NUMARALI
HADİS-İ ŞERİF:
حَدَّثَنَا
سُلَيْمَانُ
بِنُ دَاوُدَ
الْمَهْرِيُّ
حَدَّثَنَا
ابْنُ وَهْبٍ
أَخْبَرَنِي
اللَّيْثُ
عَنْ يَحْيَى
بْنِ سَعِيدٍ
عَنْ
صَدَقَةِ
عُمَرَ بْنِ
الْخَطَّابِ رَضِيَ
اللَّهُ
عَنْهُ قَالَ
نَسَخَهَا
لِي عَبْدُ
الْحَمِيدِ
بْنُ عَبْدِ
اللَّهِ بْنِ
عَبْدِ
اللَّهِ بْنِ
عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ
بِسْمِ
اللَّهِ
الرَّحْمَنِ
الرَّحِيمِ
هَذَا مَا
كَتَبَ
عَبْدُ
اللَّهِ
عُمَرُ فِي
ثَمْغٍ
فَقَصَّ مِنْ
خَبَرِهِ نَحْوَ
حَدِيثِ
نَافِعٍ
قَالَ غَيْرَ
مُتَأَثِّلٍ
مَالًا فَمَا
عَفَا عَنْهُ
مِنْ
ثَمَرِهِ
فَهُوَ
لِلسَّائِلِ
وَالْمَحْرُومِ
قَالَ وَسَاقَ
الْقِصَّةَ
قَالَ وَإِنْ
شَاءَ وَلِيُّ
ثَمْغٍ
اشْتَرَى
مِنْ
ثَمَرِهِ
رَقِيقًا لِعَمَلِهِ
وَكَتَبَ
مُعَيْقِيبٌ
وَشَهِدَ
عَبْدُ
اللَّهِ بْنُ
الْأَرْقَمِ
بِسْمِ
اللَّهِ
الرَّحْمَنِ
الرَّحِيمِ
هَذَا مَا
أَوْصَى بِهِ
عَبْدُ
اللَّهِ
عُمَرُ
أَمِيرُ
الْمُؤْمِنِينَ
إِنْ حَدَثَ
بِهِ حَدَثٌ
أَنَّ
ثَمْغًا وَصِرْمَةَ
بْنَ
الْأَكْوَعِ
وَالْعَبْدَ
الَّذِي
فِيهِ
وَالْمِائَةَ
سَهْمٍ الَّتِي
بِخَيْبَرَ
وَرَقِيقَهُ
الَّذِي فِيهِ
وَالْمِائَةَ
الَّتِي
أَطْعَمَهُ
مُحَمَّدٌ
صَلَّى اللَّهُ
عَلَيْهِ
وَسَلَّمَ
بِالْوَادِي
تَلِيهِ
حَفْصَةُ مَا
عَاشَتْ
ثُمَّ
يَلِيهِ ذُو الرَّأْيِ
مِنْ
أَهْلِهَا
أَنْ لَا
يُبَاعَ
وَلَا
يُشْتَرَى
يُنْفِقُهُ
حَيْثُ رَأَى
مِنْ
السَّائِلِ
وَالْمَحْرُومِ
وَذَوِي
الْقُرْبَى
وَلَا حَرَجَ
عَلَى مَنْ
وَلِيَهُ
إِنْ أَكَلَ أَوْ
آكَلَ أَوْ
اشْتَرَى
رَقِيقًا
مِنْهُ
Yahya b.'Said, Ömer b.
Hattab'ın vakfından (bahsederken) dedi ki:
Abdulhamid b. Abdillâh
b. Abdillâh b. Ömer b. el-Hattab bana (o vakfın vakfiyesinin) bir suretini
yazıverdı (ki şöyledir):
"Bismillahirrahmanirrahim
şu (yazı), Allah'ın kulu Ömer'in (Medine' yakınlarında bulunan) semg (denilen
yer) de yazmış olduğu vakfiyedir.
(Yahya b. Said, Hz.
Ömer'in mallarını vakfetmesiyle ilgili haberini bir önceki 2878.) Nafi'
hadisine uygun şekilde anlattı, (ancak bir önceki hadiste geçen -gayra
mutemevvilin mâlen- kelimesi yerine) "gayra müteessilin = aslına
dokunmayarak" (kelimesini) rivayet etti. (Yahya b. Said rivayetine devamla
vakfiyenin kalan metninin şöyle olduğunu söyledi. Mütevelli, vakfın gelirinden
bir kısmını örfe uygun bir şekilde yedikten, bir kısmını da gerekli yerlere
harcadıktan sonra) meyvesinden kalan kısmı dilenci(ler) ve muhtaç(lar) içindir.
(Ravi el-Leys) dedi ki: (Yahya b. Said, Hz. Ömer'in mallarını vakfetmesi
olayını olduğu gibi) anlatmaya devam etti ve şöyle dedi:
Semg (deki vakfın) mütevellisi
dilerse onun meyvesinden (bir kısmını satarak parasıyla vakfın) hizmeti(ni
yürütmesi) için bir köle satın alabilir. (Bu vakfiyeyi) Muaykîb yazdı, Abdullah
b. el-Erkam'da şahid oldu. (Birinci vakfiyye burada sona erdi, ikinci vakfiyye
de şöyledir:)
"Bismillahirrahmanirrahim
şu, Allah'ın kulu Ömer'in yaptığı vasiyyettir. Eğer kendisine ölüm gelirse Semg
(denilen yerdeki arazi) ile İbn'ül-Ekva bölümü (denilen küçük hurmalık) ve
oradaki (hizmetleri yürüten) köleye ve Hayberdeki (bana düşen) yüz hisse ile
oradaki köleye ve Muhammed (s.a.v.)*in vadi (el-kura)'da ona verdiği, yüz (yük
ağırlığındaki yiyeceğe) (kızım) Hafsa hayatı boyunca mütevelli olacaktır. Sonra
da onun ailesinden aklı başında birisi mütevelli olacaktır. (Şu şartla ki bu
vakıf) satılamaz. (Onunla bir şey) satın alınamaz. (Ancak mütevelli onun
gelirini) dilenci ve muhtaç (kimseler) le (kendi) yakınlar(ın)dan (uygun)
gördüğü birisine verebilir. Ayrıca Vakfa mütmöm da hürriyetine kavuşturmak
için) köle satın almasında bir sakınca yoktur.
İzah:
Buhârî, vesaya
Vakıf: Bir mülkün
menfaatini halka tahsis edip aynını Allah Teâlâ'nın mülkü hükmünde olarak
temlik ve temellükden müebbeden men etmektir. Bu ta'rif tmameyne göredir. İmam
Azam'a göre; vakıf; bir mülkün ayni (aslı) sahibinin mülkü hükmünde kalmak
üzere menfaatini bir cihete tasadduk eylemektir.[Bilmen Ö. Nasuhi Istılahat-ı
Fıkkıyye Kamusu IV-284.]
Hadis-i şerifte, Hz.
Ömer'in iki ayrı vakıf için iki ayrı vakfîyye (vakfa dair, vakfın şartların
ihtiva eden vesika) yazdırdığı ifade edilmektedir. Bunlardan birincisi,
Besmele ile başlayıp, "Abdullah b. Erkam da Şahid oldu" anlamına
gelen cümleyle sona ermekte, ikincisi de yine Besmeleyle başlayıp metnin sonuna
kadar devam etmektedir. Merhum, Kamil Miras, Hz. Ömer'in vakfettiği hurmalıklar
hakkında şu malumatı veriyor.
İbn Esir Nihayesinde;
"serag ve sar m e Îbnü'1-Ekva'; Medine'de ma'ruf ve Hz. Ömer'e ait iki
hurmalıktı. Sonra Hz. Ömer bunları vakfetmiştir." diyor. Mu'cemi Kubrada
da semg, Medine hizasında bir yerin adıdır. Burada Hz. Ömer'in güzel bir
hurmalığı vardı. Bir gün Ömer buraya gitmişti. Orada meşgul olurken ikindi
namazını kaçırdı. Müşarünileyh hazretleri bundan müteessir olarak sahabe
toplantısında:
"Bu hurmalık beni
namazdan alıkoydu. Şahid olunuz! Bu malım sadakadır," demiştir,
denilmektedir.[Miras Kamil, Tecrid-i Sarih Tercemesi VII-216.]
Avn-ül Ma'bud yazarının
açıklamasına göre, metinde Hz. Ömer'in vakfettiğinden bahsedilen Hayber'deki
yüz hisselik arazisinden maksat: Hayber savaşında müslümanların eline geçipte,
müslümanlar arasında dağıtılan araziden Hz. Ömer'in payına düşen hisse
değildir. Buradaki arazi Hayber'-de bir müslümantn hissesine düşen arazinin yüz
misli büyüklükte bir arazidir. Hz. Ömer bunu ganimetlerden hissesine düşen
mallarla satın almıştır. Nitekim şu hadis-i şerifte bu gerçeği dile
getirmektedir.İbn Ömer (r.a.)'dan Ömer (r.a.) Rasülullah (S.A.V.)'e geldi ve
"Ey Allah'ın Rasûlu, şimdiye kadar hiç sahip olmadığım bir mala sahip
oldum... Benim yüzbaş hayvanım vardı onlarla, Hayber ehlinden yüz hisselik bir
yer aldım" dedi.[Nesâî, ihbas]
Metinde geçen "...
sonra onun ailesinden aklı başında biri mütevelli olacaktır..." anlamına
gelen cümle, Abdullah b. Şübbe'nin Yezid b. Harun vasıtasıyla İbn Avn'den
rivayet ettiği hadiste "Sonra, Ömer ailesinin büyüklerini mütevelli tayin
ediyorum" anlamına gelen kelimelerle nakledilmiştir. Da-rekuthî'nin
rivayeti ile İmam Ahmed'in Nafi'den rivayet ettiği hadis de böyledir. Bu da
gösteriyor ki, Hz. Ömer bu vakıfların mütevelliliğine önce Hz. Hafsa'yı tayin
etmiş, onun ölümünden sonra da önce "onun başına Ömer ailesinin büyükleri
gelecek" şeklinde umumî bir ifade kullanmış, daha sonra ifadesini
özelleştirerek, Hz. Hafsa'nın ailesinden görüşüne güvenilir bir kimseyi,
mütevelli tayin ettiğini açıkça ifade etmiştir. Nitekim Ömer b. Şub-be'nin
rivayetine göre, Ebû Gassân:
"Ben Ömer
ailesinin yanında muhafaza edilen bu vakfiyenin bir suretini aldım. Orada Hz.
Hafsa'nın ölümünden sonra bu vakfın mütevelliliğinin Hz. Hafsa'nın ailesine
intikal edeceği ifade ediliyordu." demektedir. Binaenaleyh bu rivayetler
arasında bir çelişki yoktur.
Metin, vakfiyyenin
Muaykıb tarafından yazıldığı ifade edildiğine göre, bu vakfiyyenin Hz. Ömer'in
hilafeti zamanında yazıldığı düşünülebilir. Çünkü Muaykıb Hz. Ömer'in
halifeliği sırasında katibi idi. Nitekim Vakfiyyede Hz. Ömer'den Müminlerin
emiri diye bahsedilmesi de bunu gösterir. Ancak Hz. Ömer'in bu vakfiyyenin
metnini Hz. Peygamber zamanında hazırlayıp, kendi hilafeti döneminde şahitler
huzurunda kaleme aldırmış olması da mümkündür.
Bu hadisle ilgili fıkhi
hükümleri bir önceki hadisin şerhinde açıkladığımızdan burada tekrara lüzum
görmüyoruz.