi mutlak olarak zalimdirler.

Anlamın: Kitab ehlinden olup Muhammed (sav)'a iman eden Abdullah b. Selâm ve onunla birlikte iman edenler ile mücadele etmeyiniz, şeklinde ol­duğu da söylenmiştir. Bunlarla ancak "en güzel yolla" mücadele edilir. Ya­ni size anlattıkları kendilerinden öncekilere dair haberler ile bundan başka hususlarda onlara muvafakat etmek suretiyle olur. Bu yoruma göre yüce Al­lah'ın: "Zulmedenler müstesna" buyruğu ile kastedilenler kîtab ehlinden kü­fürleri üzere kalmaya devam edenlerdir. Kureyza ve Nadiroğullarından ve di­ğerlerinden küfrünü sürdürüp antlaşmalarına sadakat göstermeyenler gibi. Bu açıklamaya göre âyet-i kerime muhkemdir.

Bu âyetin kıtal âyeti ile neshedildiği de söylenmiştir. Bu da yüce Allah'ın: "Kendilerine kitab verilmiş olanlardan... Allah'a ve âhiret gününe iman et­meyen... terle savaşınız" (et-Tevbe, 9/29) buyruğudur. Bu Katade'nin görü­şüdür,

"Zulmedenler müstesna" buyruğu Allah'a evlâd isnad edenler ve: "Al­lah'ın eli bağlıdır," (el-Maide, 5/64) ve: "Muhakkak Allah fakirdir..." (Al-i İmran, 3/181) diyenlerdir. İşte bunlar müslümanlara savaş açan ve cizyeyi öde­meyen müşriklerdir. O bakımdan onlara karşı savaşılmış ve onlardan intikam alınmıştır.

en-Nehhâs ve başkaları şöyle demişlerdir; Bu âyetin nesholduğunu söy­leyenler onun Mekke'de inmiş bir âyet olduğunu ve o sırada ne farz kılın­mış bir savaş, ne cizye ödeme talebi, ne de benzeri başka bir hüküm inme­miş olduğunu delil gösterirler. Mücahid'in görüşü güzel bir görüştür. Çün­kü yüce Allah'ın ahkâmı ile ilgili olarak bu hususta mazereti ortadan kaldı­racak bir haber gelmedikçe yahutta aklî ve kat'î bir delil ortada olmadıkça nesholmuştur, denilemez. İbnu'l-Arabî de bu görüşü tercih etmiştir. Müca­hid ve Saîd b. Cübeyr de şöyle demişlerdir: Yüce Allah'ın: "Aralarından zul­medenler müstesna" buyruğu mü'minlere savaş açanlar müstesna anla­mındadır. Bunlarla yapılacak mücadele iman edinceye ya da cizyeyi ödeye­cekleri vakte kadar kılıçla savaşmaktır. [44]

2- Bize ve Bizden Öncekilere İndirilenlere îman Etmek:

Yüce Allah'ın: "Ve deyin ki: Bize İndirilene de, size indirilenlere de iman

ettik" buyruğu ile ilgili olarak Buhârî'de, Ebu Hureyre'den şöyie dediği ri­vayet edilmektedir: Kitab ehli Tevrat'ı İbranice okur ve müslüman olanlara Arapçasını açıklıyorlardı. Rasûlullah (sav) şöyle buyurdu: "Kitab ehlini ne tas­dik ediniz, ne de yalanlayınız "ve deyin ki: Bize indirilene de, size indiri­lenlere de İman ettik."[45]

Abdullah b. Mes'ud'un rivayetine göre de Peygamber (sav) şöyle buyur­muştur: "Kitap ehline herhangi bir şeye dair soru sormayınız. Çünkü kendi­leri sapmış iken asla sizi hidayete iletemezler. (Onların size söylediklerini din­lemeniz halinde) ya hak olan bir şeyi yalanlamış olacaksınız, yahutta batıl olan bir şeyi tasdik edeceksiniz. "[46]

Buhârî'de de şu rivayet yer almaktadır: Humeyd b. Abdu'r-Rahman'dan ri­vayete göre o Muâviye'yi Medine'de Kureyş'ten bir topluluk ile konuşurken dinlemiş. Bu sırada Ka'b el-Ahbar'dan söz edilmiş ve şöyle demiş: Şüphesiz ki bu, kitap ehli arasından rivayetler nakledenlerin en doğru sözlüsüdür. Bu­nunla birlikte biz onun yalan söylemiş olabileceğini kabul ediyorduk.[47]

48. Sen bundan önce hiçbir kitab okumuş değildin ve sağ elinle de onu yazmamıştın. O zaman bâtıl söyleyenler elbette şüphe ederlerdi.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı üç başlık halinde sunacağız: [48]

1- Peygamber (sav)'ın Ümmiliği:

Şanı yüce Allah'ın: "Sen bundan önce hiçbir kitab okumuş değildin" buy-ruğundaki "bundan önce"de yer alan zamir "kitab"a racidir. Bu da Muham-med (sav)'e indiriimiş olan Kur'ân-ı Kerîm'dir. Yani ey Muhammed, sen Kur'ân-ı Kerîm'den önce okuma biliniyordun. Kitab ehlinin yanına da gidip geliniyordun. Bilakis Biz sana bu Kur'ân-ı Kerîm'i son derece mucizevi bir üslup ile gaybî haberleri ve daha başka hususları ihtiva eden bir özellikte in­dirdik. Şayet sen kitab okuyan ve yazı yazan kimselerden, olsaydın "o zaman" kitab ehli arasından "batıl söyleyenler elbette şüphe ederlerdi" ve bu şüphelerinde bir dayanak noktalan olur ve: Bizim onun hakkında kitabları-mızda bulduğumuz nitelikler okuması yazması olmayan ümmi birisi olduğu şeklindedir. Halbuki o şu anda böyle değildir, derlerdi,

Mücahid dedi ki: Kitab ehlt, kitablarsnda Muhammed (sav)'ın okuma-yaz-ma bilmediğini görüyorlardı. İşte bu âyet-i kerime bunun üzerine nazil ol­muştur.

en-Nehhâs dedi ki: Bu âyet-i kerime Kureyşliler için onun peygamberli­ğine bir delil teşkil ediyordu. Zira o ne okuması, ne yazması vardı, ne de ki­tab ehliyle oturup kalkardı, Mekke'de kitab ehli yoktu. Bununla birlikte on­lara peygamberlerin ve önceki ümmetlerin haberlerini getirmişti. Böylelik­le peygamberliği hususunda herhangi bir şüphe ve tereddüt kalmamış olu­yordu. [49]

2- Peygamber Efendimiz Daha Sonraları Okuma-Yazma Öğrendi mi?:

en-Nekkaş bu âyet-i kerimenin tefsirinde eş-Şa'bîden şöyle dediğini nak­letmektedir: Peygamber (sav) vefatından önce yazmayı (nisbeten) öğrenmiş­ti. Aynı şekilde Ebu Kebşe es-Selûlî'nin hadisini de senediyie birlikte kaydet­mektedir. Bu hadisin muhtevası da Peygamber (sav) Uyeyne b. Hasn'a ait bir sahifeyi okumuş ve orada neler yazdığını bildirmiştir.

İbn Atiyye dedi ki: Bütün bunlar zayıf rivayetlerdir, el-Bacı -Allah'ın rah­meti üzerine olsun-'nin görüşü de bu kabildendir.

Derim ki: Müslim'in, Sahih'inde belirtildiğine göre el-Berâ (b. Âzib)'in nak­lettiği Hudeybiye Barışı'nı anlatan hadis-i şerife göre Peygamber (sav), Ali (r.a)'a şöyle demiştir: "Aramızdaki antlaşmayı yaz! Bismillahirrahmanirrahîm. Bu Allah'ın Rasûlü Muhammed'in antlaştığı hususları ihtiva eder." Bunun üze­rine müşrikler ona; Eğer biz senin Allah'ın Rasûlü olduğunu bilseydik, mut­laka sana uyardık. -Bir rivayette de; sana bey'at ederdik.- Ancak bunun ye­rine sen "Abdullah'ın oğlu Muhammed" diye yaz, dediler. Rasulullah (sav), Ali (r.a)'a o yazdığını silmesini emretti. Ali: Allah'a yemin ederim ki onu sil­mem deyince, Rasulullah (sav): "Bana onun yerini göster" dedi. Ona yerini gösterince onu sildi ve (yerine) Abdullah'ın oğlu... diye yazdı.[50]

Bizim (mezhebimize mensub) ilim adamlanmız -Allah onlardan razı olsun şöyle demişlerdir: İfadenin zahirinden anlaşıldığına göre Peygamber (sav); "Rasûlullah" ibaresini eliyle silmiş ve onun yerine; "Abdullah'ın oğlu.,."' di­ye yazmıştır.

Bunu Buhârî bundan daha açık ifadelerle rivayet etmiştir... Dedi ki: Ra­sûlullah (sav) belgeyi aldı ve yazdı. Bir başka rivayette şu fazlalığı da kay­detmektedir: Ancak güzel yazamıyordu.[51]

Bir topluluk; onun asıl halinin okuyup-yazmama olduğunu bununla bir­likte eliyle yazmış olduğunu kabul etmişlerdir. es-Sümnânî, Ebu Zerr (Abdul­lah b. Ahmed ei-Herevî) ile (Ebu'l-Velid) el-Bacî bunlardandır. Bunların görüşlerine göre bu onun ümmi oluşuna aykırı olmadığı gibi, yüce Allah'ın: hem "Sen bundan önce hiçbir kitab okumuş değildin ve sağ elinle de onu yazmamıştın" buyruğu ile hem Peygamber Efendimiz'in: "Biz ümmi bir ümmetiz, ne yazarız, ne hesab ederiz"[52] buyruğu ile çelişmemektedir. Bu­nun yerine onlar bu hususu mucizeleri arasında mütalaa etmişler, onun doğruluğunu ve risaletinin sıhhatini ortaya koyan bir belge olarak değerlen­dirmişlerdir. Çünkü o yazmayı öğrenmeksizin ve bunun için gerekii yollara başvurmaksızın yazabilmiştir. Yüce Allah onun elinin ve kaleminin okuyan kimse tarafından: "Abdullah'ın oğlu..." diye anlaşılacak şekilde hareketler ve çizgiler yapmasını sağlamıştır. Nitekim Peygamber öncekilerin de, sonraki­lerin de ilmini herhangi bir şekilde ilim öğrenmeden ve bunu elde etmek için gerekli yollara başvurmadan öğrenmiştir. O bakımdan bu onun mucizeleri arasında en ileri mucizelerden, faziletlerinin en büyüklerinden olmuştur. Bu yolla onun "ümmi'lik vasfı da ortadan kalkmaz. Bundan dolayı ondan bu hu­susu rivayet eden ravi de: "Güzel yazmayı beceremiyordu" demiştir. Dola­yısıyla onun hakkında "yazdı" demekle birlikte ümmilik vasfı da kalmaya de­vam etmiştir.

Hocamız Ebu'l-Abbas Ahmed b. Ömer dedi ki: Endülüs ve başka yerlerin fukahâsından pek çok kişi, bunu kabul etmemiş ve bu hususta redlerini çok ileri dereceye götürmüş, bu sözleri söyleyenin kâfir olacağını dahi ileri sür­müşlerdir. Bu ise onların nazari bilgileri bilmediklerine, müsiümanlan tekfir hususunda gerekli tedbirleri almadıklarına ve bazı hususların inceliklerini kav­rayamadıklarına delildir. Çünkü müslumanın kâfir olduğunu söylemek, Pey­gamber (sav)'dan sahih hadiste geldiği üzere onu öldürmek gibidir. Özellik­le çağdaşları tarafından ilim ve fazilet sahibi olduğuna tanıklık olunmuş, imamlığı kabul edilmiş bir kimse ise; üstelik bu hususta mesele kafi de de­ğildir. Aksine bu meselenin dayanağı sahih ve âhâd haberlerin zahiri ifadeleridir. Şu kadar var ki; akıl bunları imkansız kabul etmemektedir, şeriatte de böyle bir şeyin vukua geleceğini imkânsız kılan kat'i bir delil bulunmuyor. Derim ki: Müteahhir kimi ilim adamı şöyle demiştir: Bunun (yazı yazma-Sjpın) olağan üstü bir mucize olduğunu söyleyen kimselere şöyle denilir-. Eğer bir başka âyete (mucizeye) -ki o da yazma bilemeyen ümmi oluşudur- ile çe­lişmemiş olsaydı, o takdirde bu inkâr olunmayacak bir âyet olurdu. Onun üm­mi bir ümmet arasında ümmi oluşu ile hüccet ortaya konulmuş ve inkarcı­lar susturulmuş, onların şüphelerinin sonu getirilmiş olduğuna göre; nasıl olur da yüce Allah onun eline serbestlik verir de yazı yazar ve bu bir âyet (mu­cize) olarak değerlendirilebilir? Asıl mucize onun hiçbir şekilde yazı. yazma -maşıdır. Mucizelerin birinin diğerini çürütmesine de imkân yoktur. Onun ya­zı yazmasının ve kalemi eline almasının anlamı ise katiplerinden herhangi bi­risine yazı yazmasını emretmesi demektir. Çünkü Peygamber (sav)'ın emri altında yirmialtı tane vahiy katibi bulunuyordu, [53]

3- Peygamber Efendimiz Yazı Yazdı mı?

Kadı Iyad'ın, Muaviye yoluyla kaydettiği bir rivayete göre Muaviye, Pey­gamber (sav)'ın önünde yazı yazarken ona şöyle buyurmuştur: "Mürekkeb hokkasını (önüne) bırak. Kalemin ucunu sivrilt, "be"yi doğru çek, "sin"(in diş­lerin)! birbirinden ayır, "mim"i kör yapma, Allah lafzını güzel yaz, er-Rahman lafzını uzat, er-Rahlm'in harflerini de açık seçik olarak yaz." Kadı Iyad dedi ki: Bu rivayet itibariyle, Peygamber (sav)'ın yazı yazdığı fiilen sahih olmamak­la birlikte, ona yazı ilminin bağışlanmış, bununla birlikte okuma ve yazma­sının engellenmiş olması uzak bir ihtimal değildir.

Derim ki: Bu hususta sahih olan budur. O tek bir harf dahi yazmamıştır. Ancak yazı yazanlara emirler vermiştir. Aynı şekilde ne okumuş, ne de harf­leri hecelemiştir. Şayet: Peygamber (sav) Deccal'i söz konusu ederken "göz­leri arasında (alnının ortasında) "kef", "elif, fe ve ra" (kâfir) yazılıdır" diye­rek harf hecelemiştir. Siz ise mucize onun ümmi oluşu ile gerçekleşir demek­tesiniz. Yüce Allah da: "Sen bundan önce hiçbir kitap okumuş değildin" diye buyurduğu gibi, Peygamber (sav) da: "Biz ümmi bir ümmetiz, ne yaza­rız, ne hesab ederiz" demiştir. Bu nasıl olur? denilirse, cevap Huzeyfe yoluy­la gelen hadiste Peygamber (sav)'ın açıkça belirttiği şu ifadesidir. Hadis de, Kur'ân-ı Kerîm gibi bir bölümü, diğer bir bölümünü açıklar. Huzeyfe yoluy­la gelen hadiste Peygamber şöyle buyurmaktadır: "Yazmayı bilen ve bilme­yen her mü'min onu okur."[54] Görüldüğü gibi bu hususta Peygamber efen­dimiz ümmi olanlar arasından yazmayı bilmeyenleri açıkça zikretmiştir. Bu ise olabildiğince açık bir cevaptır. [55]

49. Aksine o, kendilerine ilim verilmiş olanların göğüslerinde apa­çık âyetlerdir. Âyetlerimizi ancak zalim olanlar bile bile inkâr eder.

"Aksine o, kendilerine ilim verilmiş olanların göğüslerinde apaçık âyetlerdir" buyruğunda kastedilen Kur'ân-i Kerîm'dir. el-Hasen dedi ki: el-Ferrâ, Abdullah'ın kıraatinin "O" zamirini; "O(nlar)" diye oku­duğunu ileri sürmüştür. Aksine Kur'ân'ın âyetleri apaçık âyetlerdir, demek olur. el-Hasen dedi ki: Bunun bir benzeri de yüce Allah'ın: "Bu... gözleri açan belgelerdir." (el-A'raf, 7/203) buyruğudur. Eğer; Bu" yerine;  Bu(nlar)" olmuş olsaydı, bu da caiz olurdu. Yine bunun bir benzeri de: "İş­te bu Rabbimden bir rahmettir" (el-Kehf, 18/98) buyruğudur.

eî-Hasen dedi ki: Bu ümmete hafızlık ihsan edilmiştir. Bizden önceki üm­metler kitaplarını ancak bakarak okuyabiliyorlardı. Onu kapattılar mı onun içinde olanları peygamberler dışında ezbere bilenleri yoktu. Ka'b da bu üm­metin niteliklerini zikrederken şunları söyler: Onlar gerçekten hikmet sahi­bi kimseler ve ilim adamlarıdır. Onlar fıkıhta adeta peygamberler gibidir.

"Kendilerine ilim verilmiş olanların göğüslerinde apaçık âyetlerdir." Yani bu Kur'ân-t Kerîm batılcıların ileri sürdükleri gibi sihir veya şiir değil­dir. Aksine o, kendileri vasıtası ile Allah'ın dininin ve hükümlerinin bilindi­ği apaçık"alâmetler ve delillerdir. Aynı şekilde bunlar kendilerine ilim veril miş olanların kalplerindedir. Bunlar ise Muhammed (sav)'ın ashabı ve ona iman edenlerdir. Onlar Kur'ân'ı ezbere biliyor ve okuyorlardı. İlim ile nite­lendirilmeleri ise onlara verilmiş olan kavrayış sayesinde, Allah'ın kelamını, insanların ve şeytanların sözlerini birbirlerinden ayırdedebilmeleridir.

Kata de ve İbn Abbas dediler kî: "Aksine o" yani Muhammed (sav) "ken­dilerine İlim verilmiş olanların göğüslerinde apaçık âyetlerdir." Kitab eh­linden ilim sahibi kimseler onu ellerinde bulunan kitabiarda bu vasıfta, oku-ma-yazma bilmeyen ve ümmi bir kimse olarak bulurlar. Ancak onlar nefisle­rine zulmettiler ve gerçeği gizlediler. Taberî'nin tercih^ettjği budur. Bu görü­şün delili de İbn Mes'ud ile İbn es-Sümeyka'nın:  Aksine bu... apaçık âyetlerdir" şeklindeki kıraatleridir. Peygamber (sav)'ın kendisi tek bir âyet değil, bir çok âyetler (mucizeler, belgeler) idi. Zira o dinin pek çok hususuna delil olmuştur. Bundan dolayı yüce Allah: "Aksine o... apaçık âyet-lerdir" diye buyurmuştur. Buyruğun; "Aksine o, apaçık âyetleri bulunandır" şeklinde olup muzafın hazfedildîği de söylenmiştir.

"Âyetlerimizi ancak zalim olanlar" kâfirler "bile bile İnkâr ederler." Çün­kü onlar Peygamber efendimizin nübüvvetini ve getirdiklerini gerçek olduk­larını bilerek inkâr etmişlerdir. [56]

50. Dediler ki: "Üzerine Rabbinden âyetler indirilmeli değil miydi?" De ki: "Âyetler ancak Allah'ın nezdindedir. Ben ancak apaçık bir uyarıcıyım."

51. Kendilerine karşı okunup duran sana indirdiğimiz bu kitap on­lara yetmedi mî? Şüphe yok ki bunda iman eden bir topluluk için bir rahmet, bir öğüt vardır.

52. De ki: "Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah yeter. O gök­lerle yerde olanı bilir. Bâtıla iman edip Allah'ı inkâr edenler, iş­te onlar zarar edenlerin tâ kendileridir."

"Dediler ki: Üzerine Rabbinden âyetler indirilmeli değil miydi?" Bu, müşriklerin Rasûlullah (sav) hakkında söyledikleri sözlerdir. Yani niçin onun üzerine de peygamberlere verilen âyetler (mucizeler) gibi bir mucize verilmedi? Mesela, Salih'in dişi deve mucizesi, Musa'nın asa mucizesi, İsa'nın da ölüleri diriltme mucizesi gibi bir mucizesi niye yok? diye açıklanmıştır. Ey Muhammed, onlara "de ki: Âyetler ancak Allah'ın nezdindedir."

Onları dilediği gibi gönderen O'dur. Arzu ederse gönderir, yoksa bende bun­ların hiçbirisi yoktur.

"Ben ancak apaçık bir uyarıcıyım."

tbn Kesir, Ebubekr, Hamza ve el-Kisaî "âyetler" lafzını "Âyet" diye tekil olarak okumuşlardır. Diğerleri çoğul okumuşlardır, Ebu Ubeyd'in ter­cih ettiği görüş budur. Çünkü yüce Allah: "De ki: Âyetler ancak Allah'ın nezdindedir" diye buyurmuştur.

"Kendilerine karşı okunup duran, sana indirdiğimiz bu kîtab, onlara yetmedi mi?" Bu onlann: "Üzerine Rabbİnden âyetler indirilmeli değil miy­di?" şeklindeki sözlerine bir cevaptır. Yani müşriklere, benzerini yahut onun bir sûresinin benzerini meydana getirmeleri için meydan okumuş da kendilerini aciz bırakan bu mucize kitab, istedikleri âyetlerin yerine yeterli gelmiyor mu? Sen bunlara Musa'nın ve İsa'nın mucizelerini getirecek olsan, şüphesiz; Bu bir büyüdür, biz ise büyünün nasıl olduğunu bilemiyoruz, der­lerdi. Halbuki bunlar söz söyleme gücüne sahip kimselerdir. Buna rağmen Kur'ân'a karşı çıkmaktan yana acze düşmüşlerdir.

Denildiğine göre bu âyetlerin nüzul sebebi, İbn Uyeyne'nin şu rivayetin­de açıklandığı gibidir: İbn Uyeyne, Amr b. Dinar'dan o Yahya b. Ca'de'den rivayetle dedi ki: Peygamber (sav)'a üzerinde yazı bulunan bir kol kemiği ge­tirildi, o da şöyle dedi: "Peygamberlerinin getirdiğinden yüz çevirip başka bir peygamberin getirdiklerine yahut kendi kitaplarından bir başka kitaba yö­nelmek bir kavme sapıklık olarak yeter." Bunun üzerine yüce Allah: "Ken­dilerine karşı okunup duran, sana İndirdiğimiz bu kitab, onlara yetme­di mi?" âyetini indirdi. Bunu Ebu Muhammed ed-Darimî, Müsned'inde riva­yet etmiş olup[57] tefsir âlimleri kitaplarında kaydetmişlerdir.

İşte buna benzer bir olay hakkında Peygamber (sav), Ömer (r.a)'a şöyle demiştir: ^Şâyet İmran oğlu Musa hayatta olsaydı, onun için dahi bana uy­maktan başka yapacak bir şey olamazdı.[58] Yine benzeri bir olay münase­betiyle Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur; "Kur'ân-ı Kerîm île teğanni et­meyen bizden değildir."[59] Yani Kur'ân ile yetinerek başka bir şeye ihtiyaç duymayacak hale gelmeyen bizden değildir. Buhârî (Allah'ın rahmeti üzeri­ne olsun)'nin âyet-i kerimeyi te'vili bu şekildedir.[60]

Bu kitabımızın Mukaddimesi'nde zikrettiğimiz üzere; herbir harf karşılı­ğında kişi yüce Rabbİnden on hasene alacağına göre, bu kitabtan yüz çevi­rip başkasına yönelmek sapıklıktır, hüsrandır, aldanıştır, noksandır.

"Şüphe yok ki bunda" yani Kur'ân-1 Kerîm de "İman eden bir topluluk İçin" dünya ve âhirette "bîr rahmet"; onunla kendilerini dünyada hakka ir-şad etmek suretiyle de "bir öğüt vardır." Bir görüşe göre de rahmet, dün­yada onlan sapıklıktan kurtarmak suretiyle ortaya çıkar.

"De ki; Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah yeter." Yani seni ya­lanlayanlara şunları söyle: Benim onun rasûlü olduğum iddiam ile bu Kur'ân'ın da O'nun kitabı olduğu iddiamda doğru söylediğime dair lehime şahitlik yapmak üzere şahit olarak Allah yeter.

"O göklerle yerde olanı bilir." Hiçbir şey O'na gizli kalmaz. Bu yüce Al­lah'ın onlar hakkındaki şahitliğinin doğruluğuna dair bir delildir. Çünkü on­lar yüce Allah'ın herşeyi bildiğini kabul ediyorlardı. O halde onun şahitliği­ni de kabul etmeleri gerekirdi.

"Batıla" Yahya b. Sellâm'a göre İblis'e, bir görüşe göre de putlara ve hey­kellere ibadete -ki bu görüşü tbn Şecere na ki etmiş tir.- "iman edip Allah'ı in­kâr edenler" yani rasüllerini yalanlayıp kitabını inkâr ettikleri için Allah'ı da inkâr edenler. Bir görüşe göre; ona putları ortak koşmak suretiyle, ona ço­cuklar ve zıtlar izafe etmek suretiyle Allah'ı inkâr edenler; "işte onlar" âhi­rette hem kendilerini, hem de amellerini kaybetmek suretiyle "zarar eden­lerin tâ kendileridir." [61]

53. Bununla beraber senden azabı çabucak isterler. Eğer beUlbir va­de olmasa idi, azab onlara elbette gelirdi. Andolsun -onlar far­kında olmaksızın- azab kendilerine ansızın gelecektir.

54. Senden azabı çabucak isterler. Muhakkak cehennem kâfirleri ku­şatıcıdır.

55.O gün azab onları hem üstlerinden, hem ayakları altından bü-rüyecek ve şöyle diyecektir: "Yapmakta olduklarınızı tadın."

"Bununla beraber senden azabı çabucak İsterler." Onları azab ite kor­kutup uyarınca aşın inkârları sebebiyle: Haydi bu azabı bize çabuk getir, de­diler. Bir görüşe göre bu sözleri söyleyen en-Nadr b. el-Hâris ile Ebû Cehil'dir. Çünkü bunlar: "Ey Allah, eğer bu senin katından (indirilmiş) hakkın ken­disi ise durma bizim üzerimize gökten taş yağdır" (el-Enfal, 8/32) diye yal­varmışlar ve: "Rabbimiz hesap gününden önce payımızı bize çabuk ver" (Sâ'd, 38/16) demişlerdi,

"Eğer" azabın indirilmesi için "belli bir vâde olmasa idi.." İbn Abbas de­di ki: Bundan maksat, kavmine azab etmeyip onları kıyamet gününe kadar erteleyeceğime dair vaadimdir. Yüce Allah'ın: "Asıl onlara vaadolunan va­kit kıyamettir" (el-Kamer, 54/46) buyruğu bunu açıklamaktadır.

ed-Dahhak dedi ki: Bu vade onların dünya hayatındaki ömürleridir. Be­lirli vadeden kastın sur'a birinci üfürüş olduğu da söylenmiştir ki, bu da Yah­ya b. Sellam'ın görüşüdür. Bir başka görüşe göre maksat, yüce Allah'ın on­ları helak etmek ve azabiandırmak için takdir etmiş olduğu vakittir. Bunu da İbn Şecere demiştir, Bedir günü öldürülmeleri olduğu da söylenmiştir. Özet­le herbir azabın belli bir vâdesi vardır. Bu ne öne geçer, ne geriye kalır. Bu­nun delili de yüce Allah'ın; "Herbir haberin kararlaştırılmış bir zamanı var­dır" (ei-En'am, 6/67) buyruğudur.

(Eğer bu vâde olmasa idi) acele gelmesini istedikleri "azab onlara elbet­te gelirdi. Andolsun onlar farkında olmaksızın" azabın üzerlerine inece­ğini bilmeksizin"azab kendilerine ansızın gelecektir."

"Senden azabı çabucak isterler." Yüce Allah, onlara cehennemi hazırla­mış olduğu ve kaçınılmaz oiarak cehennem onları çepeçevre kuşatacağı hal­de, senden azab! çabucak istiyorlar. Böyle bir aceleciliğin anlamı ne?

Bu âyet-i kerimelerin Abdullah b. Ebi Ümeyye ile onun müşrik arkadaş­ları: "Yahut iddia ettiğin gibi gökyüzünü üzerimize parça parça düşüresin..." (el-İsrâ, 17/92) demeleri üzerine nazil olduğu da söylenmiştir.

"O gün azab onları hem üstlerinden, hem ayakları altından bürüyecek"

buyruğu denildiğine göre; önceki buyruklarla ilişkilidir. Yani azabın üstle­rinden ve ayaklarının altından kendilerini gelip bulacağı günde azab onları bürüdü mü cehennem de onları çepeçevre kuşatmış olacaktır.

"Hem ayakları altından" diye buyurması buyruğun ("hem üstlerinden" buyruğuna) yakınlık dolaylıyladır. Yoksa Arapçada bürümek (el-ğaşeyân)'ın üstten olan örtmeler hakkında kullanılması daha umumi bir ifadedir. Şairin şu mısraında olduğu gibidir:

"Ben ona yem olarak hem saman hem de soğuk su verdim.[62] Bir başka şair de şöyle demiştir:

"O, düşmanlar üzerine asil atları süren idi.

Üzerinde mızraklardan ve zırhlardan ormanlar bulunan düşmanlar üzerine. "[63]

"Ve şöyle diyecektir: Yapmakta olduklarınızı tadın." Medineliler ile Kû-feliler "diyecektir'' buyruğunu "(Jj*): Diyeceğiz" diye "nûn" ile okumuşlar, diğerleri ise "ya" 'le okumuşlardır. Ebu Ubeyd de yüce Allah'ın: "De ki... Al­lah yeter" buyruğu dolayısıyla bu okuyuşu tercih etmiştir, Onları azablan-dırcnakla görevli olan meleğin onlara "tadın" diyecek olması ihtimali de var­dır. Her iki kıraat de aynı manayı ifade eder. Yani meîek bizim ona verece­ğimiz emir üzerine: Tadın! diyecektir. [64]

56. Ey Benim İman eden kullarım! Şüphesiz kî arzım geniştir. O hal­de yalnız Bana ibadet edin.

57- Herbir can ölümü tadıçıdır, sonra Bize döndürülürsünüz.

58. İman edip salih amel işleyenleri, elbette Biz onları cennette alt­larından ırmaklar akan köşklere yerleştiririz. Onlar orada ebe­didirler. Amel İşleyenlerin ecri ne güzel olur!

59. Onlar ki sabrederler re Rabblerine tevekkül ederler.

60. Kendi rızkını taşımayan nice canlı vardır. Allah onlara da rız­kı verir, sîze de. O, işitendir, bilendir.

"Ey Benim iman eden kullarım! Şüphesiz ki arzım geniştir." Âyeti kerimesi Mekke'de bulunan mü'minleri -Mukatil ve el-Kelbînin görüşüne gö­re- hicret etmeye teşvik etmektedir. Yüce Allah, onlara arzının geniş oldu­ğunu ve yeryüzünün herhangi bir yerinde kâfirlerin eziyetlerine rağmen ora­da kalmanın doğru olmadığını haber vermektedir. Aksine doğru olan Allah'a ibadeti, Allah'ın arzında, Allah'ın salih kullan ile birlikte yapmanın yolları­nı aramaktır. Yani eğer sizler bulunduğunuz yerde imanınızı izhar etmekte sıkıntı çekiyor ve zorlanıyorsanız, o takdirde Medine'ye hicret ediniz. Ora­sı, orada tevhidi açığa vurmak ve hakim kılmak için geniş bir alandır.

İbn Cübeyr ve Ata dedi ki: Zulüm ve münkerin bulunduğu bir yerde bu âyet-i kerime gereğince amel etmek ieab eder ve hak olan bir beldeye ora­dan hicret etmek lazım olur. Malik de böyle demiştir.

Miicahid dedi ki: "Şüphesiz ki arzım geniştir." O halde siz de hicret edin, cihad edin.

Mutarrif b. eş-Şihhîr dedi ki: Muhakkak Benim rahmetim geniştir, demek­tir. Yine ondan gelen rivayete göre: Benim size olan rızkım pek geniştir, onu yeryüzünde arayınız, demektir.

Süfyan es-Sevrî dedi ki: Sen pahalılık ulan bir yerde bulunuyor isen, baş­ka bir yere geç. Orada keseni bir dirhem karşılığında ekmekle doldurabile­ceksin.

Şöyle de açıklanmıştır: Benim arzım olan o cennet pek geniştir. "O hal­de" orayı Ben size miras verinceye kadar "yalnız Bana ibadet edin."

"Yalnız Bana ibadet edin" buyruğundaki; "(#*i): Yalnız bana" hazfedil­miş bir fiil ile n as bedii mistir. Bu da; "O halde bana iba­det edin, bana ibadet edin" demektir. İki fiilden birisi ile yetinilerek diğeri­ne gerek görülmemiştir. Yüce Allah'ın; "O halde yalnız Bana" buy­ruğunun başındaki "fe" şart manasınadır. Yani, eğer bir yerde sıkıntı çeke­cek olursanız, bir başka yerde yalnız Bana ibadet ediniz, çünkü Benim ar­zım geniştir.

"Herbir can ölümü tadıçıdır, sonra da Bize döndürülürsünüz" buyruğu daha önce Âl-i İmran Sûresi'nde (3/185. âyet, 1. başlık ve devamında) geç­miş bulunmaktadır. Burada yüce Allah dünyanın ve dünyada korku veren hu­susların önemsizliğini belirtmek üzere ölümü söz konusu etmiştir. Sanki ba­zı rnü'minler valanı Mekke'den çıkmak dolayısı ile sonunda ya ölecek yahut aç kalacak ya da buna benzer bir tehlike ile karşı karşıya kalacak zannetmiş de, bunun üzerine yüce Allah da dünyanın önemsizliğini vurgulamış gibidir. Yani sizler kaçınılmaz olarak öleceksiniz ve Bizim huzurumuza toplanacak­sınız. O halde Allah'a itaat etmek, O'na hicret etmek ve buna benzer husus­larda eli çabuk tutmak gerekir. Daha sonra amelde bulunan mü'minlere teş­vikte bulunmak üzere cennete yerleştirme vaadinde bulunmakta, onların el­de edecekleri mükâfatları söz konusu ettikten sonra da; "Onlar ki sabreder­ler ve Rabblerine tevekkül ederler" diye nitelendirmektedir.

Ebu Ömer, Ya'kub, el-Cahderî, İbn Ebi İshak, İbn Muhaysın, el-A'meş, Hamza, el-Kisaî ve Halef Ey Benim kullarım" buyruğunda "ya" harfini sakin (harekesiz) okumuşlardır. Diğerleri ise bunu üstün ile okumuş­lardır.

"Şüphesiz kî arzım" lafzında "ya'yı İbn Âmir üstün okumuş, di­ğerleri ise sakin (harf-i med olarak) okumuşlardır.

Rivayet olunduğuna göre Rasûlullah (sav) şöyle buyurmuştur: "Her kim dini için bir yerden, bir yere kaçacak olursa (gittiği yer) bir karışlık kadar bir yer olsa dahi, onun için cennet vacib olur ve o Muhammed ve İbrahim'in yol­daşı olur." İkisine de selam olsun.

"Sonra Bize döndürülürsünüz" buyruğunu es-Sülemî ve Âsım'dan riva­yetle Ebubekir "ya" harfi ile "Döndürülürler" diye okumuşlardır. Çün­kü "herbir can ölümü tadıcıdır" diye (gaibten söz edilmiştir) buyurulmuş-tur. Diğerleri ise "te" ile okumuşlardır. Çünkü yüce Allah: "Ey Benim İman eden kullarım" diye buyurmuştur.

Bazıları şu şiiri hatırlatırlar;

"Ölüm her an kefene seslenir,

Bizlerse gafletteyiz bizim için istenenlerden

Sakın dünyaya ve dünyanın süslerine meyletmeyesin, İsterse en güzel elbiselerini giyinmiş olsun. Nerde sevenler, nerde komşular, ne yaptılar? Nerede bu dünyada bir zaman sakin olanlar. Ölüm onlara arı duru olmayan bir kâse içirdi, Ve onları toprağın tabakaları altında tutsak yaptı."

"İman edip sallh amel işleyenleri elbette Biz onları cennette altların­dan ırmaklar akan köşklere yerleştiririz" buyruğundaki "Elbet­te Biz onları... yerleştiririz" lafzını İbn Mes'ud, el-A'meş, Yahya b. Vessâb, Hamza ve el-Kisaî "be" yerine "peltek se" harfi ile; "Mutlaka onla­rı ikamet ettiririz," diye okumuşlardır ki bu da ikamet anlamına gelen kökünden gelir. Yani Biz, onlara içlerinde ikamet edecekleri köşkler vereceğizdir. Ruvevs, Ya'kub, el-Cahderî ve es-Sülemî'den "naklen" nun yerine "ya" ile; "Elbette onları barındıracaktır" diye okumuştur. Di­ğerleri ise "Elbette Biz onları yerleştiririz" diye okumuşlardır.

  Köşkler" kelimesi ın çoğulu olup bu da yüksek ve aşağı tarafları rahat gören hakim mesken demektir.

Müslim'in, SafeiA'indeki rivayete göre Sehl b. Sa'd, Rasûlullah (sav)'dan şöyle dediğini rivayet etmektedir: "Şüphesiz cennetlikler üstlerinde bulunan köşklerdeki kimseleri sizin doğu veya batı tarafında ufukta bulunan ve inci gibi parıldayan yıldızı gördüğünüz gibi göreceklerdir. Buna sebep ise ara­larındaki fazilet farkıdır." Ey Allah'ın Rasûlü, o dedikleriniz peygamberlerin konumlandır, zaten onlardan başkaları kimse oraya ulaşamaz, dediler. Pey­gamber şöyle buyurdu: "Nefsim elinde olan hakkı için hayır, bunlar Allah'a iman eden ve rasûlleri tasdik eden bîr takim kimselerdir."[65]

Tirmizî'de yer alan rivayete göre de Ali (r.a) şöyle demiştir: Rasûlullah (sav) buyurdu ki: "Cennette öyle yüksek köşkler vardır ki, içlerinden dışarıları, dı­şarılarından da içleri görülür." Bir bedevi ayağa kalkıp: Bunlar kimlere ve­rilecektir, ey Allah'ın Rasûlü? diye sorunca şöyle buyurdu: "Bunlar sözü gü­zel söyleyen, yemek yediren, devamlı oruç tutan, insanlar uykudayken Al­lah için namaz kılanlara verilecektir."[66]

Biz bu hususa dair daha geniş açıklamaları "et-Tezkire" adlı eserimizde kay­detmiş bulunuyoruz. Yüce Allah'a hamdolsun.

"Kendi rızkını taşımayan nice canlı vardır. Allah onlara da rızkı verir, size de." el-Vahidî senedini kaydederek Yezid b. Harun'dan şöyle dediğini nakletmektedir: Bize Haccac b. el-Minhal ez-Zührî'den -ki o Abdurrahman b. Ata'ciır- anlattı: ez-Zührî, Ata'dan, o İbn Ömer'den dedi ki: Rasûlullah (sav) İle birlikte gıktık. Nihayet Ensar'dan birisinin bahçesine girdi. Meyvelerden alıp yemeye başladı ve: "Niye yeriliyorsun ey İbn Ömer?" dedi. Ben: Ey Al­lah'ın Rasûlü canım çekmiyor dedim. Şöyle buyurdu: "Fakat benim canım çe­kiyor. Bu hiçbir şeyin tadına bakmadığım dördüncü günün sabahı. İstersem Rabbime dua ederim, O da bana Kisra ve Kayser'in mülkü gibi mülk verir. Ne dersin?: Ey İbn Ömer sen bir yıllık nzıklannı saklayan ve yakînin olduk­ça zayıfladığı bir topluluk arasında kalırsan ne yaparsın?" (İbn Ömer) dedi kî: Allah'a yemin ederim, aradan fazla zaman geçmeden: "Kendi rızkını ta­şımayan nice canlı vardır. Allah onlara da rızkı verir, size de. O işitendir, bilendir" âyeti nazil oldu.[67]

Derim ki: Bu zayıf bir rivayettir. Bunu Peygamber (sav)'ın kendi aile ef­radı için bir yıllık geçimlerini saklamış olması zayıflatmaktadır. Bu gerçeği de Buharı ve Müslim ittifakla rivayet etmişlerdir. Sahabe de bu işi böyle ya­pıyordu ki; onlar arkalarından gelenlere önderlerdir, kendilerinden sonra ge­lecek olan takva sahibi ve mütevekkil kimselerin imamlarıdırlar.

îbn Abbas'ın rivayetine göre mü'minler Mekke'de müşrikler tarafından ezi­yete uğratılınca Peygamber (sav) onlara şöyle demiştir: "Medine'ye çıkıp gi­din, oraya hicret edin. Zalimlere komşuluk etmeyin." Ashab şöyle dedi: Orada bizim ne evimiz, ne akarımız vardır, ne de bize yemek yedirecek, su içirecek kimsemiz vardır. Bunun üzerine: "Kendi rızkını taşımayan nice can­lı vardır. Allah onlara da rızkı verir, size de" âyeti nazil oldu. Yani bu can­lılarla beraber azıkları gizli ve saklı değildir, siz de boylesiniz. Allah sizi hic­ret edeceğiniz yerde azıkla ndıracaktır. Bu birinci görüşe göre daha uygun­dur.

"Nice" ile ilgili açıklamalar ve bunun aslen; olup başı­na benzetme edatı olan "kafin geldiğine ve bunda; "Nice" anlamı bu­lunduğuna dair açıklamalar daha Önceden (el-Kasas, 28/82. âyetin tefsirin­de) geçmiş bulunmaktadır. el-Halil ve Sibeveyh'e göre bunda takdir sayı gi­bidir. Çok sayıda pek çok canlı vardır ki,., demektir.

Mücahid dedi ki; Bununla kuşlar ve davarlar kastedilmektedir. Bu hayvan­lar ağızlarıyla yerler ve beraberlerinde hiçbir şey taşımazlar. el-Hasen dedi ki: Bunlar o anlık yiyeceklerini yerler, ertesi gün için bir şey saklamazlar.

"Kendi rızkını taşımayan yani rızkını elde etmeye kadir olamayan "ni­ce canh vardır." Onlar nereye giderlerse "Allah onlara da rızkı verir, size

de" anlamında olduğu da söylenmiştir.

Şöyle de denilmiştir: Taşımak burada yükletmek anlamındadır[68] en-Nekkaş dedi ki: Maksat Peygamber (sav)'dır. ü yei" fakat saklamazdı.

Derim ki: Bu görüşün hiçbir kıymeti yoktur. Çünkü burada "dabbe: can­lı" lafzı mutlak olarak kutlanılmıştır. Örfen bu lafız mutlak olarak kullanıldı­ğında insan hakkında kullanılmaz. Peygamber (sav) hakkında nasıl kullanı­labilir? Buna dair açıklamalar daha önce en-Neml Sûresi'nde yüce Allah'ın: "O söz aleyhlerine gerçekleşince Biz onlara yerden bir dâbbe çıkartırız. Onlara... söyler." (en-Neml, 27/82) buyruğunu açıklarken geçmişti.

İbn Abbas dedi ki: Dâbbeler canlılardan debelenen herbirisi demektir. Bun­ların hiçbirisi kendi rızkını taşımaz ve rızık da saklamaz. Âdemoğlu, karın­ca ve fareler müstesna. Kimisinin şöyle dediği nakledilmiştir: Ben bülbülün koynunda yiyecek sakladığını gördüm. Saksağanın da yiyecek sakladığı yerlerinin bulunduğu ancak bunları unuttuğu da söylenir.

"Allah onlara da rızkı verir, size de." Böylelikle verdiği rızkında hırs gös­teren İle tevekkül edeni, çokça isteyen ile kanaatkarı, hilebaz ile âcizi bir­birine eşit kılar taki çok çalışıp didinen kimse, çalışıp didinmesi sonucu ken­disine rızık verildiğine aldanmasın. Âciz kimse de acizliği dolayısıyla rızkı­nın alıkonulacağını düşünmesin.

Sahik'<ie, Peygamber (sav)'dan şöyle buyurduğu nakledilmektedir: "Eğer sizler yüce Allah'a hakkıyla tevekkkül edecek olursanız, sabahleyin kursak­ları boş gidip akşamleyin dolu olarak dönen kuşları rızıktandırdığı gibi sizi de rızıklandırırdi.[69]

"O" duanızı ve Medine'de harcayacak bir şey bulamayacağız şeklindeki sözlerinizi "İşitendir" kalplerinizde bulunanları "bilendir." [70]

6l. Eğer sen onlara: "Göklerle yeri kim yarattı ve güneşi ve ayı kim emrinize verdi" diye sorsan, onlar elbette: "Allah" diyecekler­dir. O halde nasıl yüz çevirip döndürülüyorlar?

62. Allah, kullarından dilediği kimseye rızkı genişletir, bazan ona daraltır da. şüphesiz ki Allah, herşeyi çok iyi bilendir.

"Eğer sen onlara göklerle yeri kim yarattı... diye sorsan" âyet-i kerime­si müşriklerin müslümanları fakirlikleri dolayısıyla ayıplayıp; Eğer siz hak üze­re olsaydınız, fakir olmazdınız demeleri üzerine, yüce Allah bu şüpheyi, bu buyruklanyla izale etmiştir. Zira onların bu ifadeleri bir kelime oyunu idi ve kâfirler arasında da fakir kimseler vardı. Aynı şekilde: Biz hicret edecek olur­sak, harcayacak bir şey bulamayız, diyenler de vardı. Yani siz Allah'ın her-bir şeyi yarattığını kabul ettiğinize göre rızık hususunda nasıS şüpheniz olur? Herbir varlığı yaratmak kudretine sahip olan O yüce zat, kutunun rız­kını vermekten nasıl âciz olabilir? İşte bundan dolayı yüce Allah bu buyru­ğun akabinde: "Allah kullarından dilediği kimseye rızkı genişletir, bazen ona daraltır da" diye buyurmaktadır.

"O halde nasıl yüz çevirip döndürülüyorlar." Nasıl Benim tevhidimi in­kâr ediyor ve ibadetimden yüz çeviriyorlar?

"Allah, kullarından dilediği kimseye nzkı genişletir* yani iman ve kü­für sebebiyle rızıkta bir değişiklik olmaz. Rızkı genişletmek de, kısmak da O'ndandır. O halde fakirlik dolayısıyla başkalarının ayıplanması da söz ko­nusu olmaz. Çünkü herbir şey Allah'ın kaza ve kaderi iledir.

"Şüphesiz ki Allah" halleriniz ve işlerinize ait " herşeyi çok iyi bilendir" buyruğu, dar rızık ya da bol rızıktan hangisinin sizin faydanıza olduğunu çok iyi bilendir, diye de açıklanmıştır. [71]

63- Eğer Sen onlara; "Gökten suyu indirip onunla yeri ölümünden sonra dirilten kimdir?" diye sorsan, onlar elbette; "Allah'tır" der­ler. "Allah'a haoıd olsun" de. Fakat onların çoğu akıl etmezler.

64. Bu dünya hayatı bir eğlenceden ve bir oyundan başka bir şey de­ğildir. Âhiret yurdu ise, asıl hayat yurdu işte orasıdır, bilmiş ol­salardı.

"Eğer sen onlara: Gökten suyu" buluttan yağmuru "İndirip onunla ye­ri ölümünden" yani kuraklıktan, orada yaşayanları kıtlık halinden "sonra di­rilten kimdir, diye sorsan, onlar elbette Allah'tır derler." Siz bunu itiraf ettiğinize göre niye O'na ortak koşuyor, öldükten sonra tekrar dirütilmeyi in­kâr ediyorsunuz? O, bunları yapmaya kadir olduğuna göre mü'minleri zen­gin kılmaya da kadirdir. Bunu, te'kid olsun diye tekrarlamıştır.

"Allah'a" kudretine dair açıklamış olduğu apaçık delil ve belgeler dola­yısıyla "hamdolsun de. Fakat onların çoğu akıl etmezler." Bu deliller üze­rinde gereği gibi düşünmezler.

Onların bunu ikrar etmesi dolayısıyla "Allah'a hamdolsun" diye açıklan­dığı gibi; suyu indirip yeryüzünü canlandırdığı için Allah'a hamdolsun diye de açıklanmıştır.

"Bu dünya hayatı bir eğlenceden ve bir oyundan başka bir şey değil­dir." Yani bu dünya hayatı kendisi ile oyalanılan ve eğlenilen bir şeydir. Al­lah'ın zenginlere vermiş olduğu dünyalık mutlaka yok olur, zeval bulur. Tıp­kı hakikati olmayan ve sebatı bulunmayan oyun gibidir. Bazıları şöyle demiş­tir: Dünya senin için baki kalsa bile, sen onun için baki kalmazsın. Şu be­yitleri okumuşlardır:

"Dünyanın akşam bize gelişi, sabah gidişinden farklıdır.

Bir takım işlerden sonra başka işler meydana gelir.

Geceler (kimini) bir araya getirir, ayırır kimini,

Kimi yıldızlar doğar o gecede batar kimileri.

Her kim zamanın ve sevincinin kalıcı olduğunu sanıraa,

Bilsin ki imkansızdır bu, hiçbir sevinç devam etmez.

Ve affetsin Allah bütün endişesi tek bir şey olanı

Ve gelen musibetlerin dönüp dolaşıcı olduğuna inanan kimseyi-.*

Derim ki: Bütün bunlar mal, mevki, geçimin temel esasını sağlayacak ve itaatler için gerekli gücü temin edecek, zorunlu ihtiyaçtan fazla olan giyecek gibi; dünyalıklar hakkındadır. Bunlardan Allah için olanlara gelince; onlar âhi-retın kapsamı İçerisindedirler ve asıl kalacak olanlar onlardır. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Celal ve ikram sahibi Rabbimin Vechi ise kalıcıdır." (er-Rahman, 55/27) Yani kendisi ile Allah'ın mükâfat ve rızası ara­nılarak yapılan şeyler kalıcıdır.

"Âlıiret yurdu ise; asıl hayat yurdu işte orasıdır." Asla sonu gelmeyen, ölümün söz konusu olmadığı kalıcı hayat yurdu orasıdır. Ebu Ubeyde; 'in, "ha" harfi kesreli olarak; 'in aynı anlamda ol­duğunu iddia etmiştir. Nitekim şair şöyle demektedir:

"Bazan bakarsın ki hayat hayattır."

Başkaları ise; 'in vezninde, Sopalar" gibi çoğul oldu­ğunu söylemektedir. ise canlı olan herşey hakkında kullanılır. aynı zamanda cennetteki bir pınardır. 'ın aslının, oldu­ğu ve aynı iki harfin arka arkaya gelmesi dolayısıyla "vav"lardan birisinin "ya"ya değiştirildiği de söylenmiştir.

Bunun böyle olduğunu "bilmiş olsalardı..." [72]

65. Gemiye bindiklerinde dîni yalnız Allah'a halis kılanlar olarak O'na yalvarırlar. Onları karaya kurtarınca da bakarsın ki onlar ortak koşarlar.

66. Tâ ki kendilerine verdiğimize nankörlük etsinler ve yararlan­sınlar. Yakında bileceklerdir.

"Gemiye bindiklerinde" ve suda boğulmaktan korktuklarında "dinî yal­nız Allah'a halis kılanlar olarak" yani niyetlerinde samimi olarak"O'na yalvarırlar." Putlara ibadet ve dua etmeyi bırakırlar.

"Onları karaya kurtarınca da bakarsın ki onlar ortak koşarlar." Onun­la birlikte başkasına ve hakkında herhangi bir delil indirmediği şeylere dua ve ibadet ederler.

Denildiğine göre; onların şirk koşmaları herhangi bir kimsenin şu kabil­den sözler söylemesi idi: Şayet Allah ve kaptan yahut gemici olmasaydı bo­ğulacaktık. Böylelikle Allah'ın onların faydasına olmak üzere onları kurtar­masını Allah ile mahlukatı arasında taksim etmiş (böylece O'na ortak koşmuş) oluyorlar.

"Tâ ki kendilerine verdiğimize nankörlük etsinler ve yararlansınlar."

Denildiğine göre burada fiillerin başındaki iki "lâm" (mealde; tâ ki) key "Lam'ı diye bilinen "lam"lardır. Kâfir olsunlar ve faydalansınlar diye, anlamındadır.

Şöyle de denilmiştir: "Bakarsın ki onlar ortak koşarlar." Onların şirkle­rinin neticesi Allah'ın nimetlerini inkâr etsinler ve dünya ile faydalansınlar diye...

Bir diğer görüşe göre buradaki "lam"lar emir larnı olup tehdit manasını ih­tiva eder. Yani size ihsan etmiş olduğumuz nimete ve denizden kurtarmaya karşı nankörlük edin ve yararlanın, bakalım. Bu açıklamanın delili Ubeyy'in: "Ve oyalanın" şeklindeki kıraatidir. İbnu'l-Enbarî dedi ki: Bunu ayrıca ei-A'meş, NafT ve Hamza'nm "lam" harfini cezm ile; Ve ya-rarlansınlar!..." şeklindeki kıraatleri pekiştirmektedir.

en-Nehhas dedi ki: "Tâ ki yararlansınlar" buyruğundaki "lam", key "lam"ıdir, emir "lam"ı olması da mümkündür. Çünkü emir lamında aslolan es-reli okunmasıdır. Şu kadar var ki; bu emirde tehdit manası vardır, "Lam" har­fini sakin olarak okuyanlar ise bu "lam"ı key "lam"ı olarak kabul etmezler. Çünkü key "tam"ının sakin okunması caiz değildir. Bu îbn Kesir, el-Müsey-yeb ve Kalun'un, Nafî'den kıraatidir. Hamza, el-Kİsaî ve Hafs'ın da Âsım'dan rivayet ettiği kıraaü de böyledir. Diğerleri ise "lam'ı esreli okumuşlardır. Ebu'l-Aliye de "OnJara verdiğimize nankörlük et­sinler diye. Artık yararlanın yakında bileceksini2" şeklinde bir tehdit olarak okumuştur. [73]

67. Çevrelerinde insanlann zorla kapılıp götürülmesine rağmen, kendilerine güvenli kutsal bir belde yaptığımızı görmezler mi? Bundan sonra bâtıla inanıp Allah'ın nimetine nankörlük mü edi­yorlar?

68. Allah'a karşı yalan uyduran veya kendisine hak gelince, onu ya­lanlayan kimseden daha zalim kim olabilir! Kâfirler için cehen­nemde kalacak yer mi yok?

"Çevrelerinde... kendilerine güvenli kutsal bir belde yaptığımızı gör­mezler mi?" Abdu'r-Rahman b. Zeyd dedi ki: Bu belde Mekke'dir. Kendile­rinden söz edilenler de Kureyş'tir. Yüce Allah orada kendilerini güvenlik için­de barındırmıştır.

"Çevrelerinde insanların zorla kapılıp götürülmesine rağmen" buyru­ğu hakkında ed-Dahhak şöyle demiştir: İnsanlar birbirlerini öldürüyor, bir­birlerini esir alıyorlardı.

Kapıp götürmek, hızlıca almak, yakalamak" demektir. Buna da­ir açıklamalar daha önceden el-Kasas Sûresi'nde (28/57. âyetin tefsirinde) ve başka yerlerde geçmiş bulunmaktadır.

Yüce Allah, onlara kendisine itaatla boyun eğsinler diye bu büyük nime­ti hatırlatmaktadır. Yani Ben onlara esir alınmaktan, baskınlardan, öldürül­mekten yana içinde emin oldukları güvenlikli bir belde kıldım. Onları deniz­de tehlikelerden kurtardığım gibi, karada da kurtardım. Fakat onlar karada Bana ortak koşuyorlar, denizde ortak koşmuyorlar. Bu ise onların bu halle­rindeki çelişkinin hayret edilecek bir iş olduğuna dikkat çekmektir.

"Bundan sonra batıla inanıp* Katade şirke inanıp Yahya b. Sellam İblis'e inanıp diye açıklamışlardır.

"Allah'ta nimetine nankörlük mü ediyorlar?" İbn Abbas dedi ki: Allah'ın verdiği afiyete karşı nankörlük mü ediyorlar? İbn Şecere, Allah'ın bağış ve lü-tuflarına karşı mı nankörlük ediyorlar? diye açıklamış. İbn Sellam da: Peygam­ber (sav)'ın getirmiş olduğu hidayete karşı mı nankörlük ediyorlar? diye açık­lamışlardır. en-Nekkaş da şu açıklamayı nakletmektedir: Bunlar açken onla­ra yemek yedirmemize, korkudan sonra onlara güvenlik vermemize karşı mı nankörlük ediyorlar? Bu onların hallerinin hayret edilecek bir iş olduğunu ifa­de eder ve soru şeklinde bir inkâr (durumlarını rcd)dir.

"Allah'a karşı yalan uyduran... kimseden daha zalim kim olabilir?" Yü­ce Allah'la beraber, O'na ortak koşan, evladı olduğunu iddia edenden ve bir hayâsızlık işlediği zaman da: "Biz atalarımızı da bunun üzerinde bulduk, Al­lah da bize bunu emretti" (el-A'raf, 7/28) diyenden daha zalim hiçbir kimse yoktur, demektir.

"...Veya kendisine hak gelince onu yalanlayan kimseden daha zalim kim olabilir." Yahya b. Sellâm dedi ki; Hak'tan kasıt Kur'ân'dır. es-Süddî de tev-hiddir demiştir. îbn Şecere de Muhammed (sav)'dır demiştir. Bu görüşlerin herbirisi diğer ikisini de kapsamına alır.

"Kâfirler için cehennemde kalacak yer mi yok?" Bu takri rî bir istifham­dır. (Yer vardır, demektir.) [74]

69. Uğrumuzda cihad edenleri, elbette Biz onları, yollarımıza ileti­riz. Muhakkak ki Allah İhsan edenlerle beraberdir.

"Uğrumuzda cihad edenleri" bizim uğrumuzda yani bizim rızamızı iste­yerek cihad edenleri..,

es-Süddî ve başkaları dediler ki: Bu âyet-i kerime savaşın farz kılınışın­dan önce inmiştir. İbn Atiyye dedi ki: Âyet-i kerime örfen bilinen cihaddan öncedir. Burada sözü edilen cihad, Allah'ın dini uğrunda ve O'nun rızasını talep yolunda umumi bir cihaddır. el-Hasen b. Ebi'l-Hasen dedi ki: Âyet-i ke­rime Allah'a çokça ibadet eden kimseler hakkındadır. İbn Abbas ile İbrahim b. Edhem şöyle demişlerdir: Bu âyet-i kerime bildikleri gereğince amel eden kimseler hakkındadır. Peygamber (sav) da şöyle buyurmuştur: " Bildi k-leriyle amel edene Allah bilmediklerini öğretir."[75]

Bazı ilim adamları da yüce Allah'ın: "Allah'tan korkun. Allah size öğre­tiyor." (el-Bakara, 2/282) buyruğuna işaret edildiğini kabul etmişlerdir. Ömer b. Abdulaziz de şöyle demiştir: Bilmediğimiz şeyleri öğrenmemizi en­gelleyen husus, bildiklerimizle amel etmekteki kusurumuzdur. Eğer bizler bil­diklerimizin bir kısmı ile amel edecek olursak, şüphesiz ki Allah bizlere be­denlerimizin (fiilen) elde edemeyeceği kadar ilme bizi mirasçı kılar. Yüce Al-İah: "Allah'tan korkun, Allah size öğretiyor" diye buyurmaktadır.

Ebu Süleyman ed-Dârânî dedi ki: Âyet-i kerimede sözü edilen cihad yal­nızca kâfirlerle savaşmak değildir, O dine yardımcı olmaktır, batılolann görüşlerini reddetmek, zalimlerin kökünü kazımaktır. Bunun en büyük şek­li de iyiliği emredip kötülükten alıkoymaktır. Allah'a itaat uğrunda nefislere karşı mücahede de onun bir parçasıdır ve en büyük cihad budur.

Süfyan b. Uyeyne, İbnu'l-Mübarek'e dedi ki: Sen insanların ihtilâf ettik­lerini görecek olursan, mücahidlerle ve serhadlerde İslam diyarını koruyan­larla birlikte olmaya bak. Şüphesiz ki yüce Allah: "Elbette Biz onları yol­larımıza İletiriz" diye buyurmaktadır.

ed-Dahhak dedi ki: Âyet-i kerimenin anlamı şudur Hicret yolunda cihad eden kimseleri elbette îman üzere sebat yollarına ileteceğiz. Daha sonra ^öy­le demektedir: Dünyada sünnete tabi olmak, âhirette cennete benzer. Âhiret-te cennete giren kurtulur. Aynı şekilde dünyada da sünnete yapışan kurtulur.

Abdullah b. Abbas dedi ki: Bize itaat yolunda cihad edenleri elbette Biz de mükâfat yollarımıza ileteceğiz. Bu da itaatin genel anlamıyla kaydedilen bütün görüşleri kapsar.

Abdullah b. ez-Zübeyir'in şu sözü de buna yakındır: Hikmet der ki: Beni arayıp da bulamayan, iki yerde beni arasın: Bildiğinin en güzeli İle amel et­sin ve bildiğinin en kötülerinden uzak kalsın.

el-Hasen b. el-Fadl dedi ki: tfadede bir takdim ve te'hir vardır. Yani Biz­im kendilerine hidayet verdiğimiz kimseler, asıl yolumuzda cihad edenler­dir.

"Biz onları yollarımıza iletiriz." Yani cennet yollarına. Bu açıklamayı es-Süddî yapmıştır. en-Nekkaş dedi ki: Allah onları hak dine uymayı muvafık kılar. Yusuf b. Esbât dedi ki: Yani Biz onların niyetlerini, sadakalarını, na­maz ve oruçlarını Allah için ihlâslı kılacağız.

"Muhakkak ki Allah İhsan edenlerle beraberdir" buyruğunda yer alan; 'in başındaki "lam" harfi te'kid "lam"ı olup bu "lam"ın başa gelmesi iki şekilden birisine göredir: Başına geldiği kelime isim olmalı, te'kid "lam"ı an­cak isimlerin başına gelir. Yahutta harf (edat)'ın başına gelmelidir. Çünkü harf­te de istikrar manası vardır. Mesela "Şüphesiz ki Zeyd ev­dedir" demek gibi. Sakin okunduğu takdirde sadece edattır, başka bir şey ol­maz. Fethalı okunduğu takdirde ise isim olması da caizdir, harf olması da caiz­dir. Fakat çoğunluk belli bir mana için getirilmiş bir harf olduğu görüşündedir.

"İhsan ve ihsan edenlerdin anlamına dair açıklamalar daha önceden el-Bakara Sûresi'nde (2/195. âyetin tefsirinde) ve başka yerlerde geçmiş bulun­maktadır.

Şanı yüce Allah, bu cihad edenlerle, yardımı ve onlara ihsan edeceği zafer­lerle onları korumak, onları doğru yola iletmekle birliktedir. Bunlarla ve diğer herkesle İse; onları kuşatmak ve kudreti İle birliktedir. Her iki birlikte oluş arasında ise büyük bir fark vardır.

el-Ankebut Sûresi'nin tefsiri de burada sona ermektedir. Hamd, yalnız Al­lah'adır. [76]