Yirmi Birinci Bölüm: RASÛLULLAH'IN ATALARI. 1

21.1. HZ. İBRAHİM (A.S.) 1

21.2. HZ. PEYGAMBER'İN ŞECERESİ VE ARAP KABİLELERİYLE OLAN AKRABALIKLARI  20

 

 

 

Yirmi Birinci Bölüm: RASÛLULLAH'IN ATALARI

21.1. HZ. İBRAHİM (A.S.)

Hazreti Peygamber efendimiz (a.s.)'in ailesinin, Hazreti İbrahim (a.s.)'in, büyük oğlu İsmail (a.s.)'den başlayan ve Beni İsmail ya da İsmail oğulları olarak bilinen soyundan geldiği tarihi kayıtlardan sabit olmuştur. Hz. Peygamber (a.s.)'in şahsiyeti, karakteri ve hayat hikâyesinin atalarının durumuyla yakından ilgisi bulunduğu için Hz. İbrahim ve Hz. İsmail’in yaşantıları, başlarından geçen olaylar ve evlâtlarıyla bıraktıkları eserler hakkında bilgi sahibi olmak zorundayız. Zira bu bilgilere sahip olmadığı­mız takdirde, ait oldukları kabilenin Irak'tan Hicaz'ın iç kısımlarına nasıl geldiğini, Kâbe’nin temelinin nasıl ve ne amaçla atıldığını, Arabistan'ın çeşitli kabile ve aşiretleri ile Hz. Peygamber (a.s.)'in ne gibi akrabalık ve yakınlığı olduğunu ve bu sebeple ülkenin bilinmeyen veya meçhul değil, tanınan bir şahsiyeti olduğunu öğrenemeyiz.

Yukarda belirttiğimiz gibi, Hz. İbrahim, Irak'ta dünyaya gelmiş ve orada yetişip büyümüştü. Memleketi olan Ur, Irak’ta hüküm süren Nemrud Hanedanının başşehriydi. Tarihçi ve araştırmacılar, Hz. İbra­him'in dünyaya geliş tarihini M.Ö. 2100 olarak tesbit etmişlerdir. Tarihin bu döneminde Ur büyük bir ticaret ve kültür merkezi olarak ün yapmıştı. Bu şehir aynı zamanda Iraklıların şirk, dinsizlik, sapıklık, fuhuş ve ahlâksızlığının merkezi haline de gelmişti. Hz. İbrahim şirke karşı Tevhid mücadelesine başlayınca sadece hükümet ve iktidar değil, aynı zamanda bütün millet, ailesi ve hatta babası dahi O'nun düşmanları haline geldiler. Nemrud ve diğer müşrikler önce baskı ve tehdit ile Hz. İbrahim'i Hak yo­lundan caydırmak istediler; ama bu yolda başarı kazanamayınca kendisini ateşle dolu bir çukura atmaya sözbirliğiyle karar verdiler. Ne var ki Hz. İbrahim'in atıldığı çukurun ateşi Allah'ın emriyle söndü ve kendisi hiçbir zarar görmeden kurtuldu. Kur'ân-ı Kerîm'de Hz. İbrahim'in ateşe atılması ve kurtulması ile ilgili kıssalar etraflıca anlatılmıştır. (Bk. Enbiya; 68-69, Ankebut; 24 ve Sâffât; 97-98)

Kur'ân-ı Kerîm'in anlattığına göre, Hz. İbrahim bu olaydan sonra memleketini terk ederek o sıralarda, Ken'an ülkesi olarak bilinen Suriye ve Filistin'e hicret etti. Hicret sırasında ümmetinden kendisine iman eden tek kişi olan yeğeni Hz. Lût eşlik etti. Hz. Lût hicretten sonra peygamberlik makamına getirildi. Hz. İbrahim'in ikinci yol arkadaşı, karısı Sare idi, ki son nefesine kadar yanında kaldı ve yardımını esirgemedi. Kur'ân-ı Kerîm bu hususta şunları ifade ediyor:

"(Kavmi): O'nun için bir bina yapın ve O'nu ateşe atın" dediler. O'na bir tuzak kurmak istediler. Biz onları zelil ve alçak kıldık. "(İbra­him): 'Ben Rabbime (O'nun emrettiği yere) gidiyorum. O bana yol gös­terir' dedi." (Sâffât; 97-99)

"O'nu ve Lût'u kurtardık. Onları, içinde âlemlere bereketler verdiği­miz yere[1] ulaştırdık." (Enbiya; 71)

 "Lût'a da hüküm ve ilim verdik." (Enbiya; 74)

 "Lût da gönderilmiş peygamberlerdendir." (Sâffât; 133)

Hazreti İbrahim'in Irak'tan Suriye'ye ve Filistin'e hicretinden sonra ümmetinin ne gibi bir akıbete uğradığı bilinmiyor. Sadece Tevbe sûresin­de, 70. ayette İbrahim'in kavminin de Allah’ın azabına uğramış olan mil­letlerden biri olduğu belirtilmiştir.

Hz. İbrahim'in hicreti sırasında kendisine Hz. Lût'un yanı sıra Hz. Sare'nin de refakat ettiğine dair kayıt Kur'ân-ı Kerîm'de açıkça yer alma­mıştır. Ancak Kur'ân-ı Kerîm'in bazı ifadelerinden, hicret sırasında Hz. İbrahim'in evli olduğu ve zevcesinin kendisine eşlik ettiği anlaşılıyor. Meselâ Sâffât sûresinde Hz. İbrahim'in Allah'a şöyle dua ettiği kaydedil­miştir. "Ey Rabbim, bana salihlerden bir evlâd ihsan buyur." (âyet; 100). Böyle bir duayı ancak evli bir kişi yapabilir. Ayrıca, Hz. İbrahim'in, bu duayı, hicrete başlamak üzere olduğu sırada yaptığını da unutmamalıyız, İncil'de yer alan tarihi kayıtlara göre de Hz. Sare, hicret sırasında Hz. İbrahim'in yanında idi. Ne var ki bu konuda İncil'in bazı diğer kayıtlan çok tutarsızdır. Meselâ İncil'e göre, Hz. Sare, Hz. Lût'un öz kardeşi ve Hz. İbrahim'in öz yeğeni olup, Hz. İbrahim'in nikâhlı karısıydı. İncil ayrıca, hic­ret yolculuğunda Hz. İbrahim'in babasının da kendilerinin yanında oldu­ğunu belirtiyor (Bk: Doğuş, Bölüm: 11, 27-32). Halbuki, sadece Kur'ân-ı Kerîm değil, Talmud da, Hz. İbrahim'e baskı ve zulüm uygulayanlar ara­sında babasının yer aldığını açıklıyor. (Bk: Talmud'dan Seçmeler, H. Po­lano, Londra, s. 30-42) Ayrıca, Allah'ın şeriatına göre, bir peygamber şöy­le dursun, alelâde bir insan bile öz yeğeni ile evlenemez.

21.1.1. Hz. İbrahim'in Dini Yayma Çalışmaları

Hz. İbrahim, Hz. Nuh'tan sonra Allah tarafından İslam dinini bütün dünyaya yayma görevi verilen ikinci büyük peygamberdi. Hz. İbrahim ilk önce Irak'tan Mısır'a ve Suriye'den Filistin'e kadar uzanan bölgede vaaz ve telkin işini şahsen yürüttü. Binlerce kilometrelik yol kat etti. Dağ, bayır ve çöl demeden her tarafa Allah’ın dinini yaymaya çalıştı ve bu çalışmala­rı yıllarca sürdü. Daha sonra Hak dinini yaymak üzere birçok bölgelere ve ülkelere halife ve temsilcilerini gönderdi. Nitekim, Ürdün'e yeğeni Lût'u, Suriye ve Filistin'e küçük oğlu İshâk'ı, Arabistan'ın iç kısımlarına büyük oğlu İsmail'i yolladı. Daha sonra, Mekke'de Ka'be denilen Allah’ın evini inşa etti, ki burası yine Allah'ın emriyle dini yayma çalışmalarının merke­zi seçildi.

Hz. İbrahim'in soyunun iki ana kolu vardı. Biri, Hz. İsmail'in evlâtla­rı, ki Arabistan'da kaldı. Kureyş ve Arabistan'ın diğer belli başlı kabilele­ri, Hz. İsmail'in evlâtlarıydılar. Arabistan'ın diğer kabileleri de aynı soy­dan gelmemesine rağmen, Hz. İsmail'in yaydığı dinden az çok etkilendik­leri için O'nun evlâtlarından olduğunu söylemekte sakınca görmüyorlardı.[2] Diğerleri, Hz. İshâk'ın evlâtları, ki bunlar arasında Hz. Yakûb, Yu­suf, Musa, Davûd, Süleyman ve Îsa (a.s.) gibi tanınmış peygamberler var­dı. Hz. Yakûb'un künyesi İsrail olduğu için evlâtları İsrailoğulları olarak meşhur oldu. Hz. Yakûb ve diğer peygamberlerin vaat ve tebliğleri saye­sinde onların dinini kabul eden diğer milletler de zamanla hüviyetlerini hemen hemen kaybettiler. Bu milletlerden bazıları ırkî özelliklerini koruyabildilerse de dinen İsrail oğullarına tâbi oldular. İsrail oğulları madden ve manen çökünce Yahudilik ve daha sonra Hıristiyanlık ortaya çıktı.

Hz. İbrahim (a.s.)'in asıl vazifesi dünyayı Allah'a itaat etmeye çağır­maktı. Hz. İbrahim, insanların Allah'tan gelen hidâyet ve talimata göre bi­reysel ve toplumsal yaşantılarını düzeltme görevini yerine getirmek üzere dünyaya gelmişti. Hz. İbrahim Allah'a tâbi ve irfanı yaymakla mükellef olmuştu. Hz. İbrahim işte bu sıfatla ve bu vazife ile dünyanın lideri, ima­mı ve önderi yapılmıştı. Bundan sonra liderlik ve imamlık, Hz. İshâk ve Hz. Yakûb'dan başlayan İbrahim soyunun İsrail oğulları olarak bilinen ko­luna verildi. Peygamberler ve dinî önderler işte bu koldan doğdular ve doğru yolda olmaları işte bu koldan beklendi. Bu nesle Allah tarafından verilen hidâyet nimeti sık sık hatırlatıldı Aynı soydan olanlar Hz Süley­man (a.s.) devrinde Kudüs'ü merkez olarak seçtiler. Bu sebeple, imamlık ve liderlik mevkiinde bulunduğu sürece Kudüs, Allah tarafından gelen dâvet ve Allah'a inananların kıblesi durumunda bulundu.

21.1.2. Hz. İsmail (a.s.)'in Doğuşu

İbrahim oğullarının ikinci kolunda, yani İsrail oğullarında ortaya çı­kan çeşitli ayıp ve kötülüklerden biri tarihi ve dînî kitapları tahrif etmele­riydi. İsrail oğulları geçmişe ait bütün başarı ve faziletleri kendilerine mal etmeye çalıştılar. Buna karşılık, tarih boyunca hangi milletlerle rekabete girmiş veya ihtilâfa düşmüşlerse onları kötülemek ve karalamak için olan­ca güçleriyle çalıştılar. İncillerde bunun çeşitli misalleri vardır. Meselâ, İncillere göre Hz. Lût bir peygamber değildi ve kendisi Hz. İbrahim (a.s.) tarafından vaaz ve telkin için Sodom'a gönderilmemişti. İncillere göre am­ca ve yeğen arasında kavga çıkmış ve amca, yeğeninden başka bir ülkeye gidip yerleşmesini istemişti. (Doğuş, Bölüm: 13,5-12). Bundan daha kötü örneği de vardır. Meselâ, İncillerdeki kayıtlara göre, Lût kavmine Allah'ın azabı inince Hz. Lût iki kızını oradan alıp Sodom'u terk etti ve Sodom ya­kınlarında Hebron şehrinde bulunan amcası Hz. İbrahim'e gitmeyip bir mağaraya yerleşti. O mağarada hâşâ iki kızı Hz. Lût'a içki içirerek kendi­siyle cinsel ilişkide bulundular ve hamile kaldılar. Kızlardan biri Muâb'lıların atası olan Muâb'ı doğururken diğeri Ammun oğullarının atası olan Bin Ammî'yi doğurdu. (Doğuş, Bölüm 19, 30-38). İsrail oğulları işte bu şekilde Muâb'lılar ile Ammun oğullarına karşı duydukları kin ve nefreti kustular, çünkü tarihte İsrail oğulları ile bu kabileler arasında büyük dinî, siyasî ve askerî çekişmeler olmuştur.

İsrail oğulları aynı muameleyi İsmail oğulları için de revâ gördüler. İncil'deki kayıtlara göre Hz. İsmail’in annesi Hz. Hâcer, Hz. Sare (r.a.)'nin hizmetçisiydi. Yine İncil'e göre, Hz. Hâcer'in evlatsız olduğunu görünce kocası Hz. İbrahim'den hizmetçisine gidip kendisiyle cinsi münasebet kurmak suretiyle çoluk, çocuk sahibi olmasını temin etmeye çalıştı. Hz. İbrahim (a.s.) hâşâ dediğini yaptı ve böylece Hz. Hâcer'in batınından Hz. İsmail (a.s.) doğdu. (Doğuş, Bölüm: 16, 1-4 ve 15-16). Halbuki, İncil'in Doğuş kitabının 12. bölümünün 16. ayetinde, o dönemin Firavun'unun, Hz. İbrahim'e verdiği bol miktarda mal mülk, servet, hayvan, uşak ve hizmetçiler arasında Hz. Hâcer'in[3] de yer aldığı belirtilmiştir. Bu itibarla, Hz. Hâcer'in Hz. Sare (r.a.)'nin hizmetçisi olduğu beyanatı bizzat İncil'e göre yanlıştır. Hz. Hâcer, Hz. İbrahim'in cariyesi veya hizmetçisi olduğu için onunla temettü etmek (cinsi münasebette bulunmak) hususunda Hz. Sare'nin iznine muhtaç değildi.

Yine İncil'in kayıtlarına göre Hz. İsmail, babası Hz. İbrahim ile Filis­tin'de kaldı ve kendisi 14 yaşında iken Hz. Sare'nin batnından Hz. İshâk (a.s.) doğdu. (Doğuş, Bölüm: 18, ayet: 24-26, Bölüm: 21, ayet: 1-5). Daha sonra İncil'de şu metne rastlıyoruz:

"Ve o çocuk (Hz. İshâk) büyüdü ve sütten kesildi. Izhak (İshâk)'ın sütten kesildiği gün Abraham (Hz. İbrahim) büyük bir ziyafet verdi. Ve Saran baktı ki, Mısırlı Hâcer'in İbrahim'den doğmuş olan oğlu kahkahalarla gülüyor. Bunun üzerine İbrahim'den o hizmetçi (Hâcer) ve oğlunu oradan uzaklaştırmasını istedi. Böylece hizmetçinin oğlu, onun oğlu İshâk ile mirasında ortak olmayacaktı. İbrahim oğluyla ilgili bu sözlerden hoş­lanmadı. Ve Tanrı İbrahim'e dedi ki, sen bu hizmetçi ve oğlu için canını sıkma ve Sarah'ın sana dediklerini yap... Ondan sonra, İbrahim sabah kal­karak ekmek ve bir su tulumu alıp Hâcer'e verdi, daha doğrusu omzuna yerleştirdi ve çocuğuyla beraber oraya vedâ etti. Böylece, o oradan ayrıldı ve Hâcer bir-i Sebe' çölünde dolaşmaya başladı. Tulumdaki su bitince ço­cuğu bir çalının yanına bıraktı ve ondan bir ok fırlatılışının mesafesinde gidip oturdu ve 'hiç olmazsa oğlumun öldüğünü kendi gözümle görmeye­lim' diye dövünmeye başladı. Fakat Allah o çocuğun yalvarışını dinledi ve Allah'ın meleği gökten Hâcer'e seslendi 'ey Hâcer sana ne oldu? Sen kork­ma; Allah çocuğun bulunduğu yerden onun sesini işitmiştir. Kalk ve çocuğunu kaldır, zira Allah onu büyük bir ümmet yapacaktır.' Daha sonra Allah onun gözlerini açtı. O sırada O (Hâcer) orada bir kuyu gördü ve tu­lumunu oradan suyla doldurdu ve oğluna bu suyu içirdi. Ve Allah O ço­cukla beraberdi. O (çocuk) büyüdü ve çölde yaşamaya başladı ve iyi bir okçu oldu. O Faran vâdesinde yaşıyordu ve annesi O'na Mısır'dan bir ge­lin buldu." (Doğuş, Bölüm: 21, ayet: 8-21).

Görülüyor ki, bütün bu saçma sapan masalı İsrail oğulları, Hz. İbrahim (a.s.) ile Hz. İsmail (a.s.)'in Arabistan, Mekke, Ka'be ve zemzem ile bütün ilişkilerini koparmak amacıyla uydurmuşlardır. Çünkü, Hz. İbra­him'in Arabistan'a yaptığı yolculuğu yok saymak, Hz. İsmail'in 14 yaşına kadar Filistin'de kaldığını göstermek ve daha sonra Faran vadisinde O'nun yaşamış olduğunu, su kuyusunun orada belirmiş bulunduğunu ve Mısırlı bir kadınla evlenmiş olduğunu göstermek suretiyle Din-i İbrahimî'nin merkezinin Arabistan ve Mekke olduğuna ilişkin İslâm tarihi'nin önemli bir bölümüne sünger çekmeye çalışmışlardır. İncil'de Faran ile ilgili geçen kayıtlara göre bu vâdi Filistin'in güneyinde, Araba vadisinin batısında, Si­na çölünün kuzeyinde ve Mısır ile Akdeniz'in doğusunda idi. Anlaşılacağı gibi, bunun Mekke'yi çevreleyen Faran dağlarıyla bir ilgisi yoktur. Ayrıca bu hikâyede Hz. Sare ve Hz. İbrahim (a.s.)'in karakterinin kötü ve adi ola­rak gösterilmiş olması ve bu işe Cenab-ı Allah’ın adının bile karıştırılmış bulunması, İsrail oğullarının ahlâkî değer ve kavramlarının ne kadar dü­şük olduğunu göstermeye yeter. Bu hikâyede bir peygamber (Hz. İbrahim)'in karısı ve başka bir peygamber (Hz. İshâk)'in annesi kıskanç bir ka­dın ve kuma olarak gösterilmiştir. Bu kadın, kumasının oğlunun gülmesi­ne ve neşelenmesine tahammül edemiyor ve kocasından O'nu ve annesini kovmasını ve mirasından mahrum bırakmasını istiyor. Büyük ve tanınmış bir peygamber olan kocası da acımasız bir baba gibi ortaya çıkıyor. Nite­kim, 15-16 yaşlarındaki çocuğunu annesiyle birlikte sadece ekmek ve su tulumuyla çöle sürdüğü ve ölümleri veya yaşamaları hakkında herhangi bir haber almadığı gösteriliyor... Allah-u Teâlâ da İsrail oğullarının atası olan Hz. İshâk uğruna, annesinin kendi kumasına karşı duyduğu nefret ve oğluna karşı beslediği kine mağlup olarak ileri sürdüğü isteklerinin Hz. İbrahim (a.s.) tarafından yerine getirilmesini isteyen bir varlık olarak orta­ya konuyor. Yani, bir bakıma Allah da Hz. İbrahim (a.s.) ile birlikte Hz. Sare'nin hâşâ zulmüne ve oyununa âlet oluyor. Bu asılsız iftiralarla dolu olan saçma sapan masala tarih adını vermek tarihe hakarettir. Zira tarih ve gerçekler, ancak Kur'ân-ı Kerim ve Hadis'te vardır. Kur'ân ve Hadislerin anlattıkları; 4 bin yıldan beri Araplar arasında nesilden nesile intikal eden rivayetler ve diğer tarihi malzemeler tarafından teyit ediliyor.

Kur'ân-ı Kerîm'in ifadesine göre, Hz. İbrahim (a.s.) anayurdundan hicret ederken Allah'a şöyle bir istekte bulunmuştu: "Ey Rabbim, Bana salihlerden bir evlât ihsan buyur dedi." (Sâffât; 100). Hz. İbrahim'in bu duası aradan uzun bir zaman geçtikten ve kendisi hayli yaşlandıktan sonra Allah katında kabul olundu. Nitekim, Kur'ân-ı Kerîm'de bu hususta, Hz. İbrahim'in şu sözlerine yer verilmiştir: "Bana ihtiyarlığımda İsmail ve İshâk'ı bahşeden Allah'a hamd ederim." Hz. İsmail ile İshâk'ın doğumun­dan önce, Allah (cc.) Hz. İbrahim'e gereken müjdeyi vermişti. Hz. İsmail’in doğumuyla ilgili müjde şöyle idi: "Biz de O'nu halîm (uysal) bir evlât ile müjdeledik." (Sâffât; 101). Aradan birkaç yıl geçtikten sonra , hatta, Hz. İsmail delikanlılık çağına girdikten sonra, Hz. İbrahim'e ikinci oğlu İshâk ile ilgili müjde verildi. "Onlar, 'korkma' dediler. Ve O'nu ilim sahibi bir evlât ile müjdelediler." (Zâriyat; 28). Bu ikinci müjdeyi aldıktan sonra Hz. İbrahim şöyle dedi: "Bana ihtiyarlık gelmişken, beni evlât ile mi müj­deliyorsunuz? Neye dayanarak müjdeliyorsunuz?" (Hicr; 54). Müjdeyi al­dıktan sonra Hz. Sare (r.a.)nin durumu da şöyle oldu: "Bunun üzerine zev­cesi, bir hayret içinde onlara dönüp elini yüzüne vurarak, 'ben kısır bir ko­cakarıyım' dedi." (Zâriyat; 29). Bu ayetlere bakarak, Hz. İbrahim 86 ya­şında iken Hz. İsmail'in doğduğu ve 100 yaşında iken Hz. İshâk'ın doğdu­ğu yolunda İncil'in ifadesinin doğru olduğunu söyleyebiliriz. (Doğuş, Bö­lüm: 16, ayet-16 ve Bölüm: 21, ayet: 5).

21.1.3. Hz. İsmail'in Mekke'ye Yerleşmesi

Yukarıdaki satırlardan, Hz. İsmail'in, Hz. İbrahim'in ilk evlâdı olup babasının hayli ihtiyar olduğu bir sırada doğduğu anlaşılıyor. Normal bir durumda, ihtiyarlığında doğmuş olan ve 14 yaşma kadar da tek evlât sıfa­tını koruyan bir çocuğun babası kendisine ziyadesiyle düşkün olacak ve bir an bile gözünden ırak tutmamaya gayret edecekti. Ancak Hz. İbrahim bir peygamberdi ve Hakk'a daveti, her sevgi ve vazifesinden üstündü. Hz. İbrahim bu uğurda vatanını terk etmiş, hicret ederek gurbette dolaşmış ve her yerde bütün güç ve yeteneklerini harcamıştı. Hz. İbrahim (a.s.) sevgili çocuğunun doğmasından sonra, dünyada son peygamberliğin merkezi ve Hak dinin karargâhı olması kararlaştırılan Arap topraklarında Tevhid'e da­vetin merkezini kurma fikrini gerçekleştirmeye çalıştı. Kur'ân-ı Kerîm'in ifadelerine göre, Cenâb-ı Allah, inşa edilmesi gereken dinî merkezin yeri­ni Hz. İbrahim'e önceden bildirmişti. Nitekim, Hac suresinin 26. ayetinde şöyle buyurulmuştur: "İbrahim'e Beyt'in yerini gösterdiğimizde Bana hiç­bir şeyi eş tutma. Beytimi, tavaf edenler, orada namaz kılanlar, rükû ve secde edenler için iyice temizle." Allah'ın bu emrine uyan Hz. İbrahim (a.s.) henüz anne sütüyle beslenen küçük çocuğunu, olağanüstü bir sabır ve tahammüle sahip olan annesiyle birlikte, ilerde tam Allah’ın evi Kâ'be'nin inşa edileceği yere götürüp, görünürde sahipsiz ve kimsesiz bı­rakıverdi.

Sahîh-i Buhârî'de bu olay Hz. Abdullah bin Abbas tarafından rivâyet edilmiştir. Hz. İbn Abbas'ın bu rivâyetinde sık sık Hz. Peygamber efendi­miz (a.s.)'in buyrukları geçiyor. Bunlardan, Hz. İbn Abbas'ın anlattıkları­nın, Rasûlullah (a.s.)'dan duyduklarına ve öğrendiklerine dayandığı anla­şılıyor. Rivâyet şöyledir: Hz. İbrahim (a.s.), Hz. Hâcer (a.s.)'i ve henüz süt çocuğu olan Hz. İsmail'i yanına alarak bir ağacın dibine götürdü ve oraya bıraktı. Hz. İsmail (a.s.)'in bulunduğu yerden zemzem suyu fışkırdı. Mek­ke o sıralarda bir çöldü ve etrafında tek bir canlı yoktu. Herhangi bir su yeri de yoktu. Hz. İbrahim (a.s.), Hz. Hâcer'in yanına içinde hurmalar bu­lunan bir deri çantası ve bir su tulumu bıraktı. Hz. İbrahim onları oraya bıraktıktan sonra ayrılırken Hz. Hâcer O'nun peşinden, "Ey İbrahim nere­ye gidiyorsun? Bizi bu ıssız çöle niye bırakıyorsun?" diye birkaç defa ses­lendi. Fakat Hz. İbrahim onlara dönüp bakmadı.[4] Nihayet Hz. Hâcer kendisine şöyle dedi: "Bunu Allah mı emretmiştir?" Hz. İbrahim ise sade­ce "evet" diye cevap verebildi. Bunun üzerine Hz. Hâcer "Öyleyse, Allah bizi koruyacaktır" dedi ve çocuğuna döndü. Hz. İbrahim, dağın ardına ve karısı ve oğlunu göremeyeceği yere gelince oradan Beytullah istikametine (yani daha sonra inşa edeceği Allah'ın evinin bulunduğu yer) yürümeye başladı ve Allah'a şunları söyledi.

"Ey Rabbimiz, Ben senin mukaddes olan evinin yanında ekinsiz bir vadide evlâtlarımdan bir kısmını yerleştirdim. Ey Rabbimiz bu Beyt-i Ha­ram'da dosdoğru namaz kılmaları içindir. İnsanlardan bir kısmının kalp­lerini onlara meylettir. Şükretmeleri için, o belde halkını bazı meyvelerle rızıklandır." (İbrahim; 37)

Bu arada, Hz. İsmail (a.s.)'in annesi kendisine süt içirmeye ve su tu­lumundan su vermeye devam etti. Ancak bir süre sonra su bitti, ikisi de susadı. Çocuğunun susuzluktan kıvrandığını gören ana yüreği dayanamadı ve Hz. Hâcer, çölün aşağı kısmına, bir insan veya su aramaya çıktı. Fakat etrafta kimsecik yoktu. Sonra safa tepesinden vadinin ortasına geldi ve kollarını açarak perişan bir kişi gibi koşmaya başladı. Daha sonra Merve tepesine çıkarak etrafa bakındı, ama kimseyi göremedi. Hz. Hâcer, Safâ ile Merve arasında böylece 7 defa koştu. Abdullah İbn Abbas bu sebeple Rasûlullah (a.s.)'ın hacıların Safâ ile Merve arasında sa'y yaptıkları (koştukları)'ın belirttiğini ifade etmiştir.[5] Hz. Hâcer "ey şahıs, sen kendi se­sini bana duyurdun, fakat sen benim feryadımı dinleyebilir misin?" diye seslendi. Birden Zemzem denen yerde bir meleği gördü, (İbrahim bin Nâfî ve İbn Cüreyc, Hz. Hâcer'in Hz. Cebrail'i gördüğünü belirtirler). Bu melek topuğu veya koluyla yeri kazıyordu, ta ki su çıkıverdi. Hz. Hâcer, tulu­munu bu su ile doldurdu. Bu arada su fışkırmaya devam etti. İbn Abbas, Hz. Peygamber (a.s.)'in şunları söylediğini belirtir: "Allah-u Teâlâ, İsmail'in anasına rahmet eylesin, eğer kendisi Zemzem'i olduğu gibi bıraksaydı (yani, etrafını topraklarla çevirerek bir çeşme haline getirmeseydi) bu akan bir çay olurdu." Böylece, Hz. Hâcer su içti ve çocuğuna da su içirdi. Melek ona dedi ki, "kendinizin mahv ve perişan olacağınızı sanmayın. Burada Allah'ın evi vardır. Bunu bu çocuk ve babası inşa edeceklerdir. Ve Allah (cc.) bu evin insanlarına zarar vermeyecektir." Bu durum bir müd­det devam eti. Bundan sonra Cürhüm kabilesinden[6] bazı kimseler Küda'dan gelerek Mekke'nin aşağı kısmında konaklamak istediler. O sırada üzerlerinde bir kuşun dolaştığını gördüler ve şaşkınlık içinde, "Allah Al­lah, bu kuş mutlaka bir çeşme üzerinde uçuyor, halbuki buradan daha ön­ce de geçmiştik ve hiçbir yerde su görmemiştik." dediler. Daha sonra adamlarından ikisini su olup olmadığının tesbiti için kuşun bulunduğu ye­re gönderdiler. Onlar dönüp suyun bulunduğunu doğruladılar. Sonra hepsi oraya geldiler. Orada Hz. İsmail’in annesini gördüler. Onlar ona yakın bir yere yerleşmelerine izin verip vermeyeceğini sordular. Hz. İsmail’in anne­si kendilerine oraya yerleşme izni verdi, ama suyun kendisine ait olması şartıyla. Onlar bu şartı kabul ettiler. İbn Abbas'ın rivâyetine göre, Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurdular: "Cürhümlüler, İsmail’in annesini hanı­mefendi, kibar ve uysal buldular. Zâten Hâcer de insanların gelip yerleş­mesini arzu ediyordu." Böylece, gelen Cürhümlüler oraya yerleştiler. Da­ha sonra başka insan ve gruplar da gelerek buraya yerleşmeye devam etti­ler. Hz. İsmail bunlar arasında yetişip büyüdü ve onlardan Arapça öğrendi.[7] Cürhümlüler bu çocuğu çok severlerdi ve onun kendi kabilelerinden bir kızla evlenmesini isterlerdi.

21.1.4. Hz. İbrahim (a.s.)'in Oğlunu Kurban Etme Olayı

Hz. İbrahim, sevgili oğlu ve karısını Mekke çölüne bıraktıktan sonra onlarla bütün alâkasını kesmiş değildi. Aksine, arada sırada onlara gelip bir süre beraber kalırdı. Onların iyi olup olmadıklarını da devamlı öğren­meye çalışırdı. Hz. İbrahim karısı ve süt bebeğine bıraktığı yerin mamur ve meskûn olmasını dilemişti ve Allah'a şöyle yalvarmıştı: "Rabbim bunu huzurlu bir şehir yap." Bu duası çok kısa zamanda Allah'ın katında kabul olundu ve ailesinin bulunduğu yer bir yerleşim merkezi oluverdi. Hz. İbrahim'in buraya yerleşmiş olan Cürhümlüler arasında dinî tebliğ etmiş ol­ması pek mümkündür.

Bundan sonra ise, tarihte eşine rastlanmayan meşhur kurban vak'ası vuku buldu. Yani, Hz. İbrahim (a.s.) Allah'ın işaretini alır almaz, ihtiyarlı­ğının ilk ve tek evlâdını delikanlılık çağına erişirken kurban etmeye hazır oldu. Kur'ân-ı Kerîm'de bu olay şöyle anlatılmıştır:

"Yakta ki çocuk O'nun yanında koşma çağına geldi, (İbrahim ona) şöyle dedi: 'Yavrum, rüyamda görüyorum ki seni boğazlıyorum. Bak sen buna ne dersin?" (Oğlu cevaben) 'Babacığım, sana emrolunanı yap. İn­şaallah beni sabredenlerden bulursun' dedi. Vaktaki, ikisi de kazaya (Allah’ın emrine) teslim oldu, İbrahim O'nu yüzüstü yatırdı. Biz O'na, 'Ey İbrahim', diye nida ettik. 'Rüyana sadakat gösterdin. Şüphe yok ki, biz, gü­zel amel işleyenleri böyle mükâfatlandırırız." Bu apaçık bir imtihandır. O'na büyük bir kurbanlık fidye verdik." (Sâffât; 102-107)

Bu olay Mekke[8]'de meydana gelmişti ve Hz. İbrahim'in, oğlunu Allah'a kurban etmek üzere götürdüğü yer Mina idi; ki bugün müslümanlar her yıl kurban Bayramında (10 Zilhicce tarihinde) burada kurban keser­ler.[9] Ayrıca, bu olay, Hz. İsmail (a.s.) henüz 12-13 yaşında iken ve Hz. İshâk doğmamışken meydana gelmiştir. Çünkü Sâffât sûresinde daha son­ra şöyle deniliyor. "O'na salihlerden bir peygamber olmak üzere İshâk'ı müjdeledik."

Yukarıdaki ayetlerde açıklanacak bazı noktalar vardır. Bunlar şöyle sıralanabilir:

1) Hazreti İbrahim (a.s.) rüyasında kendi oğlunu boğazlamışken değil boğazlamak üzere iken görmüştü. Fakat, bu rüyalardan, Allah (c.c.)’ın kendisini sınava tabi tutmak istediğini ve oğlunu kurban etmesini istediği­ni anlamıştı. Hz. İbrahim bunun üzerine yüreğine taş basarak kendi ciğer paresini kurban etmeye karar vermişti.

2) Hz. İbrahim'in, oğluna rüyalar ile ilgili fikrini sormasının amacı onun iznini almak değildir. Hz. İbrahim sadece Allah'ın kendisine daha evvel müjdelediği evlâdın sâlih olup olmadığını tesbit etmek istiyordu. Bilindiği gibi kendisi Allah'tan sâlih bir evlat istemiş ve Allah da öyle bir vasıfta olan Hz. İsmail'i ihsan ettiğini bildirmişti. Eğer çocuk Allah'ın rı­zası için canını fedâ etmeye hazır olsaydı, demek ki, Hz. İbrahim'in duası tam olarak kabul edilmiş ve İsmail yalnız vücutça değil ahlâki ve manevî açıdan da onun oğlu olarak yetişmişti.

3) Hz. İsmail’in, "babacığım, sana emrolunanı yap" demesi, babasının rüyasında gördüklerini gerçekten Allah’ın emri ve vahyi olarak kabul etti­ğini gösteriyor. Hz. İsmail'in bu fikri doğru olmasaydı, Hz. İbrahim pekâ­lâ diyebilirdi ki bunlar birer rüya olup Allah’ın emri derecesinde değildir.' Ayrıca Cenâb-ı Allah da vahiy ile durumu açıklığa kavuşturabilirdi. Bun­dan dolayıdır ki, peygamberlerin rüyaları da birer vahiy olarak kabul edi­liyor.

4) Hz. İbrahim, oğlunu boğazlamak için sırtüstü değil yüzükoyun ya­tırdı ki, çocuğun yüz ifadesini görüp baba sevgi ve şefkati ağır basmasın ve son anda Allah'ın emrini yerine getirmekte bir kabahati olmasın.

5) Hz. İbrahim'in, Hz. İsmail'i boğazlamasından önce Cenâb-ı Allah’ın, "ey İbrahim,rüyana sadakat gösterdin" demesi, rüyada Hz. İbra­him'in, oğlunu boğazlamış değil, boğazlamak üzere iken görmesi açısın­dan yerinde bir söz idi. Bu nedenle, Hz. İbrahim'in rüyada gördüğü işi gerçekten yapması üzerine, rüyasına sadık kaldığı ve kendisi için hazırla­nan imtihanı başarıyla geçtiği ve bunun mükâfatının büyük olduğu açık­landı.

6) Ayetlerde geçen "büyük bir kurbanlık" kelimesi, Hz. İsmail (a.s.) yerine kurban edilmek üzere Allah tarafından bir melekle beraber gönde­rilen varlık için kullanılmış olabilir. Bu kelimenin daha geniş bir anlamı da olabilir. Şöyle ki, Hz. İbrahim döneminde Hz. Muhammed (a.s.)'e ka­dar ve daha sonra her yıl kurban bayramında bütün dünyada müslümanlar ve Mekke'de hacılar tarafından kestikleri kurbanlar da "büyük kurban" sa­yılabilir.

21.1.5. Kim Kurban Edilecekti? Hz. İsmail mi, Yoksa Hz. İshâk mı?

Daha önce işaret ettiğimiz gibi, İsrail oğulları tarih boyunca iftihar edilecek ve kendilerini yüceltecek ne kadar olay ve masal varsa hep ken­dilerine mal etmeye çalışmışlardır. Diğer millet ve ümmetleri ise kötüle­meye ve iftiralarla boğmaya çabalamışlardır. Bunları yaparken tarihi ve dinî kitapları alabildiğince tahrif etmişler ve bazen başka milletlerin ifti­har kaynağı olan bir olayı da kendi hesaplarına katmışlardır. Âdetleri üze­re, Kurban vak'asını Hz. İsmail'e değil Hz. İshâk'a mal etmişlerdir. İncil bu hususta şunları yazmaktadır.

"Allah, Abraham (İbrahim)'ı imtihan etti ve dedi ki, 'ey İbrahim, tek ve yegâne sevdiğin oğlun İshâk (İshâk) 'ı yanına alarak Moriah ülkesine git ve orada benim göstereceğim dağlardan birine onu kurban et." (Do­ğuş, Bölüm: 22,1-2).

Bu satırlarda dikkate değer iki nokta vardır. Birincisi, kurban edile­cek evlâd'ın İshâk olduğu belirtilmiştir. İkincisi, bu çocuğun, Hz. İbra­him'in tek evladı olduğu söylenmiştir. Halbuki, bizzat İncil'in bazı diğer kayıtlarından bu sözlerin tamamıyla yanlış olduğu anlaşılıyor. Meselâ İncil'in şu paragraflarına bakın:

"Ve İbrahim'in zevcesi Sarah (Sâre)'ın hiçbir çocuğu yoktu. Onun Mısırlı bir hizmetçisi vardı, adı Hâcer idi. Sarah Abraham (İbrahim)'e dedi ki, 'Bak Hüdavend beni evlâttan mahrum bırakmıştır. Onun için sen benim hizmetçimin yanına git. Belki de böylece evimiz neş'e ile dolar.' 'Ve İbrahim, Sarah'ın dediğini yaptı. Ve İbrahim, Ken'an ülkesinde 10 sene­den beri kalıyordu ve işte bu sıralarda karısı Sare kendi hizmetçisini O'na verdi, ki O'nun karısı olsun. Ve O, Hâcer'in yanına gitti ve O hamile kaldı." (Doğuş, Bölüm: 16, 1-3). "Allah'ın meleği O'na dedi ki, sen ha­milesin ve sen bir erkek çocuk dünyaya getireceksin. Adını İsmail koy." (Doğuş, 16-11)

"İbrahim ve Hâcer'den İsmail doğduğu zaman İbrahim 86 yaşında idi." (Doğuş, 16:16).

"Ve Hüdavend, İbrahim'e dedi ki, senin karın olan Sarah'dan da sa­na bir erkek çocuk bahşedeceğim. Adını İshâk koyarsın... O, gelecek yıl aynı tarihte Sarah'dan doğacaktır... O zaman İbrahim, oğlu İsmail’i ve evin diğer erkeklerini yanına aldı ve aynı gün Allah'ın emriyle onları sünnet etti. İbrahim 99 yaşında iken sünnet oldu. İsmail ise sünnet olduğu zaman 13 yaşında idi." (Doğuş, 17:15-25).

"Ve oğlu İshâk doğduğu zaman İbrahim 100 yaşında idi." (Doğuş, 21:5).

Bu ifadeler ile İncil'in, içine düştüğü çelişki kendiliğinden ortaya çı­kıyor. Şöyle ki, 14 yaşına kadar Hz. İsmail, Hz. İbrahim'in tek evlâdı sıfa­tını koruyordu. Eğer Allah, Hz. İbrahim'den tek evlâdının kurban edilme­sini istemişse o İsmail olmalıdır. Yok eğer Allah, Hz. İshâk (a.s.)'ın kur­ban edilmesini istemişse, o zaman O'nun Hz. İbrahim'in tek evlâdı oldu­ğunu söylemek yanlış olur.

Bu hususla, İslâm kaynaklarında da derin ihtilâflar vardır. Müfessir­lerin bir bölümünün sahabeler ve tâbîler'den naklettikleri hadislere göre Kurban edilmesi emrolunan çocuk Hz. İshâk'tı. Bu grupta şu isimler yer almaktadır.

Hz. Ömer, Hz. Ali, Hz. Abdullah bin Mes'ud, Hz. Abbas bin Abdulmuttalib, Hz. Abdullah bin Abbas, Hz. Ebû Hureyre, Katâde, İkrime, Ha­san Basrî, Sa'id bin Cübeyr, Mücâhid, Şa'bi, Mesrûk, Mekhûl, Zührî, Atâ, Mukâtil, Süddî, Ka'b-i Ahbâr, Zeyd bin Eslem (r.a.) vs.

İkinci grupta yer alanlar ise kurban edilmesi emrolunan çocuğun Hz. İsmail (a.s.) olduğunu savunuyorlar ki, bunlar şöyle sıralanabilirler: Hz. Ebû Bekr, Hz. Ali, Hz. Abdullah bin Ömer, Hz. Abdullah bin Abbas, Hz. Ebu Hureyre, Hz. Muaviye, İkrime, Mücâhid, Yusuf bin Mehran, Hasan Basrî, Muhammed bin Kâ'b el-Kurâzî, Şa'bi, Said bin el-Müseyyeb, Dahhâk, Muhammed bin Ali bin Hüseyin (İmam Muhammed el-Bâkır), Rebi' bin Enes ve İmam Ahmed bin Hanbel vs.

Bu iki listeyi birbiriyle karşılaştırınca bazı isimlerin müşterek oldu­ğunu görürüz. Yani, aynı zât'ın değişik hadisler naklettiği belirtilmiştir. Meselâ, İkrime'nin, Hz. Abdullah bin Abbas'tan naklettiği hadise göre kurban edilmesi emrolunan çocuk Hz. İshâk'tı. Fakat Atâ bin Ebi Rebâh'ın yine Hz. Abdullah bin Abbas'tan naklettiği hadis şöyledir: "Yahudiler, kurban edilmesi istenen çocuğun İshâk olduğunu iddia ediyorlar. Ama Yahudiler yalan söylemektedir". Aynı şekilde Hz. Hasan Basrî'nin, Hz. İshâk'ın "zebîh" (Allah yolunda kurban edilen) olduğuna inandığına dair bir hadis vardır. Fakat, Amr bin Ubeyd'in ifadesine göre, Hz. Hasan Basrî, Hz. İsmail’in zebîh olduğu konusunda hiç tereddüt etmiyordu.

Hadisler ve tefsirlerde bu konuda ortaya çıkan anlaşmazlık, gayet do­ğal olarak ulema ve fakihin de iki ayrı gruba bölünmesine yol açmıştır. Nitekim, İbn Cerir ile Kadı İyâz vs. reylerini kesinlikle Hz. İshâk lehinde vermişlerdir. İbn Kesir gibi alimler ise kesinlikle Hz. İsmail’in zebîh oldu­ğuna karar vermişlerdir. Fakat, Celâleddin Suyutî gibi âlimler de ortada kalmış ve kesin bir tavır takınmaktan kaçınmışlardır. Fakat elimizdeki bü­tün kaynakları bilimsel ve objektif şekilde değerlendirecek olursak "zebîh"in, Hz. İsmail olduğuna karar verebiliriz. Bu hususta şu delilleri ileri sürebiliriz.

1. Sâffât suresinde, Hz. İbrahim'in, anayurdundan ayrılırken Allah'tan kendisine sâlih bir evlât ihsan etmesini istediği belirtilmiştir. Buna cevap olarak, Allah(c.c) kendisine halim (uysal ve mütevazi) bir evlât bahşedi­leceğini müjdelemiştir. Olayların gelişmesi, Hz. İbrahim'in o ân içinde bu­lunduğu şartlar ve konuşma tarzı, Hz. İbrahim'in, duasını evlatsız olduğu bir sırada yaptığını gösteriyor. Müjdelenen çocuğun da onun ilk erkek ço­cuğu olduğu anlaşılıyor. Ayrıca sure'nin dili, üslûbu ve hâdisenin mahiye­ti aynı çocuğun delikanlılık çağma geldiği zaman Hz. İbrahim'in O'nu Al­lah'ın arzusuna göre kurban etmeye karar verdiğini de gösteriyor. Böyle­ce, Hz. İbrahim'in ilk evlâdının Hz.İsmail olduğu kesinlikle ortaya çıkı­yor. Buna ilâveten, Kur'ân-ı Kerim'de Hz. İbrahim'in iki oğlundan bahse­dilirken isimleri de sıra ile anılmıştır.

"Bana ihtiyarlığımda İsmail ve İshâk'ı bahşeden Allah'a hamdede­rim". (İbrahim; 39)

2. Kur'ân-ı Kerim'de Hz. İshâk'ın doğacağına dair verilen müjdede kendisi için "ilim sahibi" (Zâriyat; 28) kelimesi kullanılmıştır. Hicr sure­sinde de şöyle denilmiştir: "Biz seni âlim bir evlât ile müjdeliyoruz"

(Ayet; 53). Fakat Sâffât sûresinde müjdelenen çocuğun "halîm" (uysal, mütevazı) olduğu beyan edilmiştir. Demek ki, her iki çocuk da ayrı ayrı huy ve karaktere sahiptiler. Hz. İsmail'in karakterinin belirgin özelliğinin "halim" olduğu anlaşıldıktan sonra, kurban edilmesi emrolunan çocuğun İsmail’den başka birisinin olmadığı da sanırız anlaşılmış olacaktır. Zira. Hz. İbrahim tarafından kurban edilmesi istenen çocuğun âlim değil, halîm olduğu Kur'ân-ı Kerim'de belirtilmiştir. Ayrıca halîm olan ilk çocuk ancak delikanlılık çağma yaklaştığı zaman âlim olan ikinci çocuk doğmuştu, ikinci çocuğun doğacağına dair müjde de ancak kurban vak'asından sonra verildiğine göre ilk kurbanlık muhakkak Hz. İsmail'di.

3. Kur'ân-ı Kerim'de, Hz. İshâk'ın doğacağına ilişkin müjde verilirken İshâk'ın da Yakûb adında bir çocuğa sahip olacağı belirtilmiştir:

"Ayakta duran İbrahim'in zevcesi güldü. Biz de O'na İshâk'ı, O'nun ardından da Yakûb'u müjdeledik". (Hûd; 71)

Şimdi, Hz. İbrahim, rüyasında ilerde olacak bir çocuğunu boğazlar­ken görmüş olsaydı, Allah'ın onun gerçekten kurban edilmesini istediğine ihtimal vermezdi. Zira, bu çocuk kurban edildiği takdirde onun Yakûb adında bir evlâdın babası olması söz konusu olamazdı. Allame İbn Cerir bu delili çürütmek maksadıyla diyor ki, belki de Hz. İbrahim rüyasını, Hz. İshâk, Yakûb adında bir erkek çocuğuna sahip olduktan sonra görmüştür. Fakat bu çok uzak ve gülünç bir tahmindir. Zira, Kur'ân-ı Kerim, kurban edilmesi istenen çocuğun "babasıyla beraber koşacak yaşa geldiği" zaman kurban edilmeye götürüldüğünü açık bir dille ifade ediyor. Herhangi bir ön yargı olmayan bir kişi bu cümleyi okuyunca kurbanlık çocuğun ancak 8-10 veya en fazla 12-13 yaşlarında olduğunu düşünecektir. Çoluk-çocuk sahibi bir gençten söz edilirken böyle bir ifadenin kullanılabileceği düşü­nülemez.

4. Kur'ân-ı Kerim'de kurban vaka'sının tümü anlatıldıktan sonraki ayetlerde Hz. İbrahim'e "peygamber olacak İshâk adında salihlerden bir evlâdın müjdelendiği" belirtilmiştir. Bu ayetlerden de kurbanlık çocuğun Hz. İshâk olmadığı belli oluyor. Aksine, önce İsmail adında bir başka ço­cuğun müjdelendiği ve babasıyla beraber koşacak yaşma geldiği zaman O'nun kurban edilmesi istendiği ifade edilmiştir. Hz. İbrahim bu imtihan­dan başarıyla geçtikten sonra O'na İshâk adında başka bir çocuk müjde­lenmiş oldu. Olayların bu zinciri ve sıralaması, kurbanlık çocuğun Hz. İshâk olmadığını, aksine bu çocuğun İshâk'tan birkaç sene önce doğmuş olduğunu açık seçik bir şekilde ortaya çıkarıyor. Allâme İbn Cerir bu açık delili şu tezle reddediyor. İlk önce İshâk'ın doğacağı müjdelenmişti ve Allah’ın dileği üzerine ölmeye hazır olunca O'na mükâfat olarak peygamber­lik verileceği bildirilmişti. Ne var ki, İbn Cerir'in bu delili eskisinden daha da zayıftır. Çünkü gerçekten böyle bir şey olsaydı, o zaman Cenab-ı Al­lah, "O'na salihlerden bir peygamber olmak üzere İshâk'ı müjdeledik" ye­rine, "aynı çocuğun salihlerden bir peygamber olacağını O'na müjdeledik" ifadesini kullanırdı.

5. Güvenilir rivâyet ve hadislere göre Hz. İsmail'in fidyesi olarak kur­ban edilen mandanın boynuzu Ka'be'de Hz. Abdullah bin Zübeyr (r.a.) dö­nemine kadar muhafaza edilmişti. Daha sonra, Haccâc bin Yusuf Ha­rem'de Hz. Zübeyr'i kuşatıp Kâbe'yi yerle bir edince bu boynuz da ortadan kayboldu. İbn Abbas ve Amir Şâ'bi bu boynuzu Kâbe'de gördüklerini be­lirtiyorlar. (Bk. İbn Kesir). Bu gösteriyor ki, Kurban vak'ası Suriye'de değil, Mekke-yi Muazzama'da vuku bulmuştu ve kurbanlık Hz. İsmail (a.s.)'di. Çünkü böyle olmasaydı, Hz. İbrahim ve Hz. İsmail tarafından in­şa edilen Kâbe'ye kurban vak'asının bir hatırası olarak boynuz saklanmaz­dı.

6. Arap rivâyetlerine göre, Arap'lar yüzyıllar boyu Kurban vak'asının Mina'da meydana geldiğine inana gelmişlerdi. Ve o zamandan başlayarak Hz. Peygamber (a.s.) zamanına kadar, hacılar Mina'ya gidip Hz. İbrahim'in geleneğine göre kurban kesmişlerdi. Daha sonra Hz. Muhammed peygamberlik payesine yükselince bu geleneği İslâmiyet'in hac farizasının bir parçası haline getirdi. Bugün dahi müslüman hacılar 10 Zilhicce tari­hinde kurbanlıklarını Mina'da kesiyorlar. Geçen 4500 yıldan beri kesinti­siz sürdürülen bu gelenek, Hz. İbrahim'in kurban etmek istediği oğlunun İshâk değil, İsmail olduğunu inkâr edilmez bir kanıtıdır. Hz. İshâk'ın so­yundan oldukları bilinen Yahudiler ile Hıristiyanlar arasında müslüman üm­meti gibi, bütün milletin belirli bir günde kurban kesmesi veya bundan Hz. İbrahim'in kurban kesmesinin bir anısı olarak sürdürülen bir gelenek yoktur.

Bunlar öylesine sağlam ve inkâr edilmez delillerdir ki, bunların orta­da bulunmasına rağmen bizzat müslümanların bazı ileri gelenlerinin Hz. İshâk'ı "zebîh" (kurbanlık) olarak neden kabul ettiklerine hayret edilebilir. Yahudilerin böyle iftihar edilmesi gereken bir olayı, Hz. İsmail yerine ata­ları olan Hz. İshâk'a mal etmeleri anlaşılır bir şeydir. Ama, müslümanların bir grubunun bu haksızlığı kabullenmelerine ne demeli? Allâme İbn Kesîr bu sorunun gayet tatminkâr cevabını meşhur tefsirinde vermiştir:

"Hakikati ancak Allahu Teâlâ bilir. Fakat dikkat edildiğinde Hz. İshâk'ın zebîh (kurbanlık) olmasıyla ilgili bütün hadis ve rivayetlerin, Kâb-ı Ahbâr tarafından nakledildiği ortaya çıkar. Bu zat, Hz. Ömer döne­minde müslümanlığı kabul etmişti ve müslümanlara Yahudi ve nasarânın kitaplarından pasajlar okurdu. Kâ'b-ı Ahbâr'ın okuduğu parçaları ilk önce sadece Hz. Ömer dinlerdi, daha sonra bazı diğer kimseler de bunları dinle­meye başladılar. Böylece, Ka'b'ın bazı doğru, yanlış ve uydurma hikâye ve masallarını da müslümanlar dinler hale geldiler. Halbuki, bu ümmet'in Ka'b'ın bilgi hazinelerine ihtiyacı yoktu."

Bu konuya Muhammed bin Kâ'b Kurazî'nin bir hadisi de ışık tutuyor. Muhammed bin Kâ'b Kurazî diyor ki, "bir defasında benim yanımda Hz. Ömer bin Abdülaziz ve bazı diğer arkadaşları arasında 'zebîh'in İsmail mi yoksa İshâk mı olduğu tartışması çıktı. Toplantıda, daha önce Yahudi ama sonradan dindar bir müslüman olan bir zât da vardı. O dedi ki, 'ya Emir'ul Mü'minin, vallahi billahi, zebîh, Hz. İsmail'di. Yahudiler bu gerçeği çok iyi biliyorlar, fakat Araplara karşı kin ve kıskançlıkları olduğu için Hz. İshâk'ın zebîh olduğunu iddia ediyorlar" (İbn Cerir).

Bu iki olayı bir araya getirip inceleyecek olursak, Hz. İsmail'in kur­ban oluşuyla ilgili ortaya çıkan ihtilâfın, Yahudilerin sinsi ve plânlı bir propagandasının neticesi olduğunu anlayabiliriz. Müslümanlar başından beri ilmi konularda ihtiyatlı ve toleranslı davrandıkları için Yahudiler tara­fından naklonunan rivâyetleri birer tarihi gerek olarak kabul ediverdiler ve bunları yeterince araştırıp, ölçüp, biçip reddetmediler.

21.1.6. Kâ'be'nin İnşası

Daha önce zemzem suyu sayesinde Cürhüm kabilesinden bazı kimse­lerin Hz. Hâcer ile İsmail'in yanına gelip yerleştiklerine ve Mekke'nin ya­vaş yavaş hatırı sayılır bir şehir durumuna gelmeye başladığına işaret et­miştik. Hz. Hâcer'in aslında iyi ve uysal bir insan olduğunu ve bu sebeple gerek kendisinin gerekse de Hz. İsmail'in yeni yerleşenler tarafından çok sevildiklerini de beyan etmiştik. Hz. İsmail Cürhümlüler arasında büyü­yüp genç bir delikanlı olunca, Cürhümlüler O'nun yakışıklılığı ve güzel ahlâkı yüzünden kendi kabilelerinden bir kızla evlenmesini içtenlikle arzu ediyorlardı. Sahih-i Buhârî'de Hz. Abdullah bin Abbas'ın bir rivâyeti nak­ledilmiştir. Buna göre, Hz. İsmail önce Cürhümlü bir kızla evlendi, ancak Hz. İbrahim bu gelinini beğenmedi. Bunun üzerine Hz. İsmail başka bir kızla evlendi. Bu kızı Hz. İbrahim çok sevdi. Bu kızdan 12 erkek çocuk doğdu. Aynı rivâyete göre, Hz. Hâcer, oğlunun ilk evliliğinden sonra ve­fat etti.

 

Kâbe'nin Yerleşim Plânı

Bundan sonra, Hz. İbrahim (a.s.) otuz yıl önce ailesinden bir kısmını getirip ıssız ve tenha çöle yerleştirmesinin altında yatan asıl amacı gerçek­leştirmeye koyuldu. Yukarıda bahsettiğimiz Sahih-i Buhârî'de geçen İbn Abbas'ın rivâyetinin geriye kalan bölümü şöyledir: "Bir gün Hz. İsmail zemzem kenarında bir ağacın dibinde oturup oklar yaparken, birden bire Hz. İbrahim yanına geldi. Hz. İsmail O'nu görünce ayağa kalktı ve baba ile oğul, her baba ve oğlun buluşup kucaklaşmaları gibi kucaklaştılar. Da­ha sonra, Hz. İbrahim Allah'ın kendisine bir iş yapma emri verdiğini söy­ledi. Hz. İsmail de Allah'ın kendisine emrettiği işi yapmanın doğru olaca­ğını söyledi. Hz. İbrahim, "bu işte bana yardım eder misin?" diye sordu. Hz. İsmail, "tabii" diye cevap verdi. Bunun üzerine, Hz. İbrahim, vadinin çevresindeki topraklardan biraz yüksek olan bir kısmına işaret ederek, "iş­te orada Cenab-ı Allah benim bir ev yapmamı istemiştir" dedi. Dolayısıy­la, baba ile oğul Beytullah (Allah'ın evi)'ın temellerini atlılar. Hz. İsmail taş ve kaya parçalarını getirir, Hz. İbrahim de onları yerlerine göre yerleş­tirirdi. Beytullah'ın duvarları yükselince, Hz. İbrahim (a.s.) bugün "Ma­kam-ı İbrahim" (İbrahim'in yeri) olarak bilinen taşı getirdi ve onun üzeri­ne çıkarak yeniden tuğla ve taşları yerleştirmeye başladı. Bu iş, duvarlar iyice yükselinceye kadar sürdü.

21.1.6.1. Arabistan'da ve Dünya'da Kâ'be'nin Durumu

Ka'be, diğer mescit veya camiler gibi sadece bir ibadet yeri değil­dir. Aksine ilk günden beri İslâm dininin merkezi olarak kullanılmaya başlandı. İslâm dininin evrensel mesajı buradan bütün dünyaya yayılma­ya başlandı. Tek Allah'ı tanıyan ve O'na iman edenler dünyanın dört bir bucağından akın akın buraya gelip beraber ibadet eder, Allah'ın önünde eğilirlerdi ve daha sonra İslâmiyet'in mesajını Tevhid ve Risâlet'i ait ol­dukları ülke ve bölgelere dönerek yeni bir şevk ve heyecanla yaymaya ça­lışırlardı. İman sahiplerinin Ka'be'de toplanma hareketine "hac" ismi ve­rildi.

Beytullah veya başka bir deyimle, Kâbe'nin inşasının nasıl başladığı, Hz. İbrahim (a.s.) ve Hz. İsmail'in hangi dua, temenni, dilek, istek ve he­yecanla bunun temelini attıkları, duvarlarını yaptıkları, hac ananesinin na­sıl başladığı, bunun anlamının ne olduğu Kur'ân-ı Kerim'de ayrıntılı bir biçimde anlatılmıştır. Gelin onlara bir gözatalım:

"İnsanlar için tesis olunan ilk ev, Mekke'deki mübarek ve âlemlere hidâyet sebebi olan (mabet)dir. Orada Allah’ın apaçık âyetleri ve İbrahim'in makamı vardır. Oraya giren emin olur." (Al-i İmrân; 196-197)

"Çevrelerinde insanların zorla (yakalanıp) kapılmakta olmasına rağmen (Mekke'yi) korkusuz (ve emin bir belde) yaptığımızı onlar görme­diler mi?" (Ankebut; 67)

Yani, Arabistan'da yaklaşık 2000 yıl her tarafta huzursuzluk, cinayet, katliam, kavga ve savaş devam ederken, tek huzur ve sükûn yeri Beyt'ul Haram (Harem) idi. Her tarafta kan dökülürken ancak burası emin bir yer­di ve burada kan akıtmak haramdı. Kâ'be'nin bu hürmeti o kadar yaygın ve etkileyici idi ki, kan davasının bir gelenek ve iftihar kaynağı haline ' geldiği Arap toplumunda, bir vahşi bedevi bile Beytullah'ın içinde babası­nın katilinin kılma dokunmaya cesaret edemezdi.

"Bizim, Beyti sevab kazanılacak yer ve emniyet mahalli eylediğimizi yâd et. İbrahim'in makamını namazgah yaptınız. İbrahim ve İsmail’e, Bey­timi tavaf edenler, itikâf eyleyenler ve namaz kılanlar için temizleyin diye emrettik. İbrahim, 'Ya Rabbi! Burayı emniyetli bir belde kıl. Ve halkın­dan, Allah'a ve Ahiret'e iman edenleri dünyanın mahsulünden rızıklandır' dediğinde Allah, onlardan inkâr edenleri az bir şey faydalandıracağım. Sonra cehennem azabına icbar ederim. Orası ne fena gidilecek yerdir' buyurdu. İbrahim ile İsmail, Beyt'in duvarlarını yükselttiklerinde, 'ya Rabbi, bizden kabul buyur. Sen işitir ve bilirsin'. 'Ya Rabbi, biz sana tes­limiyetle sabit kıl. Zürriyetimizden sana boyun eğen müslüman bir ümmet yarat. Bize menasikimizi (ibadet edecek yerlerimizi) göster, bizi mağfiret el. Sen kullarına acır ve af edersin. Ya Rabbi, O müslüman ümmete ken­dilerinden bir peygamber gönder ki, onlara âyetlerini okusun. Kitabı ve hikmeti öğretsin, onları günahlardan temizlesin. Sen aziz ve hakimsin' di­ye dua ettiler". (Bakara; 125-129)

"Ey Rabbimiz! Ben senin mukaddes olan evinin yanında ekinsiz bir vadide evlâtlarımdan bir kısmını yerleştirdim. Ey Rabbimiz! Bu, Beyt-i Haram'da dosdoğru namaz kılmaları içindir. İnsanlardan bir kısmını kalplerini onlara meylettir. Şükretmeleri için, o belde halkını bazı meyve­lerle rızıklandır" (İbrahim; 37)

"Şunu hatırla ki, İbrahim, 'ya Rabbi, bu beldeyi emin kıl. Beni ve evlâtlarımı putlara tapmaktan uzak tut." 'Ey Rabbim, o putlar insanlar­dan bir çoğunu yoldan çıkardılar. Artık bundan sonra kim bana tabi olursa o bendendir. Ve bana âsî olan senin kudretin altındadır. Sen Gafursun, Rahimsin". (İbrahim; 35-36)

"İbrahim'e Beyt'in yerini gösterdiğimizde, 'Bana hiçbir eş tutma. Beytimi, tavaf edenler, orada namaz kılanlar, rükû ve secde edenler için iyice temizle. İnsanlara haccı ilân et. Sana yürüyerek, zayıf develere bi­nerek ve uzak olan her yoldan gelsinler. Ta ki, kedilerine ait menfaatlere şâhid olsunlar ve Allah'ın kendilerine rızık olarak verdiği kurbanlar üze­rine malûm olan günlerde Allah’ın ismini zikretsinler. O kurbanlardan yeyin ve muhtaç olan fakirleri doyurun". (Hacc; 26-28)

21.1.6.2. Cahiliyye Döneminde Kâ'be'nin Bereketleri

Daha önce işaret ettiğimiz gibi, Ka'be alelâde bir ibadet yeri değildi. Hicaz veya Arabistan'da bunun önemli bir dini ve içtimai hüviyeti vardı. Ka'be, merkezi yeri ve kutsallığı açısından bütün ülkenin siyasi, içtimai, iktisadi ve kültürel hayatında önemli bir mevkiye sahipti. Hac ve umre için bütün ülkenin insanları buraya gelip toplanırlardı. Bu toplantı, kavga ve savaşlar yüzünden tam bir anarşik manzara arzeden Arabistan'da geçici olarak da olsa birlik ve beraberlik havası estirirdi. Ülkenin her köşesinden gelen İnsanlar birbirini görür, tanışır, kaynaşırlardı. Çeşitli bölge ve kabi­lelere ait İnsanlar arasında toplumsal ve sosyal ilişkiler kurulurdu. Hac mevsiminde yapılan şiir müsabakası, Arap dil ve edebiyatının gelişmesine ve arınmasına yardımcı olurdu. İnsanların bir araya gelmesi ve ticari alış­veriş için de faydalı olurdu ve böylece bütün memleket bunun ekonomik yararlarını görürdü. Haram aylar[10] sayesinde Arabistan'da senenin üçte birinde huzur ve barış sağlanmış olurdu. İşte bu aylarda Arap kafileleri, ti­caret ve diğer gayeler için ülkenin bir ucundan öbür ucuna gidip gelebilir­lerdi. Kurbanlık hayvanlar, boyunlarında taşıdıkları işaretler ile kafilelerin dolaşımını hayli kolaylaştırırlardı. Zira, bu işaretleri görenler saygılarını belirtir ve kâfirlere dokunmaya cesaret edemezlerdi.

21.1.7. Hz. İsmail'in Peygamberliği ve Arabistan'da Bunun Etkileri

Galib ihtimal şu ki, Hz. İbrahim ile Hz. İsmail'in, Allah’ın evini inşa edip bunun dinin merkezi ve her sene haccın yapılacağı yer olduğunu ilân etmelerinden hemen sonra Cenab-ı Allah, Hz. İsmail'i Arabistan'da İslâm dinini yaymak üzere peygamberlik mevkiine getirdi.

Kur'ân-ı Kerim'de bu hususta şöyle buyurulmuştur:

"Kitapta İsmail'i de an. O, va'dinde sâdık ve gönderilmiş bir pey­gamberdi. Ehline namaz ve zekâtla emrederdi. Ve Rabbinin yanında makbul idi.”  (Meryem; 54-55)

Gerçi tarihte Hz. İsmail'in hayatı ve peygamberlikle ilgili çalışmaları hakkında etraflıca bilgi verilmemiştir. Fakat peygamberlik vazifesini ba­şarıyla tamamladığı, Kâbe'nin bütün Arabistan'da merkezi bir yer olarak ortaya çıkmasıyla belli oluyor. Umre ve hac için Arabistan'ın her tarafın­dan İnsanlar buraya gelip toplanırlardı. Hac ile ilgili kaide ve kurallar ca­hiliyye döneminde de ve İslâmiyet'in doğuşundan sonra da hemen hemen aynı kaldı. Safa ile Merve arasındaki sa'y (koşu) ve 10 Zilhicce'de Mi­na'da kurban kesme adeti ilk günkü gibi devam etti. Bunlar şüphesiz Hz. Hâcer'in sa'yi ile Hz. İbrahim'in kurban kesmesini hatırlatan vecibelerdi. Umre ve hac için dört ayın haram ilân edilmesi geleneği de Araplar ara­sında herhangi bir aksaklığa uğramadan devam eden bir gelenekli. İbra­him'in dininin bazı diğer şiarları da Araplar arasında geniş çapta benimse­nerek devam etti. Meselâ, sünnet, cünüplükten sonra banyo, hayvanları kesmek, ölüleri gömmek, nikâh ve boşanma (talak) ve ihdâd (dul kadının yas tutması) evlilik ilişkilerinde oğulları ile anne ve kız kardeşlerin mah­rem sayılması, diyet ve kısas ile kesâmet hakkındaki hükümler. Buna ilâveten, bazı Arap âlim ve düşünürleri abdest alırlar ve namaz da kılarlar­dı. Meselâ Kuss bin Sâ'idet'ul İyâdî. Nitekim, Hz. Ebû Zer Gıfarî de İslam dinini kabul etmesinden üç yıl önce namaz kılmaya başlamıştı. Fakat bu namazın nasıl olduğu henüz bilinmiyor. Araplarda oruç tutma geleneği de vardı. Ayrıca itikâf da ederlerdi. Nitekim, hadislerden birinde Hz. Ömer (r.a.)'in cahiliyye döneminde bir gece itikafa niyet ettiği belirtilmiştir. Bu­nun dışında, Araplar bazı fiillerin iyi ve hayırlı olduğuna inanırlardı. Ör­neğin, misafir ve yolcuyu ağırlamak, fakir dilencilere sadaka vermek ve yardım etmek, zor durumda olanlara merhamet etmek vs. Şayet Hz. İsmail (a.s.)'in peygamberliği, vaaz ve telkinleri son derece başarılı olmasaydı, Arap'ların 2500 yıl cehâlet ve dalâlette yaşamalarına rağmen Hz. Muham­med Mustafa (a.s.)'nın peygamberliğine kadar çeşitli dinî vecibe ve tali­matın, Arabistan'da tatbik edilmeye devam etmesine imkân olamazdı. Her şeyden önemlisi, gerek Hz. İsmail'in talimatı gerekse ona tabi olanların vaaz ve telkinleri sayesinde Hz. Peygamber (a.s.) devrine kadar Araplar arasında Tevhid veya tek Allah'a yakın kavramlar devam etti. Bu noktaya, Kur'ân-ı Kerim'de çeşitli yerlerde değinilmiştir: (Meselâ, Bk. Zuhruf; 87-Ankebut; 61-63, Mü'minûn; 61-63, Yunus; 22-23 ve 31, ve İsrâ; 67).

Ayrıca, Hz. İsmail'in peygamberliğinin tesirlerinden biri, Hz. Pey­gamber (a.s.)'in dünyaya gelişine kadar Arabistan'da Hunefa olarak bili­nen dini bir toplumun bulunmasıdır. Hunefa, çeşitli Arap kabilelerine da­ğılmışlardı. Bunlar şirke karşı çıkıyor, Tevhid'e bağlılıklarını belirtiyor ve Din-i İbrahim-i tatbik etmek istiyorlardı. Hunefa veya haniflerden bazı ileri gelenler şunlardı:

En-Nâbığat'ul Ca'di: Bu zât, Amir bin Sa'sa'a kabilesindendi. Cahiliyye'de arada sırada İbrahim'in dini ve "haniflik"ten bahsederdi. Oruç tutar, tövbe ve istiğfar ederdi. Cahiliyye dönemine ait şiirlerinde Tevhid ve ölümden sonraki hayat gibi konular işlenmiştir. Ayrıca suç ve ceza, cen­net ve cehennem gibi kavramlara da rastlanıyor. Daha sonra İslâmiyet'i kabul etti. (Bk. el-İsti'ab, C.I, s. 31).

Sırma bin Enes: Bu zât Adiyy bin Neccar kabilesindendi. Cahiliyye'de dervişliğe özenmiş ve dünyadan elini, eteğini çekmişti. Putperestliği terk etmişti. Cünüplükten sonra banyo yapar ve aybaşı olan kadınla cinsi mü­nasebetten kaçınırdı. İçki ve uyuşturucu maddeleri sevmezdi. Önce Hıristiyan olmak istedi ama sonradan vazgeçti. Kendi kendine bir mescit yap­mıştı ve burada ibadet ederdi. Buraya cünüp olan veya aybaşı olan bir ka­dını almazdı. İbrahim'in Rabbine ibadet ettiğini ve İbrahim'in dininden ol­duğunu söylerdi. Şiirlerinden biri şöyledir:

"Hamd olsun, hiçbir ortağı olmayan benim Rabbim olan Allah'a O'nu tanımayan bir şahıs kendi nefsine zulüm eder."

Rasûlullah (a.s.) Medine'ye teşrif buyurduğu zaman Sırma bin Enes hayli yaşlanmıştı. Ama Rasûlullah'ın geldiğini haber alır almaz O'nun ya­nına gelip İslâmiyet'i kabul etti. (el-İsti'ab, C.I, s. 323, El-İsâbe, CII, s. 179-İbn Hişâm, CII, s. 156).

Amr bin Abese: Bu zât, Beni Süleym'dendi. İbn Sâd'in belirttiği gibi, Amr, İslâm'ın doğuşundan önce putperestliği terk etmişti. İmam Ahmed, Amr'ın şu sözlerini nakletmiştir: "Cahiliyye döneminde insanların yanlış yolda olduğunu biliyordum. Ayrıca, putların hiçbir mana taşımadıklarını da anlıyordum". Kendisinin şu sözleri de hadislerde yer almıştır: "Putlara tapmanın yanlış olduğu sanki kalbime inen bir gerçekti. Bir defasında adamlardan biri benim ne düşündüğümü duyunca Mekke'de de benim gibi düşünen bir adamın bulunduğunu söyledi. Bunun üzerine Mekke'ye gel­dim. Benim aradığım zât Rasûlullah (a.s.) idi. Kendisiyle görüştüm ve O'nun talimatını öğrendim, sonra peygamberliğine iman ettim". (El-İsti'ab, CU, s. 431).

Zeyd bin Amr bin Nüfeyl: Zeyd bin Amr'ın hikâyesi çok ibret verici ve ilginçtir. Kendisi Hz. Ömer (r.a.)'in amca oğlu olup Hz. Said bin Zeyd'in (Hz. Ömer'in eniştesi ve cennete gidecekleri müjdelenen 10 saha­beden biri) babasıydı. Tevhid akidesine sıkı sıkıya bağlıydı, putperestlik­ten nefret ederdi ve ölü hayvanların eti ile putlara kurban edilen hayvanla­rın etini haram sayardı. Kız çocuklarının öldürülmesi ve diri diri gömülmesine şiddetle karşı olup böyle bir vak'a olunca kızları kurtarmaya çalı­şırdı. Yahudilik ile Hıristiyanlığı da, "bizim milletimizin şirki ile bunların şirki arasında herhangi bir fark yoktur" diye reddetmişti. Hz. Ebu Bekr kızı Esma, O'nun hakkındaki bir anısını şöyle dile getirmiştir: "Bir defasın­da Zeyd bin Amr'ın Kâ'be'nin duvarına yaslanarak oturduğunu ve şöyle seslendiğini gördüm, 'ey Kureyşliler, Allah'a yemin ediyorum, Allah'tan başka biri için kurban edilen bir hayvanın etini yemeyeceğim. Vallahi, benden başka İbrahim'in dini üzerinde olan yoktur". Kendisi şunları derdi: "Ey Allah, sana ibadet edilme yollarından hangisinin en çok senin hoşuna gittiğini bilsem öyle sana ibadet eder, tapardım". Zeyd bin Amr daha son­ra elleri üzerinde secde ederdi.Din-i İbrahim'in aslını bulmak için Suri­ye'ye seyahat etti, ama bunu orada ne Yahudilerde ne de Hıristiyanlarda bulabildi. Sonra ellerini havaya açarak şöyle dedi: "Ya Rab, Sen şâhidim ol, ben İbrahim'in dinine bağlıyım". Ne yazık ki, Lahm bölgesinde, Hz. Muhammed (a.s.)'in nübüvvetinden beş yıl önce, bilinmeyen bir ki­şi tarafından öldürüldü. Zeyd bin Amr'ın amcası ve üvey kardeşi Hattâb[11], O'nun atalarının dininden dönmesi üzerine O'nu sürekli olarak rahatsız ediyordu; hatta O'nu Mekke'yi terke mecbur etmişti. Ayrıca Ku­reyş'in zorbalarını, O'nu şehre sokmamaları için peşine takmıştı. İslâm'ın doğuşundan sonra, bir defasında Hz. Ömer ile Hz. Said bin Zeyd, Rasûlullah (a.s.)'ın, Zeyd bin Amr ile ilgili fikrini sordular ve O'nun için mağfiret duası edip etmeyeceğini öğrenmek istediler. Rasûlullah, "evet" dedi ve şöyle devam etti, "O kıyamet günü tek başına bir ümmet olarak kalkacaktır" (El-İstiab, CU, s. 539- el-İsâbe, C.I, s. 552, İbn Hişâm, el, s. 239-240).

Ancak Arap'ların şirkinin mahiyetini anlamak için hac sırasında hep bir ağızdan ettikleri şu dua (telbiye)'ya dikkat etmeliyiz:

"Ben hazırım, Benim Allah'ım ben hazırım, ben hazırım, Senin orta­ğın olanlardan başka bir ortağın yoktur. Sen onun (ortağının) da ve diğer bütün şeylerin de mâlikisin".

Bu dua gösteriyor ki, Arap müşrikleri, çeşitli tanrı ve tanrıçalara inanmalarına rağmen en büyük tanrı olarak Allah'ı da tanıyorlardı. Onlara göre diğer tanrı ve mabudlar Allah'a tabi ve bağlıydılar. Cehâlet ve dalâletin derinliklerine inmesine rağmen tanrılar ve Allah hakkında böyle bir fikir taşımalarının ancak Hz. İsmail'in vaaz ve telkinlerinin bir sonucu olduğu inkâr edilemez.

21.1.8. Hz. İsmail'den Sonra Kâbe'nin İdaresi

Hz. İsmail yaşadığı sürece Kâbe'nin idaresi onun elinde kaldı. Hz. İsmail'den sonra Beytullah'ın mütevellisi (idarecisi) oğlu Nâbit oldu. Ancak Nâbit'in vefatından sonra, Cürhümlüler -ki Hz. Hâcer zamanından beri Mekke'ye yerleşmişlerdi- Kâ'be'nin idaresini ele aldılar. Zira, İsmail'in ev­lâtları sayıca Cürhümlülerden azdı ve maddi yönden de daha zayıftılar. Cürhümlüler ile beraber Amaliklıları bir kolu olan Katura veya Kaytur ka­bilesi de bir süre Mekke ve dolayısıyla Kâ'be'nin yönelimini elinde bulun­durdu. Mekke'nin yukarı kısmına gelenlerden Cürhümlüler ve aşağı kıs­mına (Ecyâd'a) gelenlerden Amalikalılar vergi veya harç alırlardı. Fakat Cürhümlüler bir süre sonra Amalikalılarla savaşarak onları şehri terk etmeye mecbur ettiler. Bundan sonra Cürhümlüler asırlar boyunca Mekke ve Kâ'be'nin rakibsiz hâkimi oldular. (Mürûc'üz-Zeheb, Mes'udi, CU, s. 50, İbn Hişâm, C.I, s. 118). Fakat zamanla onlar yozlaştılar. O kadar ki, Mekke'nin ve Kâ'be'nin hürmetini zedelemeye başladılar. Kâ'be'ye sadaka veya hediye olarak verilen mal ve mülkü yemeye başladılar. Ziyarete ve hacca gelenleri rahatsız ettiler. İşi o kadar çığırından çıkardılar ki, zina için herhangi bir yer bulamayanlar gidip bu günahı Ka'be'de işlerlerdi. Ni­tekim, ahlâkî bozukluğun devam ettiği bu dönemde İsâf adlı bir şahıs Naile isimli bir kadınla Kâ'be'nin ortasında zina yaptı. Allahu Teâlâ her ikisi­ni lânetledi ve onlara azab göndererek helâk etti. Bu vak'a bir müddet Mekkeliler için ibret kaynağı olmaya devam etti. Ama ahlâkî değer ve öl­çüleri o kadar bozulmuştu ki, bir süre sonra, bu iki günahkâr kişinin putla­rını yaptılar, birini Safa'ya, öbürünü de Merve'ye yerleştirerek bunlara ibadet etmeye başladılar. Kâ'be'nin idarecileri ahlâk yönünden işte böyle­sine alçalmışlardı.

Cürhümlülerin cehalet, dalâlet ve sapıklığı had safhaya varınca Beni Kinâ'dan Beni Bekr bin Abd Menâfi ve Beni Hüzâ'a'dan Gubşân'lılar on­lara karşı savaş açtılar ve onları Mekke'den kovdular. Cürhüm'lüler gider­ken Kâ'be'nin hazinesini zemzeme atarak izini yok ettiler. Hatta zemzem kuyusunu da kapattılar. Daha sonra memleketleri olan Yemen'e gittiler. Cürhümlülerin Mekke'den ayrılmalarından sonra Kâ'be'nin yönetimi Gubşânlıların eline geçti. Gubşânlılar takriben 300-400 yıl Beytullah'ın mütevellileri veya idarecileri olarak kaldılar ve bu süre içinde Allah'ın evi tam bir puthaneye dönüştü. Kâbe’ye çok sayıda putların yerleştirilmesi iş­lemi şöyle başladı. Gubşânlıların reisi Amr bin Luhayy serveti, cömertliği ve şan-ü şevketi yüzünden Huzaa kabilesinin taçsız kralı haline gelmişti. Yaptığı her iş ve verdiği her emir aynen uygulanırdı. Çıkardığı her bid'atı da aynı şekilde benimsetirdi. Amr bir defasında Suriye'ye gitti. Oradaki Amalikalıların putlara taptığını gördü ve bu işi çok beğendi. Amr oradan dönerek yanında Hubel adlı bir de put getirdi ve bunu Kâbe’ye yerleştirdi. Zamanla Kâ'be'ye bazı diğer putlar ve heykeller de kondu. Hz. İbrahim, Hz. İsmail ve Hz. Meryem'in putları da yapılıp buraya yerleştirildi. Hz. Meryem'in pulunun yerleştirilmesinin amacı herhalde Hıristiyanların dik­katini de buraya celp etmekti. Sahih-i Buhârî'nin kitabü'l-enbiya bölümün­de Hz. Abdullah bin Abbas'ın naklettiği hadise göre, Ka'be'de Hz. İbrahim ve Hz. Meryem'in resim ve tabloları da vardı. Başka bir hadise göre, bir resimde Hz. İsmail, Hz. İbrahim ile birlikte ve iki elinde iki terazi ile gös­terilmişti. İbn İshâk diyor ki, bahire, sâibe, vesile ve ham gibi bid'atler de Amr bin Luhayy tarafından icat edilmiş ve daha sonra Kur'ân-ı Kerim (Maide, âyet; 103) tarafından yasaklanmıştı. Fakat İbrahim'in dinine tabi olanlar arasında putperestliği başlatanın Amr olduğunu söylemek yanlış olur. Putperestlik daha önce ve çok yaygın bir şekilde benimsenmiş du­rumda idi. İbn İshâk'ın dediği gibi, çeşitli amaçlar için Mekke'ye gelenler memleketlerine dönerken buradan birer taş parçası da götürür ve bulun­dukları yerde bunlara tapmaya ve etraflarında dönmeye (tavaf etmeye) başlarlardı. (İbn, Hişâm, C.I, s. 79-80).

Kâbe'nin idaresi Kureyşlilerden Kusayy bin Kitab'ın, Gubşânlıların kızıyla evlenmesi üzerine Beni Hüz'aa'dan Kureyş kabilesine geçti. Bunun ayrıntılarını daha sonra vereceğiz.

21.1.9. Hz. İsmail'in Evlâtları

Arap vakânüvisleri ile antropologları ve İncil, Hz. İsmail'in 12 oğlu olduğu konusunda ittifak ediyorlar. Fakat, Cürhümlüler Mekke'ye iyice hakim olunca, İsmail'in evlâtlarından çok azı bu şehirde kaldı ve çoğu ül­kenin çeşitli bölgelerine dağılıverdi. Hz. İsmail'in 12 oğlunun hangi isti­kametlere gittiği veya onlardan hangi kabilelerin doğduğu bilinmiyor. Bu hususta tarihi kaynaklarda herhangi bir kayda rastlanmıyor. Fakat, Arap kaynaklarından sabit olan güvenilir ve doğru bir rivâyete göre Hz. İsmail'in büyük oğlu Nâbit'in evlâtları arasında Adnan adlı bir şahıs vardı. Hz. İsmail ile Adnan arasında geçen kuşakların adedi hakkında ihtilaf vardır ve Adnan'dan önceki şecere maalesef muhafaza edilmemiştir. Urve bin Zübeyr (r.a.)'in ifadesine göre, Hz. İsmail ile Adnan arasındaki aile bağını tam olarak bilen bir kişiye rastlanmadı. İbn Mes'ud ile İbn Abbas ise, Ad­nan'dan önceki şecereyi bildiklerini iddia edenlerin yalan söylemekte ol­duğunu belirtmişlerdir. Hz. Ömer şecereye Adnan'dan başlamanın en doğ­ru yol olduğunu söylüyor. İbn Sa'd'ın "Tabakat" isimli eserinde ve Belâzuri'nin "Ensâb'ul-Eşrâf" isimli kitabında bizzat Hazreti Peygamber efendimizin (a.s.) şu sözlerine yer verilmiştir: "Ma'ad bin Adnan bin Udev'den öteye aile bağlantısını gösterenler yalancıdır". Fakat Adnan'ın ötesindeki şecerenin bilinmeyişi, Adnan'ın, İsmail'in evlâtlarından olma­dığı anlamına gelmemelidir. Çünkü, bütün Araplar, Adnan'ın İsmail oğul­larından olduğu konusunda birleşiyorlardı. Bütün Arap'ların bu hususta it­tifak etmeleri Adnan'ın, İsmail oğullarından olmasının inkâr edilmez bir gerçeğidir. Zira Araplar aile bağlarına ve şecereye büyük önem verirdi ve bir kişinin aile bağını nesilden nesile bilmeden ve bu hususta emin olma­dan ittifak etmeleri mümkün değildi.

21.2. HZ. PEYGAMBER'İN ŞECERESİ VE ARAP KABİLELERİYLE OLAN AKRABALIKLARI

Adnan'dan sonraki şecere tam olarak muhafaza edilmiştir ve bu ko­nuda Arap tarihçileri ve antropologları arasında herhangi bir ihtilâf yok­tur. Biz burada ilk önce Hz. Rasûl-i Ekrem (a.s.)'in şeceresini vereceğiz. Daha sonra hangi kuşakta hangi Arap kabilelerinin Hz. peygamber ile ak­raba olduklarını araştıracağız. Hz. Peygamber'in şeceresi şöyledir.

Hz. Muhammed Rasûlullah (a.s.) bin Abdullah bin Abdulmuttalib bin Hâşim bin Abdi Menaf bin Kusayy bin Kılâb bin Mürre bin Kâ'b bin Lueyy bin Ğâlib bin Fihr bin Mâlik bin Nadr bin Kinâne bin Huzeyme bin Müdrike bin Elye's[12] bin Mudar bin Nizar bin Ma'ad bin Adnan.

Şu şeceredeki her kuşağın büyüğünden çıkan ve böylece Hz. Pey­gamber ile akrabalıkları doğan kabilelerin adları şunlardır:

Adnan'dan, oğlu Akk'ın, Yemen'e gidip yerleşen evlâtları. Bunlar Hz. Ebu Musa Eş'arî'nin ait olduğu kabilesiyle evlilik ilişkileri kurmuşlardı.

Ma'ad'dan, Kudâ'a ve lyâd kabileleri

Nizâr'dan, Enmar (Has'am ve Becile) kabilesi ve Rebia'nın bütün ka­bileleri (ki bunlar arasında Beni Bekr bin Vâil, Tağlib ve Cedile yer alı­yorlar), Abdul Kays, Aneze ve Nemir bin Kâsit kabileleri.

Mudâr'dan, Kays'ın bütün kabileleri (Süleym, Mazin, Fezâre, Abs, Eşca', Mürre, Zübyan, Gatafan, Ukayl, Kuşeyr, Cüşem, Sakif, Bâhile, Be­ni Sa'd bin Bekr ve Beni Hevâzin'in tümü vs.) Hz. Peygamber'in dadısı Halime, Beni Sa'd bin Bekr'e bağlıydı.

Elye's'den, Beni Temim, Beni Dabbe, Müzeyne, Hüzâ'a, Eslem, Ukl ve Teym kabileleri.

Müdrike'den, Hüzeyl kabilesi, Hz. Abdullah bin Mes'ud işte bu kabi­leye mensuptu.

Huzeyme'den, Beni Esed, Kare, Beni el-Hûn'un tümü.

Kinâne'den, Beni Abd-i Menaf (ki bunlar arasında Beni Bekr ve Beni Damre de yer alıyor), Beni Melkân veya Milkân ve Beni Hudâl vs. Beni Firaş ile Beni Fukaym de Kinâne'nin evlâtlarındandı. Hz. Ebû Zer'in kabi­lesi Gıfar, Beni Melkân'a mensuptu.

21.2.1. Kureyş

Ulema ve tarihçilerin bir grubu, En-Nadr bin Kinâne'nin lakabının Kureyş olduğuna inanıyor. Ama bazı diğer ulema ve tetkikçiler, Kureyş'in En-Nadr'ın torunu ve Mâlik bin Nadr'ın oğlu Fihr'in lakâbı olduğunu belir­tiyorlar. Bu âlimlere göre ancak Fihr'in evlâtları Kureyş'li sayılabilirler[13].

Şimdi Hz. Peygamber (a.s.)'in şeceresine tekrar dönelim ve bu defa hangi kuşakta Kureyş'in hangi ailesiyle akrabalığı olduğuna bir göz ata­lım:

Fihr'den, Beni Muharib ve Beni el-Hâris aileleri çıktı. Hz. Ebû Ubey­de bin El-Cerrah, Beni Haris'in bir koluna mensuptu.

Ğâlib bin Fihr'den, Beni Teym'ul Edrem ailesi doğdu.

Lueyy bin Ğâlib'den, Beni Amir kabilesi başladı. Bu kabilenin dalın­dan Hz. Fatma bint-i Zâide doğmuştu ki, Ümmü'l-Mü'minin Hz. Hatice (r.a.)'nin annesiydi. Aynı kabilenin bir başka koluna Süheyl bin Amr bağ­lıydı. Bu zât küfür ve dalâlet üzerinde iken Hudeybiye Antlaşmasının ha­zırlanma işini yapmış ve oğlu Ebu Cendel'e zulüm ve işkence yapmıştı. Fakat Mekke'nin fethinden sonra müslüman oldu ve Hz. Peygamber (a.s.)'in ölümünden sonra Mekke'de irtidâd ve bid'at yayılmaya başlayınca buna şiddetle karşı koydu. Aynı ailenin bir başka dalından Ümmü'l-Mü'minin Hz. Sevde (r.a.) doğmuştu.

Kâ'b[14] bin Lueyy'den, Beni Adiyy, Beni Cuman ve Beni Şehm aile­leri başladı. Hz. Ömer, Adiyy ailesine mensuptu. Hz. Osman bin Ma'zun, Beni Cumah'dandı ve Hz. Amr bin As ise Beni Şehm ailesinin bir fer­diydi.

Mürre bin Ka'b'dan Beni Teym ve Beni Mahzûm aileleri başladı. Hz. Ebu Bekr Sıddîk Beni Teym'dendi. Hz. Talha da aynı aileye mensuptu. Ümmü'l-Mü'minin Hz. Ümmü Seleme ve ilk kocasının kabilesi Beni Mahzûm'du ve aynı kabileden Ebu Cehl doğmuştu. Hz. Ömer'in annesi Hanteme binli Hişâm da aynı sülâledendi ve bu akrabalık yüzünden Ebu Cehl, İbn Hişâm'ın dayısı olurdu. Hazreti Peygamber (a.s.)'in vaaz ve tel­kinlerinin ilk yıllarında, evi bir tebliğ merkezi olarak kullanılan Hz. Er­kam da Mahzûm'luydu. Aynı kabilenin bir kolunda Hz. Halid bin Velid doğdu. Rasûlullah (a.s.)'ın öz babaannesi Fatma bint-i Amr da Mahzûm sülalesine bağlıydı. Hz. Peygamber'in (a.s.) babası ve amcaları Ebû Tâlib bu hâtûndan doğmuşlardı.

Kilâb bin Mürre'den Beni Zühre doğdu. Rasûlullah (a.s.)'ın annesi Amine, Hz. Sa'd bin Ebi Vakkâs ve Hz. Abdurrahman bin Avf Beni Zühre'ye bağlıydılar. Hz. Hamza'nın annesi Hâle binti Uheyb de aynı aileden gelip Hz. Amine'nin amca kızıydı.

Kusayy bin Kılâb'dan Beni Abdü'1-Uzza, Beni Abdü'd-Dâr ve Beni Abd bin Kusayy (veya Abd Kusayy) aileleri doğdu. Ümmü'l-Mü'minin Hz. Hatice, Hz. Zübeyr bin el-Avvam, Varaka bin Nevfel ve Hz. Hakîm bin Hizam (Hz. Hatice'nin yeğeni) hepsi Abdü'1-Uzza sülâlesinden geli­yorlardı. Hazreti Peygamber (a.s.)'in anneannesi Berre, Abdü'd-dâr ailesi­ne bağlıydı ve aynı ailenin bir kolundan Hz. Mus'ab bin Umeyr de geli­yordu.

Abdi Menaf bin Kusayy'dan Beni Abdul-Müttalib, Beni Abdi Şems ve Beni Nevfel çıktılar. Ümeyye hanedanının hepsi Şems'in evlât­larıydılar. Aynı kabilenin bir kolundan meşhur İslâm düşmanı Ukbe bin Ebi Muayt da doğmuştu. Bunun ikinci kolundan Ümmi Cemil (Ebu Le­heb'in karısı Hammâlet'ul-Hatab) Ebu Süfyân ve kızı Ümmü'l-mü'minin Hz. Ümmü Habibe geliyorlardı. Üçüncü kolundan Hz. Osman bin Affan geliyordu. Dördüncü kola Mervan'ın babası Hakem bağlıydı. Abdi Şems sülalesinin diğer meşhur İslam düşmanları Utbe ile Şeybe idiler. Utbe'nin kızı Hind (Ebu Süfyan'ın karısı) ve oğlu Hz. Huzeyfe idiler. Beni Nev-fel'in ileri gelen kişileri arasında Hz. Cübeyr bin Mut'im yer alıyordu. Be­ni Muttalib ise, Hz. Peygamber (a.s.)'in doğuşundan önce de, kederde kı­vançta Beni Hâşim'den yardımlarını esirgememiş bir aile idi. Hz. Muham­med (a.s.), peygamber olunca da bu aile Beni Hâşim ile birlikle Rasûlullah'ı ve müslümanları korumak ve desteklemek için elinden gelen çabayı harcadı. Muttalib'e yakışıklılığı yüzünden "kamer" (ay parçası) denilirdi.

Hâşim bin Abdi Menaf tan Beni Hâşim'in tümü doğdu. Hâşim'in bir karısı Beni Kudâ'a'dandı. Nadle bin Hâşim ve Şifâ binti Hâşim bunun ba­tınından doğdular. Hâşim'in ikinci karısı Mâzin'den Halide binti Hâşim ve Da'ife binti Hâşim dünyaya geldiler. Üçüncü karısı Hüzâ'adan Esed bin Hâşim dünyaya geldi. Dördüncü karısı Hind binti Amr bin Sa'lebe Hazrecliydi ki Hayye adlı bir kız ve Ebû Sayfi adlı bir erkek çocuk dünyaya gelirdi. Beşinci eşi Medine'nin Hazrec kabilesine bağlı Beni Neccar ailesi­nin kızı olan Selmâ binti Amr idi. Abdulmuttalib ile kız kardeşi Rukayye'nin anneleri işte bu hanımdı. Böylece, Hazreti Peygamber efendimizin akrabalığı önceden Medinelilere kadar uzanmıştı.

Abdulmuttalib'den, Abdulmuttalib ailesinin hepsi meydana geldi. Abdulmuttalib'in bir zevcesi Fatma binti Amr bin Âiz, Beni Mahzûm'dan geliyordu. Bu hâtûndan Hz. Muhammed (a.s.)'in babası Abdullah, iki am­cası Ebu Tâlib ve Zübeyr ile beş teyzesi Berre, Ümmül Hakim-ul Beyda, Âtike, Umeyme ve Ervâ doğdular. Hz. Ebû Seleme ile Ebû Sebre, Berre'nin çocuklarıydılar. Ümmül Hakîm ul-Beydâ, Hz. Osman (r.a.)'ın anne-annesiydi. Umeyme, Hz. Abdullah bin Cahş ve Ümmül Mü'minin Hz. Zeyneb'in annesiydi. Âtike'nin oğulları ise Zübeyr bin Ebî Ümeyye ve Abdullah bin Ebî Ümeyye idiler. Hz. Abdulmuttalib'in ikinci eşi Hâle bint-i Uheyb, Beni Zühre'den geliyordu ve Hz. Peygamber (a.s.)'in annesi Amine'nin amca kızıydı. Bu hatundan Hz. Peygamber (a.s.)'in üç amcası, Hz. Hamza, Mukavvim ve Hacl doğdular. Hz. Peygamber (a.s.)'in teyzesi Safiyye de aynı hanımdan doğmuştu, ki oğlu Hz. Zübeyr bin el-Avvam'dı. Hz. Zübeyr'in babası Avvam bin Huveylid, Hz. Hatice'nin kardeşiydi. Abdulmuttalib'in üçüncü eşi Nüteyle bint-i Cenâb, Benî En-Nemr bin Kâsıt'tan geliyordu. Bu hatundan Hz. Abbâs ve Dırar doğdular. Dördüncü eşi Semra binti Cündüb, Benî Bekr bin Hcvâzin'e bağlıydı, ki kendisinden Hâris bin Abdulmuttalib doğdu. Bir başka karısı Lübünâ bint-i Hâcire idi ki, Benî Hüzâ'a'ya bağlı idi ve ondan Ebû Leheb doğdu.

Rasûlullah (a.s.)'ın bu şeceresi ve Arabistan'ın birçok kabilesiyle ya­kın akrabalığını gösteren yukarıdaki tabloya baktığımızda şu noktalar der­hal gözümüze çarpar.

Dünya'nın hiçbir peygamberi ve hiçbir din kurucusu veya liderinin şeceresi ve geçmişi böylesine derinliğine araştırılıp muhafaza edilmemiş­tir. Hz. Peygamber (a.s.)'in şeceresi ve ailesi hakkında son derece dikkat ve titizlikle toplanan bunca geniş, muteber ve güvenilir bilgilerle, onun özü, ırkı, ailesi, çevresi ve akrabaları bütün çıplaklığıyla karşımıza çıkı­yor. Yani Hz. Peygamber (a.s.) geçmişi en iyi bilinen ve didik didik edi­len tarihi ve dini bir şahsiyet olarak ortaya çıkıyor.

İkincisi, Hazreti Peygamber (a.s.)'den başka bir dinî veya dünyevi li­derin köklerinin kendi millet ve toplumunda bu kadar derinliğine indiğine dair bu kadar etraflıca bilgi edinmek mümkün değildir. Görüldüğü gibi, Arap'lar için Hz. Muhammed (a.s.)'in adı, sanı ve sülâlesi bilinmeyen bir şey değildi. Aksine, ülkenin bir ucundan öbür ucuna kadar yayılmış olan yüzlerce kabile ve gruplar Hz. Peygamber (a.s.)'in hangi aileye mensup olduğunu ve bu aile ile kendilerinin ne gibi akrabalıklarım olduğunu çok iyi biliyorlardı.

Üçüncüsü, Mekke ve etrafında oturmakta olan, Kureyş kabilesine bağlı ne kadar aile varsa onlarla Hz. Muhammed (a.s.)'in bir akrabalığı vardı. Nitekim, Buhârî'den Hz. Abdullah bin Abbas'ın şu sözlerine rastla­nıyor:

"Kureyş'in her ailesiyle Hz. Peygamber (a.s.)'in şöyle veya böyle ak­rabalığı vardı."

21.2.1.1. Kureyşlilerin Mekke'de Toplanarak Kâ'be'nin İdaresini Ele Almaları

Daha önce işaret ettiğimiz gibi, Cürhüm kabilesi Mekke'ye hâkim ol­duktan sonra İsmail oğulları Arabistan'ın çeşitli bölgelerine dağılmışlardı. Aynı durum, Benî Hüzâ'a'nm bir kolu olan Ğubşânlıların Kâbe'nin idare­sini ellerinde bulundurdukları sırada da devam etti. İsmail oğullarının diğer kolları gibi, Kureyşliler de Beni Kinâne'nin yerleşim bölgelerine dağılmış durumda idiler ve çok az bölümü Mekke'de oturuyordu. Tahminen M.S. 400'de[15] Kusayy bin Kilâb bu duruma son verdi ve bundan böyle Ku­reyşliler gerek Mekke'ye gerekse Beytullah'a hâkim oldular.

Bu olay şöyle özetlenebilir. Kusayy’ın babası Kilâb bin Mürre öldük­ten sonra annesi Fatma binti Sa'd ki, Ezd'i Şenev'e kabilesine bağlıydı. Benî Kudâa'nın bir ferdi olan Rabia bin Harâm ile evlenip Suriye'ye gitti ve orada ikinci kocasından Rizâh bin Rabîa isminde bir erkek çocuk do­ğurdu. Kusayy genç bir delikanlı olunca Beni Kudâ'a'nın bir ferdiyle kav­ga ettiği sırada o şahıs kendisine şöyle bir lâf attı: "Sen bizde yetişip bize kafa tutuyorsun. Sen burada ne arıyorsun, git kendi adamlarına". Bunun üzerine Kusayy, annesine "ben kimim?" diye sordu. Annesi de kendisinin Kitab'ın oğlu ve Kureyş kabilesinin bir ferdi olduğunu söyledi. Ayrıca, Kureyşlilerin Beyt-ul Haram'ın yanında ve Mekke şehrinin çevresinde oturduklarını açıkladı. Kusayy bunun üzerine kendi adamlarına gitmeye karar verdi. Nitekim, hac mevsiminde Benî Kudâ'a'nın kâfilesiyle birlikte Mekke'ye vardı ve oraya önceden yerleşmiş olan ve Kitab'ın vefatına ka­dar genç yaşta olan öz kardeşi Zühre'ye misafir oldu. Zühre, o sırada Mekke hâkimi ve Kâ'be'nin idaresinin Kusayy'a geçişiyle ilgili rivayetler­de bazı ihtilâflar vardır. Bir rivayete Huleyl, ölümünden sonra yerine Kusayy'ın geçeceğini vasiyet etmişti. Başka bir rivayete göre, Hulcyl'in mü­tevellisi olan Hüleyl bin Hubşiyye Hüzal’ın kızı Hübba'yı kardeşi Kusayy için istedi. Huleyl, Kusayy'ın asaleti ve etkileyici şahsiyetini görüp bu tek­lifi memnuniyetle kabul etti. Bundan sonra, Mekke'nin hakimiyeti ve Kâ'be'nin ölümünden sonra Kusayy herkesten çok kendisinin Mekke'nin hakimiyetine ve Kâ'be'nin idaresine lâyık olduğunu iddia etti ve Beni Hüzâ'a ile Beni bekr bu iddiasını kabul etmeyince Kusayy yardımına üvey kardeşi Rizâh ve Benî Kinâne ile Kudâ'a'yı çağırdı. Kusayy ayrıca Mek­ke'nin etrafındaki Kureyşlileri de bir bayrak altında toplayarak düşmanla­rıyla mücadele etti ve savaşarak Beni Hüzâ'a ile Beni Bekr'i Mekke'den kovdu. Daha sonra taraflar, aralarında çıkan ihtilâf ile ilgili karar vermek üzere Ya'mur bin Avfı (ki kendisi Beni Abd-i Menat bin Kinane'dendi) hakem seçtiler. Ya'mur, Kusayy'ın ve ailesinin kesinlikle İsmail oğulların­dan oldukları için Kâ'be'nin idaresini Hûzâ'a'lılardan daha çok hak ettiklerine karar verdi ve herkes bu kararı kabul etti.

Kusayy, Hüzâ'a ile olan kavgasını hallettikten sonra Beni El-Ğavs bin Mürr'ün işini bitirmeye çalıştı. Sûfe olarak bilinen Benî El-Ğavs, Cürhüm ve Huzâ'alıların zamanından beri hac mevsiminde Arafat ve Mina'da sa­hip oldukları bazı imtiyazlar yüzünden keyfi hareket ederlerdi. Hac fariza­sı edâ edilirken her konuda öncelik bunlara tanınırdı ve bunların izin ver­mediği yerlere diğer hacı adayları gidemiyorlardı. Kusayy, Beni El-Ğays bin Mürr'ün bu keyfi hareket ve imtiyazlarını ortadan kaldırmak amacıyla hac sırasında kendileriyle silahlı çarpışmaya girişti ve onları yenerek sa­hip oldukları mevkiye son verdi. (Tafsilât için Bk: İbn Hişâm).

Böylece, Kusayy hem Mekke'nin hem de Kâ'be'nin yönetimini ele geçirdikten sonra Kureyş olarak bilinen Fihr'in bütün evlâtlarını Arabis­tan'ın muhtelif bölgelerinden getirterek Mekke'ye yerleştirdi. Kusayy bü­tün Mekke şehrini Kureyşliler arasında taksim etti ve her mahallesine bi­rer aileyi iskân etti[16]. Bu sebepten dolayıdır ki, Kureyşliler kendisine "Mücemmi"' (Toplayan kişi) lakabını verdiler. Nitekim Huzâfe bin Gânim Adevî adlı bir şair'in bir beyti şöyledir:

"Senin baban Toplayan (Mücemmi') Kusayy idi Allah O'nun vasıtasıyla Fihr'in kabilelerini topladı."

21.2.1.2. Mekke'nin Yönetimi ve Hac İle İlgili Çalışmalar

Kusayy'ın bu değerli hizmet ve çalışmaları sebebiyle bütün Kureyş kabileleri kendisini reis ve lider olarak kabul ettiler. Kusayy her konuda Kureyşliler ile Arap'ların lideri, imamı ve akıl hocası oldu. Genç bir kıza etek giydirme merasimi yapıldığı zaman Kusayy'ın evi seçilirdi. Bir nikâh kıyıldığı zaman Kusayy'ın evinden daha iyi bir yer yoktu. Önemli bir me­seleyi konuşmak için yine Kusayy'ın evi bir karargâh olarak seçilirdi. Bir kabile ile savaşa gidilmeden önce de bütün kabile ve aile reisleri yine Ku­sayy'ın evinde toplanırlardı. Bu sebeple, Kusayy'ın evine "Dâr ün Nedve" denir ve bir kapısı Kâ'be'ye açılırdı. Savaş sırasında Kusayy'ın evlâtlarından biri bayraktar olurdu. Bayraktarın adı Arapçada "el-Livâ" idi. hac ile ilgili bütün vazifeler ve çalışmaları yine Kusayy yapardı. Bu hizmetlerden biri, hacılara su içirmek, diğeri de yemek yedirmekti. Ye­mek, içmek ile ilgili masrafların karşılanması için bütün Kureyş aileleri para toplayıp Kusayy veya O'nun temsilcisine verirlerdi. Hac devam ettiği sürece kendi yeme ve içme meselelerini halledemeyen hacıların masrafla­rı bu paradan karşılanırdı. Kusayy ve evlâtları Kâ'be'nin anahtarını da kendilerinde bulundururlardı. Kâ'be'nin kapısını açıp kapama görevini on­lardan başkası yapamazdı.

Kusayy yaşadığı sürece Mekke'nin bütün yönetimini kendi elinde bu­lundururdu. Ölüme yaklaştığı zaman, oğlu Abd-i Menâfin ününün bütün Arabistan'a yayıldığını ve herkesin onun kişiliği ve kabiliyetinden sözet­meye başladığını görünce Mekke'nin yönetimini ve Hac ile ilgili bütün hizmet ve vazifeleri ikinci oğlu Abd-üd-Dâr'a devreni. Kusayy'ın vefatın­dan sonra bir müddet Mekke ve Kâ'be'nin idaresiyle ilgili kararma saygı gösterildi, fakai daha sonra evlâtları idareye ortak olmak için birbirine gir­diler. Kureyşlilerin çoğu iki kampa bölündü. Bir kısmı Benî Abd-üd Dâr'ın diğer bir kısmı da Beni Abd-i Menâfin yanında yer aldı.[17]Bir ça­tışmanın çıkması an meselesi idi. Fakat son anda anlaşmaya varıldı ve Kureyşliler bir iç savaştan kurtuldular. Varılan anlaşmaya göre Beni Abd-üd Dâr'a üç görev verildi. Kâbe'nin anahtarını bulundurmak, savaşa bay­raktarlık yapmak ve Abd-üd Dâr'ın evini toplantı ve müzakere yeri olarak kullanmak. Beni Abd-i Menâfa ise hac mevsiminde hacıların yemek içmek gibi ihtiyaçlarını karşılamak vazifesi verildi. Beni Abd-i Menaf ara­larında müzakere ve istişare yaptıktan sonra kendilerine verilen her iki va­zifeyi Hâşim'e devrettiler.[18]

21.2.1.3. Hâşim

Hâşim'in asıl ismi Amr idi. Hâşim ise lakâbı idi. Bu lakabın verilme­sinin sebebi şu idi: Mekke'de bir defasında şiddetli bir kuraklık ve kıtlık başgösterdi. Hâşim, ailesi ve yakınlarının açlığını gidermek üzere Suri­ye'den hububat getirtip ekmekler yaptırdı ve birçok deveyi kesip etli ye­mek pişirtti. Bu yemeğe ekmek parça ve kırıntılarını karıştırarak adamlara dağıttı. "Heşm" Arapçada kırmak ve ezmek anlamına gelir. Amr ekmekleri parçalayıp kırıntılarını yemeğe karıştırdığı için kendisine "Hâşim" lakâbı verildi. Hacılara yedirme, içirme görevi kendisine verildikten sonra Hâşim, Hac mevsimi yaklaştığı zaman Kureyşlileri toplayarak şunları söylemeyi âdet edinmişti. "Bu İnsanlar Allah’ın evini ziyarete gelmişler­dir. Bunlar Allah’ın misafiridirler. En çok dikkat edilmesi ve ağırlanması gereken kişiler tabii ki Allah'ın misafirleridir. Cenâb-ı Allah size bazı im­tiyazlar tanımış ve size şerefli bir görev vermiştir. Allah sizi öyle koru­muştur ki, bir komşu bunu yapamaz. Bu sebeple, çok uzak yerlerden, za­yıflamış ve halsiz olmuş dişi develerin sırtında yorgun, perişan ve tozlarla dolu bir şekilde gelen O'nun misafir ve ziyaretçilerini ağırlamak konusun­da hiçbir şey esirgemeyin. Bu zavallı insanların elbiseleri kirlenmiş, saç­ları kirlenmiş ve erzakları bitmiştir. Onun için onlara yemek verin, su içi­rin." Bu çağrı üzerine Kureyş'in bütün kabile ve ailelerinden para ve yiye­cek gönderilir ve bunlara en büyük payı Hâşim katardı. Daha sonra, zem­zem kuyusu Cürhümlüler tarafından kapatıldığı için Mekke'nin diğer ku­yularından su toplanır ve hacılara dağıtılırdı. Yemekler pişirilir ve ekmek parçaları ete katılırdı. Ekmek süte de karıştırılır ve lapa haline getirilirdi. Hacılara hurma ve bazı diğer yiyecekler de verilirdi. Hacılar Mina'dan dö­nünceye kadar bu şekilde ağırlanırlardı. Bu sebeplerden dolayı, Hâşim bü­tün Arap kabilelerinin sevgilisi haline geldi.

21.2.1.4. Kureyşlilerin Ticaretle Uğraşması ve Refahları

Kureyş sûresinde, Allah'ın bir rahmeti ve inayeti olarak yaz ve kış mevsiminde yapılan seyahat olarak belirtilen Kureyşlilerin ticaretini ilk önce başlatan Hâşim'di. Arap'ların dünya ticaretine katılma fikri ilk önce Hâşim'in kafasında doğmuştu. Hâşim üç kardeşi Abd-i Şems, Muttalib ve Nevfel'i toplayarak Doğu ülkeleri ile Suriye ve Mısır arasında Arabistan üzerinden yapılan ticarete katılma yollarını aradı. Hâşim ayrıca iç piyasa­nın ihtiyaçlarına göre iç ticarete önem vermeye çalıştı ve uluslararası tica­ret yolundan geçecek olan ticaret kafilelerinin Arap'ların ihtiyaç duyduk­ları malları satma geleneğini de başlattı. Böylece Arabistan'ın iç kısımla­rından ve Mekke'den birçok tüccar halkın ihtiyaç duyduğu malları da sat­maya başladılar. O sıralarda İran'da işbaşında bulunan Sasanî hanedanı beynelmilel ticarete tamamıyla hâkimdi. İranlıların ellerinde bulundur­dukları ana ticaret yolu Doğu ülkelerinden başlayarak kuzey bölge ve Basra Körfezinden geçiyor ve Roma ve Bizans İmparatorluklarına kadar uzanıyordu. Bu ticaret, özellikle Arabistan'ın güneyinde Kızıldeniz kıyıla­rı boyunca zenginlik, refah ve saadet yollarını açmıştı.

Arabistan'ın diğer ticari kafilelerine nisbetle Kureyşliler her tarafta saygıyla karşılanıyor ve ilgi görüyorlardı. Bunun sebebi, Kâ'be'ye ve hacı­lara hizmet etmeleriydi. Bilindiği gibi, Hac mevsiminde Kureyşliler hacıların yeme, içme ve kalmaları için cömertçe hareket ediyor ve rahat etme­leri için ellerinden gelen çabayı harcıyorlardı. Kâ'be'yi mütevellileri olma­ları bakımından da ayrı bir saygı ve itibar kazanmışlardı. Bu bakımdan Arabistan ahalisi kendilerine oldukça minnettar ve şükran borçluydular ve ticaret kafileleri nereden geçerse geçsin kendilerine her türlü kolaylık gös­termeye amade oluyorlardı. Arap tüccarları arasında sadece Kureyşliler korkusuzca ve kaygısızca yolculuk edebiliyorlardı. Yolda kendilerine sal­dırı yapılacağından veya soyulacaklarından korkmuyorlardı. Kureyşliler­den, geçtikleri yollarda diğer kafilelere oranla çok az miktarda vergi veya gümrük alınırdı. Hâşim bütün bu faktörleri göz önünde bulundurarak tica­ret işine el atmaya karar verdi ve buna üç kardeşini de ortak yaptı. Hâşim plânını gerçekleştirmek amacıyla adım adım ilerledi. Ticari konularda Hâşim Suriye'nin Gassanlı hâkiminden, Abd-i Şems Habeş kralından, Muttalib Yemenli emirlerden ve Nevfel Irak ve İran yöneticilerinden bir takım imtiyazlar elde etmeyi başardılar.[19] Bu şekilde, Kureyş'in ticareti kısa bir zamanda bir hayli gelişti ve dört kardeşe "tüccarlar" lakâbı veril­di. Ayrıca, çevredeki kabile ve komşu ülkeler ile kurdukları iyi ilişkiler sebebiyle de kendilerine "Eshâb-ul İylâf" ünvanı da verildi. Bu deyimin lügat manası "sevgi yaratanlar"dır, ama ıstılah olarak yollardan geçerken dostane münasebetler sayesinde ticaret kafilelerinin barış ve huzur içinde geçmelerini temin etmişlerdi.

Ticaret yüzünden Kureyşliler Suriye, Mısır, İran, Irak, Yemen, Habe­şistan ve diğer ülkelerle ticari, ekonomik, sosyal ve kültürel ilişkiler kur­ma fırsatını buldular. Kureyşliler ve dolayısıyla Araplar, çeşitli ülkelerin kültür ve medeniyetini kendi gözleriyle görme ve bilme imkânına sahip oldular. Tabii ki bu temaslar sayesinde akıl, kültür ve zekâ ile tecrübe se­viyesi bakımından Kureyşliler diğer bütün Arap'ları geçtiler. Servet ve re­fah bakımından da üstün hale geldiler. Mekke de Arabistan'ın en mühim ticaret ve kültür merkezi durumuna geldi. Kureyşlilerin beynelmilel mü­nasebetleri sırasında kültür alanında elde ettikleri önemli bir kazanç da Irak'dan ilerde Kur'ân-ı Kerim için kullanılacak Arapça yazısını öğrenme­leri oldu. Kureyşliler arasında okuma yazma bilenlerin oranı diğer kabile­lere nisbetle daha fazlaydı. Bu sebepten dolayıdır ki, Hazreti Peygamber efendimiz (a.s.) "Kureyşliler, halkın lideridirler" dedi. (Bk: Müsned-i Ah­med, Amr bin el As'ın hadisleri) Hazreti Ali'nin rivâyet ettiği bir hadise göre de Rasûlullah (a.s.) şöyle buyurdular. "Arapların liderliği önce Himyerlilerde idi. Daha sonra, Allahu Teâlâ bu liderliği onlardan alıp Kureyş'lilere verdi."

Kureyşliler maddi kalkınma ve refahın en iyi dönemini yaşarken, Ha­beşli vali Ebrehe Mekke'ye yürüdü. Eğer Ebrehe Mekke'yi fethedip Kâ'be'yi yıkmaya muvaffak olsaydı yalnızca Kureyşlilerin iktidar ve ikbâli değil, Beytullah'ın dinî nüfuzu ve hürmeti de ortadan kalkmış ola­caktı. Cahiliyye dönemi Araplarının, Kâ'be'nin Allah'ın evi olduğuna dair inançları büsbütün yok olacaktı. Habeşlilerin Mekke'ye kadar uzanmala­rından sonra Bizanslılar da Kureyşliler ile Arap'ların ellerinde bulunan Mekke ile Suriye arasındaki ticaret yolunu ele geçirmeye çalışacaklardı. Neticede, Kureyşliler Kusayy bin Kitab'tan önceki zayıf, çaresiz ve peri­şan duruma düşeceklerdi. Fakat, Cenâb-ı Allah tam zamanında binlerce küçük kuş tarafından küçük taşlar attırmak suretiyle Ebrehe'nin 60 bin ki­şilik ordusunu imha etti ve bu ilahî azabtan kaçmaya çalışan Habeşlilerin cesetleriyle Mekke'den Yemen'e kadar bütün yollar doldu. Böylece, hem Araplarda Kâ'be'nin Allah'ın evi olduğuna dair inanç daha da güçlendi, hem de Kureyşlilerin gücü ve itibarı bütün ülkede yükselmiş oldu. Bu bü­yük ve ibret verici olaydan sonra bütün Arap'lar Kureyşlilerin Allah'ın ko­ruması altında olduğuna inandılar. Bundan sonra Kureyşlilerin ticari kafi­leleri daha bir serbesti içinde ülkede dolaşmaya ve zenginlik ile bolluk içinde yaşamaya başladılar.                                                                                                                                                                                                                                                                                                

21.2.1.5. Abdulmuttalib bin Hâşim

Hâşim ticari yolculuklarda ilgili Suriye'ye giderken ekseriya Medi­ne'de kalırdı. Medine'deki Hazrec kabilesinin bir kadınıyla daha önce ev­lenmişti. Bu kadından iki çocuk doğdu; biri Hayye (kız) ve diğeri Ebû Sayfî (erkek). İşte bu yolculuklarından biri sırasında Hâşim yine Medi­ne'de idi. Orada yine Hazrec kabilesine bağlı Beni Neccar ailesinin genç ve güzel kızı Selmâ binti Amr bin Zeyd'i, pazar yerinde yüksek bir yere oturup kendisi için satılacak ve alınacak mallara işaret ederken gördü. Hâşim bu kızın gerek büyüleyici güzelliği, gerekse asaleti ve zekâsına hayran kaldı ve onunla evlenmek istedi. Ama, bu kızın evlenmek için bir şartı vardı, o da şu. Kendisi evlendikten sonra tamamıyla özgür olacaktı ve kocasının huy ve alışkanlıklarını beğenmediği takdirde ondan ayrıla­caktı. Hâşim bu şartı kabul etti. Düğün Medine'de yapıldı ve aynı şehirde bu kızdan Hz. Muhammed Mustafa (a.s.)'nın dedesi Abdulmuttalib yakla­şık M.S. 495'dc dünyaya geldi. Hâşim bu ticari yolculuktan sağ döneme­di ve Gazze'ye vardığında hastalanarak öldü. Böylece Abdulmuttalib gençlik çağına kadar Medine'de annesinin yanında kaldı. Hâşim ölme­den önce kardeşi Muttalib'in Kâ'be'nin mütevellisi olacağını ve hacılara yemek verme ve su içirme hizmeti yapacağını vasiyet etmişti. Ayrıca, Muttalib'i kendi ailesinin ve emlâkinin vekili de tâyin etmişti. Bu tarihten itibaren Hâşim ve Muttalib aileleri birbirlerine ayrılmayacak şekilde yak­laştılar. Buna karşı, aralarında Ümeyye ailesinin de bulunduğu Abd-i Şems ile Nevfel aileleri birbirleriyle ittifaka girdiler ve sonuna kadar böy­le kaldılar. Rasûlullah (a.s.)'ın peygamberlik döneminde diğer Kureyşli kabilelerin Hz. Peygamber (a.s.) ve bir avuç müslümana karşı sosyal boy­kot uygulamaya başladıkları zaman en çok eziyeti Beni Hâşim ile Benî Muttalib çekmişlerdi. Beni Nevfel ile Beni Abd-i Şems ise muhtelif kampta idiler.

Asıl adı Şeybe olan ve kendi meziyetleri yüzünden "Şeybetül Hamd" olarak tanınan Abdulmuttalib Medine'de çocukluk çağını yaşarken bir defasında Hassan bin Sabit'in babası olan Sâbit bin Münzir Mekke'ye gitti ve daha önceden iyi arkadaş olduğu Muttalib ile görüştü. Görüşme sıra­sında Muttalib'e, "sen yeğenini görürsen çok sevineceksin. Zira kendisi çok yakışıklı ve etkileyici bir gençtir" dedi. Bunun üzerine Müttalib'de ye­ğenini görme arzusu uyandı. Mekke'den Medine'ye gitti ve Abdulmuttalib'i deveye bindirip eve getirdi. Kureyşliler bir delikanlıyı Muttalib ile görünce, "bu Abdulmuttalib (Muttalib'in uşağı)dır" dediler. Muttalib adamlara kızdı, delikanlının, kardeşinin oğlu olduğunu, adının Şeybe ol­duğunu ve bu itibarla "Abdulmuttalib" diye çağrılmasını istedi. Ne var ki, "Abdulmuttalib" ismi o kadar yaygınlaştı ki, asıl adı unutulmuş oldu. Bundan kısa bir süre Muttalib ticari yolculuğu sırasında Yemen'e gitti ve orada öldü. Ölümünden sonra Abdulmuttalib halefi oldu ve hacılara hac mevsiminde yemek verme ve su içirme görevine devam etti. İbn Sa'd, Abdulmuttalib'i şöyle tarif ediyor: "Abdulmuttalib Kureyşlilerin en yakışıklı­sı, en cüsselisi, en güçlü, en ciddisi, en kibarı, en cömertiydi ve erkeklerin bütün ayıp ve kötülüklerinden uzaktı." İbn Hişâm kendisi hakkında şunla­rı yazıyor: "Abdulmuttalib kendi halkı arasında öylesine yüksek mevkiye ve şerefe yükseldi ki atalarından kimse O'nun yerine erişemedi. Halkı O'nu seviyor ve takdir ediyordu." İbn Kesîr'in yazdıkları ise şunlardır: "Abdulmuttalib de her sene Ramazan ayında Hira mağarasına gidip ibadet eder ve ay boyunca fakir fukaraya yemek ve içecek dağıtırdı."

Taberî, İbn Kesir ve Belâzuri'nin beyan ettiklerine göre Abdulmuttalib'in amcası Nevfel, Hâşim'in bıraktığı mirasdan bir bölümünü gaspetmişti. Abdulmuttalib bu yüzden Nevfel'i Kureyş kabilesinin büyükleri nezdinde şikayet etmişti. Fakat büyükler amca ile yeğen arasındaki dava­ya karışmaktan kaçındılar. Bunun üzerine Abdulmuttalib derdini annesi­nin akrabalarına anlattı ve Medine'den Beni Adiyy bin Neccâr'ı yardımına çağırdı. Bu çağrıya uyan Abdulmuttalib'in dayısı Ebu Said bin Ades 80 kişiyle Mekke'ye geldi ve zor kullanarak Nevfel'i yeğeninin hakkını geri vermeye mecbur etti. Bundan sonra Benî Nevfel de Benî Hâşim'e küserek Beni Abd-i Şems ile birleşti ve Hz. Muhammed (a.s.)'in peygamberliğine kadar Beni Hâşim'in muhalifleriyle beraber kaldı. Abdulmuttalib, Beni Nevfel'in muhalif kampa gittiğini gördükten sonra Hüza'a'nın ileri gelen­leri ile temasa geçti ve onlarla bir dostluk ve işbirliği anlaşması imzalandı. Bu anlaşma Ka'be'de hazırlandı ve imzalandı ve taraflar buna bağlı kal­mak için and içtiler, İbn Sa'd ile Belâzuri'nin ifadesi bundan biraz değişik­tir. Bu yazarlara göre anlaşma Benî Hüzâ'a'nın isteği üzerine hazırlanmıştı ve buna Beni Abdulmuttalib ve Benî Hâşim aileleri katılmıştı. Benî Abd-i Şems ile Nevfel bu anlaşmanın kapsamına girmediler. Aynı yazarlara gö­re anlaşma Dar-ün Nedve'de hazırlandı ve Kâ'be'ye asıldı. Abdulmuttalib bu anlaşmaya göre evlâtlarından girdikleri taahhüde sadık kalmalarını iste­mişti. Bu anlaşmanın etkisinden dolayıdır ki, Hudeybiye Anlaşması uya­rınca çeşitli Arap kabilelerinin istedikleri tarafa katılmakta serbest olduk­ları belirlenince Beni Hüzâ'a, Hz. Muhammed Rasûlullah (a.s.)'ın safını seçti.

21.2.1.6. Abdulmuttalib 'in Zemzem Çeşmesini Tekrar Açması

Zemzem çeşmesini tekrar akıtma şerefi de Abdulmuttalib'e aittir. Bi­lindiği gibi, Cürhüm kabilesi zemzemi taş, toprakla doldurup kapatmıştı. Öyle ki zemzemin izi bile kaybolmuştu. Muhammed bin İshâk'ın, Hazreti Ali'ye dayanarak anlattığına göre Abdulmuttalib'e rüyasında zemzemin yeri gösterildi ve Onun bu mukaddes kuyuyu tekrar açması istendi. O sı­ralarda Abdulmuttalib'in sadece tek oğlu, Hâris vardı. Abdulmuttalib oğ­lunu yanına alarak kazma ve kürekle gösterilen yeri kazmaya başladı. Ku­yudan su fışkırınca Abdulmuttalib sevinç içinde çığlık attı. Çığlığı duyan Kureyşliler O'nun etrafında toplandılar ve "ya Abdulmuttalib, bu bizim atamız Hz. İsmail'in çeşmesidir ve bundan biz de seninle ortağız" dediler. Fakat O, "hayır bu çeşme sizin değildir. Bunun beşareti (müjdesi) sadece bana verilmiştir ve bu benimdir" diye karşılık verdi. Ancak Kureyşliler kolay kolay pes edecek değillerdi ve kavga etmeye başladılar. Nihayet, kavga ile ilgili karar vermek üzere bir hâkeme başvurulmasında anlaşıldı. Kureyşliler hakem olarak beni Sâ'd bin Hüzeym'e mensup olan Kâhine'nin ismini teklif ettiler ve bu teklif Abdulmuttalib tarafından kabul edildi. : Kâhine, Suriye'nin yukarı kesiminde oturuyordu. Taraflar, yani Abdulmuttalib ve birkaç arkadaşıyla Kureyş kabilesinin bazı ileri gelenleri ve özellikle Beni Ümeyye'nin bazı temsilcileri böylece Suriye'ye hareket elti­ler. Yolda çorak bir yere gelindi. Burada Abdulmuttalib ve arkadaşlarının içme suyu bitti ve susuzluktan öleceklerini sandılar. Yoldaşları olan Ku­reyşlilerden su istediler. Fakat Kureyşliler, "burada hiçbir yerde su yok­tur, eğer biz kendi suyumuzu size verirsek biz de sizin gibi susuzluktan ölebiliriz" gerekçesiyle bu isteği reddettiler. Bundan sonra Abdulmuttalib arkadaşlarına, "daha elimizi, ayağımızı kıpırdatabiliyoruz. Gelin hep bera­ber birer çukur kazalım ve kim ölürse o kendi çukurunda gömülsün" diye tavsiyede bulundu. Bunun üzerine bütün arkadaşlar kendileri için birer çu­kur kazdılar ve ölümlerini beklemeye başladılar. Ancak kısa bir süre son­ra, Abdulmuttalib ölümü böyle çaresizlik içinde beklemenin iyi bir davranış olmayacağını belirterek arkadaşlarına, son bir gayretle etrafta su ara­malarını öğütledi. Bunun üzerine, hepsi ayağa kalktılar. Abdulmuttalib de devesini kaldırdı, ama tam o sırada devenin ayak bastığı yerden bir su çeşmesi beliriverdi. Abdulmuttalib hemen bir çığlık attı, arkadaşları da yerlerinden fırladılar ve doyasıya su içtiler ve su tulumlarını doldurdu­lar. Abdulmuttalib daha sonra diğer Kureyşlileri de yanına çağırdı, ken­dilerine Allah'ın su ihsan ettiğini söyleyerek, su içmelerini ve kovalarıyla tulumlarını doldurmalarını istedi. Kureyşliler, Abdulmuttalib'in bu jes­tini çok beğendiler ve kendisine hitap ederek şöyle dediler. "Ey Abdulmuttalib, davamızla ilgili olarak Cenab-ı Allah kararını senden yana ver­miştir. Rabbimize yemin ederek söylüyoruz, artık zemzem konusunda se­ninle kavga etmeyeceğiz. Bu uçsuz bucaksız çorak toprakta sana su ihsan eden Tanrı sana zemzemi de vermiştir elbette. Artık Suriye'ye gitmeye gerek yok. Sen huzur ve emniyet içinde zemzem kuyusunun başına döne­bilirsin. Bu suretle, hem Abdulmuttalib hem Kureyşliler Mekke'ye dön­düler.

Abdulmuttalib'in hacılara su içirme vazifesine, zemzem suyunu ik­ram etme işi de dahil oldu ve bunları kendisi sonuna kadar yerine getirdi. Bundan sonra bu vazife Ebû Tâlib'e geçti. Ancak Ebû Tâlib eli açık bir in­sandı ve maddi imkânlarının dışında hacılara su, şerbet ve süt vermeye başlayınca birkaç defa kardeşi Abbas'tan borç almak zorunda kaldı ve bu borçları ödeyemez duruma geldi. Nihayet, Hz. Abbas, borçlarını ödeye­mediği takdirde su içirme vazifesinin kendisine verilmesini şart koştu. Ni­tekim, sonuç aynı oldu ve Hz. Abbas hacılara su içirme görevini devraldı. Bu devir-teslim Cahiliyye'de olmuştu. İslâmiyet'in doğuşundan sonra da devam etti.

21.2.1.7. Abdullah bin Abdulmuttalib

Muhammed bin İshâk'ın anlattıklarına göre zemzemin kazılması sı­rasında Abdulmuttalib, oğlu Hâris ile birlikte, Kureyşlilerin yanında sayı­ca azınlıkta kalmıştı. O zaman Allah'tan kendisine yardım edecek 10 er­kek çocuk ihsan etmesini istemişti. Abdulmuttalib bu çocuklardan bir ta­nesini Allah için kurban edeceğine and içmişti. Cenâb-ı Allah duasını ka­bul etti ve ona 10 erkek çocuk verdi. Bunlar bülûğ çağma gelince Abdulmuttalib kendilerini toplayarak kendilerine adağından ve andından söz etti. Çocuklar babasının andını yerine getirmesini istediler. Bundan sonra Abdulmuttalib çocuklarıyla birlikte fal açmak amacıyla Kâ'be'deki Hubel heykeline gitti. Abdulmuttalib falına bakarken 10 oğlundan hangisini kurban etmesi gerektiğini öğrenmek istedi.[20] Fal'da Abdulmuttalib'in en ya­kışıklı ve en sevdiği oğlu Abdullah'ın adı geçti.[21] Abdulmuttalib hiç çe­kinmeden ve duraklamadan Abdullah'ın elinden tutarak kurban etmek üzere İsâf ve Nâile'nin putlarına doğru yürüdü. Abdulmuttalib'in öbür elinde de bıçak vardı. Kureyşliler bu vaziyeti görünce yerlerinden fırlaya­rak Abdulmuttalib'e: "Ya kardeşim, ne yapıyorsun? Böyle şey olur mu? Kendi öz evlâdını kurban ediyorsun. Böyle yaparsan, gün aşırı bir kişi evlâdını kurban etmeye başlayacak, bunun haddi hesabı olmayacak. Gel, akıllı bir kişiye veya falcıya gidelim, bu meselenin hallini ondan öğrene­lim" dediler. Abdulmuttalib Kureyşlilerin bu yalvarmalarına kulak verdi ve istenen nitelikte akıllı bir kişi aramaya razı oldu. Hep beraber, böyle vasıfları haiz ihtiyar bir kadının[22] Hayber'de bulunduğunu öğrendiler ve oraya gittiler. Görüştükleri kadın bir falcıydı. O'na durumu anlattılar. Fal­cı kadın, "sizde bir insanın diyeti (bedeli) nedir?" diye sordu. Kureyş'liler ve Abdulmuttalib, "deve" diye cevap verdiler. Kadın, "o halde gidin ve Abdullah mı yoksa 10 deve mi kurban edilsin diye fala baktırın, eğer fal­da çocuğun kurban edilmesi gerektiği belli olursa develerin sayısını iki misline çıkarın ve tekrar fala baktırın. Fal develer lehinde çıkana kadar develerin sayısını arttırmaya devam edin. Bu demektir ki, çocuğun değeri o develer kadardır" dedi. Falcı kadının tavsiyesi üzerine Kureyşliler ve Abdulmuttalib Mekke'ye geldiler ve fala baktırmaya başladılar. 10, 20, 30'dan başlayarak 90 deveye kadar fal hep Abdullah için çıktı. Sıra 100 deveye gelince fal develer lehine çıktı.[23] Kureyşliler, "Allah'ın rızası bel­li olmuştur. Artık oğlun Abdullah yerine develeri kurban edebilirsin." dediler. Fakat Abdulmuttalib tatmin olmadı ve üç defa fal çıkartmak istedi­ğini söyledi. Nitekim öyle yapıldı. Üç defa zar atıldı ve her defasında fal develer için çıktı. Nihayet Abdulmuttalib 100 deve kesti ve herkese etleri­ni dağıttı.

Böylece, İbrahim sülâlesinden bir kişi daha, Mekke'ye ilk defa gelip yerleştiklerinde yaptıkları kurbanı tekrarlamış oldu. Gerçi nitelik ve an­lam bakımından bu iki kurban vak'ası birbirinden farklıdır. Fakat Allah'ın kudreti ve hikmeti bambaşkadır. Önce bu sülâlenin kurban edilmesi emro­lunan bir ferdi Arabistan'da İslam dinini yaymakla görevlendirilmişti ve daha sonra aynı aileden kurban edilmesi istenen kişinin oğluna, yani Hz. Muhammed (a.s.)'e de aynı dini bütün insanlara tanıtma ve yayma vazifesi verildi. İlk kurbanın fidyesi bir manda idi, ikinci kurbanın fidyesi de 100 deve.

21.2.1.8. Abdullah'ın Evliliği

Abdullah 25 yaşında iken babası onu, Zühre bin Kılâb kabilesinin rei­si Hub bin Abd-i Menâfin kızı Âmine ile evlendirdi. Âmine kendi kabile­sinin en iyi ve en temiz kızlarından biriydi. Evlendikten birkaç ay sonra Âmine hamile iken Abdullah bir ticaret kafilesiyle Filistin'in Gazze şehri­ne gitti. Oradan dönüşte Medine'ye gelince hastalandı. Arkadaşlarına Mekke'ye gitmelerini söyledi ve kendisi babaannesinin yanında kaldı. Aradan bir ay geçtikten sonra öldü ve Dar-ün Nâbigat-ul Câ'di'de gömül­dü. Abdullah'ın arkadaşları Mekke'ye gidip Abdulmuttalib'e oğlunun has­talığını anlatınca, kendisi derhal büyük oğlu Haris'i Medine'ye durumu öğrenmeye gönderdi. Ama o zamana kadar Abdullah vefat etmişti.

Abdullah ve Abdulmuttalib hakkındaki bu bilgiler gerçeklere uygun­dur ve hemen hemen bütün güvenilir kaynaklar tarafından doğrulanabilir. Bazı zayıf kaynaklarda Abdullah'ın, Hz. Muhammed (a.s.)'in 28 aylık, ba­zısında 7 aylık ve yine bazılarında iki aylık iken vefat ettiği yazılmışsa da bunlara güven olmaz. Doğru olan, Hz. Muhammed (a.s.)'in henüz doğma­mışken babasının ölmüş olmasıdır. Kur'ân-ı Kerîm'de bir yerde bu gerçe­ğe işaret etmiştir:

"Ey Peygamber, Biz seni öksüz iken bulmadık mı ve sana barınak vermedik mi?" (Duhâ; 6)

 


[1] Bereketli yerden Suriye ve Filistin toprakları kastedilmiştir. Aynı deyim Kur'an-ı Ke­rim'in diğer bazı sûrelerinde de kullanılmıştır. (Bk: A'râf; 137, İsrâ; 1, ve Enbiya; 81).

[2] Hz. Peygamberin zuhuruna kadar geçen 2500 yıllık süre içinde İsmail oğulları, çevrede­ki kabile ve milletlerle evlilik dahil çeşitli ilişkilere girdiler.

[3] Hz. Hâcer, Ümmül Arab veya Ümmül Arik adlı bölgede doğmuştu. Ümmül Arab, Mı­sır'ın doğusunda Akdeniz kıyısından üç km. uzaklıktaki l-'armâ veyâ Kuîne'ye yakın bir yerdi ve Fi­ravunların zamanında burada bir kale de vardı. Bugün bu bölgeye Tellul l'armâ denilir.

[4] Hz. İbrahim'in dönüp bakmamasının sebebi katı yüreklilik veya merhametsizlik değildi. Kendisi her ne kadar büyük bir peygamber ise de yine bir insandı ve O da her insan gibi ciğer pa­relerine bakmak isterdi muhakkak. Ancak tek düşüncesi Allah'ın emrini eksiksiz yerine getirmekti. Ciğerinin bir parçası olan süt çocuğunu ve karısını ıssız bir çöle bırakırken ne acılar çektiğini anla­yabiliriz. O, bir yandan Allah'ın emri ve bir yandan baba şefkati ve koca sevgisi arasında bocalı­yordu ve tam o sırada karısı ve çocuğunun yalvarışlarına dayanamayarak onlara dönseydi pek mümkündür ki O'nun yüreği, onları oraya bırakmaya dayanamazdı; ama böylece Allah'ın emrine de karşı gelmiş olacaktı. Onun için, geri dönüp bakmamayı tercih etti.

[5] Bu Safa ile Merve arasındaki sa'y (koşu)'in tarihî bir delilidir. Kâ'be'nin Hz. İbrahim tara­fından inşasından sonra aradan geçen binlerce yılda milyonlarca insan bu tarihi olayı anmak üzere Safâ ile Merve arasında Hac sırasında sa'y yapmışlardır. Bu tarihi olay başlı başına tarihi bir ger­çektir. İncil'in beyan ettiği Faran çölüyle ilgili hikâye ise efkar-ı umumiye tarafından kabul edilme­diği için Fârân'da sa'y veya koşu yapılmasının herhangi bir kanıtı yoktur.

[6] Bu, Yemen'de bulunan Katılan! Araplara bağlı kabilelerden biridir.

[7] Hz. İbrahim (a.s.)'in ana dili Arapça değildi. Çünkü kendi Iraklıydı ve daha sonra Ken'an bölgesine yerleşmişti. Hz. Hâcer'in dili de arapça değildi, zira o Mısırlıydı

[8] Kur'ân-ı Kerîmde bu yerin ismi Bekke (Âl-i İImrân; 96) olarak da geçiyor. Ancak İbn Hişâm'ın eserinde (C. I, s. 119) Mekke'nin eski adının Bekke olmadığı aksine burası kutsal bir kent olduktan sonra bu isimle de çağırılmaya başladığı belirtiliyor. İbn Hişâm'a göre Mekke'nin, Bekke adını almasının sebebi, "zâlimlerin boynunu kıran" bir şehir hüviyetini kazanmasıdır. İbn Hişâm bu yakıştırmayı açıklarken, cahiliyye döneminde bile zâlim ve gaddar kimselerin Mekke'ye yan bakmaya cesaret edemediklerini ve burada bulunan zâlimlerin de barınamadıklarını ifade ediyor.

[9] Hz. İbrahim'in oğlunu kurban etmek üzere Mekke'den Mina'ya götürmesinin sebebi Mek­ke'nin kalabalık bir yerleşim merkezi haline gelmiş olmasıydı. Ayrıca kentte Hz. İsmail’in annesi, Hz. Hâcer de vardı. Bu sebeple, Hz. İbrahim, Mekke'ye biraz uzakta tenha bir yeri seçti.

[10] Haram aylar, umre farizasının yerine getirildiği Recep ve hac farizasının yapıldığı Zil­ka'de, Zilhicce ve Muharrem'dir. Bu aylarda kavga ve savaşlara ara verilirdi ve kan akıtılmazdı. Ayrıca umre ve hac için Mekke'ye yolculuk edenlere kimse dokunmazdı.

[11] Aslında Zeydin annesi önce Nüfeyl bin Abdüluzza ile evliydi, ki bundan Hz. Ömer'in babası Hattâb doğdu. Nüfeyl öldükten sonra, oğlu Amr kendi üvey annesi yani Hattab'ın annesiyle evlendi. Bu evlilikten Zeyd doğdu. Böylece Zeyd, Hattâb'ın hem yeğeni hem üvey kardeşi idi. ca­hiliyyede üvey anne ile evlenmek bir âdetti. Kur'ân-ı Kerim bu âdeti yasakladı. (El-Eğânî, C. III, s. 133).

[12] Bazı yazarlar bunu İlyas olarak yazmışlardır. Ancak Süheylî, bundan doğru yazılışının Elye's olduğunu belinin iştir. Belâzurî de bunu aynı şekilde yazmıştır.

[13] Kureyş kelimesinin değişik manaları vardır. Biri, dağılıp toparlanmak demektir. Ama bu manâya göre Kureyş ancak Kusayy bin Kilab'ın lâkabı olabilir. Zira O'nun zamanında Kureyş'in bütün üyeleri Mekke'de toplanmışlardı. Kelimenin ikinci manası geçim ve ticarettir. Bilindiği gibi Kureyşlilerin mesleği ticaretti. Kelimenin üçüncü manâsı "teftiş"tir. Bu anlamda bu kelime ancak En-Nadr bin Kinâne'ye uygun düşüyor. Zira rivâyetlere göre Nadr fakir ve muhtaçlara yardım eder onların durumunu incelerdi. Kureyş'in bir başka anlamı da, her şeyi yiyen bir deniz hayvanıdır. Bir deyime göre, Nadr bin Kinâne kabilesine mensup Kureyş bin Bedr adlı bir şahıs kendi adamlarına katır ve erzak temin ederdi. Kureyş bin Bedr bu işi kafilesiyle dolaşırken yapardı. O'nun için bazı kimseler onu görünce, "Kureyş kafilesi geldi" derlerdi, bu çeşitli anlam ve rivâyetlere rağmen "Ku­reyş'in genellikle Fihr'in evlâtlarının adı olduğuna inanılıyor.

[14] Kâ'b Arabistan'ın çok heybetli ve nüfuzlu kabile reislerinden biriydi. Ebrehe'nin Mek­ke'ye saldırmasından önce Arap'lar günlerin hesabını Kâ'b'ın ölüm tarihine dayanarak çıkarırlardı. Kâ'b cuma günü halka güzel ahlâk konusunda telkinlerde bulunurdu (Fethul Bâri, İbn Kesir, Belâzurî).

[15] İbn Kesir'in rivâyetine göre Kâ'b bin Lueyy (Kusayy'ın büyük babasının ölümü ile Rasûlullah (a.s.)'ın peygamberliği arasında 580 yıllık bir ara var. Bu bakımdan Ğâlib bin Fihr, Hz. İsa (a.s.)'nın çağdaşı olabilir. İbn Kesir, Süheyli ve diğer imamlara dayanarak, Ma'ad bin Adnan'ın Buhtün Nasr'ın Kudüs'ü yerle bir etliği dönemde yaşadığım yazmıştır. Bilindiği gibi, bu olay MÖ. 587'de meydana gelmişti. Belazuri, Ma'ad bin Adnan'ı Buht-un Nasr'ın çağdaşı olarak belirtmiştir.

[16] Kusayy, Kâ'be'nin çevresinde ve iki tarafın dağlık bölgelerinde Beni Kâ'b bin Lueyy'in muhtelif ailelerini yerleştirdi. Bunlar arasında şu kabileler yer alıyordu: Benî Adiyy, Benî Cumah, Benî Şehm, Benî Teym, Benî Mahzûm, Benî Zühre, Benî Abdül Uzza, Benî Abd ud Dâr, Benî El-Muttalib, Benî Hâşim, Benî Abd-i Şems ve Benî Nevfel. Bunlara "Kureyş-el Bitâh", yani Mek­ke'nin içinde oturanlar, denilirdi.

Fihr'in evlâtları, yani Benî Muharib, Benî el-Hâris, Benî Teym ul F.drem, Benî Âmir bin Lu­eyy ise 'Kureyş uz Zevahir" (yani Mekke'nin dışındaki Kureyş) olarak bilinirlerdi.

[17] Benî Abd-i Menaf tan yana olanlar arasında Benî Esed bin Abdül Uzza, Benî Zühre bin Kilâb, Benî Teym bin Mürre ve Benî el-Hâris bin Fihr vardı. Bunların lideri Abd-i Şems'di. Abd-üd Darın yanında yer alan Kureyşliler ise şunlardı: Benî Mahzûm, Benî Şehm, Benî Cuman ve Benî Adiyy bunların lideri Amir bin Hâşimdi. Benî Âmir bin Lueyy ile Benî Muharib bin Fihr bu kav­gada tarafsız kaldılar.

[18] Hz, Peygamber (a.s.)'in Mekke'yi fethetmesine kadar bu görevler aynen bu şekilde de­vam elli. Mekke Fethinden sonra Hz. Peygamber, Kâ'be'nin anahtarının bulundurulması ile hacıla­ra su verilmesinin dışındaki bütün görevleri iptal etli. Kâ'be'nin anahtarını bulundurma vazifesi bu­gün dahi Benî Abd-ud Darın bir kolu olan Şeybe bin Osman'ın elinde bulunuyor. Su verme vazife­si ise Abbas bin Abdulmuttalib'in eline geçtikten sonra uzun bir müddet Benî Abbas'ta kaldı la ki ilk Abbasi halifesi bu vazifeden kendisi feragat edene kadar.

[19] Taberî'de verilen bilgilere göre Hâşim, Bizanslılar ile Suriye ve Gassanî; hâkimlerden, Abdi Şems, Habeş kralı Necâşiden, Nevfel, İranlı imparatorlardan, Muttalib, Himyerli hâkim­lerden ticarî imtiyazlar ve yolculuk sırasında emniyetlerinin teminat altına alınmalarına dair tezkereler aldılar. İbn Sa'd'a göre, Hâşim Bizanslılar tarafından iyi tanınırdı ve işleriyle ilgili olarak Angora (Ankara)'ya kadar gidip gelirdi.

[20] İbn Hişâm'ın bu hususu naklettiği hikâye çok ilginçtir. Kâ'be'de Hübel'in heykeli Kâ'be'ye verilen adak ve hediyelerin muhafaza edildikleri bir kuyunun başında bulunuyordu. Bura­da fala bakılması için 7 ok vardı. Her okun üzerinde bazı yazılar bulunuyordu. Fal baktırmak isle­yen kişi heykelin yanında bulunan falcıya gider, kendisine bir deve hediye eder ve hangi fala bak­tırmak istediğini kendisine söylerdi. Falcı fala bakmadan önce Allah'a şu şekilde dua ederdi: "Ya Rab, falan şahıs senden falan konuda kararını vermeni istiyor. Sen onun hakkında en iyi olan kara­rını ver." Abdulmuttalib de bu şekilde fal çıkarttı.

[21] Bazı tarihçi ve yazarlar, Abdullah'ın Abdulmuttalib'in en küçük oğlu olduğunu yazmış­lardır ki, yanlıştır. Süheyli'nin verdiği bilgiye göre Hz. Hamza ve Hz. Abbas, Abdullah'dan çok da­ha küçüktüler. Hz. Hamza, Hz. Rasûlullah (a.s.)'tan sadece 4 yıl büyüktü. Hz. Abbas ise sadece üç yaş büyüklü. Hazreti Abbas, kendisi üç yaşında iken Hz. Peygamber (a.s.)'in doğduğunu beyan et­miştir. Hz. Abbas'ın ifadesine göre, evin hanımları yeni doğan bebeği (Hz. Peygamberi) yanına getirip yeğenini sevmesini istediler. (Ravd-ul Cnuf).

[22] Süheylî, bu kadının isminin Kutbe olduğunu ve Medine yakınlarında Hicr köyünde otur­duğunu belirtmiştir.

[23] Demek ki Arap örf ve adetlerine göre bir kişinin diyeti 10 deve idi. Bundan sonra ise bir kişinin diyeti 100 deve olarak kabul edildi.