5. DİĞER KAYNAKLAR
54 İslâm fıkhının; kitap, sünnet, İcma-ı Ümmet ve
Kıyas-ı Fûkaha'dan başka kaynakları da mevcuttur. Ancak bu
"Edille-i Erbaa"; bütün ehl-i sünnet müctehid
imamlarının ittifakına mazhar olmuştur. Şimdi üzerinde
duracağımız kaynaklar ise; müctehid imamların bir kısmı
tarafından kabul, bir kısmı tarafından reddedilen (üzerinde
ittifak olmayan) hususlardır. Kısaca bu kaynaklar hakkında
bilgi verelim.
İSTİSLAH:
55 Lugat manası maslahat bulunan yönü almak, bir şeyin
islâhını, düzeltilip iyi bir hale getirilmesini istemek
manalarına gelir. "Salaha" kökünden gelen maslahat;
iyi olma, düzelme, elverişli bulunma manasınadır. Zıddı ise
"Fesede" kökünden gelen mefsedettir.(78) Kur'an-ı
Kerim'de: "...O kendilerine iyiliği emrediyor, onları
kötülükten nehyediyor. Onlara temiz şeyleri helâl, murdar
şeyleri de haram kılıyor..."(79) buyurulmaktadır.
Müctehid imamlardan bir bölümü "Istislâh'ı";
kıyas içerisinde zikrederek, ayrı bir delil olarak ele
almamışlardır.
ÖRF VE ÂDET:
56 Önce lûgat manası üzerinde duralım. Örf kelimesi;
ma'ruf ve irfan ile ilgili olup, "irfan ehlinin razı
oldugu davranışlar" manasınadır. İmam-ı
Kurtubi:"-Selim akıl sahiplerinin razı olduğu ve
insanları mutmain eden davranışlara örf denilir"
tarifini yapmıştır. Yaygın olan tarif şudur: "Şer'i
şerife aykırı olmayan ve akl-ı selim sahibi kimselerin
müstahsen bulduğu davranışlara örf denilir."(80) . Örf
ve âdet'te dikkat edilecek husus "Şer'an ve aklen
müstahsen" olmasıdır.(81) Buna sahih örf denilmiştir.
Şer'i şerife uygun olmayan örfe, "fasid örf"
denilir. Fasid örf, delil olarak kabul edilemez..(82) Nasslar
ile örf ve adetler tearuz (çelişki) sökonusu olursa, nasslar
esas alınır.Bu durumda, örfe ve adete itibar edilemez.
İSTİHSAN:
57 Lugatta "Bir şeyi iyi ve güzel görmek, tercih
etmek" manalarına gelen "Husn" kökünden
gelmektedir. İslâmi ıstılâhta; ümmetin menfaatini ve adalet
esasını dikkate alarak, iki hükümden daha kolay olanını
tercih etmektir. İmam-ı Serahsi istihsan'ın müsamaha ve
ruhsat esasına dayandığını beyan etmiş ve "Kıyas-ı
Müstahsen" olarak isimlendirmiştir. .(83)
58 Resûl-i Ekrem (sav)'in: "Kolaylaştırın,
güçleştirmeyin, müjdeleyin nefret ettirmeyin"(84)
Hadis-i Şerif'inin buna delil olduğunu beyan eden ulemâ
çoğunluktadır. Ayrıca Kur'an-ı Kerim'de yer alan:
"Allah sizin için kolaylık diler, zorluk murad
etmez"(85) ayet-i kerimesi de istihsan'ın delili kabul
edilmiştir. İmam-ı Şafii (rha) "İstihsan'ın"
sonradan çıkan bir yorum olduğu noktasını beyan ederek,
delil kabul etmemiştir. Hanefi, Maliki ve Hanbeli mezhepleri,
istihsanı delil olarak değerlendirmişlerdir.
59 Bunların dışında Sahabe-i Kiram'ın sözleri, İstishab,
daha önceki Şeriat'ler (Yani Kur'an-ı Kerim'de beyan buyurulan
geçmiş ümmetlere ait hükümler) ve Umum belva gibi deliller
de zikredilmiştir.Diğer kaynaklar başlığı altında
sunduğumuz deliller; "Edille-i Erbaa" da herhangi bir
hükmün bulunmaması halinde, dikkate alınan unsurlardır. Bu
kaynaklar "Usûl-i Fıkıh" kitaplarında izah
edilmişlerdir.