Ana sayfa

 

İbn-i Kuteybe :

 

Tam adı, Muhammed b. Müslim b. Kuteybe; künyesi Ebû Abdillah, nisbetleri el-Kûfî, el-Mervezî ve ed-Dîneveri'dir.Kuteybe, bar­sak manasına gelen "kıtbe" kelimesinin ism-i tasgiri­dir. el-Kuteybi de denmiştir. el-Kûû denmesi, doğum yerinin Küfe olduğunu söyleyenlere göredir. el-Mer-vezî, babasının Merv'li olmasından dolayıdır, ed-Dîneverî denmesi de Dînever şehrinde kadılık yaptı­ğından dolayıdır.

 

Doğum yeri, tarihi: Doğum yerinin Bağdâd ve­ya Küfe olduğu biyografik eserlerde zikredilmiştir. Fa­kat ekseriya doğum yeri olarak Bağdad kabul edil­mektedir. Ibnu Kuteybe 213/828 senesinde doğmuş­tur. Onun doğumu Abbasi halifesi el-Me'mun'un hilâfetinin son zamanlarına tesadüf eder.

 

Menşei: İbnu Kuteybe. bizzat kendisinin ifade­siyle "Acem (İranlı)"dır. Babası Merv'li idi. Dedesinin babasının da muhtemelen İranlı bir mühtedi olduğu düşünülebilir. İbnu Kuteybe'nin babası Irak'a yerleş­miş ve Abbasî hanedanını desteklemiştir.[28]

 

Çocuklugu:îbnu Kuteybe'nin çocukluk hayatı­na dair hemen hemen hiçbir şey bilmemekteyiz. Sâdece kendi eserlerinde çocukluk devrine âid bir-iki işarete rastlanmaktadır. (Meselâ bkz. Bu kitap, s: 139).

 

Meslekî hayatı : îbnu Kutebye, edebiyat, lügat, tarih, nahiv, fıkıh, hadis ve tefsir olmak üzere hemen hemen bütün ilim dallan ile ilgilenmiş ve bu sahalat-da çeşitli eserler vermiştir. Muasırlan Ebû Hanîfe ed-Dîneyerî (270/885) ve el-Câhız (150-255/767-868) gibi İbnu Kuteybe'nin de malumatı bütün ilimlere şa­mil bulunmaktaydı. Edebî ve tarihi anane bakımın­dan muhtelit yahut İktitafçı namı verilen Bağdad Na­hiv mektebinin ilk mümessilidir. Tahsil arzusunu hisseden kibar sınıf halkına ve bilhassa o sıralarda devlet teşkilâtı arasında nüfuz sahibi olmağa başla yan Küttâb'a, Küfe sarf âlimlerinin toplamış olduğu lisani ve edebi malzeme ile, tarihe dair malumatı arzetmeğe çalışmıştır. Şüpheciliğe karşı Kur'anı ve Ha­disi müdafaa etmek suretiyle zamanının din mücade­lesine de kanşmıştır.[29]

 

Kendisinin de dinsizliğinden şüphe edilmiş, [30] Kerrâmiyye inancında olduğu, teşbihe (=antropho-morphism) meylettiği söylenmiştir. [31]Bu iddialar karşısında kendisini müdafaa zımnında bilhassa mü-şebbihe taraftarlanndan birinin ithamlannı karşıla­mak kasdıyla bunlar aleyhine bir kitap yazmıştır.

 

İbnu Kuteybe Dinever kadılığından sonra tekrar Bağdad'a dönmüş ve Ömrünün sonuna kadar burada eserlerini okutmuştur.                               

 

Fıkhı ve itikadı görüşü: İbnu Kuteybe'nin fıkhı bakımdan bağlı olduğu mezhep bizce meçhuldür. Elimizdeki malumatta da bu hususta bir sarahat ol­mayıp değişik rivayetler öne sürülmüştür. İbnu Tey-miyye onun Ahmed b. Hanbel'e müstesib olduğunu söylemişse de[32] bunu destekleyen başka bir ifadeye rastlanmış değildir. İbnu Kuteybe'nin İshak b. Râhûye'nin mezhebine mensub olduğu söylendiği gi­bi, [33] Zekeriyyâ b. Abdul'1-alâ da, onun Mâliki mez­hebinde olduğunu söylemiştir. [34]

 

Umumi olarak İbnu Kuteybe'nin Ahmed b. Han-bel ve İmâm Mâlik'in mezhebine yakın; Ebû Hanife ve İmâm eş-Şâfîî'ye daha uzak olduğu söylenebilir.

 

İtikâdî bakımdan da Selefin yolunu takibeden, kalemini Ehl-i Sünnetin hizmetine vermiş bir EHL-İ SÜNNET ÂLİMİDİR. İbnu Teymiyye onun hakkında: "Mutezile için Câhız ne ise, Ehl-i Sünnet için de İbnu Kuteybe odur. Câhız mutezilenin hatibi (hatîbıi'l-mu'tezile) ise, İbnu Kuteybe de Ehl-i Sünnet'in hatibi (hatîbu ehli's-sünne) dir"[35] demektedir.

 

Hocaları, üstadları: İbnu Kuteybe'nin çeşitli dallarda kendilerinden ilim aldığı üstadlannı bir liste halinde aşağıda veriyoruz:

 

1 - Seni b. Muhammed el-Cuşemî el-Basri, Ebû Hatim es-Sicistânî (   -   248).

 

2- el-Abbâs b. el-Farac er-Riyâşî el-Basri, Ebu'l-Fadl ( - 257).

 

3- İshâk b. İbrahim b. Râhûye (  - 237) Kendisin­den hadis ilmi almıştır.

 

4- Muhammed b. Ubeyd b. Abdulmelik el-Ese-di, Ebu Abdullah el-Hamdani. Meşhur bir hadisçidir.

 

5- Abdurrahman b. Abdullah b. Kurayb, Ebu Muhammed.

 

6 - Yezîd b. Amr b.el-Berâ, el-Ganavl, Ebû Sufy-ân.

 

7- Muhammed b. Ziyâd b. Ubeydullah b. Ziyâd b. er-Rabîr ez-Ziyâdî, el-Basrî (- 250) .Hadisçi.

 

8 - Ziyâd b. Yahya b. Ziyâd el-Hassânî el-Basrî en-Nukrî el-Adanî, Ebul-Attâb {   - 254) .Hadisçi.

 

9 - Ahmed b. Halil b. Harb b. AbduUah b. Savvar b. Sabık el-Kuraşî, Ebu Abdullah el-Kumâsî. Hadis­çi.

 

10 - Dı'bil b. Ali el-Huzâî ( - 246).

 

11  - Zeyd b. Ahzem et-Tâî, el-Basrî, el-Hâfız, Ebû Talib. Hadisçi.

 

12 - Amr b. Bahr el-Kinani el-Fugaymî el-Basrî Ebû Osman EL-CÂHIZ.

 

13 - Muhammed b. Hâlid b. Hidâs b. Aclan el-Muhallebi, el-Basri, ed-Darir, Ebu Bekr.

 

14 - Abda b. Abdullah el-Huzâî el-Kûfî, Ebu Sehl es-Seffâr (    -257).

 

15 - İshak b. İbrahim b. Habib b. eş-Şehid es-ŞEHIDI el-Basri, Ebu Ya'kub (   -257).

 

16 - İbrahim b. Süfyan b. Süleyman b. Ebûbekr b. Abdurrahman b. Ziyâd b. Ebih, Ebu İshak b. Ebî Habib ( 249) Nahiv ve lisan alimi.

 

17 - Muhammed b. Yahya b. ebî Hazm (el-Kutaî, Ebü Abdullah el-Basrî (   -253}. Hadisçi.

 

18 - Ahmed b. Hanbel (164-241).

 

19 - Şebâbe b. Savvâr el-Fezari, Ebu Amr el-Me-daini (     -246) .Hadisçi.

 

20 - el-Hüseyn b. el-Hasen b. Harb es-Sulemi, Ebu Abdullah el-Mervezi (     -246) Hadisçi.

 

21 - Muhammed b. Sellâm el-Cumahî el-Basrî, Ebû Abdullah (    -231).

 

22 - Muhammed b. Muhammed b. Merzûk b. Bukeyr b. el-Buhlûl el-Bâhilî el-Basrî (    -248).

 

23 - Ahmed b. Sâd el-Lihyânî.

 

24 - Ahmed b. Hâlid ed-Darir el-Bağdâdî, Ebû Said:

 

25 - Müslim b. Kuteybe.

 

26  - Yahya b. Eksem et-Temîmî el-Useydi el-Mervezi, el-Kadi, el-Fakih, Ebû Muhammed.

 

27 - İshak b. İbrahim b. Muhammed es-Savvâf el-Bâhili el-Basri, Ebû Ya'kûb ( -253). Hadisçi.

 

28 - Harmele b. Yahya b. Abdullah b. Harmele b. Imrân et-Tugîbî, Ebû Hafs, el-Mısrî (-243).[36]

 

Vefatı: İbnu Kuteybe'nin biri Zilkade 270 (Ma­yıs 884) diğeri Receb 276 (Ekim-Kasım 889) olmak üzere iki vefat tarihi zikredilmektedir. Kûfe'de vefat ettiği söylenmişse de, doğru olanı Bağdad'da vefat et­miş olmasıdır.

 

Fiziki Portresi: İbnu Kuteybe'nin fiziki portre­sini "Edebu'l-Kâtib"in'kenarındaki bir nottan [37]öğreniyoruz.Talebesi Kasım b.Asbağ'a atfedilen bu not şöyle elemektedir:

 

"İyi giyinirdi, uzun, beyaz ve yanaklarını örten bir sakalı vardı.Yakışıklı ve güzel tenli idi."

 

Bu portrenin, İbnu Kuteybe'nin hayatının son­larına doğru çizildiği anlaşılmaktadır. Nitekim, Kasım b. Asbağ'ın İbnu Kuteybe'nin vefatından iki sene önce doğuya geldiğinin bilinmesi, bu hususu doğrular ma­hiyettedir.

 

Bu İfadeden, İbnu Kuteybe'nin ihtiyarlığında bile yakışıklı ve güzel görünüşlü olduğu anlaşılmaktadır.

 

Oğulları ve torunları :İbnu Kuteybe'nin bir oğ­lu vardır, Oğlunun adı Ahmed, künyesi Ebû Ca'fer'dir. Oğlu da fakih idi. Mısır'da kadılık yapmış ve İbnu Kuteybe'nin eserlerinin Mısır'a İntikalini sağla­mıştır. İbnu Kuteybe'nin oğlu Ahmed, biyografilerde Mâliki olarak gösterilmektedir. Kat'iyyete yakın bir ihtimalle Ahmed, Dineverde doğmuştur.

 

İbnu Kuteybe'nin torunu Abdulvâhid ise Bağ-dad'da doğmuştur.

 

Muasırları: İbnu Kuteybe'nin muasırı veya ona pek yakın tarihlerde yaşamış olan isimlerden meşhur olan birkaçı şunlardır:

 

Buhârî (194-256/809-869).

 

Müslim (206-261/821-874).

 

Tirmizî (209-297/824-909).

 

Ebû Dâvud (    -275/888).

 

İbnu Mâce (207-275/822-888).

 

Dârimî (    -255/868).

 

Belâzûrîf   -279/892).

 

Ebû Hanîfe ed-Dîneverî ( 282/895).

 

Nesâî (215-303/830-915).

 

ESERLERİ: 63 gibi çok ileri sayılmayan bir yaş­ta vefat etmesine, aynca kadılıkla da meşgul olması­na rağmen İbnu Kuteybe, oldukça velüd bir müelliftir. Aşağıda vereceğimiz listede, eserlerinin sayısı 60'a varmaktadır.

 

İbnu Kuteybe'nin eserlerinin tamamını oğlu Ah­med rivayet etmiştir. İbnu Deresteveyh el-Fâ^sî ve Abdullah b. Abdurrahman es-Sukrî de onun eserleri­ni nakledenlerdendir.

 

İbnu Kuteybe'nin eserlerini, çeşitli başlıklar al­tında tasnif edilmiş olarak veriyoruz. [38]