UMRÂ VE RUKBA BÖLÜMÜ
UMUMÎ AÇIKLAMA
1- en-Nihâye'de açıklandığına göre, cahiliye devrinde, bir
adama hayatı boyunca istifade etmesi için ev, tarla gibi şeyler bağışlanıyor,
adam öldükten sonra o bağış eski sahibine
geri dönüyormuş. Mesela اَعْمَرْتُهُ
الدَّارَ
عُمْرَى
demek "Ona bu evi ömür boyu bağışladım, ölünceye kadar evde
oturacak" demektir. Adam ölünce evin mülkiyeti asıl sahibine dönecektir.
İşte buna umrâ denmekte idi. Rukbâ'ya gelince, bu da umrâ'ya benzer, ancak
burada bağışlayan: "Eğer ben evvel ölürsem o senindir, sen evvel ölürsen
mal bana geri dönecektir" diyerek malı vermiştir. Rukbâ kelime olarak murâkebeden gelir. Bu akde rukbâ denmesi, her
iki tarafın ve hatta varislerin birbirlerinin ölümünü murakebe etmeleri
(gözetlemeleri) sebebiyledir.
Şunu da belirtelim ki, İmam
Mâlik ve ashabı bu aktin bağış ma'nâsına gelen
başka kelimelerle de ifade edilebileceğini söylemişlerdir. Mesela
i'timar, süknâ, iğtilâl, irfâk, inhâl vs. gibi.
2- Umrâ ve rukbâ akidlerinin hükmü ve bazı meseleleri
ihtilaflıdır:
* Cumhur, bu akdin sıhhatine kâildir.
* Bazı âlimler böyle bir bağışı temlik kabul ederken, bir
kısmı âriyet kabul etmiştir. İbnu Hacer cumhur'un umrâ vâki olduğu takdirde,
malın, sarih olarak şart kılınmadıkça onu alana mülk olacağına, bir daha ilk
sahibine dönmeyeceğine hükmettiğini belirtir.
* Ülemâ şu hususta da ihtilaf etmiştir: "Temlik neye
teveccüh edecektir? Menfaate mi, yoksa rakabe hibesinde olduğu gibi mi? Cumhur,
diğer hibeler gibi bunun da rakabe hibesi gibi, ayn'a teveccüh edeceğine
hükmetmiştir. Öyle ki, bu suretle hibe
edilen mal, köle ise, bunu kendine hibe
edilmiş olan azâd etse infaz edilir hibe eden âzad etse infaz edilmez.
Ancak bazı âlimler rakabeye değil, mülkün sağlayacağı menfaate teveccüh
ettiğini söyler. İmam Mâlik ve kadim görüşünde Şâfiî bu kanaattedir.
* Bunda vakıf muamelesi mi âriyet muamelesi mi takip edilecek,
bu da bir diğer ihtilaf noktasıdır. Hanefîlere göre, umrâ'da temlik, rakabe'ye; rukbâ'da ise menfaate
teveccüh eder. Mâlikîler iki farklı görüş beyan etmişlerdir.
* Umrâ meselesinde, ülemâ bazı ihtilaflara düşmüş ise de,
Cumhur, bu yolla, bağışlanan malın geri dönmeyeceği kanaatindedir. Aradaki
ihtilaflar, hükme esas teşkil eden hadislerdeki farklılıklardan kaynaklanır.
İbnu Hacer, bu meseleyi bazı rivayetleri de kaydederek tahlilde
bulunur. Biz mevzuun anlaşılması için özetleyerek sunmayı faydalı mülâhaza
ediyoruz:
Onun zikrettiği rivayetlerden biri, Ma'mer tarikiyle Zührî'den
kaydettiği şu rivayettir: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)'ın caiz
kıldığı umrâ, kişinin "bu ev sana ve senin arkandan gelecek
ahfâdınadır"[1]
diyerek yaptığı umrâdır. Ancak kişi: "Bu ev, yaşadığın müddetce
senindir" diyerek umrâ kılarsa bu,
onun ölümüyle sahibine rücû eder." Ma'mer Zührînin böyle fetva vermekte
olduğunu kaydeder. Hz. Câbir (radıyallahu anh)'tan gelen bir rivayete göre,
demiştir ki: "Ensar (radıyallahu anhüm), muhacirlere mallarından umrâ
kılıyorlardı. Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:
"Mallarınızı kendinize saklayın, onları ifsad etmeyin, zira kim bir malı
umrâ kılarsa, bu mal, hayatta olsa da, ölse de umrâ kılınan kimsenin ve onun ahfâdının olur."
İbnu Hacer, üç ayrı rivayet kaydettikten sonra bunlardan üç durum
çıktığını belirtir.
1) Kişinin: "Bu, sana ve ahfadına ait" diyerek
kıldığı umrâ. Burada, bağışın bağış
yapılan kimseye ve ahfadına ait olduğu açıktır.
2) Kişinin: "Bu, hayatta olduğun müddetçe sana aittir,
ölünce bana dönecektir" diyerek umrâ kılmasıdır. Bu muvakkat bir
âriyettir. Bu umrâ akdi de sahihtir. Adam ölünce mal, verene geri döner. Bunu
ve önceki durumu Zührî'nin rivayeti beyan etmiştir. Ülemânın çoğu buna
hükmetmiştir. Şâfiîlerden bir grup da bu görüşü tercih etmiştir. Ancak
çoğunluğun nezdindeki esahh görüş, malın, hibe edene dönmeyeceğine dairdir.
Bunlar, geri dönme şartının fasid bir şart olduğunu ileri sürerek görüşlerini
ortaya koymuşlardır.
3) Kişinin mutlak bir ibare ile "Onu sana umrâ
kıldım" diyerek akidde bulunmasıdır. Hz. Câbir'den kaydedilen rivayet,
böyle bir akde terettüp edecek hüküm, kaydettiğimiz birinci haldeki hükmün
aynıdır. Bunun esası da hibe edilen malın eski sahibine dönmeyeceğidir.
Cumhur'un ve kavl-ı cedidinde Şâfiî'nin görüşü bu merkezdedir. Şâfiî hazretleri
kavl-i kadiminde: "Akid, aslı
itibâriyle bâtıldır"
demiştir. Ancak ondan İmam Mâlik'in görüşü gibi bir görüş de rivayet
edilmiştir: "Onun kadim görüşü de cedid görüşü gibidir" de denmiştir.
Nesâî, Katâde'nin Süleyman İbnu Hişam İbni Abdi'l-Melik'in fukahaya mutlak
surette yapılan umrâ akdi hakkında sorup, "caizdir" cevabını aldığını hikaye ettiğini kaydeder... Zührî
ülemânın fetvalarını özetleyerek şöyle demiştir: "Caiz olan umrâ, kişi ve
kendinden sonra da ahfâdı için yapılan umrâdır. Eğer, kendinden sonra ahfadına
yapılmamışsa, mal, şartı koyan kimse içindir."
Müteakip hadisler bu
açıklama çerçevesinde anlaşılmalıdır.[2]
ـ4219 ـ1ـ عن
جابر رَضِيَ
اللّهُ عَنْه
قال: ]قال
رسولُ اللّهِ
#: مَنْ
أعْمَرَ
رَجًُ عُمْرَى
هِيَ لَهُ
وَلِعَقِبِهِ،
فَقَدْ قَطَعَ
قَوْلُهُ
حَقَّهُ
دُونَهَا،
وَهِيَ لِمَنْ
أُعْمِرَ
وَعَقِبِهِ[.
أخرجه
الستة.وفي أخرى:
للشيخين:
»قَضى
النَّبِىُّ #
بِالْعُمْرَى
لِمَنْ
وُهِبَتْ
لَهُ«.وفي
أخرى:
»الْعُمْرى
جَائِزَةٌ«.ولمسلم:
»الْعُمْرى
مِيرَاثٌ ‘هْلِهَا«
.
1. (4219)- Hz. Câbir (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah
(aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki: "Kim bir başkasına hayat boyu ev
bağışında bulunursa, artık bu ev onun ve vârislerinin olur. Bu söz, o maldaki
hakkını keser. Ev, kendine ömür boyu bağışlanana ve onun vârislerine
aittir." [Buhârî, Hibe 32, Müslim Hibât 21, (1625); Muvatta, Akdiye 43,
(2, 752); Ebu Dâvud, Büyû' 87, 88, 89, (3550-3558); Tirmizî, Ahkâm 15, (1350);
Nesâî, Umrâ 2, 3, 4, (6, 272-278).]
Sahîheyn'de gelen bir diğer hadiste: "Resulullah
(aleyhissalâtu vesselâm) umrâ hakkında "kendisine bağışlananın lehinde
hükmetti" şeklinde gelmiştir.
Bir başka rivayette: "Umrâ caizdir" denmiştir.
Müslim'in rivayetinde: "Umrâ onun ehline mirâstır"
denmiştir. [3]
ـ4220 ـ2ـ
وعن زيد بن
ثابت رَضِيَ
اللّهُ عَنْه
قال: ]قالَ
رَسُولُ
اللّهِ #: مَنْ
أعْمَرَ
شَيْئاً
فَهُوَ
لِمُعْمَرِهِ،
مَحْيَاهُ
وَمَمَاتَهُ.
وََ
تُرْقِبُوا
فَمَنْ
أرْقَبَ شَيْئاً
فَهُوَ
سَبِيلُهُ[.
أخرجه أبو
داود والنسائي.»العُمْرَى«
أن يعطى
ا“نسان آخر
داراً أو
أرضاً ويقول
له: هي لكل
عمري أو عمرك
فإذا متَّ
رجعت
إليَّ.وَ»الرُّقبى«
أنْ
يُعْطِىَعُ إياها
على أنْ تكون
للباقي منها،
فيقول إن متُّ
قبلك فهى لك
وإن متَّ قبلي
فهي لي. ‘ن كل
واحد منهما
يرقب موت
صاحبه .
2. (4220)- Zeyd İbnu Sâbit
(radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)
buyurdular ki: "Kim bir şeyi umrâ kılarsa o şey artık mu'mer'e (umre
kılınan şahsa) aittir, hayatta iken de ölmüş iken de. Malı rukbâ kılmayın.
Kimde rukbâ kılarsa [bu mal miras]
yolundadır." [Ebu Dâvud, Büyû' 89, (3559); Nesâî, Rukbâ 1, (6, 269).][4]
AÇIKLAMA:
1- Bu hadiste umrâ ve rukba beraber zikredilmektedir. Daha
önce de belirtildiği üzere bunlar birbirine
pek yakın, benzer akidlerdir. Umrâ'da: "Evimi sana bağışladım, eğer
benden önce ölürsen ev bana dönecek, ben senden önce ölürsem o senin
olacak" diyerek bağış yapmasıdır.
Bazı âlimler rukba ile umrâ arasında fark gözetmiş, sadedinde
olduğumuz hadisi esas alarak umrâyı tecviz etmiş, fakat rukbâ'yı tecviz
etmemiştir. Zürkânî, tecviz etmeyenler arasında Ebu Hanîfe ve Mâlik'i zikreder
ve "Bir cemaat" der. Ayrıca ekseriyetin câiz gördüğünü belirtir. Öte
yandan Ahmed İbnu Hanbel ile İshak İbnu Râhûye "rukbâ umrâ'nın mislidir,
verilen şey, alan kimsenindir, verene dönmez" demiştir.
2- Sadedinde olduğumuz hadiste gelen rukbâ'dan nehiy, gerçek
bir nehiy olmayıp, "uygun değildir" ma'nâsınadır. Yani
"maslahatınız açısından muvafık değil, buna rağmen yaparsanız akid
sahihtir" ma'nâsında bir nehiydir. Zaten hadisin sonunda:
"Kim, bir şeyi rukbâ akdiyle hibe ederse, bu, (miras) yolundadır"
denmektedir. Ebu Dâvud'un Hz. Câbir' den kaydettiği bir rivayette Aleyhissalâtu
vesselâm: "Umrâ ehline (yani
kendisine umrâ yapılana), rukbâ da ehline caizdir" buyurmuştur. Bu rivayet
rukbâ ile umrâyı bir tutanlara delil olduğu gibi, rukbâ'nın da gerçek ma'nâda
nehyedilmediğine delildir.[5]
ـ4221 ـ3ـ
وعن اب عباس
رَضِيَ
اللّهُ
عَنْهما قال: ]قالَ
رسولُ اللّهِ
#: َ
تُرْقِبُوا
أمْوَالَكُمْ
فَمَنْ
أرْقَبَ شَيْئاً
فَهُوَ
لِمَنْ
أُرْقِبَهُ[ .
3. (4221)- İbnu Abbâs
(radıyallahu anhümâ) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)
buyurdular ki: "Mallarınızı rukbâ kılmayın. Kim rukbâ kılarsa mal
artık rukbâ kılınan kimsenin olur."[6]
ـ4222 ـ4ـ
وفي رواية:
]الْعُمْرى
جَائزَةٌ
لِمَنْ
أُعْمِرَهَا.
وَالرُّقْبى
جَائِزَةٌ
لِمَنْ
أُرْقِبَهَا
وَالْعَائِدُ
فِي هِبَتِهِ
كَالْعَائِدِ
فِي
قَيْئِهِ[.
أخرجه
النسائي .
4. (4222)- Bir başka
rivayette: "Umrâ, umrâ kılınan şahıs için caizdir. Rukbâ da rukbâ kılınan
kimse için caizdir. Hibesinden dönen, kusmuğuna dönen gibidir"
buyurulmuştur.[7]
ـ4223 ـ5ـ
وله في أخرى.
قال ابن عباس: ]
َ تَحِلُّ الرُّقْبى
وََ
الْعُمْرى،
فَمَنْ
أعْمَرَ شَيْئاً
فَهُوَ لَهُ،
وَمَنْ
أرْقَبَ
شَيْئاً فَهُوَ
لَهُ[ .
5. (4223)- Yine Nesâî'nin
bir diğer rivayetinde İbnu Abbâs der ki: "Ne rukbâ ne de umrâ helâl değildir. Kime bir şey umrâ kılınmışsa
bu onundur, kime de bir şey rukbâ kılınmışsa o şey onundur." [Nesâî, Rukbâ
1-2, (6, 269).][8]
ـ4224 ـ6ـ
وعن نافع:
]أنَّ ابْنَ
عُمَرَ
وَرِثَ مِنْ
أُخْتِهِ
حَفْصَةَ رَضِيَ
اللّهُ
عَنْهما
دَاراً
كَانَتْ قَدْ
أسْكَنَتْ
فيهَا بِنْتَ
زَيْدِ بْنِ
الْخَطَّابِ
مَا عَاشَتْ
فَلَمَّا
تُوُفِّيَتْ
بِنْتُ
زَيْدٍ
قَبَضَ ابْنُ
عُمَرَ الْمَسكَنَ،
وَرَأى
أنَّهُ لَهُ[.
أخرجه مالك.
6. (4224)- Nâfi' rahimehullah anlatıyor: "İbnu Ömer (radıyallahu
anhüm)'e, kız kardeşi Hafsa (radıyallahu anhâ)'dan bir ev tevarüs etti. Hafsa
(radıyallahu anhâ), bu eve hayatı boyunca olmak kaydıyla Zeyd İbnu'l-Hattab'ın
kızını oturtmuştu. Zeyd'in kızı ölünce İbnu Ömer (radıyallahu anhümâ) meskeni
kabzetti. O bu evin kendine ait olduğu reyinde idi." [Muvatta, Akdiye 45,
(2, 756).][9]
AÇIKLAMA:
Yukarıda nazarî olarak anlatılan umrâ meselesine fiilî bir örnek
görmekteyiz: İbnu Ömer (radıyallahu anhümâ), kız kardeşi Hz. Hafsa validemizin,
umrâ yoluyla bağışladığı evin, kullanıcısı vefat edince evin kendisine geri
döndüğü kanaatine varmıştır. Şöyle ki: "Burada iskân, umrâ ma'nâsındadır.
Umrâ ise, mu'mir'in [yahut müskin'in] vârisine rücu etmektedir." [10]