İMAM KURTUBİ

HAYATI, ESERLERİ, TEFSİRİ VE TESİRİ

Bismillahirrahmanirrahim

ÖNSÖZ

Cenâb-ı Allah'a sonsuz hamd-u senalar...

Son Rasulü Muhammed'e, sair rasul ve nebilere, aile halklarına, arkadaş­larına, onların miraslarını devir alarak yaygınlaştıran ilim adamlarına, şehid-lere, onların izinden gidenlere de sonsuz salat-u selam...

"İmam Kurtubi'nin Hayatını, Eserlerini, Tefsir'ini ve Tesirini" konu alan bu çalışma -haddimiz olmayarak- "Kurtubi Tefsiri"ni tercüme etmeye kalkışmak gibi cesaret isteyen bir işin zorunlu kıldığı bir çalışmadır. Kurtubi Tefsiri'nin tercüme kararı elbette büyük bir işti. (Cenab-ı Allah bu karara sebeb olan­ların ecrini versin; bize de bu işi yüzakıyla tamamlamayı nasib etsin, ecrin­den mahrum etmesin...)

Ancak İmam Kurtubi ve eseri -yer yer ondan yapılmış nakillere rastlanıl­makla birlikte- Türkçe okuyan müslümanlarca yeterince -bu işle ilmen ilgi­lenenler dışında- tanınmıyordu.

Bu bakımdan Kurtubi'yi ve Tefsiri'ni tanıtıcı bağımsız bir çalışmanın var­lığı da gerekli hatta bir bakıma zorunlu idi. Bu sebebten dolayı, bir taraftan Kurtubi tefsirini tercüme ederken bu amaçla tasarladığım plan çerçevesinde değerlendirmek üzere de yeri geldikçe notlar aldım. Onuncu cildin tercüme­sini tamamladıktan sonra, Tefsir'den çıkardığım notların büyük ölçüde yeter­li olacağını, arada görülecek boşlukların diğer ciltlere ve gerek görülecek eser­lere başvurarak doldurulabileceğini gördüm. Diğer taraftan Kurtubi ve Tef­siri üzerine yapılmış çalışmaların var olup olmadığını da araştırıp durdum. Sonunda Dr. el-Kasabi Zelât'ın: "el-Kurtubi ve Menhecehu fi't-Tefsir" adını taşıyan bir doktora tezini ilim ehli bir kardeşimizin yardımı ile tesbit ettik. Yi­ne ondan bu çalışmayı ve ayrıca meşhur Hasan Selman ile Cemâl Abdulla-tif ed-Dusuki'nin müştereken hazırladıkları "Keşşaf Tahlili li'1-Mesâili'l-Fık-hiyye fi Tefsiri'l-Kurtubi'yi de tedarik ettik. Bu çalışmanın da özellikle "Kur­tubi'nin Tefsiri'ne göre şahsiyet ve asrı" unvanlı bölümü, bizim bu çalışma­mızda yardımcı oldu.

Bilahare Mustafa İbrahim el-Mişni tarafından "Medresetu't-Tefsir fi'1-Ende-lüs" adlı bir çalışmayı da gördük. Bu çalışmanın da Kurtubi'ye dair bölüm­leri işlerimizi oldukça kolaylaştırdı.

Bunlar dışında Tefsir Tarihi'ne ve biyografilere dair yazılmış eserlerde bi­zim bu alanda yararlandığımız ikinci dereceden kaynaklar arasında yer alır.

Kurtubi ve Tefsiri'ne dair bu çalışmamızda -mesela- çeşitli eserlere ve mü­elliflere ya da belirgin bazı şahsiyetlere dair bilgileri aldığımız kaynaklar da bu çalışmanın diğer kaynaklan arasındadır.

Ancak görüleceği gibi; bu çalışmanın bütün aşamalarında en çok Kurtu-bi'nin kendi tefsirinde verdiğ bilgiler yol gösterici olmuş, ışık tutmuştur.

Görülecek olan ikinci husus şudur: Bu çalışma, aynı alanda önceden ya­pılmış çalışmaların değişik bir tekrarından ibaret değildir. Bu çalışmada da­ha önce yapılmış çalışmalardan oldukça farklı ve oralarda yer almayan bir çok bilgi yanında; farklı bazı hususlara ve konulara da dikkat çekilmiş ve önplana çıkartılmıştır. Sanırım bu kadarı da bağımsız bir çalışma yapmak için yeterli gerekçelerdir.

Bu çalışmanın kısa bir çerçevesini çizmek amacıyla da şunları kaydede­lim.-

Kurtubi'nin hayatı ve yaşadığı dönemi konu alan kısa bir bölümden son­ra; ikinci bölümde, Kurtubi'nin ilmi ve ahlaki şahsiyetini belirginleştirmeye ve eserlerine dair bilgi vermeye çalıştık.

Üçüncü Bölümde, Kurtubi Tefsiri'nin usulünü belli bir sistem çerçevesin­de ortaya çıkarmaya çalıştık.

Dördüncü Bölüm'de Kurtubi Tefsirinin kaynaklarını tesbit etmeye çalış­tık. Bunu yaparken de özellikle hem müellifin hem de eserlerini ismen zik­rettiklerini tasnif edip kayd ettik ve bunlara dair kısa bilgiler vermekle ye­tindik.

Beşinci Bölümde Kurtubi Tefsirinin gözden kaçabilecek bazı meziyetle­rini ortaya çıkarmaya, bununla birlikte zaaf olarak nitelendirilebilecek -tes­bit edebildiğimiz- bir iki noktaya değinmeye çalıştık. Pek çok meziyeti ya­nında bazı zaaflarının da bulunduğuna dikkat çekmeyi adaletli bir değerlen­dirme için gerekli gördüğümüz gibi; kemal'in Allah'a mahsus olduğuna ve İmam Malik'in de işaret ettiği gibi, "Allah Rasulü dışındaki herkesin sözleri­nin bir kısmı alınabilirken, bir kısmının da red edilebileceğine" de işaret et­mek istedik.

Altıncı Bölümde Kurtubi Tefsiri'nin kendisinden sonra gelen bazı müfes-sirlere etkilerini örneklendirmeye gayret ettik ve Kurtubi Tefsirinin etkisinin bunlarla sınırlı görülmemesi gerektiğine de dikkat çekmeye çalıştık.

Kısa bir "değerlendirme" ile de noktaladığımız bu mütevazi çalışmanın -karınca kararınca- ilmi hayatımıza katkıda bulunacağını ümid ederiz.

Bu vesile ile Peygamberi mirasın bize intikalinde rol oynamış bütün ilim adamlarına, ilmi cehdiyle bu dine hizmeti geçmişlerin yanında cihadıyla da bu dinin sonraki nesillere ve diğer insanlara ulaşmasında, ulaştırılmasında mutlak katkıları olan gazi, mücahid ve şehidlere de Allah'tan mağfiret ve ih­san dileriz.

Rabbimiz! İlmimizi artır!

Rabbimiz! Bize dünyada da bir iyilik ve güzellik ver! Ahirette de bir iyi­lik ve güzellik ver! Ve bizi ateş azabından koru![1]

M. Beşir Eryarsoy

Üsküdar, Muharrem 1417

Haziran 1996

Birinci Bölüm

KURTUBİ’NİN HAYATI VE YAŞADIĞI DÖNEM

1. Hayatı ve Dönemi:

Künyesi: Ebu Abdullah, adı: Muuhammed, babasının adı: Ahmed, dedesi: Ebu Bekr, dedsinin babası Ferh olan müfessirimiz, Ensari ve Hazrecli bir soydan gelmektedir. Kurtubada doğduğu kaynakların ittifakı ile belirtilmektedir.[2]

Aynı şekilde kaynaklar, hicri 671 yılında vefat ettiğini de belirtmektedirler,[3] hatta bu kaynaklar arasında vefat tarihini günü ile tesbit edenler de vardır. ed-Davudi , ez-Zehebi’den naklen şöyle demektedir: “(Kurtubi) Said’in alt kısmında yer alan Hasiboğulları Minye’si diye bilinen yerde yaşardı. Pazarı pazartesiye bağlayan geceye rastlayan 671 yılı  Şevval ayının 9’uncu gününde (30.IV.1273) vefaat  etmiştir.”[4]

Kurtubi’nin doğum tarihini tesbit eden yahut da buna işaret eden herhangi bir kaynak bulunmamakla beraber, başta tefsiri olmak üzere eserlerinde de buna işaret eden herhangi bir ifadeye rastlanmamıştır. Kurtubi’nin şahsiyeti ve tefsirdeki metodu üzerine yayınlanmış doktora tezi bulunan Dr. El Kasabi Mahmut Zelat da bu konuda herhangi bir kayda rastlamadığını belirtmektedir.[5]

Bununla birlikte çocukluk, öğrencilik, gençlik, hatta yetişme döneminin büyük bir bölümünün Endülüste geçtiğini, daha sonra ise hicret ederek Mısıra gelip yerleştiğini ve hayatının geride kalan bölümlerini burada geçirip Mısırda vefat ettiğini tefsirdeki diğer açıklamalardan anlayabiliyoruz.

Mesela Kurtubi, Ali-İmran suresi169-170’nci ayetlerine dair açıklamalarında ( beşinci başlıkta ) bulunduğu sırada, düşmanın bulundukları yere yaptıkları bir baskından söz etmekte ve babasının da bu arada öldürüldüğünü şöy­lece zikretmektedir: "...Kahrolası düşman, 627 yılının mübarek Ramazan ayının 3'ncü günü sabahında herkes işlerinde bir şeyden habersiz çalış­makta iken, düzenlediği baskında pek çok kimseyi öldürüp esir aldı. Öldü­rülenler arasında rahmetlik babam da vardı..."[6]

Bu ifadeden, Kurtubî'nin 627 yılı Ramazan ayının 3'ncü gününe tesadüf eden (16 Temmuz 1230) tarihinde Endülüs'te bulunduğu ve çiftçi bir aileye mensup olduğu anlaşılmaktadır.

Yine Tefsir'inde, (el-Bakara, 245'nci âyetin tefsirinde) hocalarından olan

Kadı Ebû Âmir Yahya b. Âmir'den Rabiu'1-Âhir 628 yılında (Şubat 1231'de) Kurtuba'da kendisinin kıraat ile hadis ahzettiğini haber vermektedir. [7]

Bu ifadeden hem o dönemin Kurtuba'sındaki ilmi hayata dair bir takım işaretler bulunmakta, hem Kurtubî'nin (ileride nisbeten etraflı bir şekilde gö­receğimiz) ilmi hayatına atıfta bulunulmaktadır. Ancak, bu ifade bize şunu göstermektedir ki Kurtubî, hicri 628 tarihine kadar kesinlikle Endülüs'te bulunuyordu.

Özellikle az önce babasının vefatı ile ilgili açıklamasından hareket eden Dr. el-Kasabî, Kurtubî'nin doğum tarihini takribi olarak da olsa tahdit etme­ye çalışırken şunları söylemektedir: Kurtubî'nin, hicri 6. asrın son diliminde, yahut bunun az öncesinde dünyaya gelmiş olduğunu varsayacak olursak O'-nun Muvahhidler zamanında ve onlara mensub Yakub b. Yusuf b. Abdul-mu'min (580-595 / 1184-1199) döneminde doğduğunu kabul edebiliriz. [8]

Kurtubî'nin Mısır'a ne zaman geldiğini kesin olarak tesbit etmemiz müm­kün olmamakla birlikte Tefsirinde Mısır'da yaşadığına dair pek çok ifadele­ri tesbit etme imkânımız vardır. [9]

Mısır'a geliş tarihini kesinlikle tesbit edememekle birlikte Tefsir'inde ye-ralan şu ifadelerden takribi bir tarih çıkarma imkânından söz edilebilir. Kur­tubî, İsra sûresinin 45'nci âyetinin tefsirini yaparken başından geçen şöyle bir olayı anlatmaktadır: "...Ülkemiz Endülüs'te Kurtuba'ya bağlı yıkık yahut da (Mensur adını taşıyan) bir kalede başımdan şöyle bir olay geçmiştir: Düşmanın önünden kaçarken yana doğru bir başka tarafa çekildim. Aradan fazla zaman geçmeden arkamdan beni yakalamak üzere iki atlı yola koyul­du. Düzlük bir arazide oturuyordum. Beni takib eden bu iki atlıya karşı be­ni gizleyecek hiçbir şey yoktu. O sırada Yâsîn sûresinin baş taraflarını ve Kur'ân-ı Kerîmin başka bölümlerini okumaktaydım. Beni izleyen iki kişi yanımdan geçtiler, sonra geçtikleri aynı yerden geri döndüler. Bu sırada on­lardan birisi diğerine: "Bu bir Di'beludur" -Şeytan demek istiyorlardı- dedi­ler. Allah onların basiretlerini kör etti ve beni göremediler. Bundan dolayı Yü­ce Allah'a çok hamd-ü senalar ettim." [10]

Bu ifadeden, Kurtubî'nin düşmandan kaçtığı ve Allah'ın onu koruduğu açıkça anlaşılmakla birlikte buna dair herhangi bir tarihten de söz etmemek­tedir. Dr. el-Kasabî, sözü geçen bu kalenin h. 632 (1234-1235) yılında Kur-tuba çevresinde hıristiyanlar tarafından düşürülen kalelerden birisi olabile­ceğine ve sonunda da 23 Şevval 633 (1. VII. 1236) yılında Kurtuba'nın da düş­tüğüne, Kurtuba ahalisinin bunun üzerine şehirlerini terk ettiklerine dikkat çekmekte ve Kurtubî'nin Mısır'a gelmek üzere İspanya'dan ayrılması 633'lü yıllardan sonraya rastladığında şüphe olmadığı sonucuna varmaktadır. [11]

Yine Dr. el-Kasabî'nin, Endülüs'ten Mısır'a gelmek isteyip de Said veya Ka-hire'ye doğru gitmek isteyenlerin, ister kara ister deniz yoluyla gelsinler, mut­laka İskenderiye'ye uğramak zorunda olduklarını belirtmekte; diğer taraftan Kurtubî'nin (ileride sözü edilecek) bazı hocalarının İskenderiye'de yaşamış olduklarından hareketle, önce İskenderiye'de bir süre kaldığını, ondan son­ra da Said'de yer alan Minye'ye gitmiş olması gerektiği ve hocalarından bi­risi olan İmam Muhaddis Ebû Muhammed Abdulvehhab b. Revvâc'ın 648 h. (1250-12551 M.) de vefat etmesi dolayısıyla da 648'den önce İskenderiye'ye varmış olması gerektiği sonucuna varmaktadır. [12]

Buna göre şu sonuca varmamız mümkündür: Kurtubî, İskenderiye'ye geldikten sonra bir süre ilmi tahsiline orada devam etmiş ve büyük bir ihti­malle İskenderiye'de kendisinden ilim tahsil edeceği kimsenin kalmadığına kanaat getirdikten sonra Hasiboğullan Münye'si diye bilinen şehire gidip yer­leşmiş ve vefat ettiği tarihe kadar orada kalmıştır.

Başta da işaret edildiği gibi Kurtubî, Pazartesi gecesine rastlayan 9 Şev­val 671 (30. IV. 1273) günü Minye'de vefat etmiştir.

Dr. el-Kasabî'nin belirttiğine göre Kurtubî'nin kabri, Said'in aşağı bölge­lerinde yer alan ve Nil'in doğu taraflarında bulunan Munye'de bulunmakta ve halen bilinmektedir. 1971 yılında Kurtubî adını taşıyan büyükçe bir mes-cid yapıldığını da bize bildirmektedir. [13]

Kurtubî'nin nesebine dair açıklamalar başta zikredilmişti. Kurtubî'nin so­yundan gelenler ile ilgili olarak da aynı zamanda bir ilim adamı da olduğu anlaşılan Şihabuddin Ahmed adında bir oğlu olduğunu da öğreniyoruz. Çünkü ed-Davudî, Kurtubî'nin hayatını zikrederken: "Ondan oğlu Şihabud-din Alımed de rivayet etmiştir" [14] demektedir. [15]

II. Kurtubî'nin Yaşadığı Dönem:

Az önceki kısa açıklamalardan ve takribi olarak çıkartılan bir takım sonuç­lardan anlaşıldığına göre Kurtubî, yaklaşık 600 h. (1203-1204 m.) yılı dolay­larında Kurtuba'da doğmuş, 640 / 1242-1243 yılları civarında Mısır'a gelmiş ve 671 / 1273 yılında vefat etmiştir.

Bu dönemlere tekabül eden tarihlerde ise, Endülüs'te Muhammed b. Tû-mert'in kurmuş olduğu Muvahhidler Devletinin yönetim başında olduğu görülür. Çünkü, bilindiği gibi Muvahhidler, (524-667 / 1130-1269) yıllan arasında varlığını sürdürmüş bir devlettir. Buna göre Kurtubî'nin hayatının birinci dönemi Endülüs'te Muvahhidler döneminde tamamlanmıştır.

Mısır'a gidişi ise, hicri 648 (m. 1250)'den önce olduğuna ve 671 yılında da vefat ettiğine göre, Kurtubî'nin Mısır'daki hayatının da Memlûk Hanedanının kuruluşuna -647 h. /1249 m. da- rastladığını ve vefatının da Bahri Memlûk-lular diye bilinen Memlûk sultanlarının dördüncüsü olan ve (659-676 1260-1277) yılları arasında hükümdarlık süren el-Melik ez-Zâhir Rüknüddin Baybars dönemine rastladığını görüyoruz. [16]

Kurtubî'nin hayatı ile ilgili belli başlı bu noktalan tesbit ettikten sonra şah­siyeti ve eserleri üzerlerinde nisbeten daha etraflı bir şekilde durmamız ge­rekmektedir. [17]

İkinci Bölüm

ŞAHSİYETİ VE ESERLERİYLE İMAM KURTUBÎ

I. Hocaları ve Öğrencileri:

Kurtubî'nin yaşadığı asır olan hicri 7'nci asır, İslâm ilim tarihinin gerçek­ten önemli bir dönemine rastlamaktadır. Siyasal açıdan İslâm Tarihinin par­lak dönemleri nisbeten geride kalmakla birlikte, bu dönemde özellikle ön­ceki asırların ilmî birikimlerinin çok ciddi bir şekilde tasnif edildiğini görü­yoruz. Önceleri temel bilgilerin bir araya getirilmesi şeklinde başlayan ilmî hareket, bu dönemde çok daha kapsamlı bir hâl aldı. Diyebiliriz ki: Her dal­da yapılan derleme ve tasnifler adeta ilim piramidinin en üst taşlarının ko­nulduğu bir dönemi temsil etmektedir.

Kurtubî'nin, doğumundan itibaren yaklaşık 648'li yıllara kadar Endü­lüs'te yaşadığını kabul ettiğimize göre Kurtubî, Muvahhidler döneminde Endülüs'te yetişmiş, ilmî hayatının önemli bir bölümünü burada tamamlamış olmaktadır.

Daha sonra Kurtubî, Mısır'a geçmiştir. 648'nci hicri (1250 m.) yılında ise o sıralarda Eyyubîlerin Mısır'daki son dönemleri ile Memlûk Sultanlığının baş­lama dönemleri olduğunu ve Kurtubî'nin 671 / 1273 yılında Baybars'ın hü­kümdarlığı sırasında vefat ettiğini tesbit etmiştik. Bu iki coğrafi alanda ve bu dönemde oldukça verimli ve zengin bir ilmi hayat ile karşı karşıya bulunu­yoruz.

Bu konuda fikir verecek şekilde açıklamalarda bulunmak, esasen Kurtu-bî'yi ve eserlerini, özellikle de Tefsirini bir tanıtım mahiyetinde olan bu ça­lışmanın sınırlarını aşacağından, bu konu ile ilgili derli toplu bilgi edinmek isteyenlerin başka kaynaklara başvurmaları gerekmektedir. [18]

Müfessirimiz, o zaman İslâm aleminin geleneksel ilim tahsil etme ve ilmi rivayet etme yollarını sürdürmüş bulunmaktadır. Tefsirinde yer yer kullan­dığı ifadelerden bunu anlamaktayız. Mesela: "Hocamız İmam Ebu'l-Abbas dedi ki... derdi ki..."[19] ifadelerine rastladığımız gibi, "hocamız Ebû Cafer el-Kurtubî'yi şöyle derken dinledim" [20]; "Selm b. el-Hasan'ı şöyle derken dinle-dim"[21]; "Ben bunu, Ebu'1-Ğavs el-A'râbî'den dinledim" [22]; "Hocamız, Hafız el-Munzirî eş-Şafii Ebû Muhammed Abdulazim'i dinledim ki..." [23] ve "Hoca­mız İmam Hafız Ebû Muhammed Abdulazim'i şöyle derken dinledim..." [24] gibi bizzat hocasının ağzından dinlediğini ifade eden hadis terimlerini kul­lanarak nakillerde de bulunur. Yine "bize bildirdi" anlamına gelen "enbeenâ" diye rivayetlerde bulunduğunu da görüyoruz. Mesela, birisinde şöyle demek­tedir:

"Bize, büyük ilim adamı, fakih, İmam Ebu'l Kasım Abdullah... babası... el-Kûmî et-Tilmisanî bildirdi ki..." [25] demektedir.

Yine benzer anlama gelen bir edâ tabiri olan "ahberanâ" ve: "ben ona oku­yordum, o dinliyordu" anlamında; "kıraaten minnî aleyhi" ifadelerini, "İmam Muhaddis Kadı Ebû Âmir Yahya" adındaki hocasından yaptığı nakil ile ilgi­li olarak kullandığını da görmekteyiz. [26]

"Bize bunu Muhammed b. Ali eş-Şakîkî anlattı" anlamındaki ifadede de "haddesenâ" tabirini kullandığını görüyoruz. [27]

Belli bir takım rivayetleri nakledebilme hususunda hocalarından icazet al­dığına dair ifadelere de: "Yüce Allah'a hamd olsun ki, biz bütün bunları ica­zet ile rivayet etmekteyiz"[28] ifadelerine ve yine: "Biz, bütün bunları İbn Vad-dâh'dan rivayet ettik..." [29] ifadelerine de rastlamaktayız.

İşte, yer yer rastladığımız bütün bu ifadeler, Kurtubî'nin o zamanın ilim geleneğine uygun olarak bir eğitimden, tahsil hayatından geçtiğini ve telif­lerinde de bunlardan yeri geldikçe gereği gibi faydalandığını göstermekte­dir. Bu hususları bu şekilde kısaca tesbit ettikten sonra imkânlarımız ölçü­sünde Kurtubî'nin hocalarını tesbit etmeye çalışalım: [30]

A- Hocaları:

Kurtubî'nin Tefsir'inde sözünü ettiği onu aşkın hocasından ayrı olarak ba­zı kaynaklar onun, bunların dışında kimi hocalarının da isimlerini vermek­tedir. Dr. el-Kasabî, "Kurtubî ve Tefsirdeki Metodu" ile ilgili olarak hazırla­dığı doktora tezinde Kurtubî'nin hocalarına özellikle Kurtubî dönemindeki ilmHıareketten söz ederken sırası geldikçe işaretlerde bulunmaktadır. [31] An­cak bizler, gerek Tefsirini tercüme ederken, gerekse de başka eserlerin de yar­dımıyla tesbit edebildiğimiz hocalarının isimlerini şöylece kaydedebiliriz: [32]

1-  "Ebû Hucce" diye bilinen Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Kaysî:

Kurtubî, Tefsirinde en çok bu hocasının adından söz etmektedir. [33] İs­kenderiye'de de ders veren Malikî mezhebine mensup muhaddis ve fakih ola­rak nitelendirilen bu değerli ilim adamı, 578 (1182) yılında Kurtuba'da do­ğup ilim tahsilini orada sürdürdükten sonra İskenderiye'ye gelip yerleşmiş­tir. Kurtubî, bu hocasından "el-Mufhim Şerhu Sahilı-i Müslim" adındaki ese­rinin bir bölümünü de okuyup dinlemiştir. Bu hocasının hicri 656 (1258) yı­lında vefat ettiği bildirilmektedir. [34]

2- Ebû Muhammed Abdulmu'tî b. Mahmûd b. Abdulmu'tî en-Nahvî:

Kurtubî, bu hocasından yine değişik vesilelerle Tefsirinde söz ederken, onu "hocamız, imam" unvanları ile de anmaktadır. [35] Bir yerinde de bu hoca­sının Kuşeyrî'nin Risalesi'ni şerh ettiğinden söz ettiğini gördüğümüz gibi,[36] İskenderiye'de ondan ilim ahzettiğine işarette bulunduğunu da görüyo­ruz. [37]

3- Ebû Ali el-Hasen b. Muhammed :

Kurtubî, tam adını Ebû Ali el-Hasen b. Muhammed b. Muhammed b. Am-rûk el-Bekrî diye verdiği bu hocasından "imam, muhaddis ve hafız" olarak sözetmekte ve Mısır diyarında el-Mansura'nın karşısındaki el-Cezire'de on­dan ilim ahzettiğine atıfta bulunmaktadır. [38]

4- Ebu'l-Kasım Abdullah:

Bu hocasından da "fakih ve imam" diye sözeden Kurtubî, babasının da "fa-kih, imam ve muhaddis" unvanlarını zikrederek, Ebû'l-Hasen, Ali b. Halef b. Ma'zûz olduğunu belirtmekte ve bu hocasının aslen Tilmisanh olduğuna da işaret etmektedir.[39]

5- Ebû Âmir Yahya b. Âmir:

Kurtubî, bu hocasından Kurtuba'da 628 yılı Rabiü'1-Âhir (1231 Şubat) ayında ilim öğrendiğine işaretle, bu hocasının hem fakih, hem imam, hem muhaddis ve kadı olduğunu belirtmektedir. Hem mezhebi itibariyle Eş'arî mezhebine mensup olduğunu hem de neseb itibariyle de Eş'arî olduğunu İfa­de etmektedir. [40]

6- Hafız el-Münzirî:

Çağının en ileri gelen hadis alimlerinden olan Abdulazim b. Abdulkavî b. Abdullah b. Selâme b. Said'den de ilim ahzetmek Kurtubî'ye nasib olmuştur. Bu büyük hadis aliminin "et-Terğîb ve Terhîb" adlı meşhur hadis eseri dışın­da özellikle "Muhtasaru Sahih-i Müslim" ile "Muhtasaru Sünen-i Ebi Dâvûd" adlı eserleri, daha sonraki dönemlerde ilim adamlarının çokça istifade etti­ği eserler arasında yer almıştır. Cumartesiye tesadüf eden 4 Zülkade'de 656 (.2 Kasım 1258)de vefat etmiştir. [41]

el-Münzirî'nin tedris ve te'lif hayatı, özellikle Mısır'da sözkonusu olduğun­dan hareketle, Kurtubî'nin de burada Münzirî'den ilim ahzetmiş olduğunu ra­hatlıkla söyleyebiliriz. Kurtubî, bu hocasından "hocamız, hafız ve Şafii mez­hebine mensub olduğunu" belirterek sözetmektedir. [42]

7- Rabi’ b. Abdurrahman:

Kurtubî düşmanların baskını esnasında öldürülen babasının hükmünü sor­duğu hocalarından birisi olarak sözkonusu etmekte ve ondan "hocamız Ra-bi' b. Abdurrahman b. Ahmed b. Rabi' b. Ubey" [43] diye bahsetmektedir. Bu da, bu hocasının Endülüs'te iken kendilerinden ilim tahsil ettiği kimselerden birisi olduğunu göstermektedir. [44]

8- Muhammed b. Ali eş-Şakîkî:

Kurtubî, iki ayrı yerde: "Bize bunu Muhammed b. Ali eş-Şakîkî anlattı.."[45] diye bir ifade kullanmaktadır. İfadenin zahirinden Kurtubî'nin bu hocadan doğrudan ilim ahzettiği anlaşılmakta ise de -işaret ettiğimiz- birinci yerde: "Bize Muhammed b. Ali eş-Şakîkî babasından o, Abdullah b. el-Mübârek'ten . naklen anlattı..." demekte; ikincisinde ise: "Bize bunu Muhammed b. Ali eş-Şakîkî anlattı, dedi ki: Ben, babamı bunu Süfyân b. Uyeyne'den nakledip..." demektedir.

Görüldüğü gibi her iki yerde de eş-Şakîkî, babası vasıtası ile nakletmek­tedir. Bu nakillerin birincisini 215/851 yılında vefat eden Muhammed b. el-Mübârek'ten, ikincisini ise 198/813-814'te vefat eden Süfyan b. Uyeyne'dendir. Bu ilim adamları ile müfessirimiz Kurtubî arasında birisi eş-Şakîkî, diğeri babasından ibaret iki râvinin bulunması tarihen mümkün değildir. O bakımdan Meşhur Selmân ile Cemâl ed-Dusûkî'nin "Keşşaf" adlı eserlerinde eş-Şakîkî'yi Kurtubî'nin hocaları arasında saymaları (s. 21'de) bir yanılgıdır. [46]

9- Selm b. el-Hasen:

Kurtubî, -tesbit edebildiğimiz kadarıyla- "Selm b. el-Hasen'den dinledim ki..." diye bir ifade kullanmaktadır. [47] Bu ifadeden Selm'in Kurtubî'nin ho­cası olduğu anlaşılmakta ise de buna imkân yoktur. Çünkü ifadenin tercümesi şöyledir: "Selm b. el-Hasan'ı şöyle derken dinledim: Ebû İshâk ez-Zeccâc'ı şöyle derken dinledim..." ez-Zeccâc'ın vefat tarihi ise 311/923'tür. Buna göre "Keşşafı hazırlayanların, Selm'i de Kurtubî'nin hocaları arasında say­maları (s. 21) -aynı mülahaza ile- bir yanılgıdır. [48]

10- İbn Vaddâh:

İsmini zikretmeksizin sadece "İbn Vaddâh" diye yalnızca bir defa "biz, bü­tün bunları İbn Vaddâh'tan rivayet ettik..." [49] diyerek bu hocasından baba­sının da adını vererek söz etmektedir. [50]

11- Ebû'l-Ğavs el-A'rabî

Kurtubî, bu hocasından da "... ben bunu Ebû'l-Ğavs el-A'rabî'den dinle­dim..." [51] diye Nebe' sûresinin 14'ncü âyet-i kelimesindeki "el-Mu'sirât (bulutlar)" kelimesini açıklarken zikretmektedir. [52]

12- İbn Revvâc:

ed-Davudî bize, Kurtubî'nin İbn Revvâc adlı bir zattan ilim ahzetmiş ol­duğunu bildirmektedir. [53]

13- İbnu'l-Cümmeyzâ:

Yine ed-Davudî, İbn el-Cümmeyzâ adındaki bir zattan ilim dinlemiş oldu­ğunu zikretmektedir. [54]

14- Kurtubî'nin Adını Zikretmediği Bir Hocası:

Kurtubî: "Hocalarımdan birisini şöyle derken dinledim... " diye bir ifade kullanmakta ve bu hocasının ismini vermemektedir. [55] O bakımdan, bizim için bu zatın kimliğini tesbit etmek mümkün olamamaktadır. Acaba şimdiye kadar anılan hocalardan birisi midir, bir başkası mıdır?

Kurtubî'nin ilim tahsil ettiği hocalarının bunlardan ibaret olduğunu söy­lemek elbetteki mümkün değildir. Başka eserlerinde ve Tefsir'inde de zikret­mekle birlikte bizim ve Kurtubî üzerinde çalışmalar yapan başka müellifle­rin, yada araştırmacıların gözünden kaçmış başka bir takım isimler de bulu­nabilir. [56]

Kurtubî'nin bir yerde de "hocalarımızın hocası" diyerek "Ebu'l-Hasan Ali b. el-Mufaddal el-Makdisî"nin adını vermektedir. [57]

Şunu belirtelim ki -ileride Kurtubî'nin yararlandığı kaynaklar üzerinde du­racağımızda da görüleceği gibi- Kurtubî'nin yalnızca hocalarından edinmiş olduğu bilgilere istinaden Tefsirini -ve dolayısıyla diğer eserlerini de- te'lif ettiğini düşünmek esasen mümkün değildir. Nitekim Kurtubî, sırası geldik­çe pek çok esere ve mü'ellife atıfta bulunmaktadır. Buna dayanarak şunla­rı söyleyebiliriz:

Kurtubî, tahsil hayatı boyunca kendilerinden ilim almış oluduğu hocala­rından aldığı bilgileri bir anahtar gibi kullanmış, kendi dönemine kadar İslâm kütüphanesinin zenginliklerinden alabildiğine istifade edebilmiş ve bu ansiklopedik çapta, gerçekten kapsamlı ve yoğun bilgi ve araştırma mahsu­lü olan -başta tefsiri olmak üzere- değerli eserlerini bizlere miras olarak bı­rakmıştır.

Onun ve bizlerin bu alandaki çalışmalarının ecrinden mahrum bırakılmı-yarak yüce Allah tarafından bol bol mükâfaata nail olmayı niyaz ederiz. [58]

B- Öğrencileri:

Kurtubî gibi ilmî bir şahsiyetten pek çok kimsenin-ilim aldığında şüphe yoktur. Bununla birlikte kaynakların ona öğrencilik yapan şahısların kim ol­duklarına dair herhangi bir bilgi verdiğini şimdiye kadar da tesbit etmek müm­kün olmamıştır. Ancak, Kurtubî'nin hayatına dair bilgi veren bütün kaynak­lar, Onun oğlu Şihâbuddin Ebu'l-Abbâs Ahmed'in ondan ilim aldığını ve ri­vayette bulunduğunu da zikretmektedirler. [59]

Kurtubî'nin oğlu Ebu'l-Abbâs'ın hayatı ile ilgili muhtemel bazı bilgileri tes­bit etmeye gayret eden Dr. el-Kasabî, Tabakatu'ş-Şafiiye'de: Ebu'l-Abbas, Ah-med b. Ferh el-İşbilî diye birisinden söz edildiğini ve bunun 625 yılında dün­yaya gelip, düşman tarafından esir alındıktan sonra Yüce Allah'ın onu kur­tardığı belirtilen bilgiden hareketle; Şihâbuddîn'in İşbiliye'nin hıristiyanlar ta­rafından Ağustos 1247'ye rastlayan Cumadelûlâ 645 yılında başlayan muha­sara esnasında kaçmak isterken esir düşmüş olabileceği kanaatine ulaşmak­tadır. [60]

Ancak, Kurtubî'nin adı geçen oğlu Şihabuddin'in hayatını aydınlatmak için girişilen bütün bu çabalar ihtimali olmanın yanında, Kurtubî'nin ailesinin di­ğer fertleri hakkında da başka birtakım bilgiler sahibi olmamıza imkân tanı­mamaktadır.

Durum ne olursa olsun Kurtubî'nin, çağının ilim adamlarından yararlana­bilmek için yoğun bir mesai harcadığı eserlerinden anlaşıldığına göre; ilmin yaygınlaştırılmasının ve korunabilmesinin ise ilim öğrenmek kadar öğretmek­le de mümkün olabileceğini idrak etmiş bir ilim adamı olduğu muhakkak­tır. O halde rahatlıkla söyleyebiliriz ki Kurtubî, bir çok ilim adamından ya­rarlanmayı ihmal etmediği gibi, kendisinden de pek çok ilim adamının ya­rarlanması için elinden gelen bütün gayretleri ortaya koymuştur. Şu an için ^nun kütüphanelerde neşredilmeyi bekleyen diğer eserleri ile birlikte eli­mizde Tefsiri olmak üzere bütün eserleri, onun ilmi, sonraki nesillere intikal ektirmek için koyduğu cehdinin bir semeresidir. Bu cehdi ile birlikte ilim adamı yetiştirmek için de aynı gayreti gösterdiğini -burdan hareketle- rahatlıkla söylemek imkânımız vardır. [61]

II. Kurtubî'nin Şahsiyeti:

Kurtubî, bir ilim adamıdır. Aynı zamanda Kur'ân-ı Kerîm Tefsiri te'lif etmiştir. Dolayısıyla Kurtubî'yi hem bir ilim adamı olarak, hem de bir müfessir olarak çeşitli yönleriyle tanımak gerekmektedir.

Bilindiği gibi Kur'ân-ı Kerîm, gerek fert olarak, gerek toplum olarak hayatın bütün alanlarını kuşatmak ve hayatı kendisine has boyası ile boyamak üzere gelmiş bir kitaptır. Dolayısıyla Kurtubî'nin şahsiyetini ele almak ve Kur-tubî'yi bu yönleri ile belirgin nitelikleriyle tanımak isteyen bir kimsenin, bü­tün bu yönleriyle Kurtubî'yi mümkün mertebe değerlendirme yoluna gitme­si gerekmektedir. O bakımdan Kurtubî, hem bir ilim adamı olarak, hem de Kur'ân-ı Kerîm'den etkilenmiş ve Kur'ân-ı Kerîm'in perspektifiyle bakmaya gayret eden bir şahsiyet olarak ele alınıp değerlendirilmelidir.

Kurtubî'nin şahsiyetini tanıyabilmek için elimizdeki en önemli kaynak -İslâm ilim tarihine mal olmuş bir şahsiyet olması itibariyle- eserleri ile onun şahsiyeti çerçevesinde mütalaalarını belirtmiş birtakım biyografi alimlerinin verdiği bilgilerdir.

Kurtubî, İslâm ilim tarihine mal olmuş bir şahsiyettir. Bu itibarla onun şah­siyetinin tanımanın en sağlıklı yolu, yine onun eserlerinden, yazdıklarından hareketle bunu ortaya çıkarmak olacaktır. İleride belirtileceği gibi Kurtubî'nin, Tefsiri dışında da önemli eserleri bulunmaktadır. Ancak, özellikle Tefsirin­de diğer eserlerine atıfta bulunmuş olması, Kurtubî'nin, Tefsirini diğer eser­lerinden sonra yazdığını veya en azından diğer eserlerinden sonra Tefsirini bir daha gözden geçirmiş olduğunu göstermektedir.

Bu ise bir taraftan Kur'ân-ı Kerîmin hayatın bütün yönlerini kuşatan bir kitap olması, diğer taraftan da Kurtubî'nin, Tefsirini sonradan yazmış yada asgari bir ihtimalle gözden geçirmiş olması dolayısıyla, şahsiyetini tanımak için Tefsirinden hareket etmek ve hatta bununla yetinmek yanlış olmasa ge­rektir. Diğer taraftan esasen bir dereceye kadar bununla da yetinmek zorun­dayız. Çünkü elimizin altında matbu olarak, Kurtubî'nin Tefsiri ve "et-Tezkire..." adını taşıyan eserinden başka bir eser bulunmamaktadır. Diğer eserle­ri ise halen yazma olarak, ilim adamlarının alakasını beklemektedir. [62]

A- Tahsil Hayatı:

Kurtubî'nin hocaları ile ilgili vermiş olduğumuz kısa açıklamalardan an­laşıldığına göre Kurtubî, gerek Endülüs'te bulunduğu dönemlerde, gerekse de Mısır'a intikal ettikten sonra çağının ilim adamlarından istifade etmiş, on­lardan ders almış, onlardan ilim nakletmiş, istifade etmiş bir kimsedir. Bunun­la da yetinmiyerek Kurtubî, zamanına kadar konuları ile ilgili olarak yazıl­mış ilgisini çeken eserleri de çok mükemmel bir şekilde tetkik etmiş, bun­lardan yararlanmış bir kimsedir. Dolayısıyla şunu söyleyebiliriz: Kurtubî, bir taraftan yetişmiş olduğu canlı ilim kaynaklarından yararlanmış, diğer taraf­tan da bıraktıkları eserleriyle manen hayatta kabul edilen ilim- adamlarının eserlerinden, bir ilim adamının yetkinliği, vukufiyeti ve şuuru ile iktibaslar­da bulunmuştur. Böylece hem birçok ilim adamına ve eserine dikkatlerimi­zi çekmiş, hatta bazan bizi bunlardan haberdar etmiş, hem de yer yer bu eserlerin mahiyetleri, özellikleri, meziyetleri konusunda dolaylı olarak da olsa bi­ze fikir vermiş bulunmaktadır.

Bütün bunlar bizlere Kurtubî'nin, ilim adamı için temel bir özellik olan "tahsil hayatının sürekliliği anlayışı"na sahip bulunduğunu, sürekli araştırıp öğrenmenin gerektiği anlayışını devam ettirdiğini, her geçen gün ilmini ye­ni birtakım bilgilerle zenginleştirmek için çaba harcadığını ve bu çabasını da eserlerine büyük bir ölçüde yansıttığını göstermektedir.

Bu özelliği ile Kurtubî'nin hadis-i şerifte belirtilen ve öldükten sonra amelleri kesileceklerden istisna edilen "insanların kendisiyle yararlanabile­ceği bir ilim bırakmış bulunan kimselerden" olduğunu rahatlıkla söyleyebi­liriz. Bu yönü ile Kurtubî gerçekten kendisinden sonraki müslümanlara gü­zel bir ilmi miras bırakmış, müslümanlar tarafından hayırla yad edilmesi ge­reken bir konuma gelmiş bulunmaktadır.

Bu vesile ile biz de Cenab-ı Allah'tan ona bu salih amellerinin, bıraktığı ilim mirasının mükafatını fazlasıyla ihsan etmesini niyaz ederiz. [63]

B- Ahlakî Şahsiyeti:

Merhum müfessirimizin "Allah'ın salih kullarından, dünyaya karşı zahid, vera' sahibi, âhiret işlerinden kendilerini ilgilendiren şeylerle meşgul olan alimlerden, zamanını Yüce Allah'a yönelmek, ibadet etmek ve tasnif ile de­ğerlendirenlerden olduğu, bununla birlikte dış görünüşüne itina göstermek için kendisini zora koşmadığı" bunun bir belirtisi olmak üzere de "başında bir takke ve tek bir kat elbise ile dolaştığı" [64] hususu Kurtubî'nin hayatına dair açıklamalarda bulunan bütün kaynakların ittifak ile belirttikleri ve Kur­tubî'nin ahlâkî şahsiyetini büyük ölçüde yansıtan ifadelerdir.

Kurtubî'nin ahlakî şahsiyetine dair bu genel açıklamalar ile birlikte, Kur­tubî'nin özellikle ölüm ve âhiretle ilgili "et-Tezkire" adlı bir eser yazdığını, diğer taraftan zühd ve kanaatin önemine dair bir eser de yazmış olduğunu hatırlayacak olursak, Kurtubî'nin insanların hayatında zühd ve takvaya ne ka­dar önem verdiğini de daha iyi kavrarız. Yani Kurtubî, insanlara yaşadığı ve faziletine inandığı bir hayatı tavsiye etmekle kalmamış, bunun da gereğini biz­zat yaşamıştır.

Tefsir'inde, Kurtubî'nin ahlâkî şahsiyetine ışık tutabilecek oldukça yoğun bir malzeme ile karşılaşmak mümkündür. Bütün bunları bir araya getirip sun­mak bir anlamda Tefsiri'nin çok büyük bir bölümünü tasnif ederek aktarmak olacağından, Kurtubî şahsiyetinin belirgin ve eserlerinin mütealası esnasın­da gözden kaçabilmesi muhtemel olan bazı hususlara kısa da olsa değinmek, daha uygun bir yol olarak karşımıza çıkmaktadır.

a. Kurtubî, ihlâs ve takvaya büyük çapta önem veren bir ilim adamıdır. Kurtubî, İmam Malik b. Enes'in: "Çağımızda insafdan daha az hiçbir şey yoktur" sözünü naklettikten sonra şunları söylemektedir: "Bu, Malik'in dö­neminde olan bir şeydi. Bugün bizim çağımızda ise fesat, aramızda alabildi­ğine yaygınlaşmış, had bilmezlikler alabildiğine çoğalmıştır. Bu çağımızda il­im, ilmi kavramak ve anlamak kastıyla değil de "riyaset için taleb edilir olmuş­tur. Hatta, dünyada üstünlük sağlamak, kalbi katılaştıran, kinin yerleşmesi­ne sebep teşkil eden tartışma ve münakaşalar ile kendisine denk olan kim­selere galip gelmek kaygısıyla tahsil edilir olmuştur. Bu ise, kişiyi takvâsız-lığa iter ve Allah'tan korkmayı terk etmeye götürür." [65]

Sonra Hz. Ömer'in, kadınların mehirlerinin artırılmaması ile ilgili hitabe­sine itiraz eden bir kadına karşı yanıldığını söylemesini, Hz. Ali'nin de, bir meselede kendisiyle tartışan ve Hz. Ali'ye-. "Gerçek böyle değildir Ey Mü'min-lerin emiri, şöyle şöyledir" demesi üzerine: "Sen isabet ettin, bense yanıldım. Her bilenin üzerinde çok iyi bir bilen vardır, demesini örnek göstererek" baş­ta ilim tahsilinde olmak üzere bütün alanlarda ihlas ve takvanın önemine işa­ret etmeye gayret etmiştir.

Diğer taraftan, çağının yanlış yaklaşımlarını da ilmiyle amil her ilim ada­mı gibi eleştirmeyi ve bu hususlarda doğru tutuma dikkat çekmeyi ihmal et­memiştir.

Nisa suresinin 36'ncı âyet-i kerimesini tefsir ederken de, âyetin açıklama­sı sadedinde açtığı 18 başlığın birincisini, şirk koşmamanın önemine, gere­ğine ve Allah'a karşı yapılan bütün ibadetlerde ve bu arada ilim tahsil etmek­te Yüce Allah'a karşı ihlas'ın zorunluluğuna dair açıklamalara hasretmiş bu­lunmaktadır. Konu ile ilgili gerek âyet-i kerimeler, gerekse hadis-i şerifler ışı­ğında yaptığı açıklamalar gerçekten oldukça etkileyici ve son derece fayda­lıdır. [66]

Bütün bu açıklamalarıyla Kurtubî'nin, mü'minin zahidliğine, ıslâhına, ih-lâsına, riyakârlıktan uzak kalmasının önemine işaret ederken, bu konuda da Şer'î nassların belirlediği çerçeveyi de çizmeye özel bir gayret ve hassasiyet . gösterdiğini görüyoruz.

Kurtubî, Hicr sûresinin 3'ncü âyet-i kerimesini açıklarken de 2'nci başlık­ta göz yaşının donmasının, kalbin katılaşmasının, tûl-ı emelin ve dünya tut­kusunun, bedbahtlığın bir alâmeti olduğunu belirten ve el-Bezzâr'ın Müs-ned'inde yer alan rivayetten hareketle bedbahtlığın belirtisi olan bu dört hu­susa dair açıklamalarda bulunur ve bu hususta ashab-ı kiramdan ve tabiin­den konu ile ilgili bir takım sözlerini aktararak bu olumsuz hasletlerden uzak kalmayı teşvik edici açıklamalarda bulunur. [67]

b. Kurtubî, müslümanlan zühd ve takvaya teşvik etmekle birlikte bunun nasların tesbit ettiği çerçeve içerisinde olmasına da özellikle dikkat eder. Bu konuda da Peygamber (s.a)'ın sünnetine ve aynı şekilde onun izinden giden Raşid Halifelerin yolundan gitmeye önem verir.

Bu bakımdan Kurtubî, kaynakların ittifakla işaret ettikleri şekilde basit ve mütevazi bir giyimi kendisi için tercih etmekle birlikte, yünlü ve kıldan ya­pılmış elbiseleri, pamuk ve ketenden yapılmış elbiselere tercih eden zahid-lerin ya da mutasavvıfların bu tutumlarının yanlışlığına dikkat çekmekte ve Taberî'nin bu konudaki şu sözlerini nakletmektedir: "Her kim bizim söyle­diğimizin aksine nefse ağır geldiği için kaba elbiseler giymenin, kaba şey­ler yemenin daha hayırlı olduğunu zannedecek olup, artanı ihtiyaç sahiple­rine harcamanın daha iyi olduğu kanaatine sahip olursa, yanlış bir zanda bu­lunmuş olur. Çünkü insanın öncelikle önem vermesi gereken şey, kendi nef­sini ıslah etmesi, Rabbine itaat üzere nefsine yardımcı olmasıdır. İnsan vü­cuduna ise bayağı yiyeceklerden daha zararlı hiçbir şey yoktur. Çünkü bun­lar kişinin hem aklını bozar, hem de Yüce Allah'ın itaatine sebep olarak kıl­mış olduğu aklın emrindeki organları da zayıflatır" dedikten sonra da şu ib­retli örneği nakleder:

"Adamın birisi Hasan-ı Basri'ye gelerek: Benim pelte yemeyen bir kom­şum var, der. Hasan-ı Basri ona: Neden, diye sorunca, şu cevabı verir: Kom­şum, peltenin şükrünü eda edemem, diyor. Bunun üzerine Hasan-ı Basri: Pe­ki bu, soğuk su da içiyor mu? deyince, adam: Evet der. Bu sefer Hasan-ı Bas­ri şu cevabı verir: Senin komşun cahil birisidir. Çünkü Yüce Allah'ın soğuk su nimeti, onun üzerinde pelte yiyebilme nimetinden daha büyüktür."

Arkasından da Ahkâmu'l-Kur'ân müellifi Ebû Bekr Muhammed İbnü'1-Ara-bî'nin şu sözlerini nakletmeyi ihmal etmez: "İlim adamlarımız derler ki: Bu durum ise dinin dimdik ayakta olması, elde edilen malın haram olmaması ha­linde böyledir. Eğer insanların dini hayatları fesada erecek, haram genel bir hal alacak olursa, kişinin kendisini Rabbine vermesi ve lezzetlerini terketme-si daha uygundur. Helali bulduğu takdirde ise, Peygamber (s.a)'ın durumu­na uygun hareket etmek daha faziletli ve daha üstündür." [68]

c. Kurtubfnin Tefsirini tetkik eden bir kimsenin, her konuda Kur'ân ve Sün-net'in ve Selef-i Salihin'in göstermiş olduğu hak, doğru ve mutedil çizgiyi özenle tesbit etmeye, muhafaza etmeye çalıştığını ve bunu tavsiye etmesi şek­lindeki genel bir yaklaşıma sahip olduğunu görür. Özellikle zühd, ihlâs, tak­va, riya ve benzeri konularda da aynı titizliği gösterdiğini görüyoruz. İşte bur-dan hareketle şunu söyleyebiliriz: Kurtubî, ahlâkî şahsiyetini oluştururken ve insanlara da bu konuda irşadlarda bulunmaya çalışırken, dinin ölçülerine gö­re doğru olanı tesbit etmeye gayret eder ve hem kendisi buna bağlı kalmanın yollarını arar, hem de okuyucularına bunu tavsiye eder.

Nitekim Kurtubî, kişinin hayatındaki yanlışlıklardan vazgeçmesi demek olan tevbeye iten ve kişiyi tevbeye yönelten en önemli unsurun, Kur'ân-ı Ke­rîm okumak, Kur'ân-ı Kerimi tetkik etmek, onun üzerinde sürekli düşünmek olduğunu da belirtmekte ve:

"Tevbeye iten ve günah üzere ısrarı çözmeye götüren husus ise Aziz ve Gaffar olan Allah'ın Kitabı Kur-ân-ı Kerim üzerinde, Onun zikretmiş olduğu cennet ve itaatkârlara vaadlerinin tafsilatı, cehennem azabına dair açıklama­ları ve isyankârları kendisiyle tehdit ettiği hususlar üzerinde sürekli tefekkür etmeyi Allah'tan korkması ve Allahın rahmetini umması güç kazanıncaya ka­dar bunu sürekli yapmayı, böylelikle de korku ve ümit ile Allah'a dua etme­yi..." kişiyi Allah'ın rahmetini ümid etmeye, Onun azaplarından korkmaya iten en önemli bir husus olarak ortaya koymaktadır. [69]

Görülüyor ki Kurtubî, Kur'ân-ı Kerimin, Sünnet-i seniyyenin tesbit etmiş olduğu ahlâkî bir şahsiyet sahibi olmanın yolunu her vesile ile vurgulamak­ta ve her vesile ile bu doğrultuda yol göstericiliği ihmal etmemektedir.

d. Bilindiği gibi, özellikle yöneticiler eğer İslâm'ın istediği şahsiyete sa­hip değil, bu doğrultudaki uygulamalarda ihmalkâr davaranan kimseler ise­ler, ilim adamlarının bunlara yakın olması ve bu yakınlıklarına rağmen on­ların yanlışlıklarını tashih etme mücadele ve kararlılığını göstermemeleri, baş­ta bir ilim adamı olarak onların yanında yer alan kişilere, ondan sonra yö­neticilere ve buna bağlı olarak da bütün yönetilenlere büyük bir zarardır. Bu noktada -ise Kurtubî'nin siyasi ve sosyal konulara yaklaşımına dair yapaca­ğımız bir takım atıflar ile birlikte- burada şu hususlara da dikkat çekelim:

Kurtubî, Nisa sûresinin 59'ncu âyet-i kerimesini açıklarken, yöneticilere itaatin sınırlarını belirlemek sadedinde İbn Huveyzimendâd'ın şu sözlerini ak­tarmaktadır: "Yöneticiye itaat, Allah'a itaat olan hususlarda gerekir. Allah'a isyanı gerektiren hususlarda ise itaat vacib değildir. Bundan dolayı biz şöy­le deriz: Günümüzün yöneticilerine itaat de, onlara yakın olmak da, onları ta'zim etmek de caiz değildir..." [70]

Yine Kurtubî, zekâtın harcama yerlerini tesbit eden et-Tevbe 60'ncı âyet-i kerimesini tefsir ederken, fetih için yola çıkmakla ve bir takım fütuhatta bu­lunmakla birlikte yeryüzünde fesat çıkartıp yol kesen kimselerin, Allah yo­lunda cihad edenlerden olmıyacaklarına dair İbn Ömer'in bir vesile ile yap­mış olduğu açıklamaları nakletmekte ve şu ifadelerini de aktarmaktadır: "...Şeytanın binici kafilesi ise, şu emirlerin yanına giren, onlara birtakım söz­leri ulaştıran, müslümanlar hakkında yalan söyleyerek (yöneticileri onların aleyhlerine) çevirmeye çalışan, buna bağlı olarak da emirler tarafından bir­takım hediyelerle ödüllendirilen ve kendilerine ihsanlarda bulunulan kimse­lerdir." [71]

Kurtubî'nin yöneticilere yakınlığına ve onlarla herhangi bir ilişkisinin bulunduğuna dair en ufak bir kayıt ve bir işarete rastlanılmamakla birlikte, eserlerinde de özellikle onlara münkerlerini olumlu karşılamak anlamını ih­tiva edecek şekilde hiçbir yakınlığı ve yakınlaşmayı tasvip etmediğine dair pek çok şey tesbit etmek imkânımız vardır.

Biraz sonra ele alacağımız "Siyasi Fikirleri" bu hususa daha da açıklık ge­tirecektir. [72]

C- İtikadî Mezhebi ve Diğer Mezheplere Karşı Tutumu:

Kurtubî'nin doğup yetiştiği yer olan Endülüs'te, hicri 4'ncü asrın ikinci ya­rısından itibaren Eş'ari mezhebine mensup ilim adamlarının varlığını biliyo­ruz. [73] Eş'ari mezhebinin kurucusu olan İmam Ebû'l-Hasen el-Eş'ari'nin, 330 (942) yılında vefat ettiğini hatırlayacak olursak, Eş'ari mezhebinin, doğuşun­dan hemen sonra Endülüs'te de yayılma alanı bulunduğunu söyleyebiliriz.

a. Kurtubî, genel çizgileri ile Müteşâbihâte karşı Selefi hatırlatan bir tutum takınarak tevil yoluna gitmemekle birlikte, özellikle bid'at ehli kabul edilen Kaderiye, Râfizî ve Mutezilîler ile benzerlerinin kanaatlerini reddederken, Eş'arî mezhebinin metodunu kullandığını ve bu mezheb alimlerinin kanaat­lerinden hareketle bu yanlış görüşleri reddetmeye çalıştığını tesbit edebili­riz.

Şu satırların bu konuda bize Kurtubî'nin itikadi meseleleri ele alış keyfi­yeti ile ilgili yeterli bir fikir verebileceği kanaatindeyiz: Kurtubî, Bakara sû­resinin 3'ncü âyetini açıklarken, rızkın, Ehl-i Sünnete göre helal yada haram olsun kendisinden yararlanılması mümkün olan her şeyi kapsadığını belir­terek: "Haram rızık değildir, çünkü mülk edinilmesi sahih olamaz. Yüce Al­lah ise haramı rızık olarak vermez. Rızık, ancak helal olabilir ve rızık ancak mülk edinmek anlamında olabilir" diyen Mu'tezileye muhalif kanaatte olduk­larını dile getirmektedir. Mu'tezilenin görüşlerinin delillerini de serdettikten sonra bu görüşlerinin yanlış olduğunu belirtmekte ve rızkın mülk edinmek anlamına gelemiyeceğini söylemektedir. Çünkü, eğer rızık mülk edinmek an­lamına gelecek olursa, küçük çocuğun ve bebeğin, meralarda otlayan hay­vanların, kuzuların, oğlakların hiçbir şekilde rızık sahibi olmamaları gereke­ceğini itiraz olarak ortaya koymaktadır. Oysa bütün bunların rızıklanan var­lıklar olduğunun da ümmetin icmaı ile kabul edildiğini ifade etmektedir. Kurtubî, bu hususu bu şekilde aklî bir yolla açıkhyarak Mu'tezilenin kanaatini reddettiği gibi, arkasından konu ile ilgili âyet-i kerimeleri de arka arkaya zik­rederek, onların kanaatlerinin yanlışlığını açıklamaktadır. [74]

Bir örnek olmak üzere değindiğimiz bu açıklamalarla Kurtubî'nin itikadi meseleleri ele alış usulü konusunda yeterli fikir verdiği kanaatindeyiz. Bun­dan anlaşıldığına göre Kurtubî, itikad ile ilgili olup da yanlış olduğuna kani olduğu bir hususu evvela o görüşü savunanların sundukları şekliyle, delille­riyle açıklamakta, daha sonra da bu açıklamalardaki yanlışlıklan yine delil­lerle ortaya koymakta ve muhalif kanaatin delillerini reddolunması mümkün gibi görülmiyen daha kuvvetli ve kat'i deliller ile red edip çürütmektedir.

b.  Kelamı mezhep ve fırkaların ortaya çıkışında önemli rol oynadığı ka­bul edilen bütün meselelerde Kurtubî'nin, Ehl-i Sünnet mezheplerinden Eş'ari mezhebine ve bu mezhep alimlerinin kanaatlerine uygun açıklamalar­da bulunduğunu görüyoruz.

Mesela, Tevbe sûresinin 6'ncı âyet-i kerimesinde: "Allah'ın kelâmını işi-tinceye kadar" buyruğunu açıklarken şunları söylemektedir: "Bu buyrukta Al­lah'ın kelâmını okuyan bir kimsenin bu okuyuşu esnasında kelâm'ın işitilir bir söz olduğuna delil vardır" demekle ve bu açıklamayı Ebû'l-Hasen (el-Eş'arî), Kadı Ebû Bekr (el-Bâkillanî), Ebu'l-Abbas el-Kalanisî, İbn Mücahid ile Ebû İshak el-İsferayinî'nin ve başkalarının da belirttiğini[75] zikretmektedir.

Görüldüğü gibi burada Kurtubî, Eş'arî mezhebine mensup ilim adamları­nın isimlerini de zikretmekte ve bu kanaati benimseyen başka ilim adamla­rı olmakla birlikte özellikle Eş'arî mezhebine mensup alimlerin isimlerini kay­detmektedir.

c.  Benzeri tutum ve açıklamalarını Tefsiri'nin birçok yerinde mezhepler arası farklı görüş belirtmeye sebep teşkil etmiş bütün konuların ele alındığı âyet-i kerimelerin tefsirinde görme imkânımız vardır. [76]

Kurtubî, genel olarak bid'at görüş ve kanaatleri sahiplenen mezhepleri red ettiği gibi, [77] Kaderiye'nin de, [78] Mu'tezile'nin de yeri geldikçe kanaatle­rini ele almakta, görüşlerini reddetmektedir.

Meselâ, Kurtubî'nin, el-A'râf, 7/54. âyet-i kerimesinde yer alan: "Haberi­niz olsun ki, yaratmak da O'nundur, emretmek de..." buyruğunu açıklarken açtığı birinci başlıkta Kur'ân-ı Kerim'in yaratıldığı kanaatinde olanların gö­rüşlerini reddetmek sadedinde geniş sayılabilecek bir açıklama ile Kur'ân-ı Kerim âyetlerine dayalı olarak izahlarda bulunduğunu görebiliyoruz. [79]

Bilindiği gibi Mu'tezile, Ahirette dahi yüce Allah'ın görüleceği kanaatini kabul etmez. [80] Çünkü el-A'râf, 6/143'üncü âyetinde yer alan Hz. Musa'nın Allah'ı görmek isteğine karşılık olarak, yüce Allah'ın kendisini göremeyece­ğini belirtmesi buna delildir.

Bu delillendirmelerinin yerinde olmadığına işaret etmek kastı ile Kadı Iyad'ın, Kadı Ebu Bekir b. et-Tayyib (el-Bakillanî)'den yaptığı şu anlamda­ki görüşü nakletmektedir: "Musa (a.s.), yüce Allah'ı görmüştür. Bundan do­layı baygın olarak yere yıkıldı. Dağ da Rabbini - yüce Allah'ın onun için ya­ratmış olduğu özel bir idrâk ile- gördüğünden dolayı param parça olmuştu."

Daha sonra da Kurtubî âyet-i kerimede geçen "tecelli" kelimesinin lüga-vî açıklamalarını yaparak bu görüşü te'yid etmek ister gibidir.

Bundan anlaşılan şu ki: Kurtubî, bu kanaati benimser görünmektedir ve böylelikle Mu'tezilenin elinde Allah'ın görülmesinin imkânsızlığına dair önemli bir delil olarak gösterilen bu delilin kanaatlerine elverişli bir delil ol­madığını da ortaya koymak istemiştir. [81]

d. Kurtubî, yalnızca İslâmi fırkaları ele almakla yetinmemekte, bazen İslâm aleminde söylemlerini dile getirenlerin de bulunduğu mataryalistleri de, inkar­cıları da ele almakta, onlara da cevap vererek kanaatlerini çürütmektedir.

Mesela, el-En'âm, 6/141'nci âyet-i kerimeyi açıklarken aşağı doğru inme özelliğine sahip suyun, bir ve tek, bütün gaybleri bilen yüce Allah'ın kud­retiyle ağacın yukarılarına doğru çıktığını ve ağacın dallarında ise cinsinden olmayan yapraklar yetiştiğini, yine ağacın dallarında belli bir hacim ve ağır­lığı bulunan parlak rengi ve yepyeni bir tür olup değişik lezzete sahip mey­velerin yetiştiğini belirterek tabiatçı filozofların bu işlerin tabiatları gereği or­taya çıktığını iddialarını reddetmekte ve bunun asılsız ve tutarsızlığına işa­ret etmektedir. [82]

e.  Bir başka yerde de inkarcıların (mülhidler, ateistlerin) risalet ile ilgili iti­razlarını sözkonusu ederek her bir peygamberin aslında insanların istedikle­ri mucizeyi getirmedikçe peygamberliğini isbat etmiş olmayacaklarını söyle­diklerini hatırlatmakta ve onlara şu cevabı vermektedir: "... Eğer Yüce Allah insanların teklif ettikleri her türlü mucizeyi peygamberleri aracılığı ile göster­miş olsaydı, aynı şekilde diledikleri kişileri de peygamber olarak göndermesi gerekir, bu takdirde de her bir insanın: Ben, benden başkasının istediğin­den farklı bir mucize bana verilmedikçe iman etmiyeceğim, deme imkânı olur­du. Bu ise, işlerin çekip çevrilmesinin insanlara ait olması ve onlara havale edilmesi sonucunu verirdi. Oysa kâinatın idaresi Yüce Allah'a aittir." [83]

"Tevhid" âyeti diye de anılan el-Bakara, 2/l64'ncü âyet-i kerimeyi de açık­larken, kâinatın kendiliğinden yaratılmış olduğu iddiasını ileri süren inkarcı ate­ist ve mataryalistlere mantıkî yöntemlerle cevap verdiğini görüyoruz.[84]

Kurtubî, yalnızca itikada dair itirazlara cevap vermekle kalmıyarak hac­ca dair kendilerince birtakım itirazlarda bulunan mülhidlere de cevap ver­mekte, onların bakış açılarının imani bakış açısı ile bağdaşmadığını belirtmek­tedir. [85] Kurtubî, bu husustaki açıklamalarıyla onlara adeta: Siz bu kısır ak­lınızla, olay ve eşyanın sırrını kavrayamayan yetersiz idrâkinizle bu yüce iba­deti ve benzerlerini kavramaktan fersah fersah uzaklardasınız, demeye ge­tirmektedir.

Bütün bunlar, bizlere Kurtubî'nin çağının ilmi hayatını İslâm'a uygun ol­mayan fikir ve inanç akımlarını yakından tanıdığını ve bunlara dair eleştiri­lerini de yöneltmekten geri kalmadığını da göstermektedir.

Bu kısa işaret ve atıflarımız, Kurtubî'nin itikadi mezheb olarak Eş'ari ol­makla birlikte, Eş'ariliğin selefi tutumunu ağırlıklı olarak benimseyen kesi­minin kanaatlerine daha yatkın ve yakın olduğunu; İslâm'a ve İslâm'ın itika­di hususlarına itirazları reddetmekte de kelâmcıların metodunu kullanmak­tan geri kalmadığını göstermektedir. [86]

D- Fıkhî Mezhebi ve İlmî Seviyesi:

Kurtubî'nin, fıkhi mezhebler arasında Maliki mezhebine mensup olduğu­nu söylemek adeta bir fazlalıktır. Çünkü, hem doğup büyüdüğü, ilim tahsil edip yetiştiği yer olan Endülüs'te hakim olan fıkhi mezhep Maliki idi, hem de değerli Tefsiri de fıkhi bahisleri ele aldığı yerlerde Maliki mezhebine men­sup olduğunu ortaya koyan açık ifadeler vardır.

Ancak bu, ileride de açıklanacağı üzere Kurtubî'nin körü körüne bir mez­heb mukallidi olduğu anlamına gelmez. Kurtubî, yeri geldikçe başta mezhe­binin imamı İmam Malik olmak üzere, kendilerinden nakillerde bulunduğu mezhebinin ileri gelen ilim adamlarının da kanaatlerini ilmi deliller çerçeve­sinde tenkid etmekte, yer yer onlara muhalif kanaat de belirtmektedir. Bu, Kur­tubî'nin, -tıpkı konu ile ilgili kanaat belirten ilim adamlarının da tesbit ettik­leri şekilde- mezhebinin görüşünü ancak delile tabi olarak tercih etmiş oldu­ğunu orta, a koymaktadır. Bu hususu açıkça ortaya koyan bazı örneklere de­ğineceğimiz için burada bu kadarını vurgulamakla yetinmek istiyoruz.

ed-Davudî, İlm-i Rical ve Terâcim (biyografi) alimlerinin en ileri gelenle­rinden Hafız ez-Zehebî'nin şu sözlerini nakletmektedir: "Kurtubî, oldukça sağ­lam nakillerde bulunan (mutkin) ve ilimde derya, imam bir zattır. İmameti­ne, çokça eserlere muttali olduğuna, faziletinin üstünlüğüne delalet eden ol­dukça faydalı eserleri vardır." [87]

İbnü'1-İmad da, Kurtubî'nin ilmi seviyesi ile ilgili olarak şunları söylemek­tedir: "Kurtubî, hadisin anlamlarına dair delillere dalan belli başlı dalgıç bir imam, tasnifi güzel, nakli oldukça iyi, imam bir zat idi..." [88]

Kurtubî'nin ilmi seviyesi ve üslûbu ile ilgili olarak bir değerlendirmede bu­lunan Dr. ez-Zehebî de özetle şunları söylemektedir: "Özetle Kurtubî -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- bu Tefsirinde araştırmalarında hür, tenkidinde nezih, tartışma ve münakaşasında iffetli, bütün yönleriyle tefsire dair geniş bilgi sa­hibi, ele aldığı ve hakkında söz söylediği herbir hususta ise son derece ma­haretli açıklamalarda bulunmuş bir ilim adamıdır." [89]

Müfessirimizin ilmi seviyesi konusunda fikir verebilecek özellikteki bazı yaklaşımlarına kısa da olsa göz atmak, bu konuda fikir verici özelliği açısın­dan oldukça önem taşımaktadır. Esas itibariyle Tefsirinin geneli Kurtubî'nin ilmi seviyesi konusunda fikir verici olmakla birlikte, aşağıdaki hususlara bir kilometre taşı gibi işaret etmek faydadan uzak değildir:

a. Mesela; el-İsrâ, 17/70'nci âyet-i kerimeyi tefsir ederken Âdem oğulla­rının üstünlük yönleriyle ilgili görüşleri naklettikten sonra şunları söylemek­te ve bu açıklamaları ile doğru ve kapsamlı anlayışı konusunda bize açık bir fikir vermektedir:

"... Bu konuda esas olarak kabul edilmesi gereken şudur: Âdem oğlunun üstünlüğü, onun mükellef kılınmasının temelini teşkil eden ve kendisi vası­tası ile Allah'ın bilinip sözünün kavranılabildiği, onun aracılığı ile nimetine ve peygamberlerinin tasdikine ulaşılabildiği şey olan akıldır..." (6o) Bu söz­leriyle imam Kurtubî, bu hususa dair daha değişik açılardan ve farklı üslûp­larla açıklamalarda bulunmakta, konu ile ilgili doğru görüşün bu olduğunu ifade etmektedir.

Yine el-Enfâl, 8/64'ncü âyet-i kerimeyi tefsir ederken, bu âyetin Hz. Ömer'in müslüman olması hakkında indiğini söyleyen İbn Abbas'ın görüşü­nü nakletmektedir: "İbn Abbas'a göre Peygamber (s.a) ile birlikte o tarihe ka­dar otuzüç erkek ve altı kadın müslüman olmuştu. Hz. Ömer'in müslüman olması ile birlikte sayıları kırkı bulmuştu..." Kurtubî, Kuşeyrî tarafından nak­ledildiğini belirttiği bu rivayeti zikrettikten sonra, bu rivayeti eleştiri süzge­cinden geçirerek şunları söylemektedir:

"Derim ki: Kuşeyrî'nin, İbn Abbas'tan naklen Ömer (r.a)'ın müslüman olu­şu ile ilgili yaptığı açıklamanın aksi, Sirette (İbn İshak'ın Sireti'nde) zikredil­mektedir. Orada Abdullah b. Mes'ud'un şöyle dediği nakledilmektedir: Biz, Ömer İslâm'a girinceye kadar Kâ'be'.nin yakınında namaz kılamıyorduk. Ömer müslüman olunca, Kâ'be'nin yakınında kendisi namaz kılıncaya kadar Kureyşlilerle çarpışıp durdu, biz de onunla birlikte namaz kıldık. Ömer (r.a) ise, Rasulullah (s.a)'ın ashabından Habeşistan'a gitmek üzere hicret eden­lerin (Mekke'den) çıkışından sonra müslüman olmuştu. İbn İshak der ki: Ha­beşistan'a gidip oraya hicret eden müslümanlar, eğer Ammar b. Yasir onlar­dan ise -ki, onlardan olduğu hususunda şüphe edilmektedir- 380 kişidirler. Beraberlerinde götürdükleri küçük çocuklar, yahut da orada doğanlar ise bun­lardan müstesnadır." [90]

Görüldüğü gibi, burada Kurtubı, çoğu kimsenin doğru olarak kabul etti­ği Hz. Ömer'in kırkıncı kişi olarak müslüman olduğuna dair ve İbn Abbas'a atfedilen rivayeti ele almakta ve bu konuda sağlam bir kaynak olarak kabul edilen İbn İshak'ın Sireti'nden ve yine bu hususları çok yakından bilen Ab­dullah b. Mes'ud gibi bir sahabinin kanaatinden hareketle bu görüşün kabul edilemiyeceğini ortaya koymaktadır. Bunlar ise bize Kurtubî'nin nakletmiş ol­duğu rivayetleri ilmi bir süzgeçten geçirip muhakeme ettiği şeklinde bir yar­gıyı kabul etmemize rahatlıkla imkân vermektedir.

Buna benzer bir başka örneği de, et-Tevbe, 9/37'nci âyet-i kerimenin, Arap­ların haram ayların yerlerini değiştirmeleriyle ilgili açıklamalarında da göre­biliyoruz. Kurtubî orada, Kutrub'un da, Taberî'nin de Katade'den nakletmiş oldukları Safer ayını da haram aylara kattıkları şeklindeki görüşü dile geti­rerek şunları söylemektedir: "... Yani onlar, haram ayların sayısının dört kalması için bir ayı helal kıldılar mı, mutlaka bir başka ayı haram kılarlardı. İşte doğru olan da budur, yoksa onların haram ayları beş ay kıldıklarına da­ir yapılan nakil doğru değildir." [91]

b. Kurtubî'nin, nasların inceliklerini kavramakta da oldukça maharetli ve yetkin bir seviyede olduğunu, zaman zaman "derim ki..." diye başladığı ifa­delerinden de anlamak mümkündür. Mesela, Müdâyene âyeti diye bilinen el-Bakara, 2/282'nci âyet-i kerimenin: "Şahidler de çağırıldıkları takdirde kaçın­masınlar" bölümünü açıklarken şunları söylemektedir:

"Bu âyet-i kerimeden, İmamın (İslâm devlet başkanının) insanların hak­larına dair şahitlikte bulunacak kimseleri tayin edip, bunlara bu görevleri kar­şılığında yeterli olacak şekilde Beytülmalden maaş tesbit etmesi anlamı da çıkartılabilir. Bu gibi kimselerin, insanların haklarını korumak kastı ile hak­larına dair şahitlik etmekten başka da bir meşguliyetleri olmaz. Çünkü böyle bir şey yapılmıyacak olursa, haklar zayi ve geçersiz olur. Bu durumda buy­ruğun anlamı: "Şahidler hakettiklerini aldıkları takdirde şahidlik etmeye ça­ğırıldıkları zaman kabul etmekten kaçınmasınlar, şeklinde olur." Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır..." Bundan sonra da Kurtubî, bu görüşüne yöneltilebi­lecek bir itirazı ele almakta ve buna cevap vermektedir. [92]

Kurtubî'nin bu şekilde kendine has yada daha,önce başkaları tarafından ifade edildiği bilinmeyen naslardan hareket ile ortaya koyduğu görüşlerini, Tefsirinde yer yer görmek mümkündür. Özellikle de belirttiğimiz gibi Kur­tubî, bu kanaatlerini: "Derim ki..." İfadesinden sonra zikretmektedir. [93]

c.  Kurtubî, nasları sadece fıklıi hükümleri itibariyle değerlendirmekte maharetli değildir, aynı zamanda güzel te'viller yapmakta da yer yer başarı­lı örneklerini .görüyoruz. Mesela; Yusuf, 12/37'nci âyet-i kerimesinin: "Size rızıklanmak üzere bir yiyecek gelecek oldu mu, muhakkak onun ne olduğu­nu size daha gelmezden evvel haber veririm" buyruğunu açıklarken şunla­rı söylemektedir: "Bana göre ifadenin anlamı şudur: Rüyanızın te'vili, size ge­lecek yiyeceğin bilgisi ile Allah'ın dinine dair bilgiyi ben size haber veriyo­rum. O bakımdan, öncelikle hidayet bulmanız için bu din ile ilgili olan hu­suslara kulak veriniz. İşte Hz. Yusuf'un, hapishane arkadaşlarını İslama da­vet etmedikçe rüyalarını tabir etmeyişinin sebebi budur..." [94]

Görüldüğü gibi Kurtubî, kendisinden emin olarak: "Bana göre mana şu­dur..." diyerek açıklamalarını yapmakta ve rüyaların yorumu ile işe başlama­masının sebebini güzel bir gerekçeye bağlamaktadır.

d.  Fıkıh usulü ilmindeki "deliller" bahsinin oldukça önemli bir bahis ol­duğu bilinen bir husustur. Bu konuda da Kurtubî'nin yeri geldikçe -ileride bir başka açıdan da ele alınacağı gibi- usulü fıkıh bahislerine değindiğini, bu bahislerin Kitap, Sünnet, İcma ve Kıyâstan kaynaklarını özellikle ortaya çı­karmaya çalıştığını da görüyoruz. Bu delillerin özellikle fer'i olanlarının, de­lil olarak kabul edilebilmesi için Kur'an ve Sünnetten birtakım dayanakları­nın da bulunması kaçınılmazdır. Bu fer'i delillerden birisi de bilindiği gibi "Şer'i maslahatlar" veya "mesalih-i mürsele" diye bilinen bir delildir.

Mesela; Yusuf, 12/47'nci âyet-i kerimeyi açıklarken şunları söylemektedir: "Bu âyet-i kerime dinin, nefsin, aklın, neseblerin ve malların korunması de­mek olan Şer'i maslahatları kabul etmenin asli dayanaklarındandır..." diye­rek buna dair açıklamalarda bulunduktan sonra da sözü tefsir hacmi açısın­dan uzatmanın yerinde olmayacağı kanaati ile: "Buna dair geniş açıklamalar usulü fıkıhtadır" diyerek sözlerini bağlamaktadır. [95]

e. Kurtubî, naslardan hareketle yanlış delillendirmelere de temas ederek, bunların yanlışlığına dikkat çekmektedir. Mesela; Hz. İbrahim'in Beyt-i Ha-ram'ın yanında zürriyetinin bir bölümünü ekin bitmiyen bir vadide bırakıp gitmesi ile ilgili olarak şunu açıklamaktadır: "Bazılarının -aşırıya kaçmış su-filerin- tevekkülün gerçek mahiyeti ile ilgili söyledikleri gibi, Aziz ve Rahim olan Allah'a tevekkül edip, İbrahim el-Halil'in uygulamasına da ittiba ede­rek telef olacakları bir yerde çoluk çocuğunu bırakmaya bu buyruğu delil ka­bul etmek caiz değildir." Daha sonra bunun niçin caiz olamıyacağını da açık­lığa kavuşturmaktadır. [96]

Bunlar, bir .taraftan Kurtubî'nin naslan sahih anlamaya ne derece önem ver­diğini göstermekte, diğer taraftan da çağının, çağdaşlarının görüşlerini, yak­laşımlarını iyiden iyiye tanıyan bir ilim adamı olduğunu da göstermektedir.

f. Kurtubî, Maliki mezhebine mensup olmakla birlikte, ileride Kurtu­bî'nin, "İlmi İnsafına dair açıklamalarda bulunacağımız vakit de görülece­ği gibi, delile rağmen mezhebinin görüşünü tercih eden bir ilim adamı de­ğildir. O, yeri geldikçe mezhebindeki kanaatlere muhalif görüşleri nassa ve delile dayanarak tercih edebilmektedir.

Kurtubî, eti yenilmesi caiz olan hayvanlar ile yenilmesi caiz olmayan hay­vanlara dair, başta Maliki mezhebinin görüşü olmak üzere diğer mezheple­rin de görüşlerini serdettikten, bu görüşlerin de dayandıkları delilleri açık­ladıktan sonra şunları söylemektedir: "Aklın ve haberin delil teşkil ettiği sa­hih görüş ise, at etini yemenin caiz olduğu ve zikredilen âyet ile hadiste bağ­layıcı bir hüküm teşkil edecek şekilde delil bulunmadığıdır. Âyet-i kerime­de at etinin haram kılındığına dair delil yoktur..." diyerek haram hükmünü verenlerin delillerini eleştirmekte ve kendisince doğru kabul ettiği görüşü de­lilleriyle birlikte açıklamaktadır. [97]

g. Kurtubî, muhtelif görüşler dışında eğer bir kanaat belirtmiyor ve bu gö­rüşlerden herhangi birisini tercih ediyor ise, yaptığı bu tercihini de delile is­tinaden yapar. Mesela; "Andolsunki sizi yarattık, sonra da size şekil verdik..." (el-A'raf, 7/11) âyet-i kerimesini tefsir ederken, buradaki "yaratma ve şekil verme"nin hangisinin Hz. Adem, hangisinin soyundan gelenler için sözko-nusu olduğuna dair görüşleri naklettikten sonra, şunları söylemektedir:

"Derim ki: Bütün bu görüşler ihtimal dahilindedir. Ancak, bunların doğ­ru olanı Kur'ân-ı Kerim'in desteklediğidir..." dedikten sonra açıklamalarını şöylece bağlamaktadır: "Buna göre Âdem, çamurdan yaratıldıktan sonra ona su­ret verildi ve ona secde edilmesi ile mükerrem kılındı. Onun soyundan ge­lenler ise annelerin rahimlerinde -babaların sulblerinde ve annelerin ra­himlerinde yaratıldıktan sonra- orada şekillendirildiler..." [98]

et-Tevbe, 9/121'nci âyet-i kerimeyi de tefsir ederken, ganimete hak kazan­manın şartı ile ilgili olarak Maliki mezhebindeki görüş ayrılıklarını sözkonu-su ettikten sonra şu açıklamada bulunmaktadır:

"Derim ki: Birinci görüş (yani, düşman topraklarına girmek ve orada bu­lunmak ile ganimete hak kazanılır ve bu takdirde bir kimse bundan sonra öle­cek olursa, ganimetten payını alır, şeklindeki görüş) daha sahihtir. Çünkü yü­ce Allah, kâfirlerin topraklarını çiğnemeyi, onların mallarından birşeyler ele geçirmek ve onları yurtlarından çıkarmak seviyesinde kabul etmiştir..." diye­rek; birinci görüşü tercih ederken nassa dayandığını ve bunu delil gördüğü­nü ortaya koymaktadır. [99]

h. Kurtubî, şer'î ahkâm'ın ruhuna ve hikmetlerine de gereği gibi nüfuz et­tiğini ortaya koymuştur. O bakımdan Tefsirinde yeri geldikçe yaptığı tercih­lerinde bu kavrayışının da rol oynadığını rahatlıkla söyleyebiliriz.

Mesela: Zekât'ın harcama yerlerine dair açıklamalarda bulunurken, zekât alma hakkına sahip kimselere verilecek zekât miktarı ile ilgili değişik görüş­leri açıkladıktan sonra şunları söylemektedir: "Eğer bir kimsenin bakmakla yükümlü olduğu aile halkı varsa, bu kimseye verilen zekât miktarı aile fert­lerinden her birisine tevzi edilecek olursa, eğer (zekât nisabı olan) 200 dir­hemden daha az miktar isabet edecek olursa, (görünüşte) tek kişiye verilen ve 200 dirhemden fazla olan miktardaki bir malı zekât olarak vermekte bir beis yoktur. Çünkü, böyle bir kimseye yapılan tasadduk, mana itibariyle hem ona hem de aile halkına yapılan bir tasadduktur. Bu, güzel bir görüştür." [100]

Görüldüğü gibi, Kurtubî, burada meselenin ruhunu güzel bir şekilde kavramış ve derinliğine nüfuz etmiştir. Bu nüfuzun bir sonucu olarak da ze­kattan gözetilen asli maksada uygun olan görüşü tercih ettiğini ifade etmek­ten geri kalmamıştır. Kurtubî, bunu yaparken de, tercih ettiği kanaatin ken­di mezhebinde benimsenen görüşe uygun olup olmadığına, yahut da mez­hebinde bu görüşün zayıf kabul edilip edilmediğine de pek önem vermez. Bu, aynı zamanda Kuıtubî'nin bir ilim adamı olarak Şer'î sorumluluğunun bi­lincinde olduğunu da ayrıca göstermektedir.

i. Kurtubî'nin, Tefsirini yazmaktaki esas amaçlarından birisi de -adından anlaşılacağı gibi- Kur'ân ahkâmına dair geniş açıklamalar ihtiva eden bir tef­sir vücuda getirmek olmakla birlikte, yer yer çeşitli fırkaların ve kesimlerin yanlış bulduğu kanaatlerini de ele alıp tenkid etmekte ve her zamanki ade­ti üzere delillere istinad ederek bunları eleştirmekten geri kalmamaktadır. Ör­neğin; Yüce Allah'ın gazab sıfatının sonunun geleceğini ileri sürerek; İblis, ona tabi olan Firavun, Haman, Karun ve benzerlerinin bir vakit gelip cenne­te gireceğini söyleyenlerin kanaatlerinin, konu ile ilgili âyet ve hadislerce red-dolunduğunu, bütün kâfirlerin cehennemde ebedi kalacağını çok açık şekil­de dile getirmektedir. [101]

j. Bilindiği gibi Kur'ân-ı Kerim İslâm dinini kabul edilmesi, bağlanılması gereken bir din olarak ortaya koymakla birlikte diğer dinlere ve Kitaplara da yer yer temas etmektedir. Bir müfessir olarak Kurtubî'nin de bu gibi mese­lelere eğilmesi, bu gibi konulara dair yer yer açıklamalarda bulunması ka­çınılmaz bir şeydir. Kurtubî, ilahi Kitapların müşterek maksatlarına: "İşte İla­hi Kitaplardan kasıt budur: Onların gereklerince amel etmektir. Yoksa, dil ile sadece onları okuyup tertil etmek değildir. Çünkü, böyle şey -eş-Şa'bi ve İbn Uyeyne'nin açıklamalarına göre- kitapları bir kenara atmaktır..." [102] diyerek işaret etmekte ve Kur'ân-ı Kerim gibi diğer ilahi kitapların da inanılması, ge­reklerince amel edilmesi maksadıyla inmiş olduğu gerçeğini tekrarladıktan sonra, İslâm ümmetinin de yahudilerle hıristiyanların durumuna düştüğünü müteessir bir üslûpla şöylece dile getirmektedir: "Bizler de Yüce Allah'ın Ki-tabı'na uymak ve gereğince amel etmekle emr olunduğumuz halde bunu, ya-hudi ve hıristiyanların terk ettiği gibi terk ettik. Geriye Kitap ve Mushaf'ların cisimleri hiçbir şey ifade etmez halleriyle kaldı. Buna sebep ise cahilliğin, baş­kanlık talebinin ve hevâlara uymanın baskın bir hal almasıdır." [103]

İlahi kitapların ve bu arada Kur'ân-ı Kerimin maksadına özellikle işaret­te bulunan Kurtubî, ilahi vahyin yanlış anlaşılması sonucu ortaya çıkan de­ğişik itikadi mezheplere de temas etmektedir. Daha önce İslâm'ın bünyesin­de ortaya çıkmış farklı itikadi mezheplere yaklaşımı hususunda bir takım ör­nekleri sunmuş bulunuyoruz. Burada da şunu belirtelim:

Kurtubî, gerek kitap ehli olan yahudi ve hıristiyanların değişik itikadi fır­kalarına, gerekse de diğer itikadi anlayış ve mezheplere de temas etmeyi ih­mal etmez, bunlara dair yeri geldikçe açıklamalarda bulunur, yanlış kanaat­lerini reddetmekten geri kalmaz.

Âl-i İmran, 3/103'ncü âyet-i kerimeyi açıklarken, İslâm ümmeti bünyesin­de görülen değişik mezhepleri bir liste halinde mümkün mertebe kapsamlı ve özlü bir şekilde sunmaktadır. [104]

Diğer taraftan sırası geldikçe, özellikle Hıristiyanların çeşitli mezhep ve fır­kalarına da temas etmektedir. [105]

Bu kısa işaretler ve atıfların, Kurtubî'nin ilmi seviyesi, konulara genel ola­rak bakış açısı ve değerlendirmeleri ile ilgili yeterli kanaat vereceğini düşü­nerek bu kadarıyla yetiniyoruz. [106]

E- Bazı Konulara Dair Fikirleri:

Kur'ân-ı Kerîmi tefsir eden şahsiyetin başarısının ölçülerinden birisi de Kur'ân-ı Kerimin ele almış olduğu hususları gerçek mahiyetiyle kavramak ve bunu yansıtabilmekteki başarısıdır. Bu açıdan Kurtubî Tefsir'ini değerlendir­diğimizde, gerçekten de Kurtubî, çağının gerek siyasal, gerek sosyal yakla­şım ve tutumlarını yakından izlemiş ve bunları Kur'anî bir gözle değerlendir­meye özel bir gayret harcamış olduğunu görüyoruz.

Bir taraftan çağının yönetimlerini ve yöneticilerinin tutumlarını değerlen­dirirken, diğer taraftan toplumsal hayatta karşı karşıya kalınan ve Kur'ana, Sünnete diğer bir ifadeyle İslâm'a uymayan, onlarla bağdaşmayan sosyal yak­laşımları, sosyal rahatsızlıkları ele almıştır. Din adına, zühd ve takva adına gelişen, toplumda yaygınlaşan, İslâmî çizgiden sapma gösteren tasavufî bir­takım yaklaşımlara yanlış bir kanaat, ibadet ve irfan anlayışlarına temas et­tiğini, bunları tashih etmeye büyük gayret harcadığını, pek çok bid'atleri söz-konusu ederek bunları Kur'ân ve Sünnet çerçevesi dışında gördüğünü, bun­ların reddedilmesi, değiştirilmesi, bunlardan vazgeçilmesi gerektiğini vurgu­ladığını görüyoruz.

Buna karşılık Kurtubî, bütün alanlarda her türlü red ve kabulde ilmî de­lil ve ölçülere itibar edilmesi gerektiğini de bilhassa vurgulamıştır. Bu genel çerçeveden sonra, Kurtubî'nin çeşitli hususlara Kur'ânî yaklaşımının müşah­has bir takım örneklerini zikretmeye geçebiliriz. [107]

1. Siyasî Fikirleri:

a. İnsanlar için din ve şeriat koymak yetkisinin yalnızca Allah'a ait bir yetki ve münhasıran O'nun selahiyeti çerçevesinde bir hak olduğu Kur'ân-ı Kerîm'in, pek çok âyet-i kerimesinde ve açık ifadelerle vurguladığı önem­li bir gerçek ve bir itikadi meseledir. Bu niteliğiyle bu mesele, Kur'ân'ın al­tını önemle çizdiği bir husustur.

Bu önemli gerçeği sair müfessirler gibi Kurtubî'nin de çok iyi bir şekilde kavramış ve yeri geldikçe bunu açıkça ifade etmiş olduğunu görüyoruz. Me­sela; Yüce Allah'ın: "De ki: Ey Kitap ehli! Bizimle sizin aranızda âdil olan bir kelimeye geliniz: Allah'tan başkasına ibadet etmeyelim, O'na hiçbir şeyi ortak tutmayalım, kimimiz kimimizi Allah'tan başka rabler edinmesin" (Âl-i İmran, 3/64) buyruğunu açıklarken şunları söylemektedir:

"Yani, yüce Allah'ın helal kıldığı çerçeve içerisindekiler müstesna olmak üzere, herhangi bir şeyi helal yada haram kılmak hususunda O'na (Allah'tan başka herhangi bir kimseye) uymayalım. Bu buyruk da: "Onlar, ilim adam­larını ve rahiplerini Allah'ı bırakıp rabler edindiler" (et-Tevbe, 9/31) buyru­ğunu andırmaktadır. Bu da şu demektir: Onlar, Allah'ın haram ve helal kıl­madığı şeyler ile ilgili olarak onların haram ve helal kılmalarını kabul husu­sunda, bu ilim adamları ve rahiplerini rablerinin konumuna çıkardılar..." [108]

Aslında Kurtubî bu ifadeleri el-Kiyâ et-Taberî'den nakletmiştir. [109] Ancak, ne bunların başında, ne de sonlarında bunların el-Kiyâ'ya ait olduğunu be­lirtmemiş olması, -Tefsiri'nin başında riayet edeceğini belirttiği hususlara ay­kırı görülebilmekle birlikte- şunu da söylemek mümkündür: Kurtubî'nin burada, el-Kiyâ'dan bunları naklettiğini ayrıca belirtmemesi, bu ifadeleri aynen benimsemiş olduğundan da kaynaklanıyor, olabilir. Çünkü Kurtubî'nin, aynı âyetin tefsirinde üçüncü başlıkta şunları söylediğini görmekteyiz:

"Yüce Allah'ın: 'Eğer yüz çevirirlerse' yani, davet olundukları şeyleri ka­bul etmiyecek olurlarsa 'bizim gerçekten müslümanlar olduğumuza şahid ol­un, deyin' yani biz, İslâm dinine bağlı olmak, onun hükümlerine itaat etmek, bu hususta Allah'ın üzerimizdeki bütün lütuf ve nimetlerini itiraf etmek ni­teliklerine sahibiz. Bununla birlikte ne İsa'yı, ne Uzeyr'i, ne de melekleri, O'n-dan başka hiçbir kimseyi rab edinmeyiz. Çünkü onlar bizim gibi beşerdirler ve bizim yaratıldığımız gibi yaratılmışlardır. Bizler rahiplerin, Allah'ın bize ha­ram kılmadığı herhangi bir şeyi bize haram kılmalarını da kabul etmiyoruz. O takdirde onları rabler edinmiş oluruz." [110]

Görüldüğü gibi merhum müfessir, bu konuda yüce Allah'ın tek yetkili ol­duğunu, O'nun hükmüne aykırı hüküm koymak hak ve selâhiyetine hiçbir kimsenin sahip olmadığını açıkça ifade etmektedir.

b. Bir başka yerde ise, Allah'ın hükümlerine aykırı olarak hüküm ko­yup helâl ve haram kılma yetkisini kullanmanın şirk olacağını, Allah'ın var­lığını inkâr etmek ve peygamberler gönderdiğini inkâr etmekle eş bir küfür ve şirk gibi olacağını yüce Allah'ın: "Nesi' ancak küfürde bir artıştır." (et-Tev­be, 9/37) buyruğunu açıklarken şöylece dile getirmektedir:

"(Bu) Arapların türlü küfür çeşitlerini bir arada işlemiş olduklarını açık­lamaktadır. Onlar, yüce yaratıcının varlığını inkâr ederek, "Rahman da ne imiş?" (el-Furkan, 25/60) diyerek yaratıcının varlığını, "Çürümüş kemikleri kim diriltecek?" (Yâsîn, 36/78) diyerek öldükten sonra dirilişi, "Bizden bir tek in­sana mı, ona mı uyacağız?" (el-Kamer, 54/24) diyerek peygamberlerin gön­derilişini inkâr ettikleri gibi, helal ve haram kılma yetkisinin de kendilerinin olduğunu iddia ederek bunu (Nesî' uygulamasını) kendiliklerinden uydur­dular. Ve böylelikle Allah'ın haram kıldığını helâl kıldılar. Halbuki müşrik­ler hoş görmeseler dahi Allah'ın sözlerini hiç kimse değiştiremez." [111]

Anlaşıldığı gibi Kurtubî de Kur'an-ı Kerim'in açık ifadeleri doğrultusun­da Allah'ın hükümlerine aykırı hüküm koymayı bir rubûbiyet iddiası, O'nun hakimiyet ve teşrî' hakkını kabul etmeyip Allah'a şirk koşmak olarak ve tıpkı Allah'ın varlığını inkâr etmek, öldükten sonra dirilişi inkâr etmek gibi bir küfür olarak değerlendirmektedir.

c. Kurtubî, bu gibi hususları yalnızca fikri planda ele almakla kalmıya-rak, çağının uygulamalarını ve müslümanların başına şu veya bu yolla gel­miş yöneticilerin yanlış uygulamalarını da ele alır, gözönünde bulundurur ve böylelikle müşahhas uygulamaların Kur'anî açıdan değerlendirmelerini de yapmaya özellikle önem verir.

Hakim ve yöneticilere rüşvet vermenin hükmünü, zararlarını açıklarken: "Günümüz hakimleri ve yöneticileri bizatihi rüşvetçilerin kendileridir. Rüş­vetçi oldukları zannolunan kimseler değil. Lâ havle velâ kuvvete illâ billah"[112] diyerek, çağındaki yöneticilerin ve hakimlerin uygulamaları hakkındaki de­ğerlendirmesini herhangi bir kapalı ifadeye gerek bırakmaksızın açık seçik bir şekilde ortaya koymaktadır.

Bir başka yerde de Abdullah b. Ömer'in cihad maksadıyla savaşa çıksa­lar dahi yaptıkları haksızlıklar dolayısı ile çağdaşı yöneticilerin askerlerini "şey­tanın kafilesi" diye nitelendirdiğini nakletmekte, [113] bunun aksine anlaşıla­bilecek herhangi bir değerlendirmede bulunmamaktadır. Bu da onun Abdul­lah b. Ömer'in, çağdaşı yöneticilerinin orduları ile ilgili değerlendirmeleri­ni benimsediğini, bunu da aşarak, Kurtubî'nin kendi çağdaşları hakkında da aynı kanaati kendisi için mahfuz tuttuğunu da rahatlıkla söyleyebiliriz.

el-A'raf, 7/86'ncı âyetteki: "Ve siz öyle her yolun başında durarak... Allah'ın yolundan alıkoymayın" buyruğunu açıklarken, Şuayb kavminin, Allah'ın yolunu izlemek, Allah'a itaat etmek isteyen kimseleri tehdit ettiklerini belirt­tikten sonra, onların aynı zamanda yol kesicilik de yaptıklarına dair kanaatleri nakleder ve okuyucunun dikkatini günündeki haksız vergi uygulamala­rına çekerek şunları söyler:

"Şu insanları şer'an ödemekle yükümlü olmadıkları malî yükümlülükleri ödemek mecburiyetinde bırakarak, zor ve baskı ile onlardan mallarını alan­lar da tıpkı onlar gibidir. Çünkü bunlar, malın aslına yükletilmesi caiz olma­yan zekât ve miras dışında birtakım yükümlülükler yüklemişlerdir." Yollar­da ve başka sahalarda ülkenin değişik yerlerinde uygulaması görülen hak­sızca alınan vergilerin en büyük ve en çirkin günahlardan olduğunu, bunun bir gasp, bir zulüm, insanlara bir haksızlık, münkeri yaygınlaştırmak, mün-ker iş yapmak, bunu sürdürmek ve münkeri kabul etmek olduğunu belirt­mekte ve "artık İslâm'ın sadece şekli, dinin de sadece adı kalmıştır" diyerek bu İslâm dışı uygulamalara eseflerini dile getirmektedir. [114]

d. Kuıtubî, bir ilim adamına yakışan haysiyet ile başta yöneticiler olmak üzere, İslâm'ın gerektirdiği niteliklere ve ahlâka sahip olmamanın, müslüman-ların başına gelen pek çok musibetin sebebini teşkil ettiğine dikkat çekmek­tedir. Kurtubî, baştaki yöneticilerin bu kabilden yanlış uygulamalarına olduk­ça muzdarip bir ifade kullanarak şu sözleri ile dikkat çekmektedir:

"Allah'a yemin ederim ki, bizler de fitnelere kendimizi kaptırarak bütün bunlardan yüzçevirdik ve birbirimizin aleyhine (başkasına) yardımcı olduk. Keşke müslümanların yardımını alarak birbirimize karşı güçlenmiş olsaydık. Aksine, kâfirlerin yardımını aldık. Ve sonunda öz kardeşlerimizi üzerlerinde müşriklerin hükmü uygulanır halde, küçülmüşler ve zeliller olarak bıraktık. Lâ halve velâ kuvvete illâ billahi'1-Aliyyi'l-Azim." [115]

Müslümanların da bu tutumları ile, benzer durumları tenkid edilen yahu-dilerden daha da ileri bir noktaya giderek, kâfirlerin yardımını alarak müs-lümanlara karşı güçlendiklerini açıkça dile getirmekte ve özellikle Endülüs'te bölük pörçük müslüman yöneticilerin uygulamalarına ve benzerlerine işaret etmekte, bunların yanlışlıklarını Kur'ân-ı Kerime ve İslâm'a uygun olmadık­larını dile getirmektedir.

Müslümanların dışında olanların yani mü'minlerin başına türlü türlü sıkın­tıların gelmesini isteyip, kalplerinde daha büyük kötü istek ve arzularını giz­lemekle birlikte ağızlarından kin ve öfkeleri taşan kimselerin sırdaş edinil­melerini yasaklayan Âl-i İmran, 3/118'nci âyet-i kerimeyi açıklarken de ken­di dönemindeki yöneticilerin kâfirlere karşı takındıkları tavırlarını ve bu buy­ruklar ile selef-i salihin bu doğrultudaki uygulamalarına aykırı olarak işleri­ni tenkid ederek şunları söylemektedir:

"Bu dönemlerde şartlar tersyüz olmuştur. Çünkü (yöneticiler), kitap ehli arasından kâtipler, eminler edinmişler ve böylelikle bunlar cahil ve ahmak yönetici ve emirler nezdinde ileri geçenler arasına katılmış oldular..." [116]

Kurtubî'nin bu kabilden siyasi kanaatlerini Kur'ân'ın ve hadislerin ışığın­da serdederek, çağındaki yöneticilere ve yönetim şekillerine, yönetim eliy­le yapılan gayri İslâmî uygulamalara itiraz ve eleştirilerine dair örnekleri da­ha da çoğaltmak mümkün olmakla birlikte, uygulamalara yönelik yaklaşımı ile ilgili olarak bu kadarıyla yetinmek, istiyoruz.

e. Kurtubî, siyasi birtakım kanaatlere sahip olan, daha doğrusu mezhep olarak sahip bulundukları siyasi kanaat ve yorumları ile belirginleşen özel­likle Şia ve İmamiyenin kanaatlerini de yer yer ele alır ve bunları Kur'ân-ı Ke­rimin âyetleri, hadis-i şerifler ve İslâm Tarihinin örnek alınması gereken Asr-ı saadet dönemindeki uygulamalar ışığında tenkid süzgecinden geçirir.

Bu bakımdan Kurtubî'nin, ümmetin emri dinlenen, kendisine itaat olunan, sözbirliğini gerçekleştirecek ve halifelik makamına getirilmesinin sonucu ola­rak hükümlerin kendisi vasıtası ile uygulanmasını sağlayacak bir imam ve bir halife tayininde asli bir dayanak olarak değerlendirdiği, el-Bakara, 2/30'ncu âyet-i kerimenin tefsirinde, [117] ümmetin başına geçecek olan kimsenin, sa­hip olduğu imamet hasletlerinin mükemmelliği ve onun kendisine itaate da­vet etmesi gerektiği şeklindeki kanaatler ile, Hz. Ali'nin imametine dair nassın bulunduğunu ileri süren İmamiye'nin iddialarını ele almakta ve bun­lara dediğimiz çerçevede cevap vermektedir. Genel olarak Kurtubî'nin me­seleleri ele alışının karakteristik özelliğini teşkil eden deliller ışığında, konu­lan değerlendirme özelliği ile de bütün bu hususları etraflı bir şekilde ele ala­rak bu iddiaları cevaplandırmakta, bu konudaki doğru yaklaşıma da özellik­le değinmekte ve savunmaktadır. [118]

Bunlar, Kurtubî'nin yalnızca pratik uygulamaları eleştirmekle yetinmedi­ğini, konu ile ilgili türlü kanaatlerle de ilgilenerek bunlar üzerinde de bir il­im adamına yakışan bir seviyede münakaşa edep ve çerçevesini titizlikle mu­hafaza ederek, bunları ilmi tetkik süzgecinden geçirdiğini ortaya koymak­tadır.

f. Kurtubî, toplumların yükseliş ve düşüşleriyle ilgili İlâhî Sünnetlerin de farkında ve bilincindedir. O bakımdan Kurtubî, çağdaşı müslümanların kar­şı karşıya kaldıkları hallerin, olumsuz durumların, İlâhî Sünnetin tabii karşı­lanması gereken bir sonucu olduğunu da yeri geldikçe vurgular ve bunların altını özellikle ve dikkat çekici bir üslûpla çizer.

Kurtubî, el-Bakara, 2/249'ncu âyetin tefsirini yaparken, ll'nci başlıkta "ni­ce az bir topluluk, oldukça kalabalık bir topluluğu yenik düşürmüştür" buyruğunun, savaşmaya bir teşvik, sabıra bir işaret, Rabbini tasdik eden kimse­lere de uyma emrini ihtiva ettiğini belirttikten sonra şunları söylemektedir: "Derim ki: İşte bizim de yapmamız gereken budur. Ancak, çirkin amelleri­miz ve bozuk niyetlerimiz, bizim bu sonuçlarla karşılaşmamıza engel teşkil etmiştir. Öyleki, bizden pek çok sayıda bir ordu, -pek çok defa gördüğümüz gibi- oldukça az sayıdaki düşman karşısında yenik düşmüştür. Bu ise bizim kendi ellerimizle kazandıklarımızdan dolayıdır." Daha sonra, Hz. Peygamber'e atfedilen: "Size, zayıflarınız dışında başka bir sebeple rızık verildiği ve yar­dım edildiği kanaatinde misiniz yoksa?" [119] buyruğunu nakletmektedir.

Arkasından yine çağdaşı müslümanların hallerine: "Amellerimiz bozuk, za­yıflar ihmal edilmiş, sabır az, Allah'a güven cılız, takva ise ortada yok" de­dikten sonra Yüce Allah'ın: Âl-i İmran, 3/200; el-Mâide, 5/23; en-Nahl, 16/128; el-Hac, 22/40; el-Enfâl, 8/145 âyet-i kerimelerini hatırlatmakta; ko­nu ile ilgili İlâhî Sünnete şu sözleriyle dikkat çekerek açıklamalarını sonuç­landırmaktadır:

"İşte zaferin sebep ve şartları bunlardır. Bunlar ise bizde yok, bunlar biz­de bulunmuyor. Başımıza gelen musibetler ve karşı karşıya kaldığımız du­rumlardan dolayı, innâ lillâh ve innâ ileyhi râciûn, diyoruz. Hatta, geriye sa­dece İslâm'ın adı kalmıştır, dinin ise şekli kalmıştır. Çünkü fesat galip gelmiş, tuğyan pek çoğalmış, doğruluk ise oldukça azalmış. Sonunda doğuda, batı­da, karada, denizde düşman bize galip gelmiş, bizi istila etmiş, fitneler her tarafı kuşatmış, mihnetler de alabildiğine büyümüştür. Allah'ın rahmet etti­ği dışında ise koruyacak yoktur, (korunma imkânı da yoktur)." [120]

Görüldüğü gibi Kurtubî, çağının müslümanlarının ve İslâm dünyasının do­ğuda ve batıda karşı karşıya bulunduğu, gerek Moğol musibet ve felaketle­rine, gerekse de Haçlılar eliyle tattıkları musibet ve felaketlere işaret etmek­te, bunların sebeplerini de özellikle açıklayarak vurgulamaktadır.

Yine Kurtubî: "De ki: O, size üstünüzden... bir azap göndermeye, yada si­zi birbirinize katıp, kiminize kiminizin hıncını tattırmaya kadir olandır..." (el-En'âm, 6/65) âyetini açıklarken de şunları söylemektedir:

"... Bir görüşe göre de, birbiriniz ile çarpışan fırkalar haline getirir sizi. Bu ise, işlerini içinden çıkılmaz bir hale getirmesi ve başlarındaki yöneticilerin dünyayı isteyerek tefrikaya düşmeleri ile olur... Âyet-i kerime, müslümanlar ve kâfirler hakkında umumidir... Derim ki: Doğrusu da budur. Nitekim fiilen görülen de budur. Kendi topraklarımızda düşman üzerimize gelmiş, canla­rımız ve mallarımıza egemen olmuş bulunuyor. Bununla birlikte birbirimizi öldürmek, birbirimizin mallarını mubah kabul etmek şeklinde tepemize musallat olmuş fitneler de vardır..." [121] Bu sözleriyle yaptığı açıklamalarda da aynı gerçekleri dile getirdiğini görüyoruz.

Yine bir başka yerde -daha önce de işaret ettiğimiz gibi- müslümanların birbirlerinin aleyhine, müslümanlardan değil hatta kâfirlerden yardım aldık­larını, kardeşlerini müşriklerin hükümleri altında küçülmüşler ve zelil olarak terk ettiklerini dile getirmekte, bundan dolayı teessüflerini de ifade etmek­tedir. [122]

Bütün bunların ifade ettikleri gerçek nedir? İfade ettikleri gerçekler ara­sında elbetteki şuna dikkat çekebiliriz: Kurtubî, müslümanların karşı karşı­ya bulundukları halleri, musibetleri gören ve gözlemleyen bir şahsiyet idi. Görmek ve gözlemlemekle kalmayıp, bunların sebeplerini araştırarak tesbit eden bir ilim adamıydı. Bununla da kalmayarak müslümanların kötü ve olumsuz durumlarından derinden derine ızdırap duyan, üzülen, bundan çı­kış yollarını ariyan, ümmetin dertleriyle dertlenen bir mü'min idi. [123]

2. Sosyal Fikirleri:

Şunu diyebiliriz ki: Kurtubî'nin Tefsiri; Kur'ân ahkâmı ağırlıklı olmakla bir­likte bir müfessir olarak, bir mü'min ve bir insan olarak Kur'ân-ı Kerimi Al­lah'ın kendisine nasib ettiği ölçüde geniş boyutlarıyla ve oldukça kapsamlı bir çerçeve ile idrâk etmiş, kavramıştır. Gerek şimdiye kadar Kurtubî'nin ki­şiliği ile ilgili yaptığımız açıklamalar, gerek bundan sonraki değinmelerimiz, bu kanaatimizin sadece ipuçlarını teşkil etmektedir. Bu konuda gerçekten Kur-tubî'yi, kapsamlı yaklaşımını, Kur'ânî çerçeve içerisinde olaylara bakışını da­ha yakından tanıyabilmek, tesbit edebilmek, Tefsir'ini de daha yakından bi­lip tanımaya, incelemeye bağlı bir iştir.

a. Kurtubî, çağının toplumsal hayatında sünnete aykırı olarak yayılan çeşitli adetlere karşı itiraz etmekte, sesini yükselterek bunları açıkça reddet­mektedir:

Hz. Yusuf'un, anne ve babasının, karşısında secdeye kapandıklarını be­lirten âyet-i kerimeyi (Yusuf, 12/100) açıklarken de, gerek Mısır'da, gerek­se de Arap olmıyanlar arasında yaygın bulunan karşılıklı olarak eğilip bükül-menin, aynı şekilde birbirlerine kıyam etmenin nesli olmuş bir adet olduğu­nu belirttikten sonra, bu nesli olmuş adeti yerine getirmeme halindeki tep­kileri dile getirirken şunları söylemektedir:

"... O kadar ki, onlardan birisine karşı kıyam edilmiyecek olursa, içten içe kendisine aldırış edilmediği, kendisine kıymet verilmediği kanaatine kapılır. Birbirleriyle karşılaştıkları vakit de, birbirlerinin önünde eğilip bükülmeleri sürekli devam edip giden bir adet ve sürüp giden ve miras olarak devralınan bir alışkanlık haline gelmiştir. Özellikle emir ve başkanlarla karşılaşma ha­linde bu böyledir. Bu uygulamalarıyla onlar peygamberlerin sünnetinden uzaklaşmış, doğru yoldan yüzçevirmiş oluyorlar." [124]

b. Kurtubî, bunun dışında toplumsal hayatta görülen daha birçok ak­saklığa da işaret etmeyi ihmal etmemektedir.[125] Önemli bölümüne atıfta bu­lunduğumuz siyasal, toplumsal ve ahlâkî hayattaki yanlışlıklara karşı tavrı, genel özellik ve nitelikleriyle bizim için açıklık kazanmış bulunmaktadır. Kur­tubî, çeşitli yanlış tavırlara, tutumlara yeri geldikçe temas etmekten geri kal­mamaktadır.

Meselâ cahil mutasavvıfların semaları esnasında, şeyhlerinin huzuruna gi­rip istiğfar ettikleri sıralarda, cahilliklerinden dolayı kıbleye doğru mu, baş­ka bir tarafa doğru mu secde ettiklerine dahi aldırmadıklarını ve vecd halin­de olduklarını ileri sürdüklerini aktarmakta; bunun ise amellerinin boşa çıkması anlamına geldiğini söyliyerek [126] bu gibi haller sergileyenleri uyar­maktadır. Onların diğer iyi hallerine bakarak bütün tutumlarını doğru kabul etmek gibi yanlış kanaate sahip olması muhtemel olan diğer insanları da ay­nı zamanda uyarmayı amaçlamaktadır.

Aynı şekilde bid'atçi, avam ve bayağı insanlar olmakla da nitelendirdiği cahil kimselerin Allah'tan korktuklarını ileri sürerek, tıpkı eşeklerin anırma­larını andıran bağırıp çağrışmalarının hiçbir zaman huşu ile Allah'tan kork­makla ilgisi olamıyacağını belirtmesi ve buna dair geniş açıklamaları önem­semesi de, [127] hem toplumsal olaylara bakışı ve bunları değerlendirişi ile il­gili bize açıkça kanaatlerini yakalayabilme imkânını vermekte, hem de müs-lümanları Kur'ân ve Sünnet çerçevesinde inanıp düşünmeye davete özel ola­rak gayret harcamaktadır.

c. Bilindiği gibi İslâm adına birtakım davranışlar, tutumlar veya kanaatler ileri sürenler, aynı zamanda bunları İslâm'ın temel kaynaklan olan Ki­tap ve Sünnetten delillendirmek ihtiyaçlarını hatta zorunluluğunu da duymak­tadırlar. Kurtubî, (el-En'âm, 6/42'nci âyet-i kerimeyi tefsir ederken) İbn Atiyye'den şu sözleri nakletmektedir:

"Abidler darlık ve fakirlikle kendilerini te'dip etmek maksadıyla malları­nı dağıtmaya, sıkıntılarla te'dip etmek maksadıyle de bedenlerini açlık ve çıp­laklık ile terbiyeye bu âyet-i kerimeyi delil göstermişlerdir." Daha sonra da İbn Atiyye'nin bu kanaatleriyle ilgili olarak kendisi şu açıklamaları yap­maktadır:

"Derim ki: Bu işi yapanların ve bu âyet-i kerimeyi bu uygulamalarına as­li dayanak kabul edenlerin bir cahilliğidir bu. Çünkü, Yüce Allah'ın âyet-i ke­rimede sözünü ettiği husus, bu yolla imtihan etmeyi dilediği kullarına bir ce­za olduğunu belirtmektedir. Bizim buna kıyasen nefislerimizi mihnetlere sü­rüklememiz ve buna dayanarak nefislerimizi mükâfatlandırmaya kalkışma­mız caiz değildir. Çünkü nefsimiz, sırtına binerek Allah'ın lütuf yurdu olan cennete ulaştığımız ve kendisi aracılığıyla Kıyametin dehşetli hallerinden kur-tulabildiğimiz bineğimizdir..." [128] Bilâhare benzeri yolları izleyenlerin daha başka hususlardaki birtakım yanlış tutum ve kanaatlerine değişik âyet-i ke­rimeleri delil göstermelerinin yanlışlığını, tutarsızlığını da özellikle belirtme­yi ihmal etmemektedir. [129]

d. Bu ve benzeri açıklamalardan, Kurtubî'nin insanlara zaman zaman öğüt vermenin onları dünyaya karşı zahid, Allah'a karşı takvalı olmayı hatır­latmanın gereksiz olduğuna, Allah'tan korkmak, yakin sahibi olmak için on­lara öğüt vermenin lüzumsuzluğuna inandığı kanaati anlaşılamaz. Ancak Kur­tubî, insanların kalplerini yumuşatacak, yakinlerini artıracak vaaz ve öğüt­lerin birtakım nitelikleri taşıması gerektiğine de özellikle dikkat çekerek, in­sanlara öğüt vermek, emri bilma'ruf ve nehy anilmünkerde bulunmak konu­munda olanların bu görevlerini ifade ederken dikkat etmeleri gereken esas­lara da şöylece işaret etmektedir: "... İşte bu, kalpleri yumuşatan ve incelten, yakînleri güçlendiren, hertürlü bid'atten uzak ve her türlü dalalet ve şüphe­den arınmış vaazın caiz olduğuna delil teşkil etmektedir..." [130]          

3. Tasavvufa Yaklaşımı:

Kurtubî, zaman zaman "İşarî tefsir" diye de bilinen, Tasavvufi tefsir'in ön­derlerinden olan Ebû Muhammed Sehl et-Tüsterî'den, Ebû Abdurrahman Muhammed es-Sülemî'den, onun öğrencisi olan Ebû Nasr Abdulkerim el-Kuşeyrî'den nakiller yaptığı gibi, belli bir kişiye nisbet etmeksizin sufi olarak bi­linen kesimler arasında yaygın birtakım kanaat ve davranışlara da atıflarda bulunur.

Kurtubî, bu mutasavvıf alimlerden naklettiği görüşler arasında Kur'ân ve Sünnete uygun, bunların ruhlarına aykırı düşmeyen kanaatleri herhangi bir eleştiriye tabi tutmadan nakletmekle birlikte, özellikle kendisinin yer yer "ca­hil" olmakla da nitelendirdiği mutasavvıf ve zahid kesimler arasındaki yan­lış kanaatlere temas eder, bu kanaatleri Kur'ân ve Sünnete uygun olmadık­ları gerekçesi ile tenkid eder, reddeder. Bunlara dair örnekleri bu başlıkta ele alacağımız gibi, Kur'ân ve Sünnete ters görmediği açıklamaları reddetmek-sizin nakillerine örneklerini de özellikle "Kaynaklarıyla Kurtubî Tefsiri"ni ele alacağımız zaman örneklendirmeye gayret edeceğiz.

a. Kurtubî, cahil mutasavvıfların, şeyhlerinin huzuruna girdikleri vakit önlerinde eğilmek, secde etmek gibi yanlış tutumlarının hiçbir şekilde doğ­ru olamıyacağını belirterek, [131] şeyh-mürid ilişkisindeki yanlışlıklara temas eder ve öncelikle düzeltilmesi gereken yani, Kur'ân ve Sünnetin çerçevesi­ne oturtulması gereken ilişki türünün nasıl olması gerektiğine değinir.

b. Zahidlerin mala ve servete, bunların şer'î ölçüler içerisinde korunup geliştirilmesine dair kanaatlerini, bu kanaatleri savunan cahil mutasavvıf ve zahidleri eleştirmekle birlikte Ebû'l-Ferec el-Cevzî'den de nakil ile bir takım ilim adamlarının da bu tuzağa düşmüş olduklarına dikkat çeker ve konu ile ilgili ileri sürülen aslı astan olmayan rivayetleri ele alır, tenkid eder ve bun­ların ilmî bakımdan hiçbir değer taşımadıklarını belirtir. Bu maksatla el-Mu-hasibî'nin konu ile ilgili naklettiği bir olayı Ebû Hâmid (el-Gazzâlî)'nin de nak­letmek suretiyle bir vartaya düşmüş olduğuna dikkat çeker. [132] Böylelikle Kurtubî, mutasavvıf ve zahidlerin söylemlerini, anlattıklarını her zaman için ilmi bir süzgeçten -başkaları için olduğu gibi bunlar için de aynı çerçevede-geçirilmesi gerektiğine bilhassa işaret eder.

c.  Kurtubî, özellikle yanlış kanaat sahibi olmakla nitelendirdiği sufiler ile zındıkları bilgi kaynaklarına bakışları açısından aynı kefeye koymaktadır. Şöyle der:

"Derim ki: Fıkıhtan, Peygamber'in Sünnetlerinden ve selefin izlediği yol­dan yüzçevirerek şöyle diyenler de bu kabildendir: Bu gibileri içime şu doğ­du, yahut kalbim bana bunu bildirdi diyerek, kalplerine doğan ve hatırları­na gelen şeylere istinaden hüküm verirler ve onlar kalplerinin hertürlü ke­derden uzak ve arınmış, ağyar ile ilişkisi kalmamış olduğundan dolayı ilahi ilimlerle Rabbânî hakikatlerin kalplerine tecelli ettiğini iddia ederler. Böyle­likle kalplerinin küllî sırlara vakıf olup, cüz'î hükümleri de bu yolla öğrendiklerini söyler, buna bağlı olarak küllî şer'î hükümlere ihtiyaçlarının bulun­madığını ileri sürerler. Devamla da şöyle derler: Bu gelen şer'î hükümler ile ahmaklar ve avam hükmederler. Evliya ile havâs'ın ise bu gibi naslara ihti­yaçları yoktur." [133]

Yine hemen hemen aynı ifadeleri bir başka yerde de hocası İmam Ebu'l-Abbas'tan nakleder ve yine hocasından naklen şunları da ekler: "Bu gibi söz­leri söylemek zındıklık ve küfürdür. Bu gibi sözleri söyleyenler öldürülür, tev-be etmeleri de istenmez. Çünkü bu sözler bilinen şer'î hükümleri inkâr et­mektir..." [134]

Dikkat edilirse, özellikle günümüzde aynı şekilde cahil birtakım sufilerin "ledün ilmi" diyerek, evliyaullah oldukları iddia edilen kimselerin keşf yo­luyla elde ettikleri bilgilerin, şer'î ve peygamberi bilgilerden daha ileri de­recede olduklarını iddia etmektedirler. Buna dair gerekçeleri ise, Hz. Musa ile ilgili ve hadis-i şerifte Hz. Hızır diye adı belirtilen yüce zat arasında ce­reyan eden olayların konu edildiği âyetlerdir.

d. Kurtubî'nin, sufilerin yanlış tevekkül anlayışlarını da reddettiğini gö­rüyoruz: "Sufilerden bir taife der ki: "Ona (tevekküle) ancak arslan veya on­dan başka, Allah'ın dışında herhangi bir varlığın korkusu kalbinden büsbü­tün silinmedikçe ve Yüce Allah'ın rızkı teminat altına almış olması dolayısıy­la rızık talebi için çalışmayı terk etmedikçe hiçbir kimse hak kazanamaz" [135] diyerek görüşlerini nakleder. Daha sonra, bu kanaatin yanlışlığını birçok âyet-i kerimeyi de delil göstererek belirtir ve çürütür.

Yanlış tevekkül anlayışının bir sonucu olarak görebileceğimiz bir yanlış zühd anlayışının da sufiler arasında yaygınlık kazandığını ve hatta ilim ada­mı olarak bilinen kimselerin de bu konuda yanlışlıklara düştüğünü görüyo­ruz.

Kurtubî, bunu örneklendirmek maksadı ile de Hz. Âişe'nin Peygamber (s.a)'den rivayet ettiği belirtilen: "Nefislerinizi hoş ve güzel yiyeceklerden mah­rum ediniz..." hadisini sufilerin pek çoğunun hoş ve temiz şeyleri yemeyi terk etmek için delil gösterdiklerini belirtir. Sonra, bu hadisin herhangi bir daya­nağının bulunmadığını da söyler. Çünkü Kur'an-ı Kerim'in ve -başka birçok yerlerde de açıklandığı üzere - sabit sünnetin bunun aksini ortaya koymuş olduğu bilinen bir husustur. Kurtubî bunları açıkladıktan sonra Ebû Hamid et-Tusî (el-Gazali)'nin, Sehl'in uzun yıllar boyunca kurutup toz haline getir­diği incir yapraklarını yeyip durduğunu belirtir; buna benzer örnekleri Zünnûn'dan ve Ebû Yezid'den nakleder. Daha sonra da bu gibi yanlış zühd davranışları ile ilgili olarak şu değerlendirmelerde bulunur: "Bunlar, insanın kendisini mecbur etmesi caiz olmayan şeylerdendir. Çünkü Yüce Allah, Âdem oğluna buğdayı ikram etmiştir..." [136] Çünkü Allah Teala insan oğlu­na hoş ve temiz şeyleri nzık olarak ihsan etmiştir. Helal çerçevesi içerisin­de kalmak şartıyla bunlardan kaçınmak caiz olamaz, der.

Kur'ân ve Sünnetin üzerinde durduğu esasların, hükümlerin yanlış anla­şılmasının bir sonucu olarak ortaya çıkan yanlış tevekkül ve yanlış zühd an­layışı dolayısıyla, yine cahilce mutasavvıfların bulunduğunu belirtir ve züh­dü elden bırakmak istemediklerini ileri sürenlerin, kaba elbise giymenin, ka­ba, katı ve nefsin hoşuna gitmeyecek şeyleri yemenin önemine, faziletine da­ir kanaatlerini ele alır ve bunları reddeder. [137]

e.  Kurtubî, yüce Allah'ın Âl-i İmran, 3/190'ncı âyet-i kerimesini ve deva­mını tefsir ederken, Hz. Peygamber'in bir hadisini de naklederek şunları söylemektedir: "Yüce Allah'ın rahmeti üzerinize olsun. Hz. Peygamber'in, Al­lah'ın yarattıkları hakkındaki tefekkürü ile birlikte bundan sonra namaza nasıl yöneldiğine dikkatle bakınız! İşte dayanak olarak alınması gereken sünnet budur. Sufilerin izlediği yol olan onlardan herhangi bir şeyhin, bir gün bir gece ve hatta bir ay kesintisiz olarak tefekküre dalma yolu ise, insanlara yakışmayan ve sünnetlere de uymıyan, doğruluktan alabildiğine uzak bir yol­dur."

Daha sonra da İbn Atiyye'nin babasının doğuda (Mısır'da) ilim adamların­dan birisinin kendisine nakletmiş olduğu bir olayı da zikreder. Burada ge­ce boyunca üstü örtülü ve yanı üzere yatmış bir kimsenin sabah namazı için yerinden kalkarak abdestsiz namaza durduğuna, bunun bu davranışını red­detmek isterken, bu kimsenin kendisine okuduğu bir şiir üzerine tefekkür ile ibadet ettiğini iddia eden kimselerden olduğunu anlaması üzerine ona bir şey söylemekten vazgeçtiğine dair bir ibretli olayı da zikretmektedir. [138]

f.  Yanlış birtakım kanaatlere sahip olan mutasavvıf ve zahidlerin, söyle­diklerini Kur'ân âyetleriyle, bazan hadis-i şeriflerle desteklemesi dolayısıy­la çoğu kimse onların bu yanlış kanaatlerinin ve delillendirmedeki isabetsiz­liklerinin farkına varamayabilir. O bakımdan Kurtubî bu gibi hususlara da ye­ri geldikçe dikkat çeker. Mesela: et-Tevbe, 9/28'nci âyet-i kerimesini açıklar­ken, 6'ncı başlıkta şunları söylemektedir:

"Bu âyet-i kerimede nzık mukadder olmakla Allah'ın emri ve taksimatı ye­rine gelmekle birlikte, kalbin rızık hususunda esbaba taalluk etmesinin ca­iz olduğuna ve bunun tevekküle aykırı olmadığına delil vardır..." [139]

Böylece bu konuda yanlış kanaatleri ileri süren ve tevekkülün kalbin her türlü ağyardan ve esbaptan arınması anlamına geldiğini söyleyen sufilerin ka­naatlerini uzun uzadıya delilleri ile birlikte reddettiğini görüyoruz.

Bu yolla îmam Kurtubî, yanlış kanaatlerin tashih edilmesi noktasında ger­çekten küçümsenmeyecek bir hizmet ifa etmiş bulunmaktadır.

g. Bilindiği gibi sufilerde; vecd, sema, (nağmeli sesler, çalgılar) dinlemek gibi yanlış davranışlar ve bid'atler, ibadet anlayışı çerçevesinde dahi yer bul­muş, yaygınlık kazanmıştır. Cahil sufilerin raks, alkış ve semalarının, bunun etkisi altında kalarak baygın düşerek kendilerini yerden yere vurmalarının, akıl sahibi kimselere yakışmıyan işler olduğunu, bunu yapan kimselerin ise Beyt'in (Kâ'be'nin) çevresinde el çırparak tavaf eden müşriklerin davranış­larına benzer bir tutum sergilemiş olacaklarını da belirterek, bu gibi yanlış hareketleri reddetmektedir. [140]

Kurtubî, sufilerin raks ve sema'larını da kabul etmemekle, onların raks ve sema'a dair gösterdikleri delillerin delil olmaktan uzak olduğunu belirt­mekle kalmıyarak, esasen bu tür davranışların Kur'ân-ı Kerim'in âyetlerine, açık naslarına da aykırı olduğuna da değinmektedir.

Mesela; Kurtubî, el-İsra, 17/37-38'nci âyet-i kerimeleri açıklarken 5'nci baş­lıkta şunları söylemektedir: "İlim adamları bu âyet-i kerimeyi raksın ve raks etmenin yerildiğine delil göstermişlerdir. İmam Ebû'1-Vefâ İbn Akîl şöyle de­mektedir: Kur'ân-ı Kerim, raks'ın yasaklandığını açık nass ile belirterek: "Yeryüzünde kibir ve azametle yürüme" (el-İsra, 17/37.) diye buyurmaktadır. Bu buyruğu ile büyüklük taslayan kimseyi yerdiğini görüyoruz.-Raks ise, bü-yüklenmenin, şımarmanın en ileri derecesidir. Bizler, aralarındaki nçşe ve sar­hoşluk vermek ortak özelliği dolayısıyla nebiz'i hamra (şaraba) kıyas etmi­yor muyuz? Ne diye mızrabı ve onunla birlikte tanbur, zurna ve davul üze­rinde şiirin nağmeli olarak söylenişini (büyüklenmek ile birlikte ortak özel­likleri dolayısıyla) buna kıyas etmiyoruz?.." Daha sonra da İmam el-Gazza-lî'nin şu sözlerini nakleder: "Raks, iki omuz arasındaki (başta) bir ahmaklık­tır. Ancak, oyun ile ortadan kalkar" [141] sözlerini zikreder ve el-Kehf sûresi (14'ncü âyet, 2'nci başlık) ile başka yerlerde (Lukman, 31/6.) buna dair ek açık­lamalarda bulunacağını da ekler.

Bu ek açıklamaların yer aldığı el-Kehf, 18/14'ncü âyetin tefsirinde de su­filerin bu husustaki yanlış istidlallerini vurguladıktan sonra bu istidlalin yanlışlığını da açıklar ve şöyle der:

"İbn Atiyye der ki: Sufiler ayağa kalkıp söz söyleme (raks ve sema')nın meşruiyetine: "Ayağa dikilip de: Bizim Rabbimiz göklerin ve yerin Rabbidir... dediklerinde" (el-Kehf, 18/14) buyruğunu delil göstermişlerdir.

"Derim ki: Bu doğru olmayan bir delillendirmedir. Çünkü onlar (As-hab-ı Kehf) ayağa kalkıp Allah'ı (kendilerine) hidâyeti üzere anmışlar ve ken­dilerine ihsan etmiş olduğu nimet ve bağışlarından dolayı şükretmişlerdi. Son­ra da kavimlerinden korkarak herşeyden uzaklaşıp dosdoğru Rablerine yö­neldiler. İşte Allah'ın, rasulleri, peygamberleri ve faziletli velileri hakkında­ki uygulayageldiği sünneti budur. Bu nerede, ayakları yere vurarak, elleri aça­rak raks etmek nerede? Özellikle de tüysüz oğlanlardan ve kadınlardan gü­zel seslerin dinlenmesi esnasında şu günümüzde görülenler nerede? Heyhat! bu ikisi arasında -Allah'a and olsun ki- göklerle yer arasındaki kadar mesa­fe vardır. Diğer taraftan, ileride Yüce Allah'ın izniyle (Lukman sûresinde) bu­na dair açıklamalar geleceği üzere ilim adamlarının büyük bir topluluğu nez-dinde bu haram bir iştir..."

Daha sonra Kurtubî, İmam Ebû Bekr et-Tarasusî'ye, sufilerin izledikleri bu yol hakkında soru sorulması üzerine şu şekilde cevap verdiğini nakletmek­tedir: "Raks ve vecd haline girmeye gelince; bunu ilk ortaya çıkaranlar Sâ-mirî'nin arkadaşlarıdır. Sâmirî onlara, böğürtüsü olan bir buzağı heykeli ya­pınca, bunlar da kalkıp o buzağının etrafında raks etmeye koyuldular ve vecd'e geldiler. O bakımdan bu, ileride de geleceği üzere kâfirlerin ve bu­zağıya tapanların yoludur." [142]

h. Bir başka yerde de yine cahil bir takım sufilerin velayet makamının nü­büvvet makamından üstün olduğu anlamına gelen iddialarına işaret etmek­te ve bunun kabul edilecek türden bir iddia olmadığını, vakıadan ve beşer tabiatından hareketle reddetmektedir. [143]

Kurtubî'nin, mutasavvıfların ilmî ve şer'î bakımdan dayanaksız ve doğru olmayan iddialarına, yeri geldikçe temas ettiğine, bu iddiaları çürüttüğüne da­ir örnekleri daha da çoğaltmak mümkün olmakla birlikte biz bu kadarını ye­terli görüyoruz. [144]

Kuıtubî'nin tasavvufa yaklaşımı ile ilgili olarak şu hususu özellikle bir da­ha tekrarlıyalım: Kurtubî'nin reddettiği, kabul etmediği tasavufi yaklaşımlar, zühd ve takva anlayışları Kur'ân ve Sünnetin çerçevesinde yer almayan zühd ve takva anlayışlarıdır. Herhangi bir şekilde Kur'ân ve Sünnete dayan-dırılamayan, Kur'ân ve Sünnetten sağlıklı bir şekilde delillendirilemiyen an­layışları, tutum ve davranışları reddeder. Bunu yaparken de, bu yanlış yaklaşımların yaygınlık kazanmış olmalarını, kimi zaman ileri gelen şahsiyetler tarafından ileri sürülmüş ve savunulmuş olmalarını ise gözönünde bulundur­maz. Çünkü Kurtubî, her müslümanın sahip olması gereken şu esas ilkeyi her zaman için titizlikle göz önünde bulundurmuştur: Kim olursa olsun -görece­ğimiz gibi.mezhep imamı İmam Malik olsa, mezhebinin görüşü olsa dahi- nas-lara aykırı olduğu takdirde her görüş red edilir. Her zaman için nasların be­nimsediği görüşü tercih etme gayretini ortaya koyan Kurtubî, naslara uygun olmayan görüş ve kanaatleri reddetmeye çalışır. Bunu yapmak için ise, Kur­tubî'nin karşı karşıya kaldığı görüş, davranış ve yaklaşımın Kur'ân ve sünnet ile temellendirilmesinin mümkün olmadığını tesbit etmesi, bunun farkına var­ması yeterli olmaktadır.

Buna göre, Kurtubî'nin kabul ve redlerini tenkid etmeye kalkışacak bir kimsenin de, herşeyden önce Kurtubî'nin, her müslümanın hassasiyetle bağlı olması ve vukufiyetle kullanması gereken İslâmî ilmî metod olan Kur'ân ve Sünnete uygunluk prensibini iltizam etmesi, bunu hiçbir şekilde elden bırakmaması, gözden uzak tutmaması icabeder. Bu çerçevedeki kısa açıklamalarımıza bundan bir sonraki başlığımızda bir dereceye kadar açık­lık getireceğimizden, burada bu kadarıyla yetinelim. [145]

4. İlmî Delillere Karşı Tutumu:

Esasında bu başlık altında yapacağımız açaklamalar, bir taraftan daha ön­ceden işaret etmeye çalıştığımız, Kurtubî'nin ilmî seviyesi ile, diğer taraftan da ileride Tefsirinin bazı meziyetleri üzerinde duracağımız vakit Kurtubî'nin ne denli "insaflı bir ilim adamı olduğuna dair yapacağımız açaklamalar ile de ilgilidir. Gerek bu başlıkta, gerekse de değindiğimiz başlıklarda yapaca­ğımız açıklamalar her üç yerde de mümkün mertebe birlikte hatırlanmaya ça­lışılmalıdır.

a. Kurtubî, bizce oldukça önemli ve ilmî olan Kur'ân-ı Kerim Tefsirini müteala edecek kimseler için önemli temel bilgileri ihtiva eder. Tefsir Mukad-dimesi'nde reye dayanarak Kur'ânı tefsir etmeye dair açtığı başlıkta kabul edi-lemiyecek türden rey'e dayalı tefsirleri örneklendirirken, hem ilmî bakımdan konuya nasıl yaklaştığını, hem de insafı elden bırakmayarak, neyin hak, ne­yin yanlış olduğunu da tesbit etmeye gayret gösterdiğini görüyoruz.

Kurtubî diyor ki: "Kimi zaman kişinin sağlıklı bir maksadı olur ve bu mak­sadına Kur'ân-ı Kerimden bir delil arar. Kendisinin bu maksadının murad edil­mediğini (açıkça) bildiği hususu da ona delil gösterir. Mesela; katı kalbe kar­şı mücahadede bulunmaya gayret eden bir kimse: Yüce Allah: "Firavuna git! Çünkü o azmıştır" (Taha, 20/24) diye buyurmaktadır, der ve bu esnada da kal­bine işaret ederek bununla "Firavun" ile onun (katı kalbinin) murad edildi­ğini ima etmeye çalışır. Bu tür delillendirmeyi kimi vaizler, sözlerini güzelleştirmek, dinleyenlerin de şevklerini artırmak için, sağlıklı maksatlar ama­cıyla kullanmakla birlikte, böyle bir açıklama şekli memnu'dur. Çünkü bu, lügatta bir kıyastır. Lügatte kıyas ise caiz değildir. Kimi zaman ise bunu, Bâ-tinî fırkalara mensup kimseler, insanları aldatmak ve kendi batıl mezheple­rine onları davet etmek için fasit maksatları uğrunda kullanır. Kur'ân-ı Ke­rimi kendilerinin katiyetle kast edilmediklerini bildikleri bir takım hususla­ra, kendi görüş ve mezheplerine uygun olarak açıklamaya çalışırlar. İşte bu, rey'e dayanarak tefsirin yasak kılındığı şekillerden birisidir..." [146] Kurtubî, bundan sonra diğer çeşitlere dair açıklamalarda bulunur.

Bu bölümden anlaşıldığı gibi Kurtubî, bir taraftan vaizlerin bu maksatla­rının iyi olduğunu itiraf ve kabul etmekte, diğer taraftan ise maksatlarının iyi olmasının bu yanlış istidlallerini haklı çıkarmak için yeterli olmadığına da te­mas etmektedir.

b. Kurtubî'nin en mümeyyiz vasfı, bilindiği gibi -ve adından da anla­şıldığı üzere- fıkhı meseleleri etraflı bir şekilde ele alması, delilleriyle ince­lemesidir. Kurtubî, bunu yaparken kuru kuruya mezhep görüşlerini naklet­mekle hiçbir zaman yetinmez. Naklettiği her bir görüşün delilini, tıpkı o gö­rüşün savunucusu ve sahibi kendisiymiş gibi zikreder, ortaya koyar. Daha son­ra da bu görüşlerin delilleriyle birlikte muhakemesini yapar. Buna dair bir ör­nek olmak üzere; Kurtubî'nin el-Bakara, 2/275'nci âyet-i kerimesini açıklar­ken, 3'ncü başlıkta faizli alış verişlere dair hadis-î şerifi naklettikten sonra, konuyla ilgili değişik görüşleri sıralayıp arkasından kendi kanaatini şu şekil­de belirttiğini kayd edelim:

"Derim ki: Sünnet sabit olduğu takdirde ise, artık söylenecek başka bir gö­rüş yoktur... Bu, Şafii, Ebû Hanife, es-Sevrî ve ashab-ı hadisin görüşüdür." [147] Bu sözleriyle nassın sınırları çerçevesinde kaldığını ve nassın açıklamasının esas olduğunu, bu açıklamalara aykırı görüşlerin nazarı itibara alınmaması gereken görüşler olduğunu bilhassa vurgulamaktadır.

Kurtubî'nin bu kanaati, mezhebinin de bu doğrultudaki görüşü benimse­diğinden dolayı ileri sürmüş olduğu hatıra gelebilir. Ancak, pek çok örnek arasından şu örnek de Kurtubî'nin maksadının, mezhebine uygun olan gö­rüşü tercih etmek değil, delile uygun olan görüşü tercih etmek olduğunu açık­ça göstermektedir:

"(Fukahâ), hata yoluyla başkasını öldürenin keffaretle yükümlü olduğu­nu icmâ' ile kabul etmekle birlikte, kasten öldürmede (kısasın affedilmesi ha­linde) keffâretin söz konusu olup olmadığı hususunda farklı görüşlere sahip­tirler. Malik ve Şafii hata yoluyla öldürmede olduğu gibi, kasten öldürmede de, katilin keffaret ile yükümlü olduğu görüşüne sahip bulunuyorlardı... es-Sevrî, Ebû Sevr ve rey ashabı ise: Keffaret, ancak yüce Allah'ın farz kıldığı yerlerde farz olur, derler. İbnü'l-Munzir der ki: Biz de böyle diyoruz. Çün­kü keffaretler ibadettir. Bunların, başkaları örnek alınarak kıyas edilmeleri caiz değildir. Kitap, Sünnet, yahut icma ile olması müstesna, herhangi bir kim­senin, Allah'ın kullarını yerine getirmekle yükümlü tutacak şekilde bir hük­mü farz kılması caiz değildir. Belirttiğimiz noktalardan ise, kasten başkası­nı öldürenin, keffârette bulunması gerektiğini kabul edenlerin ileri sürebi­lecekleri bir delili de yoktur." [148]

Görüldüğü gibi Kurtubî, delilin desteklemediği herhangi bir görüşü ka­bul etmemektedir. Bu tutumuyla mezhebinin benimsediği görüşe muhalefet edecek olsa dahi.

c. Kurtubî, mensub olduğu Mâliki mezhebinde de farklı görüşler varsa, yine bu görüşler arasından delili kuvvetli olan görüşü'tercih eder. Bu konu­da abdest âyetini açıklarken, el ve ayak parmaklarının aralarının da açılarak yıkanması gerektiğine dair açıklamalarını örnek olarak gösterebiliriz. [149]

Yine, zulmen hakkı alınmış bir kimsenin hırsız olarak değerlendirilmeye­cek bir halde olması şartıyla hakkını herhangi bir yolla alabilmesinin caiz ol­duğu görüşünü kabul ederken, konu ile ilgili delillerini de zikrettiğini gör­düğümüz gibi, [150] yetim olan bir kızın reşit sayılması ile ilgili süre tahdidi konusundaki değişik görüşleri ileri sürdükten sonra "bütün bunlara dair de­lil yoktur" gerekçesi ile süre tahdidini kabul etmiyerek, İbnü'l-Arabî'nin ko­nu ile ilgili zikrettiği şu görüşünü de benimsediğini görmekteyiz:

"Böylelikle rüşdün nazar-ı itibara alınacağı, kesin bir husus olarak orta­ya çıkmaktadır. Ancak, rüşdün anlaşılması, reşit kişinin durumunun farklılı­ğına göre farklılık arzeder..." [151]

Görüldüğü gibi Kurtubî, delile dayandırılabilen bir görüşü kime ait olur­sa olsun kabul etmekte, delile dayandırılmaktan uzak olan görüşü de kabul etmemekte, delilin tesbit ettiği sınırın dışına çıkmamayı bir ilim adamı ola­rak kendisine en yakışan bir üslûp ve bir metod olarak tesbit etmektedir.

Kurtubî, bu konuda tercihlerini yaparken herhangi bir eğilime kendisini kaptırmadığı gibi, kudretli bir ilim adamı olarak da bu tercihlerini yaptığını görüyoruz. Mesela; zaruret halinde haram olan bir şeyden yemek duru­munda olan bir kimsenin, İmam Malik ve bir görüşüne göre Şafii'nin yol kes­mek gibi bir masiyet halinde olanın bu zaruret ruhsatından faydalanamıya-cağına dair görüşlerini naklederken, Ebû Hanife'nin ve diğer görüşünde Şafii'nin faydalanmasının mubah olduğuna dair görüşlerini kaydeder. Daha son­ra ise, İbnü'l-Arabî'nin, böyle bir kimseye bu durumda zaruretin mubah kıl­dığı şeylerden istifade etmeyi mubah kabul edenlere hayret ettiğini nakleder, sonra, İbnü'l-Arabi'ye, Maliki mezhebinin ileri gelen bir alimi olarak, olduk­ça itibar etmesine rağmen: "Derim ki: Doğrusu bunun aksidir..." deyip bu gö­rüşünün de gerekçelerini, delillerini sıralamaktadır. [152]

Bayramın birinci gününde kılınamayan Ramazan ve Kurban bayramları na­mazının ertesi günü kılınıp kılınmıyacağı ile ilgili görüş ayrılıklarını ele alır­ken de, bunlar arasından kendisi ertesi günü kılınabileceği görüşünün da­ha sahih bulduğunu görüyoruz. Bu görüşü tercih ederken de bu tercihinin delillerini sıralamayı ihmal etmemektedir. [153]

İşte Kurtubî'nin Tefsiri -ahkâm konusunda diyebiliriz ki baştan sonuna ka­dar- bu derece ilmî bir titizlik ve delillere bağlılık ile ele alınmış ve böyle­ce yazılmış bir tefsirdir.

d. Kurtubî'nin ilmi delillere itibarına ve bunları ne şekilde ele aldığına dair açıklamalarımızın bir yanını tamamlamak üzere; onun ve tefsirlerinde ri­vayetlere yer veren tefsir alimlerinin kendilerinden bolca nakillerde bulun­duğu şahıslardan gelen rivayetleri nasıl ele alıp değerlendirdiğine dair de bir örnek vermemiz yerinde olacaktır.

Kurtubî, es-Süddî ve İbn Cüreyc'in şöyle dediklerini nakleder: "Musa (a.s) buzağıyı bir eğe ile toz haline getirdi ve onu suya savurdu. İsrail oğul­larına da-. Bu sudan içiniz, dedi. Hepsi o sudan içtiler. Buzağıyı seven kim­senin dudakları üzerinde törpülenen altın tozları görüldü. O sudan içen her­kesin delirdiği de rivayet edilmiştir. Bunu el-Kuşeyrî nakletmektedir." Son­ra, bu rivayeti Kur'ânî naslar ışığında değerlendirmekte ve bunun ne kada­rının doğru olabileceğini, ne kadarının da doğru olmadığını âyetlerin ışığın­da şöylece tesbit etmektedir:

"Derim ki: Buzağıyı denizde savurduğuna gelince; Yüce Allah'ın: "Biz onu denize savurup darmadağın edeceğiz" (Tâha, 20/97) buyruğu buna delil teş­kil etmektedir. Sudan içilip törpülenen buzağının tozlarının dudaklar üzerin­de görülmesi kanaatini ise, Yüce Allah'ın: "Buzağı (sevgisi) kalplerine içiril-miş idi" (el-Bakara, 2/93) buyruğu reddetmektedir. Doğrusunu en iyi bilen yüce Allahtır." [154]

Kurtubî, yer yer büyük ta'zim ve ihtiram tabirleri ile zikrettiği ilim adam­larının kanaatlerine de eleştiri getirmektedir. Meselâ, Hz. Peygamber'in unutmasının caiz olup olmadığı meselesini ele alırken şunları söyler: "Bâtı-nîler ile "kalp ilmi erbabından bir taife" istisna olmak üzere: Hz. Peygamber'in unutması caiz değildir. O, kasten unutur ve Sünnet olması için unuttuğu in­tibaını kasti olarak verir, derler. Bu görüşe tahkik önderlerinden büyük bir şahsiyet olan Ebu'l-Muzaffer el-İsferayinî "el-Evsat" isimli kitabında da mey­letmiş bulunuyor. Ancak bu doğru olmayan bir görüştür. Çünkü zıddın zıd ile birlikte olması uzak ve imkânsız bir şeydir." [155]

Kurtubî'nin ilmi delillere karşı tutumunu açıklığa kavuşturmak için bu ör­neklerin yeterli olabileceği kanaati ile buna dair açıklamalarımızı burada so­na erdirirken, başta da işaret ettiğimiz gibi, bundan az önce geçen "İlmî se-viyesi"ne dair açıklamalarımız ile "Tefsirinin meziyetleri"ne dair açıklamala­rımızda gelecek "insafına dair vereceğimiz bilgilerin de göz önünde bulun­durulması halinde, bu konu daha bir açıklık kazanacaktır. [156]

F- Çeşitli İlimlere Dair Bilgisi:

Mutlak olarak "ilim" teriminin kapsamına İslâm kültür tarihinde hem dinî ve şer'î ilimler, hem de deneysel ve sosyal ilimler girer. Ancak biz bu başlık altında Kurtubî'nin özellikle İslâmi ilimler dışında kalan deneysel bir takım ilim­lere dair bilgisine temas edeceğimiz gibi, Tefsiri'nde -özellikle fıkıh, kıraat, lü­gat, hadis gibi ilimlere göre de- nisbeten daha az mevzubahis ettiği fıkıh usû­lü, kelâm ve benzeri hususlara dair bilgisine de değinmek istedik. Bizi bun­lara değinmeye iten sebep, Tefsiri'nin genel hacmi içerisinde bu gibi konu­lara da vakıf olduğunun gözden kaçabilme ihtimalidir.

Çünkü, bu gibi bahisler, diğerlerine göre daha az sözkonusu edilmişler­dir. Bunda da garipsenecek bir taraf yoktur, çünkü müfessirimizin asıl mev­zuu elbetteki Kur'ân-ı Kerim'in tefsir edilmesidir. Bu gibi bahislere el atma­sı ise, Kur'ân-ı Kerim'in anlaşılması demek olan tefsiri ve özellikle de Kur'ân ahkâmının açıklanması açısından gerek gördüğü kadarıyla bu gibi konula­ra temas etmesidir.

Kurtubî, yazmış olduğu Tefsiri'nde İslâmî ilimlere gerçekten vakıf oldu­ğunu ortaya koymanın yanında, çağındaki genel ilmî ve kültürel hayata da vakıf olduğunu, gerek İslâmi ilimler, gerekse de deneysel ilimler çerçevesin­de ele alınmış temel konulardan haberdar bulunduğunu ve deneysel ilimler­den de en azından temel kaynaklarından yahut da kaynak olarak bilinen şah­siyetlerden nakilde bulunabilecek kadar ve bu ilimlerden yararlanabilecek seviyede olduğunu görüyoruz. Şimdi, çerçevesini çizmeye çalıştığımız şek­liyle onun, çağındaki ilimlere dair bilgisini birtakım örnekler ışığında işaret yolu ile de olsa açıklamaya gayret gösterelim:

Kurtubî Tefsiri'nin, fıkhî ahkâm ağırlıklı olduğu söylenebilse de, bunun dışındaki meselelere de hakettikleri önemi vermeksizin üstün körü geçtiği, yahut da hiç değinmeden konuları ele aldığı söylenemez. Meselâ Kurtubî'nin bir dereceye kadar kelâm ve fıkıh usulü'nün tartışma konuları arasında yer alan "eşyada aslolan mübahlık mıdır" konusu ile "hüsn ve kubh'un menşei" konusunu özel bir başlık olarak ele alıp, konuyu derin bir vukufiyet ile özet­lediğini görüyoruz. [157]

a. Kurtubî, -"İtikadı mezhebi ve diğer mezheplere karşı tutumu"na dair açıklamalarda bulunduğumuz sırada da temas etmeye çalıştığımız gibi- sıra­sı geldikçe âyetler ile ilgili kelâmcıların yöntemini de kullanarak onların üs­lubu ile açıklamalarda bulunur, kelâmî tartışmalara girişir.

Bu türden bölümler tesbit etmek, Tefsiri'ni tetkik*eden bir kimse için pek zor olmayacaktır.

Meselâ: Yüce Allah'ın semî' ve basîr olduğunu, yîni işitip gördüğünü be­lirten ilâhî buyruklardan birisini açıklarken bunun, hem sem'î yolla sabit ol­duğunu, hem de aklın da yüce Allah'ın bu sıfatlara sahip olmasına delâlet et­tiğini belirterek, aklın buna nasıl ve hangi yolla delil olduğunu bir kelâmcı üslûbu ile açıkladığını görüyoruz. [158]

Hatta yer yer yaptığı bazı açıklamalarda, ehl-i sünnet dışındaki bir takım mezheplere mensup olanların kendi mezhebi mantıkları içerisindeki birta­kım değerlendirmelerinin esasen yanlış olduğuna ve bu tür değerlendirme­yi kendi mezhebini bilmeyen, mezhebinin cahili kimselerin yaptığına işaret ettiğini de görüyoruz ki, "Sana gelen her iyilik Allah'tandır. Sana gelen her fenalık da kendindendir" (en-Nisâ, 4/79) buyruğu ile ilgili yaptığı açıklama­ları buna örnek olarak gösterebiliriz. [159]

Bilindiği gibi yüce Allah'ın vahdaniyetini, yaratılmışların özelliklerinden ve yaratılışlarındaki mucizevî yanlarından, niteliklerinden hareketle isbat et­mek kelâmî metotlar arasında yer alır. Kurtubî, bir taraftan bu metodu kul­lanırken ve bu yolla yüce Allah'ın yaratıcılığını isbat etmeye çalışırken, di­ğer taraftan her bir olayın kendiliğinden meydana geldiğini, onu meydana getiren bir sâni'in bulunmadığını ileri süren ve bu kanaatlerine de ağaçlar­dan çıkan meyveleri delil gösteren mataryalist tabiatçılara da cevap verme­yi ihmal etmez. [160]

Kelâm bahisleri arasında oldukça önemli bir tartışma konusu teşkil eden, hatta kelâm ilminin "kelâm" adını almasına sebep teşkil ettiği dahi söylenen hususlardan birisi de, "Allah'ın kelâm sıfatı" ve Kur'ân-ı Kerim'in Allah'ın ke­lâmı olmakla birlikte, bunun yaratılmış olup olmadığı meselesi işgal eder. Kurtubî, yeri geldikçe bu konuya da el atar ve bu konu ile ilgili kanaatlerini de Tefsiri'nde alışageldiğimiz üslûbu ve metodunu elden bırakmıyarak belirtmeye çalışır. Bu ise, yerine göre nas ile istidlaldir, yerine göre ise yine nassın ışığında fakat hasmın da delil olarak kabul edebileceği bir istidlaldir. İşte bu çerçevede, Kur'ân-ı Kerim'in mahlûk olmadığına dair delilleri de ge­rek naklî, gerekse de aklî olmak üzere ortaya koyduğunu ve bunlara da te­mas ettiğini görüyoruz. [161]

Bu değinmelerle anlatmak istediğimiz husus şu ki: Kurtubî, kendi döne­mine kadar İslâmî endişelerle, yada İslâmı şu veya bu şekilde çeşitli yönle­riyle ilgilendiren konular ile ilgili tartışmaları yakından izlemeye, tesbit et­meye gayret harcamış ve bu konuları bir ilim adamı, bir müfessir olarak ele almış, Kur'ân'ın çerçevesi içerisinde sunmaya ve kendisi farklı bir kanaat ser-dedecekse de karşı tarafın kabul edebileceği veya hiç olmazsa red edemiye-ceği bir üslûb ve bir yöntem ile konulara açıklık getirmeye gayret etmiştir. Bilhassa bu yöntemi, Tefsiri'nin genel hacmi içerisinde nisbeten daha az yer tutsa bile- Kelâmî mevzulara dair açıklamalarından ya da dönemine kadar Ke­lâm tarihi içerisinde ele alınmış konulan inceleyip bunlara dair doğru gör­düğü görüşü tesbit etmesinden anlıyabilmekteyiz.

b. İslâmî ilimler çerçevesinde ortaya çıkmış çeşitli görüş ayrılıklarının ge­rek nass ile gerekse de işaret yolu ile delâleti ile delillendirilmesi, konuyu haddinden fazla genişletmesi ve dağıtması açısından Kurtubî Tefsiri'nin bir zaafı olarak görülebilirse de [162] bunun, bir meziyet olarak görülmesi de mümkündür.

Mesela; mana ile hadisin rivayet edilmesinin hükmü ile ilgili görüş ayrı­lığı bilinen bir husustur. Kurtubî, bu görüş ayrılığına, İsrail oğullarına Kudüs'e girecekleri vakit söylemekle emr olundukları "hıtta" sözünü değiştirdikleri­ni belirten âyet-i kerimeyi (el-Bakara, 2/58'i) açıklarken temas etmekte ve ko­nu ile ilgili farklı görüş sahiplerinin kimlikleriyle birlikte delillerini açıklamak­tadır. [163]

Ortalama genişlikteki bir hadis usulü kitabında bu görüş ayrılığının men­şeini teşkil eden birtakım hadislere temas edilmekle birlikte, Kurtubî'nin bu âyet-i kerimeye işaret ettiği gibi bir işarete rastlamak zordur.

O bakımdan Kurtubî'nin, bu âyet-i kerimeyi açıklarken bir hadis usulü il­mi meselesi olan bu konuya değinmesi, hadis usulü ilminin meselelerinin de esasen Kur'ân-ı Kerime dayalı olduğu tezine bir bakıma kuvvet kazandırmak­tadır.

Bu yönüyle, bizler, her ne kadar Tefsirin hacminin kabarmasına bu gibi hususlara girilmesi bir sebebiyet teşkil ettiğini kabul ediyorsak dahi, bu gi­bi konulara temasın yerine göre ilim açısından oldukça faydalı bir yaklaşım şekli olduğu kanaatindeyiz.

Bununla birlikte Kurtubî'nin bu gibi meseleleri büsbütün ahkâmı ilgilen­diren bir mesele olmaktan uzaklaştırıp mücerred o ilmin bir meselesi olarak sunmadığını da görebiliyoruz. Bu da, çeşitli İslâmî ilimlerin ve bu ilimlerin ele aldıkları meselelerin Kur'ân ile irtibatlandırılmasında Kurtubî'nin önem­li bir pay sahibi olduğunu da gösterebilecek hususlar arasında değerlendi-rebilinir.

Kurtubî'nin, ahkâmı açıklarken delillerine de özellikle değinmesi ve fark­lı görüş sahiplerinin getirdikleri delilleri ele alıp ilmî olarak değerlendirme­ye tabi tutması önemli özellikleri arasında yer alır. O bakımdan, ele aldığı her-bir delili de alınması gereken şekliyle ele alır ve değerlendirir. Eğer görüş ay­rılığına temel teşkil eden delil bir hadis ise, Kurtubî bu hadisi kabul veya red­dediyor ise; bu hadisi delil olarak almasını gerekli kılan sebepleri de açık­lar; reddediyor ise, yine bu hadisi, delil olarak reddedilmesini gerektiren se­bepleriyle birlikte ele alır. [164] Bunlar ise bizlere, Kurtubî'nin hadis usulü il­mine ve bu ilmin meselelerine gereği gibi vakıf olduğunu müşahhas olarak göstermektedir.

c. Kurtubî, açıklamalarını yaparken, birkaç defadır vurguladığımız gibi, özellikle tarafların delillerini, görüşlerinin dayanaklarını da belirtmeye dik­kat eder. Konu ile ilgili farklı görüşleri ele alır ve bunlar arasından kuvvet­li gördüğü görüşü de -ki, kuvvetli kabul ettiği delil dolayısıyla bir görüşü kuv­vetli görür- tercih eder. Bu konuda genellikle rivayet edilen hadis de ona yol gösterici olmaktadır. O bakımdan Kurtubî, farklı görüşler arasından herhan­gi birisini tercih etmeye giderken, konuyla ilgili hadisleri de serdeder. Riva­yetler arasında ihtilaflı gibi görünenleri de te'lif etmeye çalışır. [165]

Bu da Kurtubî'nin hadis kaynaklarına ve hadis tekniklerine vakıf olduğu­nu, yeri geldikçe bu bilgisini pratiğe dökerek gerekli şekilde bundan istifa­de ettiğini göstermektedir.

Gerek bu hususta Kurtubî'nin ilmî yetkinliği, gerekse başka alanlardaki ilmî yetkinliği esasen bizim için şaşırtıcı olmamalıdır. Çünkü Kurtubî'nin, İs­lâmî ilimleri döneminin ilim elde etme usûlleri çerçevesinde tahsil ettiğini bi­liyoruz. Bu arada özellikle üzerinde durmakta olduğumuz konu ile ilgili ola­rak da onun icazet yoluyla hadis rivayet ettiğini açıkça ifade ettiğini görüyo­ruz. [166] Bu, Kurtubî'nin çağındaki İslâmî ilimleri, usûlü çerçevesinde tahsil ettiğini göstermektedir. Bundan dolayı ele aldığı konuları bu derece ilmî bir vukufiyet ve yetkinlik ile tartışmasını ve sonuca bağlamasını tabii bir so­nuç olarak karşılamak gerekir. Bunun yanında bunlar, bir ilim adamının var­dığı sonuçlar olmaları itibari ile de kalbî bir itminan ile kabul edilebilecek nitelikte oldukları da elbetteki söylenebilir.

d.  Kurtubî, meselelerin ilmî münakaşasını yaparken özellikle fıkıh usulü bahislerine de yer yer temas eder ve fıkıh usulü kaidelerinden hareketle gö­rüş tercihi ya da reddi yoluna gider. [167] Yeri geldikçe fıkıh usulü ilminde la­fızların delâletleri ile ilgili açıklamalarda bulunduğunu gördüğümüz gibi [168] beyanın sorulan sorudan sonraya bırakılması (tehiri) gibi [169] fıkıh usulünde nisbeten ayrıntı kabul edilen meselelere de - ihtiyaç kadarı ile de olsa - el attığını görebiliyoruz..

e. Kurtubî'nin Tefsiri ahkâm ağırlıklı bir tefsir olması nedeni ile kıraat ah­kâmı ile ilgili oldukça ayrıntı kabul edilebilecek meselelere de el atar, konu ile ilgili ilim adamlarının görüşlerini hülâsa ederek sunar.

Meselâ, hiçbir şekilde Fâtiha'yı yahut da Kur'ân-ı Kerim'den herhangi bir bölümü ezberleyemeyen kimsenin -hadisi delil göstererek- hangi dua ve zi­kirleri yapacağını, bu dua ve zikirleri ezberleyemeyenin neler yapacağını, bu­na da zaman ve imkan bulamamakla birlikte dili hiçbir şekilde Arapçaya dön­meyen Arap olmayanın ne yapacağını... ve benzeri birtakım ayrıntı konula­rı da ele aldığını ve bu konudaki fukahânın görüşlerine işaret ettiğini de gö­rüyoruz. [170]

f. "Kurtubî'nin şahsiyeti"ni belirginleştirmeye çalıştığımız bu başlıkta Kur­tubî'nin özellikle İslâmî ilimlerin dışında kalan diğer beşerî ve deneysel ilim­lere de vakıf olduğuna dair bir takım atıflarda bulunmayacak olursak, orta­ya çıkarmak istediğimiz tablonun eksik kalacağı endişesini taşıdığımızdan do­layı, Kurtubî'nin bu alandaki bilgilerden de haberdar hatta onlara vakıf ol­duğunu ortaya koyan bazı hususlara - şimdiye kadar diğer konularda da yap­tığımız üzere - kısaca değinmeyi zorunlu görüyoruz.

Burada şunu hatırlatalım ki; Kur'ân-ı Kerim'de de deneysel ilimlere atıf­lara bulunulduğu bir vakıadır. Ancak bundan amaç, Kur'ân-ı Kerim'in bu de­neysel ilimleri insanlara öğretmesi olduğu söylenemez. Bunlar anlatılmak, açıklığa kavuşturulmak istenen gerçeğin anlatılması ve anlaşılması için yar­dımcı bir unsur olarak kullanılmaktadır.

Bu noktada şunu belirtelim; Kurtubî'nin Tefsiri'nde de yer yer dolaylı ola­rak deneysel ilimler ile ilgili belli bir seviyede bilgi sahibi olduğunu göste­ren bir takım açıklamalara rastlayabiliyoruz. Ancak burada da amaç bunlara dair açıklamalarda bulunmak değil, konu ile ilgili olarak bu gibi hususla­ra temas etmenin gerekli oluşundan dolayıdır.

Nitekim Kurtubî, Mâide Sûresinde yer alan ve kısas ile ilgili hükümleri ih­tiva eden 45. âyet-i kerimeyi açıklarken, kısas yolu ile çıkarılan dişin tekrar yerine konulup dişin eski haline dönmesinde, kısas yolu ile kopartılan bir ku­lağın hemen yerine konulması halinde kaynaması ile ilgili hükümlerden ve konu ile ilgili fukahânın görüşlerinden bahsettiğini görüyoruz. [171]

Bunlar konu itibari ile tıp alanına girmekle birlikte, Kurtubî, bunlardan fık-hî bir konuya açıklık getirmek vesilesi ile söz etmektedir. Aynı âyetin açıklan­ması çerçevesinde yine tıp alanına giren birçok meseleyi ele aldığını görüyo­ruz. Çünkü kısası gerektiren her bir yaralama, elbetteki insan vücudunun bir bölümünde cereyan eder. Bu bölümde cereyan eden yaralama ve bunun ce­zası olan kısas esnasında çeşitli haller ile karşı karşıya kalınır. Bu hallerin her birisinin kendisine göre bir hükmü vardır. İşte bu hükümler açıklanırken, do-layısı ile tıbbın alanına giren birçok açıklamalara da girileceği yahutta bun­lara atıflarda bulunulacağı tabii bir husustur. Bu türden gerek doğrudan be­den ile ilgili, gerekse de hastalıklardan korunma ve tedavi ile ilgili yer yer çe­şitli açıklamalara girdiğini görmemizin sebebi de buna bağlıdır. [172]

Bununla birlikte Kurtubî'nin - günümüz doktorları olsun, çağdaşı doktor­ları olsun bu gibi hususlarda ne dediklerini bilemeyeceğimiz - tedavi yolla­rını da sözkonusu ettiğini görüyoruz. Bunlardan birisi ellerde ve vücudun baş­ka yerlerinde meydana gelen siğillerin tedavisi ile ilgilidir. Kurtubî bizzat ken­disinin denediği ve yüce Allah'ın izni ile faydalı olduğunu gördüğü bir siğil tedavi yolunu da bize göstermektedir. [173] Kurtubî bunlardan başka çeşitli -manevî tedavi yolu diyebileceğimiz- rukyeleri de yer yer sözkonusu etmek­te ve bu gibi meşru manevi tedavilerin çerçevesini de belirlemektedir. [174]

g. Kurtubî yer yer astronomiyi ilgilendiren konulara da girmektedir. An­cak bu konulan ele alırken bir taraftan bunların esas itibari ile yaratılış hik­metleri olan insanlık için Allah tarafından musahhar kılınmış olmaları gerçe­ğine değinmekte [175] diğer taraftan da tefsirini yaptığı âyet ile ilgili olarak işaret etmekte ya da açıklamakta fayda mülahaza ettiği astronomiye dair bir bilgiye de temas etmektedir. [176]

h. Kurtubî yalnızca çeşitli deneysel ilimlere dair bilgi sahibi olmakla ya da yeri geldikçe eserlerinde bunlara değinmekle kalmayıp sosyal ilimler ile de ilgilenmekte, bu meyanda tarih ile ilgili eserleri, eski dinlerin kaynaklarını, kutsal kitaplarını da incelediğini, bunlar hakkında kanaat sahibi olduğunu da göstermektedir. Meselâ, Hz. Mesih'in doğumu ve Mısır'a götürülüşü ile ilgi­li olarak açıklamalarda bulunurken: "Derim ki: Mısır tarihinde okuyup gör­düğüme ve İncil'de açıklandığına göre..." [177] diyerek bu konuda önemli ta­rihi bilgiler verdiğini görüyoruz.

Bu türden Kurtubî'nin bize verdiği bilgiler, elbetteki bundan ibaret değil­dir ve bunlar yalnızca Hz. İsa ve Mısır ile alakalı da değildir. Kur'ân-ı Kerim'in akışı içerisinde tarihî olaylara, şahıs ve mekanlara atıf yapıldıkça ve tefsir akı­şı çerçevesinde gerek gördükçe bu kabilden açıklamalara girişir. Bu türden açıklamaları tesbit etmek, okuyucu için de oldukça kolaydır. Bu kabilden ol­mak üzere özellikle Kurtubî'nin gerek Daru'1-Fikr tarafından yapılan basımı ile gerek Daru'l-Hadis tarafından yapılan basımının fihrist bölümlerinin din ve fırkalara dair atıflarına ve benzeri başlıklarına bakmak halinde; konu ile ilgili oldukça etraflı bilgi ve malzeme ile karşı karşıya bulunduğumuzu gö­rebileceğiz.

Böylelikle Kurtubî'nin tahsil hayatı ile ele almaya başladığımız ve çeşitli ilimlere dair bilgisine işarete kadar getirdiğimiz bu çerçeve içerisinde Kur­tubî'nin bir müfessir ve ilim adamı olarak nasıl bir kişiliğe sahip olduğu ko­nusunda aynntılı olmasa bile kapsamlı sayılabilecek bir çerçeve içerisinde Kur­tubî'nin kişiliğini belli bir seviyede aydınlığa kavuşturmuş olduğumuzu söy­leyebiliriz. Bundan sonra artık, ilmi kişiliği bizim için bir dereceye kadar te­barüz etmiş olan müfessirimizin eserleri üzerinde durabiliriz. [178]

G. Eserleri:

İmam Kurtubî'nin en önemli eseri hiç şüphesiz "el-Câmi'li Ahkâmi'l-Kur'ân..." adını verdiği tefsiridir. Ancak biz tefsirini etraflı bir şekilde bundan sonraki bölümde ele alacağımız için tefsiri ile ilgili açıklamaları oraya bıra­karak burada Kurtubî'nin gerek kendi Tefsiri'nde sözkonusu ettiği, gerekse de başka kaynakların değindiği eserlerine dair birtakım bilgileri derleyip to­parlamaya ve Kurtubî'nin eserlerinin takribi bir listesini ortaya çıkarmaya gay­ret edeceğiz. Bu eserlerini sıralarken de öncelikle Tefsiri'nde atıfta bulundu­ğu eserlerini zikredeceğiz. Bunlar arasında da daha çok atıfta bulunduğu eser­lerini öncelikle ele alacağız. [179]

1. et-Tezkire;

Tam adı: "et-Tezkire fi Ahvâli'l-Mevta ve Umuri'l-Âhira" şeklinde olan bu kitabına Kurtubî çokça atıfta bulunur. [180] Çünkü kitap adından da anlaşıl­dığı gibi ölüm halleri ve ahiret ile ilgili hususları sözkonusu etmektedir. Kur'ân-ı Kerim'de ise bilindiği gibi bu bahislere geniş yer verilmiştir. O ba­kımdan Kurtubî'nin konu açısından münasebet düştükçe bu eserine gönder­melerde bulunacağı tabiidir.

Kurtubî, "veciz" olmakla nitelendirdiği bu kitabında, kendisi için bir ha­tırlatma ve ölümünden sonra da salih bir amel olması amacı ile ölüm, ölen­lerin halleri, haşr, neşr, cennet, cehennem, çeşitli fitneler, kıyametin alâmet­leri gibi bahisleri ele alacağını, bu bahisleri önder ilim adamları ile bu üm­metin ileri gelen güvenilir şahsiyetlerinin kitaplarından kendi görüşüne ve rivayetine uygun olarak derleme isteği ile bu kitabı vücuba getirdiğini söy­ler. Ayrıca kimden ne nakil yaptıysa bunu yüce Allah'ın izni ile görüş sahi­bine veya kaynağına nisbet edeceğini belirtir.

Kitabı bablara ayırıp her bir babın arkasında bir veya birkaç fasıl da ek­leyeceğini, bu fasıl ya da fasıllarda ise hadisin gerek duyulacak olan garip la­fızlarını yahut da fıkhını veya bir müşkili açıklamaya gayret edeceğini belir­terek [181] bu eserinde takip edeceği metodunu da tesbit ettiğini görüyoruz.

Değişik baskıları yapılan bu eserin son olarak Dâru'r-Reyyân tarafından (Kahire, 1407/1987 büyük boy 801 sahife) güzel bir baskısı yapılmıştır.

Bu eserin Abdülvehhab eş-Şa'rânî'ye nisbet edilen bir Muhtasar'ı olduğu söylenmiş ve bu şekilde de basılmış bulunmaktadır. Sözkonusu bu Muhtasa­rın sonunda yer alan bu ifadeler muhtasarı yapanın Abdülvehhab eş-Şa'rânî olduğunu ortaya koymaktadır: "Bunun (bu muhtasarın) müellifi Şeyh... Ab­dülvehhab eş-Şa'rânî der ki: ... bu eserin telifi Mısır'da 908 yılı Rabiyulevvel ayının onyedisine rastlayan cumartesi gününde bitirilmiş bulunmaktadır..."[182]

Ancak Katip Çelebi, Tezkire'yi kimin ihtisar ettiğini (kısalttığını) zikretmek-sizin "ilim adamlarından birisi bunu ihtisar etmiştir" [183] demekle yetinmek­tedir.

"Kurtubî ve tefsirdeki metodu" üzerine bir doktora tezi hazırlayan Dr. el-Kasabî, bu Muhtasarın, Şa'rânî'ye ait olduğu hakkında bir takım şüpheleri söz­konusu etmekte ve bu şüphelerde haklı olunabileceği kanaatini de izhar et­mektedir. [184]    

2. el-Esnâ fi Şerhi Esmâi'l-Lahi'l-Hüsnâ:

Yüce Allah'ın güzel isimlerinin açıklanmasına dair olan bu eserin tam adı: "el-Esnâ fi Şerhi Esmâi'l-Lahi'l-Hüsnâ ve Sıfatihi'l-Ulyâ" şeklindedir. Özel­likle yüce Allah'ın Esma-i Hüsnâsını zikreden âyet-i kerimeler geldikçe za­man zaman daha geniş açıklamalar ve bilgiler için bu kitabına atıflarda bu­lunmaktadır. [185] 

3.  el-Muktebes:

Tam adı: "el-Muktebes fi Şerhi Muvatta-i Mâlik İbn Enes" şeklinde olan ve adından anlaşıldığı kadarı ile İmam Malik'in Muvatta adlı eserini şerh et­meyi konu olan bu eserinden de Kurtubî, Tefsiri'nin çeşitli yerlerinde yedi sekiz defa söz etmekte ve bazı konuları burada etraflı bir şekilde ele aldığı­nı belirtmektedir. [186]

4. Kam'u'l-Hırs:

Kurtubî, bu eserine üç yerde atıfta bulunmaktadır. Bu eserine ilk olarak en-Nisâ, 4/32. âyet-i kerimenin tefsirinde 4. başlığın konusunu teşkil eden "Ve Allah'ın lütfundan dileyin" bölümünü tefsir ederken işaret ederek şunları söy­lemektedir: "... Biz bu hususa dair geniş açıklamalarımızı 'Kam'u'KHırs bi'z-Zühdi ve'1-Kanâ'ah' adlı eserimizde genişçe açıkladık." [187]

Bu kitabını yine ez-Zariyat, 51/22. âyeti olan "Rızkınız ve vaadolunduğu-nuz semâdadır" buyruğunu açıklarken bu eserinin adını aynı şekilde verdi­ğini görüyoruz. [188]

Bir başka yerde ise kitabının adını daha uzunca ve tam olarak şöylece ver­mektedir: "Kam'u'l-Hırsı bi'z-Zühdi ve'1-Kanaati ve Reddu Zülli's-Suâli bi'l-Kes-bi ve's-Sınaati." Tefsir'in Arapça baskısını hazırlayanlar bu eserinin adının bir nüshada bu şekilde olduğunu ve doğru şeklinin de böyle olması gerektiğini belirttikten sonra üç nüshada ise son iki kelime olan "kesb ve sınaa" kelime­leri yerine "kütüb ve şefaat" kelimelerinin yer aldığını belirtmektedirler. [189]

İbn Ferhûn, ed-Dîbâc'da [190] ve ondan naklen ed-Dâvûdi de Tabakâtu'l-Müfessirîn'de de son iki kelimeyi "Kütüb ve Şefaat" diye zikretmişlerdir. Buna göre İbn Ferhûn ve ed-Dâvûdî Arapça baskıyı hazırlayanların işaret et­tikleri ve doğru olmadıklarını ima ettikleri nüshalardan birisinden bu ismi kay­detmiş olmalıdırlar.

Ömer Rıza Kehhâle ise kitabın isminde yer alan sondan ikinci kelimeyi ise "bil ketli..." diye zikretmektedir. [191]

Kitabın doğru ismi olduğu tercih edilen adı ise: "Zühd ve Kanaat ile Hır­sın Kökünün kazılması Kazanç ve Sanat (Zenaat) ile de Dilenciliğin Zilleti­nin Bertaraf Edilmesi" anlamına gelir.

İsmail Paşa da bu kitap ile ilgili olarak: "Bu kitabını tefsir ve hadise dair kırk bab şeklinde düzenlemiştir" [192] diye bilgi vermektedir. [193]

5. el-Lümau'l-Lü'lüiyye:

Kurtubî, asıl metninin el-Fadârî'ye ait olduğunu belirttiği "el-İşrînât en-Nebeviyye" adlı eserine yaptığı şerhe: "el-Lümau'l-Lü'lüiyye fi Şerhi'l-İşrî-nâti'n-Nebeviyye" adını verdiğini belirtmektedir. [194]

Her ne kadar bir başka yerde bu eserin aslının "Farabi"ye ait olduğunu be­lirtmekte ise de [195] bunun bir istinsah hatası olduğu anlaşılmaktadır. [196]

6. el-İ'lâm:

Kurtubî, bu eserinden birisinde: "el-İ'lâm fî Ma'rifeti Mevlidi'l-Mustafâ Aleyhisselatu Vesselam"[197] ikincisinde ise, "el-İ'lâm bi Mevlidi'n-Nebiyyi Aleyhisselam"[198] diye sözetmektedir. Eserin adından ve Tefsiri'nde ona yap­tığı atıflardan Hz. Peygamberin soyu, doğumu gibi hususlardan söz ettiği an­laşılmaktadır. [199]

7. Menhecu'l-Ubbâd:

Tam adi: "Menhecu'l-Ubbâd ve Mahaccettü's-Sâlikîne ve'z-Zühhâd (Âbid-lerin :zlediği yol ve saliklerle zahidlerin takip ettikleri iz)" diye tercüme edi­lebilecek olan bu eserine Kurtubî, yalnızca bir defa atıfta bulunmaktadır. [200]

Gerek kitabın adından, gerek atıfta bulunduğu esnada Tefsiri'ndeki açık­lamalarından, Kurtubî bu eserinde ibadet, zühd, sülük ve takva ile ilgili yan­lış anlayışları red ve bunların doğru olan halinin hangisi olduğunu Kur'ân ve Sünnetin ışığında ortaya koymaya çalıştığını söyleyebiliriz. [201]

8. Fıkıh Usulüne Dair Bir Eseri:

Kurtubî, bu eserine yalnızca bir yerde adını vermeksizin atıfta bulunarak: "... Biz bunu Usülu'l-Fıkh'da açıklamış bulunuyoruz..." diye işaret etmekte­dir. [202] Kitabın adı, muhtevası konusunda bize fikir vermektedir.

Kurtubî, bu eserine kişinin kalbindeki boşama ve küfür gibi niyetlerin hük­müne dair açıklamalarda bulunurken işaret ettiğine göre, bu eserinin de (Tefsiri'nde ve haklarında bilgi sahibi olduğumuz diğer eserlerinden anlaşıldığı üzere) konusu ile ilgili oldukça etraflı bir kitap olduğu tahmin edilebilir. [203]

9.  et-Tizkâr:

Tam adı: "et-Tizkâr fi Efdali'l-Ezkâr (En Faziletli Zikirlere Dair Hatırlat­ma)" adını taşıyan bu eseri ile ilgili olarak İbn Ferhûn şu kaydı düşmekte­dir: "Bu kitabı, Nevevî'nin et-Tıbyân (el-Ezkâr diye bilinir) adlı eserinin sis­temine uygun şekilde tasnif etmiş olmakla birlikte, bu kitap ondan daha ek­siksiz, ilim bakımından daha üstün ve doyurucudur." [204]

Kâtip Çelebi de bu kitap ile ilgili olarak şu bilgileri vermektedir: "Bu ki­tabını Kur'ân-ı Kerimin, onu okuyanın, onu dinliyenin, Kur'ân gereğince amel edenin fazileti, Kur'ân-ı Kerimin saygınlığı ve okuma keyfiyetine dair kırk fa­sıla ayırmıştır." [205]   

10.  Şerhü't-Takassî:

İbn Ferhûn ve ed-Dâvûdî'nin müştereken "Şerhü't-Takassî" diye söz ko­nusu ettiği bu eser ile ilgili olarak Dr. el-Kasabî şu bilgileri vermektedir: "İbn Abdi'1-Berr "et-Temhid..." adlı eserini "et-Takassî fil Hadisi'n-Nebevî"[206] adı ile ihtisar etmiştir. Kurtubî de bu muhtasarı "Şerhu't-Takassî" diye şerh etmiş­tir. [207] Daha sonra el-Kasabî, Burockelman'a istinaden şu bilgileri vermek­tedir: "Kurtubî, et-Temhîd adlı kitabı da ihtisar etmiştir." Daha sonra el-Kasa­bî der ki: "Yine Kurtubî'nin, İbn Abdilber'in et-Takassî adlı eserini şerh etmiş ve buna "Şerhü't-Takassi" adını vermiş olması da muhtemeldir. [208]

11.  et-Takrîb:

Hayruddin ez-Ziriklî, Kurtubî'nin "et-Takrîb li Kitabi't-Temhîd" adlı bir eserinin bulunduğunu, bunun iki büyük cild halinde Fas'da el-Kuraviyyûn Kütüphane'sinde, 80/117 no'da kayıtlı olduğunu bildirmektedir. [209]

Kurtubî Tefsirini tetkik eden görür ki Kurtubî, İbn Abdi'l-Berr'in gerek et-Temhid, gerekse de el-İstizkâr adlı eserlerinden çokça nakillerde bulunmak-udır. Dolayısıyla Kurtubî'ye ait olduğu belirtilen Şerhü't-Takassi ile et-Takrib'in aynı eser olma ihtimali de vardır. Kurtubî'nin, birincisi İbn Abdi'l-Berr'in muhtasarı olan Takassî'yi Şerhi, ikincisi de Kurtubî'nin et-Temhîd üze--ndeki müstakil ve özgün bir çalışması olma ihtimali de vardır. [210]

12. Esmâü'n-Nebî:

Kurtubî'nin, Peygamber (s.a)'ın isimlerini bir araya getirdiği recez veznin­de bir şiirinin bulunduğundan da kaynakların söz ettiğini görüyoruz. [211]

13. el-î'lâm:

Bağdatlı İsmail Paşa, müfessirimizin: "el-î'lâm bimâ fi Dini'n-Nasârâ ve îzhari Mehâsini Dini'l-lslâm (Hıristiyanların Dininde bulunan (tutarsızlık­lar ile İslâm Dininin güzelliğinin açığa çıkartılması ile ilgili hususları bildir­me)" [212] adını taşıyan bir eseri olduğunu bildirmektedir. Adından hıristiyan-lığa bir reddiye mahiyetinde olduğu anlaşılmaktadır. [213]

14. Diğer Eserleri:

Müfessirimizin hayatı ve eserleri hakkında bilgi veren kaynaklar onun: "Da­ha başka birtakım te'lif ve talik (notlan) lerinin de bulunduğundan" [214] söz etmektedirler. Ancak, eser ismi vermemektedirler. Dr. el-Kasabî de zikrettik­lerimizden başka: "Risale fi Elkâbi'l-Hadîs, el-Akdiye, el-Cem-u Beyne'l-Efâli ve's-Sıhah..." gibi eserlerinin de varlığından -Burockelman'a istinaden-sözetmektedir. [215]

Görüldüğü gibi Kurtubî'nin Tefsir ile et-Tezkire'si dışında pek çoğu neş­redilmeyi bekleyen yazma halinde bulunan birçok eseri daha bulunmakta­dır. Henüz varlığından haberdar olunamamış eserlerinin bulunması da müm­kündür. [216]

Kurtubî'nin şahsiyeti ve eserleri ile ilgili bu açıklamalardan sonra, usûlü ve kaynaklarıyla Kurtubî'nin Tefsiri'ni incelemeye geçebiliriz. [217]

1.  İbn Ferhûn, ed-Dîbâcu'l-Müzehheb fi Ma'rifeti Ulemâi'l-Mezheb, Kahire, baskı tarihi yok, II, 308-309;

2. ed-Dâvûdî, Tabakâtu'l-Müfessirîn, Kahire, 1392/1972, II, 65-66;

3. İbnu'1-îmâd, Şezerâtu'z-Zeheb, Beyrut, baskı tarihi yok, V, 335;

4. Hacı Halife (.Kâtib Çelebi), Keşfu'z-Zunûn, İstanbul, 1360/1941, 383, 390, 534.

5. Bağdatlı İsmail Paşa, İzahu'l-Meknûn, İstanbul, 1364/1945, 81, 241.

6. Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetu'l-Ârifin, İstanbul, 1955, II, 129.

7.  Hayruddin ez-Ziriklî, el-A'lâm, Beyrut, 1979, V, 322.

8. Ö. Rıza Kehhâle, Mu'cemu'l-Müellifîn, Beyrut, baskı tarihi yok, VIII, 239-240.

9.  Dr. Muhammed Hüseyn ez-Zehebî. et-Tefsir ve'l-Mufessirûn, Kahire, 1396/1976, II, 457-464.

10.  Dr. el-Kasabî Mahmud Zelat, el-Kurtubî ve Menhecuhû fi't-Tefsir, Kahire, 1399/1979, -özellikle s. 6-50 arası.

11.  Meşhur Hasan Selman - Cemal Abdullatif Dusûkî, Keşşaf Tahlili, li'l-Me-saüi'l-Fıkhiyye ft Tefsiri'l-Kurtubî, Taif, 1407/1988, s. 9-24.

12. Ö. Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul, 1974, II, 523-525;

13. Ayrıca; Kehhâle'nin anılan yerde, Keşşaf Tahlilinin s. 24'te, el-Kasabî'nin s. 50, dn. 2'de, Bilmen'in II, 525 te verdikleri kaynaklar...

Üçüncü Bölüm:

KURTUBÎ'NİN TEFSİR'DEKİ USÛLÜ

I. Tefsir Tarihinde Kurtubî'nin Yeri:

Görünen ve bilinen şekliyle tefsirlerin bugünkü hallerinin belli bir süre­cin neticesinde ortaya çıktığını söylemeye gerek yoktur. İşte Kurtubî Tefsi­ri de böyle bir süreç neticesinde te'lif edilmiş bir tefsir olması hasebiyle, onun Tefsir Tarihi içerisindeki yerini tesbit etmeye çalışmamız önemli bir konu ola­rak karşımıza çıkmaktadır. Bunun için de tefsirin ilk dönemlerinden itibaren geçirmiş olduğu çeşitli aşamaları yada devreleri, - özetle de olsa - gözden ge­çirmemiz gerekmektedir. Bu konuda Dr. Muhammed Huseyn ez-Zehebî'nin, "et-Tefsîr ve Müfessirûn" adlı eserinde vermiş olduğu bilgileri özetleyerek ve bazı tasarruflarla aktarmayı uygun görüyoruz: [218]

Birinci Aşama: Hz. Peygamber ve Sahabe Dönemi:

Her ne kadar Hz. Âişe'den: "Rasulullah (s.a) Kur'ân-ı Kerim'den ancak Hz. Cebrail'in kendisine öğretmiş olduğu az sayıdaki âyet-i kerimeler dışında bir tefsirde bulunmamıştır" şeklinde bir rivayet nakledilse bile, İbn Kesîr'in de dediği gibi bu, münker bir hadistir. O bakımdan Suyutî, Hz. Âişe'nin bu sö­zünü nakletmekle birlikte İbn Teymiye'nin şu kanaatine de yer vermektedir: Peygamber (s.a), ashab-ı kirama Kur'ân-ı Kerim'in tümünün veya büyük bir çoğunluğunun tefsirini açıklamıştır. Bunu da Ahmed ve İbn Mace'nin, Hz. Ömer'den naklettikleri şu rivayet desteklemektedir: Son inen âyetlerden bi­risi de riba (faizin haramlığını belirten) âyetidir. Allah Rasulü ise bunu tef­sir etmeden önce öbür dünyaya göç etti. Burada ifadeden, Hz. Peygambe­rin kendisine inen bütün buyrukları tefsir ettiğine delil vardır. Faiz ile ilgili âyeti tefsir etmeyişinin tek sebebi ise, bu âyetin nüzulünden çok kısa bir sü­re sonra vefat etmiş olmasıdır. Aksi takdirde bunun özellikle faiz âyeti zik­redilerek açıklama cihetine gidilmesinin bir anlamı olmaz. [219]

Buna bağlı olarak, sahabe-i kiramın da -başta Hz. Peygamber'den feyz alış oranlarındaki farklılık olmak üzere- Kur'ân'ın dili olan Arapçaya vukufiyet-leri ve bu konuda onlara yüce Allah'ın vermiş olduğu kavrayış farkı dolayı­sıyla Kur'ân Tefsiri konusundaki yetkileri de değişik değişiktir. Bu sebepler yanında bir de vefat tarihlerinin önce ve sonralığı da onlardan nakledilen­lerin farklı olması sonucunu doğurmuştur. Bundan dolayı Kur'ân-ı Kerimin tefsirini en iyi ve ileri derecede bildikleri kabul edilen Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer ve benzerlerinden, tefsir ile ilgili bizlere az rivayet ulaşmasının sebe­bi, bu sahabilerin vefat tarihlerinin erken dönemlere rastlamasıdır.

Bu dönemde yani tefsir tarihinin birinci aşamasını teşkil eden Hz. Peygam­ber ve sahabe döneminde Kur'ân-ı Kerim tefsirinin bir takım kaynakları var­dır:

Birinci kaynak, hiç şüphesiz Kur'ân-ı Kerimdir. Bunun için Kur'ân-ı Ke­rimin mücmeli mübeyyene, mutlakı mukayyede hamledilerek açıklama cihe­tine gidilmekle birlikte, aralarında ihtilaf bulunduğu vehmi olan âyet-i keri­melerin de uygun şekilde açıklanması, diğer taraftan Kur'ân-ı Kerimin âyet­leri üzerinde çokça düşünmek, tefekkür etmek, aklını yormak... gibi yollar da Kur'ân-ı Kerimin Kur'ân ile tefsir edilmesi kapsamı içerisinde ele alınır.

İkinci kaynak ise, hiç şüphesiz ashab-ı kiramın Allah'ın Kitabını anlamak ve tefsiri hususunda Allah Rasûlüne müracaat etmeleri, ya da kendisinin on­lara, müracaatları sözkonusu olmaksızın açıklamalarda bulunması dolayısı ile sünnet-i seniyyedir. Bu açıdan, tedvin edilmiş sünnet kitaplarına başvuracak olursak, konularına göre tasnif edilmiş hadis kitaplarının önemli olanların­da tefsir ile ilgili özel bölümlerin bulunduğunu göreceğimiz gibi, birçok ha-dis-i şerif zikredilirken bunlarla beraber pek çok âyet-i kerimeye atıflarda bu­lunduğunu da görüyoruz.

Hz. Peygamberin, Kur'ân-ı Kerim ile ilgili tefsire dair açıklamaları husu­sunda pek az açıklamalarda bulunmuş olduğunu söyleyenler ile tamamını tef­sir etmiştir, diyenlerin iki ayrı ucu temsil eden kanaatlerini muhakeme eden Dr. ez-Zehebî, bu konudaki tartışmaya dair kanaatlerini şöylece belirtmeye çalışmaktadır: Allah Rasulü, Kur'ân-ı Kerim'in birçok manasını ashab-ı kira­ma açıklamış bulunmaktadır.

Nitekim sahih hadis kitapları, bunun böyle olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte Hz. Peygamber, Kur'ân-ı Kerim'in ihtiva ettiği anlamların tü­münü de açıklamamıştır. Çünkü Kur'ân-ı Kerim'in bir bölümüne dair bilgi­yi yüce Allah, yalnız kendisine tahsis ettiği gibi, onun bir bölümünün anlam­larını ilim adamları, bir bölümünü araplar, arap dilinin özelliklerinden bilmek­tedirler. Kur'ân-ı Kerim'in bazı bölümlerine dair bilgisiz kalmak hususunda ise -İbn Abbas'ın da açıkça belirttiği gibi- hiçbir kimse mazur görülemez... Allah Rasulünün, ashab-ı kirama, anlaşılması Arap dili ile mümkün olabile cek yerleri tefsir etmediği açıktır. Çünkü Kur'ân-ı Kerim zaten onların diliy­le inmiştir. Yine bilinmemesi mazeret teşkil etmiyecek şekilde hemen ve ko­laylıkla anlaşılabilecek yerleri de açıklamamış olmalıdır. Çünkü zaten bunun, kimseye gizli kalacak bir tarafı yoktur. Kıyametin kopması, ruhun gerçek ma­hiyeti gibi ilminin yüce Allah'ın kendisine tahsis ettiği hususları açıklamamış olması da tabiidir... Buna göre Allah Rasulü ashab-ı kirama Şünnet-i seniy-yenin Kur'ân-ı Kerimi beyan edici özelliğine binaen gerekli açıklamalarda bu­lunmuş ve Kur'ân-ı Kerim'in anlaşılıp kavranılması konusunda Sünnete dü­şen rolü eksiksiz ve fazlasız olarak ifa etmiştir, denilebilir. [220]

Sahabe-i kiram döneminde tefsirin üçüncü kaynağı ise, ictihad ve Kur'ân-ı Kerim âyetlerinden hüküm istinbat etme gücüdür. Ashab-ı kiram, yü­ce Allah'ın Kitabına dair açıklamaları Kur'ân-ı Kerimde bulamıyacak olup da bu konuda Rasulullah (s.a)'dan birşeyler öğrenme imkânını da elde edeme­yecek olurlarsa, kendi ictihadlanna başvurup konu ile ilgili görüşlerini or­taya çıkarmaya gayret ederlerdi. Bu ise, gerçekten düşünmeyi ve içtihadı ge­rektiren konularla alakalı idi.

Sadece Arapçayı bilmekle anlaşılması mümkün olan buyruklar için ise, ay­rıca anlaşılmaları amacıyla düşünmeyi gerektirecek bir taraf yoktur. Çünkü onlar Arapçayı ve dilin üslûplarını bildikleri gibi Hz. Ömer'in de belirttiği gi­bi "Arapların divanı" olan cahili şiiri de biliyorlardı. Buna göre ashab-ı kira­mın bir çoğunun Kur'ân tefsirinde izledikleri yolun şundan ibaret olduğu söy­lenebilir:

1-  Dili ve inceliklerini bilmek,

2- Arapların adet ve alışkanlıklarına dair bilgi,

3- Kur'ân-ı Kerimin nüzulü döneminde Arapların arasında yaşıyan yahu-di ve hıristiyanların durumlarına dair bilgi,

4-  Güçlü bir kavrayış ve geniş çerçeveli bir idrâk.

Bununla birlikte ashab-ı kiramın bu yollar ile Kur'ân-ı Kerime dair bilgi­leri, anlayış, kavrayış ve istinbatları arasında farklılık olduğu bilinen bir hu­sustur ve bu tabii bir şeydir.

Tefsir tarihinin birinci aşamasını teşkil eden Hz. Peygamber ve sahabe dö­neminde tefsirin dördüncü kaynağı ise, yahudi ve hıristiyanların teşkil etti­ği kitap ehlidir. Çünkü Kur'ân-ı Kerim özellikle peygamber kıssalarında geçmiş ümmetler ile alakalı hususlarda ortaya çıkan bir takım meselelerde Tevrat ile uyum arzetmektedir. Aynı şekilde Kur'ân-ı Kerim, Hz. İsa'nın do­ğumu, mucizeleri gibi hususlarda da İncil'de yer alan birtakım hususlara da temas etmektedir. Ancak, Kur'ân-ı Kerim'in bu hususlarda izlediği yöntem, Tevrat ve İncil'den farklıdır. Konularla ilgili gereksiz tafsilata hiç değinmez-ken, bir kıssayı bütün yönleriyle de anlatma yolunu seçmez. Sadece ibret alınacak ve bu kıssanın anlatılması münasebeti ile önem arzeden hususlara de­ğinmekle yetinir.

Diğer taraftan kıssa ve benzeri olayların anlatılmayan yönlerini bilmek ve konu ile ilgili daha etraflı bilgi sahibi olmak eğilimi tabii bir eğilimdir. O ba­kımdan bazı sahabiler Kur'ân-ı Kerim'in vermediği tafsilatı öğrenmek için ki­tap ehli arasından İslâm'a giren kimselere -Abdullah b. Selâm, Kâ'b el-Ah-bâr ve diğer yahudi ve hıristiyan ilim adamlarına- müracaat edip sorular sor­dukları görülen bir husustur.

Ancak, ashab-ı kiramın bu konuda kitap ehline başvurmaları ilk üç kay­nak kadar önemli bir kaynak değildir. Diğer taraftan bunun da alanı olduk­ça dar ve sınırlı idi. Tevrat ve İncil'in tahrife uğratılmış ve değiştirilmiş olma­sı dolayısıyla da ashab-ı kiramın akidelerini koruma gayretini göstermeleri, Kur'ân-ı Kerim'in daha önce indirilmiş ve tahrif edilmiş kitaplara göre anla­şılmasına sebep olacak veya bu sonucu verecek yola karşı onu korumaları da tabii idi. O bakımdan onlar, kitap ehlinden ancak akideleri ile uyum arzeden, Kur'ân-ı Kerim ile çelişmeyen şeyleri belliyor, öğreniyor veya kabul ediyor­lardı.[221]

İkinci Aşama: Tabiin Dönemi:

Tefsir tarihinin birinci aşaması, ashab-ı kiram döneminin sona ermesi ile biter. İkinci aşama da ashab-ı kirama öğrencilik yapıp, sahip oldukları bil­gilerin büyük bir çoğunluğunu onlardan öğrenen tabiîn dönemi ile başlar. As­hab-ı kiram arasında tefsirde meşhur olmuş birtakım kimseler olduğu gibi, tabiîn arasında da bu konuda ileri gitmiş, tebarüz etmiş kimseler vardır.

Bu dönemde tefsirin kaynağı, tabiîn müfessirlerinin bizzat Kur'ân-ı Kerim1-de yer almış buyruklardan hareketle Allah'ın Kitabını anlamak, ikinci olarak; ashab-ı kiramın Rasulullah (s.a)'dan yaptıkları rivayetlere, üçüncü olarak; ta­biînin bizzat ashab-ı kiramın kendi ictihadları ile yaptıkları tefsirlerine dair rivayetlere, dördüncü olarak; kitap ehlinin kitaplarından öğrendiklerine ve beşinci olarak da yüce Allah'ın Kitabını tetkikleri ve incelemeleri sonucu iç-tihad ederek, Allah'ın kendilerine ihsan ettiği bilgiye istinad ediyorlardı.

Tefsir kitapları, işte bu tabiîn nesline mensup tefsir alimlerinin -kendile­rine ne Allah Rasulünden, ne de herhangi bir sahabiden bir bilgi ulaşmamış konularda- kendi görüş ve içtihadlarına dayanarak ileri sürdükleri görüşle­rinden pek çoğunu bize nakletmiş bulunmaktadırlar.

Ashab-ı kiramın, fetihlerle gelişen İslâm dünyasının çeşitli yörelerine ya­yılmalarının bir sonucu olarak, tabiîn döneminde bazi tefsir okullarının da kurulduğunu görüyoruz: [222]

1- Mekke Okulu:

Bu okulun birinci hocası Abdullah b. Abbas'tır. O, tabiînden arkadaşla­rının arasında oturur, onlara Allah'ın Kitabını açıklar, içinden çıkamadıkları anlamlan vuzuha kavuştururdu. Öğrencileri de onun söylediklerini iyice bel­liyor ve kendilerinden sonra geleceklere de ondan işittiklerini rivayet ediyor­lardı. İbn Abbas'ın Mekke'deki en ünlü öğrencileri arasında Said b. Cübeyr, Mücâhid, İbn Abbas'ın azadlı kölesi İkrime, Tavus b. Keysan ve Atâ b. Ebi Rebâh gibileridir. [223]

2- Medine Okulu:

İslâm ülkesinin başka yerlerine gitmeyerek Medine'de kalmış pekçok sahabi vardı. Bunlar, Medine'de kalarak tabiîne Kur'ân-ı Kerim'i tefsir etmiş ve bu konuda onlara bildiklerini aktarmışlardır. Denilebilir ki, bu okulun bi­rinci derecedeki hocası Ubey b. Ka'b idi. Çünkü Ubey b. Ka'b'dan tefsire da­ir yapılan rivayetler diğerlerinden çok daha fazladır ve bu konuda başkala­rından daha ünlüdür. Bu dönemde tabiîn arasında Medine'de Kur'ân tefsiri bilgisiyle meşhur olmuş pek çok kimse olmakla birlikte, bunların arasından özellikle Zeyd b. Eşlem, Ebû'l-Âliye ve Muhammed b. Ka'b el-Kurazî en ün­lüleridir. [224]

3- Irak Okulu:

Irak tefsir okulunun temelini atan Abdullah b. Mes'ud'dur. Irakta, Iraklı­ların kendilerinden tefsir öğrendikleri başka sahabiler de bulunmakla birlik­te bu okulun birinci hocası Abdullah b. Mes'ud olarak kabul edilir. Çünkü hem tefsir konusundaki ünü, hem de bu alanda ondan gelen rivayetlerin çok­luğu da bunu göstermektedir. Diğer taraftan Hz. Ömer'in Ammâr b. Yâsir'i Kûfe'ye vali gönderirken onunla birlikte Abdullah b. Mes'ud'u bir öğretmen ve bir yardımcı (vezir) olarak gönderdiği bilinen bir husustur. O bakımdan Abdullah b. Mes'ud, mü'minlerin emiri Hz. Ömer'in emri ile Kûfelilerin ho­cası olmuştur, Kûfeliler onun yanında oturur ve diğer sahabilerden öğrendik­lerinden daha çok ondan öğrenmeye gayret ederlerdi. Tefsir konusunda Irak­lı tabiîn arasından ün kazanmış pek çok kimse vardır. Alkame b. Kays, Mesrûk, el-Esved b. Yezid, Hemdanlı Murra, Âmir eş-Şa'bi, Hasan-ı Basri, Ka-tâde b. Deâme es-Sedusî bunlar arasındadır.

Bu aşamadaki tefsirin belirgin bazı özellikleri vardır:

1- Bu dönemde pek çok İsrailiyat ve hıristiyani haber tefsire girmiş bu­lunmaktadır. Buna sebep ise kitap ehline mensup pek çok kişinin İslama gir­mekle birlikte yine, şer'î ahkâm ile ilgili olmayan, yaratılmanın başlangıcı, var­lıkların sırrı, varlığın başlangıcı gibi bir takım haberlere dair bilgiler hâlâ ka­falarında yer etmeye devam ediyordu. Bir çok kıssalara dair bilgiler de bu kabildendir. Kur'ân-ı Kerim'in işaret ettiği olaylara dair teferruatlı bilgi sahi­bi olmak ise, insanın arzu ettiği bir şeydir. O bakımdan kitap ehli arasından müslüman olan Abdullah b. Selâm, Kâ'b el-Ahbâr, Vehb b. Münebbih, Abdul-melik b. Abdulaziz b. Cüreyc ve benzerlerinden tefsirlere pekçok rivayetler girmiştir.

2- Yine bu dönemde tefsire dair bilgiler sözlü olarak telakki ediliyor, alınıyor ve rivayet ediliyordu ve bu rivayetlerde adeta bir ihtisaslaşma da gö­rülmekte idi. Her bir bölge ahalisi, özellikle kendi bölgelerinde imam kabul ettikleri sahabeden ilim öğreniyor ve onu rivayete önem veriyordu. Mekke-lilerin İbn Abbas'tan, Medinelilerin Ubey'den, Iraklıların İbn Mes'ud'dan... ri­vayete öncelik tanımaları gibi.

3- Bu dönemde mezhebi ihtilafların tohumları da ortaya çıkmıştır. O ba­kımdan, bu dönemde çeşitli mezheblerin görüşlerini de bünyesinde taşıyan farklı açıklamaların da ortaya çıktığını görüyoruz. Meselâ, Katâde b. De-âme'nin, kaza ve kader konusunda etraflı açıklamalarda bulunduğu belirti­liyordu. Hiç şüphesiz bu onun tefsir anlayışını ve tefsire dair açıklamalarını da etkilemiştir. O bakımdan bazı kimseler ondan tefsire dair rivayetlerde bu­lunmaktan çekinirlerdi. Diğer taraftan Hasan-ı Basri'nin kaderi, imani bir esas kabul ederek Kur'âna dair açıklamalarda bulunduğunu görüyoruz.

4- Her ne kadar daha sonra gelen müfessirler arasındaki görüş ayrılık­larına kıyasen daha az oranda tabiînin tefsir çerçevesindeki görüş ayrılıkla­rı mevcutsa da, onların ashab-ı kirama nisbetle görüş ayrılıkları elbetteki da­ha fazla idi. Gerek ashab-ı kiramın tefsirleri arasındaki görüş ayrılıklarında, gerek tabiînin tefsirleri ile ilgili görüş ayrılıklarında izlenecek metoda gelin­ce; ez-Zerkeşî'nin görüşüne göre, eğer farklı sahabe görüş ve kanaatlerinin bir noktada cem ve te'lif edilmesine imkân bulunmuyor ise, bu konuda İbn Abbas'ın görüşüne öncelik tanınır. Çünkü Peygamber, özel olarak onun hakkında "Allah'ım ona te'vili öğret" diye duada bulunmuştur. [225]

Tabiînden gelen rivayetlere gelince; eğer tabiîn herhangi bir hususta ic-ma ederek aynı kanaati belirtmiş iseler, bu icmalarının bir delil olacağında şüphe yoktur. Şayet farklı kanaatler varsa, onların birisinin görüşü diğerine karşı da, onlardan sonra gelenlere karşı da delil teşkil etmez. Bu konuda ya Kur'ân-ı Kerim ve Sünnetin dili kullanış üslûbuna, yahut genel olarak arap diline, yada konu ile ilgili ashab-ı kiramın görüşlerine müracaat edilir. [226]     

Üçüncü Aşama: Tedvin Aşaması:

Bu aşama tefsir tedvininin ortaya çıkış tarihlerini teşkil eden Emevilerin son dönemleri ile Abbasüerin ilk dönemlerine rastlar. Buna göre tefsirdeki ilk adım, rivayet yolu ile yapılan nakiller şeklindeydi. Ashab, Allah Rasulün-den ve birbirlerinden rivayetlerde bulundukları gibi, tabiîn de ashab-ı kiram­dan ve birbirlerinden rivayette bulunuyorlardı. Bu, tefsir tarihinin ilk adımı­nı teşkil etmektedir.

Ashab ve tabiîn döneminden sonraki ikinci adım ise, Allah Rasulünün ha­disinin tedvini ile başlar. Bu dönemde tedvin edilen hadisler çeşitli konula­rı ihtiva ediyordu. Tefsire dair yapılan rivayetler de bu konulardan birisini teşkil etmekte idi.

Üçüncü adımda ise tefsir, hadisten ayrılarak başlı başına bir ilim haline gel­di ve Kur'ân-ı Kerim'in her bir âyeti ile ilgili tefsirler yapılmaya ve mushaf-taki sıraya uygun düzenlemelerde bulunulmaya başlandı. Bu ise, aralarında İbn Mace (273/886), İbn Cerir (310/922), Ebû Bekir b. el-Münzir (318/930), İbn Ebi Hatim (327/938), Ebû Şeyh b. Hibban (369/979-980), Hakim (405/1014), Ebû Bekir Merdûye (410/1019) ve diğerleri tarafından gerçekleş­tirildi.

Bütün bunların yaptıkları tefsirler Allah Rasulüne, ashaba, tabiîne ve. et-bâu't-tâbiîne kadar ulaşan senedlerle rivayet edilir.

Ve bunlar rivayet tefsirleri olmaktan öteye gitmez. Ancak, İbn Cerir ko­nu ile ilgili görüşleri zikrettikten sonra bunlara dair açıklamalarda bulunmuş, birini diğerine tercih etmiş, ek olarak gerek gördükçe i'râba dair açıklama­larda bulunmanın yanında Kur'ânın, âyet-i kerimelerinden anlaşılması müm­kün olan hükümleri de istinbat cihetine gitmiştir. Bununla birlikte Kur'ân-ı Kerim'in tümünü ve mushaf sırasına uygun olarak ilk olarak tefsirini kimin tedvin ettiğini bilmek de pek kolay değildir. [227]

Dördüncü Aşama: Tefsirlerin Telifi:

Rivayet tefsirinin sınırlarını aşmamakla birlikte pek çok kimsenin bu ko­nuda tefsir te'lif edip senetleri kısalttıklarını ve müfessirlerin kendilerinden öncekilerin görüşlerini sahiplerine nisbet etmeksizin nakletme yoluna gittik­lerini görüyoruz. Bu sefer tefsirde uydurma ve sıhhatli rivayetlerle sıhhatli olmayan rivayetler birbirine karışmış oldu. Pek çok isrâiliyât sabit hakikat­ler olarak nakledildi. [228]

Beşinci Aşama: Dirayetle Tefsir:

Tefsir tarihindeki adımların en genişidir. Bu, Abbasiler çağından başlar, gü­nümüze kadar devam eder. Önceleri tefsir, bu ümmetin selefinden nakledi­lenleri rivayetten ibaret iken, bu geniş adımı ile artık naklî tefsir yanında Kur'ân âyetlerinin aklî kavrayışlarının da tefsire girdiği görülmektedir.

Bunun tabii bir sonucu olarak zamanla çeşitli ilim dallarında mütehassıs Kimselerin ihtisas alanları çerçevesinde tefsire dair açıklamaları genişlettiklerini ve adeta belli ilim dallarının daha bir yoğunluk kazanmış tefsirlerin or­taya çıktığını görüyoruz. Bu açıklamalardan da anlaşıldığı gibi, Kur'ân tefsir­leri genel olarak rivayet (et-Tefsir bil me'sur) ile dirayet tefsirleri olmak üze­re iki genel kısma ayrıldıklarını da görüyoruz. [229]

Dr. ez-Zehebî'den yapmış olduğumuz bu özetlemeler çerçevesinde Kur­tubî Tefsiri'nin yerini tesbit etmeye çalışırsak, şunları görebiliriz:

1- Kurtubî Tefsirinde Kur'ân-ı Kerim âyetlerini, Kur'ân-ı Kerimin âyetleri ışığında anlayıp tefsir etmeye özel bir ihtimam gösterdiğini görüyoruz.

2- Kurtubî, âyetlerin tefsirinde Hz. Peygamber'den yani, Sünnetten ve ha­dis kitaplarından nakillerde bulunmaya ve bunları âyet-i kerimenin anlaşıl­ması açısından irtibatlandırmaya özel bir ihtimam harcadığını da görüyoruz.

3- Kurtubî'nin, elindeki kaynaklardan gerek ashab-ı kiramdan, gerek ta­biînden rivayetlerde bulunduğunu görüyoruz.

4- Ashab-ı kiram arasında ittifak varsa ve eğer ashabdan nakledilen bir gö­rüş bulunmayıp tabiinden ittifakla bir görüş nakledilmiş ise, Kurtubî'nin, ge­nellikle bu ittifakın çerçevesi dışına çıkmadığı görülmektedir.

5-  Kurtubî, ashab yada tabiîn arasında ihtilafın varlığını tesbit etmiş ise, kuvvetli gördüğü delili tercih eder ve tercih sebebini bildirir.

6-  Kurtubî, yeri geldikçe kıraatlere dair açıklamalarda da bulunmayı ih­mal etmez.

İşte bütün bu özellikleriyle Kurtubî, bir taraftan bir rivayet tefsiridir. Di­ğer taraftan:

1- Ashab ve tabiinden nakledilen ihtilaflı görüşler arasında tercih yoluna gitmesi,

2- Özellikle adından da anlaşıldığı gibi Kur'ân ahkâmına dair açıklama­lara ağırlık vermesi,

3- Yeri geldikçe, gerek fıkhî gerekse itikadı mezheplerin görüş ayrılıkla­rını ele alıp değerlendirmesi,

4- Lügavî açıklamalara, âyetler ve sûreler arasındaki münasebetlere yer yer değinmesi... dolayısı ile de bir dirayet tefsiridir.

Buna göre sonuç olarak Kurtubî Tefsiri'nin hem rivayet, hem de dirayet tefsirinin -ileride temas edeceğimiz bazı zaaflarına rağmen- mükemmel bir derecede bir kaynaşması, bunların buluştuğu bir alan olarak görülmesi ve de­ğerlendirilmesi, mübalağalı bir değerlendirme olarak görülmemelidir.

Bu başlık altında "Kurtubî'nin tefsir tarihinindeki yeri"ni tesbit çabasından sonra, Kurtubî'nin tefsirini yazdığı dönemi tesbite geçebiliriz. [230]

II. Kurtubî'nin Tefsiri'ni Yazdığı Tarih:

Kurtubî, Tefsiri'ni yazma gerekçesini açıklarken şunları söylemektedir: "Müstakil olarak farz ve sünneti beyan eden bütün şer'î ilimleri ihtiva eden, semânın emininin arzın eminine indirdiği kitap olan Allah'ın Kitabı (Kur'ân-1 Kerim) olduğundan, ömrüm boyunca bu kitapla uğraşmayı, ona özlü bir­takım notlar yazmak suretiyle bütün gücümü bu uğurda harcamayı uygun gör­düm. Bu özlü açıklama birtakım tefsir, dil, i'rab ve kıraat ile ilgili nükteleri... ihtiva etsin (istedim)." [231]

Daha önceden de değindiğimiz gibi Kurtubî'nin babası 627 yılı Ramazan ayının üçüncü günü (16. VII. 1230) sabahında düşmanın yaptığı bir baskın sonucu şehid edilmişti. [232]

Yine Kurtubî'nin, Endülüs'te bir vesile ile düşmanın önünden kaçışından söz ettiğini gördüğümüz gibi [233] Tefsiri'nin çeşitli yerlerinde Mısır'a gidişin­den, Mısır'da kalışından söz ettiğini de görmekteyiz. [234]

Bütün bunlar bizlere, Tefsiri'ni Endülüs'te bulunduğu dönemlerde yazma­ya başlamamış olduğunu göstermektedir. Çünkü, babasının şehid düşmesi mü­nasebetiyle babasına yıkanıp gömülmesi hususunda ona şehid muamelesi mi yapacağı, yoksa normal bir mevta muamelesi mi yapacağına dair hocaları­na soru sorduğunu görüyoruz.

Diğer taraftan, Endülüs'ten düşman önünden kaçışını, düşman tarafından kovalanışını Tefsiri'nde zikretmesi, Mısır'a gelip Mısır'dan söz etmesi şunla­rı göstermektedir: Babasının şehadeti sırasında Kurtubî henüz ilim tahsili ya­pan bir kimse idi. Sözünü ettiği tarihî olayları Tefsiri'nde tesbit etmiş olma­sı ise, en azından bunları tescil ettiği satırları bu olayların vukuundan son­ra yazdığını göstermektedir. Diğer taraftan Kurtubî, Tefsiri'nde eserlerinin bir çoğuna da atıfta bulunmaktadır.

Bütün bunlara istinaden diyebiliyoruz ki: Kurtubî, Tefsiri'ni öğrencilik ha­yatını bitirdikten, telife başlayıp pek çok eser yazdıktan sonra yazmaya baş­ladığı gibi, bazı eserlerinden Tefsiri'nin önemli bir bölümünden sonra sözet-meye başlamış olması da Tefsiri'ni yazdığı süre içerisinde adını verdiği bu eserleri yazıp bitirmiş olması ihtimalini hatıra getirmektedir.

Tefsiri'ni te'life başlaması ve bitirmesi ile ilgili bir tarih tesbit etme imkâ­nımız bulunmamakla birlikte kendisinin ifadesiyle "ömrünü vakfetmeyi uy­gun gördüğü" bir uğraşı alanı olarak Allah'ın Kitabını seçmiş olduğundan sö-zetmesi, olgunluk döneminin büyük bir bir bölümünde bu Tefsirini te'lif et­tiğini söylemek mümkün görünmektedir. [235]

III. Usûlü:

A- Kendi İfadesiyle Tefsirini Te'lif Amacı ve Usûlü:

Kurtubî, bu konuda Tefsirinin Mukaddimesinin baş taraflarında şunları söy­lemektedir: "... ömrüm boyunca onunla (Allah'ın Kitabı ile) meşgul olmayı, bütün takatimi onun hakkında özlü bir açıklama (ta'lik) yazmaya harcama­yı uygun gördüm. Bu açıklama tefsir, dil, i'rab ve kıraatlere dair nükteler ile sapıklık ve doğrudan uzaklaşmış yolları izleyenlerin (kanaatlerine) reddini ihtiva etsin; sözünü edeceğimiz ahkâm ve âyetlerin nüzulüne dair hususla­ra tanıklık edecek pek çok hadisler, bu ikisinin manalarını bir arada te'lif eden, onların müşkil delillerini, selefin ve onlara uyan halefin sözleri ile beyan eden bir muhtevaya sahip olsun, istedim. Ben bunu kendim için bir hatırlatma ve öğüt, kabre gireceğim gün için bir azık, ölümümden sonra da salih bir amel olsun diye hazırladım..." [236]

Çünkü Kurtubî'ye göre, Allah'ın Kitabı'nı bilen bir kimsenin, yasakların­dan kaçınması, Kur'ânda kendisine açıklanan şeyler gereğince ibret ve öğüt alması, Allah'tan korkup takvalı olması, O'nun gözetimi altında olduğunu bi­lip O'ndan haya etmesi gerekir. Çünkü Kur'ân ilmini elde etmiş bir kimse­ye peygamberlerin yüklerinin sorumluluğu yükletilmiş ve o kimse Kıyamet gününde bu Kitaba muhalefet eden çeşitli din mensuplarına karşı şahidlik ede­cek konuma yükselmiş bir kimsedir. Zira yüce Allah: "Böylece sizleri insan­lara karşı şahidler olasınız diye vasat bir ümmet kıldık" (el-Bakara, 2/143) di­ye buyurmaktadır. Şunu belirtmek gerekir ki, Kur'ân-ı Kerimi bilip de ondan yana gaflete düşen bir kimseye karşı ilahi delil, ona karşı kusurlu davranıp onu öğrenemeyen kimseye göre daha ileri ve sağlam derecede konulmuş de­mektir. Kendisine Kur'ân bilgisi verilmekle birlikte ondan yararlanmayan, ya­saklarından uzak kalması istenmekle birlikte bu yasaklardan çekinmeyen, çir­kin günahlar ve rezil edici suçlar işleyen bir kimseye karşı Kur'ân-ı Kerim hiç şüphesiz aleyhinde bir delil ve ona karşı bir hasım olacaktır... O halde, yü­ce Allah'ın Kitabını ezberlemek ve bellemek özelliği ile mümtaz kıldığı kim­seye düşen görev, o Kitabı gereği gibi okumak, ibarelerinin hakikatleri üze­rinde gereği gibi düşünmek, hayret verici gerçeklerini kavramaya çalışmak, garip (anlaşılmıyan) lafızlarını da açıklamaya çalışmak olmalıdır... [237]

İşte Kurtubî, böylece Tefsirini te'lif ediş sebeplerini bizlere kısaca anlat­maktadır.

Kurtubî, bu eserini te'lif ederken, tefsirî nükteleri, lügavî açıklamaları, i'rab ve kıraatlere dair bilgileri, sapık mezhep ve kanaat sahiplerinin görüşlerini reddetmeyi, âyetlerin ahkâmı ve nüzulüne tanıklık edecek pekçok hadis-i şerifi tanık olarak göstermeyi, bunların müşkil olanlarını selefin görüşleri ve ha­leften onlara tabi olanların açıklamaları ile açıklamaya çalışacağını belirtmek­le birlikte; Tefsiri'ni te'lif ederken riâyet edeceğini bildirdiği diğer şartları da şöylece açıklamaktadır:

"Bu kitabı yazarken riâyet etmeyi taahhüt ettiğim şartım şudur: Sözleri sa­hiplerine, hadisleri musannıflanna izafe edeceğim. Denildiğine göre bir sö­zün söyleyene izafe edilmesi ilmin bereketindendir." Kurtubî kendisini bu­na özellikle dikkat edeceğini belirtmesine iten sebepleri de şöylece açıkla­maktadır:

"Çoğu zaman fıkıh ve tefsir kitaplarında hadis müphem olarak zikredil­mekte, o hadisi hadis kitaplarına muttali olan kimseler dışında kimin kitabın­da kaydettiği bilinememektedir. Böylelikle bu konuda yeterli bilgisi olmayan bir kimse şaşırır kalır. Neyin sahih olduğunu, neyin olmadığını bilemez. Bu­nu bilmek ise büyük bir ilimdir. O bakımdan hadisi, kitabında kaydeden ön­der imamlara izafe etmedikçe bir kimsenin hadis ile ihticac etmesi veya onu delil göstermesi kabul olunmaz... İşte biz, bu kitapda bu kabilden birtakım hususlara işaret edeceğiz. Doğruya ulaşmak başarısını ihsan eden Allah'tır."

Kurtubî, kıssalar ve ahkâmı açıklamak hususunda da nelere dikkat ede­ceğini şöylece izah eder: "Ben, müfessirlerin naklettikleri kıssaların, tarihçi­lerin zikrettikleri haberlerin pek çoğunu nazarı itibara almıyacağım. Bundan kaçınılmaz olanlar ile açıklama için müstağni kalınamıyacak olanlar müstes­nadır. Bunun yerine ahkâm âyetlerini, bu âyetlerin anlamını açığa çıkartan, ilim taleb eden kimseye muktezâlarının ne olduğunu gösteren bir takım me­selelere dair açıklamaları koymayı uygun gördüm. O bakımdan bir yahut iki ve daha fazla hüküm ihtiva eden herbir âyet-i kerimeyi açıklarken, âyetin ih­tiva ettiği nüzul sebepleri, garip lafızların ve hükümlerin açıklanmasına da­ir birtakım meseleler (başlıklar) ile açıklama yoluna gittim. Eğer âyet-i keri­me herhangi bir hüküm ihtiva etmiyorsa, o âyet ile ilgili tefsir ve te'vil ka­bilinden açıklamaları zikretmekle yetindim ve bu, kitabın sonuna kadar böylece devam edip gitti." [238]

Daha sonra Kurtubî, tefsirine: "el-Câmi' li Ahkâmi'l-Kur'ân ve'1-Mübeyyin Lima Tedammanahû Mine's-Sünneti ve Âyi'l-Furkân (Kur'ân Ahkâmını Bün­yesinde Toplayan ve İhtiva Ettiği Sünnet ve Furkan Ayetlerini Beyan Eden)" diye adlandırdığını belirttikten sonra; yüce Allah'tan bu amelini yalnızca ken­disi için halis kılmasını, bununla kendisini, anne-babasını ve Allah'ın rızası­nı murad eden kimseleri lütfuyla faydalandırmasını niyaz etmektedir. Sonra da Kur'ân-ı Kerim'in faziletlerine dair rivayetleri zikrederek Mukaddimesinin diğer bölümlerini tamamlamaktadır.

Kurtubî, Tefsirini yazarken izliyeceği yolu gerçekten özlü bir şekilde açıklamış bulunmaktadır. Bağlı kalacağını taahhüd ettiği bu usule, oldukça büyük bir nisbette bağlı kaldığını, bu incelememizin bundan sonraki bölüm­lerinde ortaya koymaya çalışacağız. [239]

B- Kurtubî'nin Usûlü (Tefsirdeki Metodu):