Tercüme: Serkan Özburun - Yûsuf Özkan Özburun

Semerkand Yayıncılık

İÇİNDEKİLER
İmam Gazâlî...................................................7
Önsöz Niyetine Birkaç Söz...........................11
Mukaddime...................................................21
Kelime-i Tevhidin Mânası.............................33
Kelime-i Tevhidin Meyvesi............................41
Kelime-i Tevhidin Hakkı................................49
Kelime-i Tevhidin Hâkimiyeti........................54
Kalple Nefis Arasındaki İnce Fark................60
Hidayet Nurunun Misali................................65
Kelime-i Tevhidle Gelen Saadet...................74
Gerçek Sevgi................................................87
İrade Nedir?..................................................89
Tevhid Nurunun Yansıması..........................94
Evliyanın Makamları...................................102
Kalpler O'nun Elindedir...............................110
Yüce Allah'a Ait Sıfatların Hakikati.............111
Ariflere Açılan Sırlar....................................117
Bibliyografya...............................................125

İMAM GAZÂLİ
islâm âleminin en büyük âlimlerinden olan Gazâlî 450 (1058) yılında İran'ın Horasan yöresinin Tûs şehrinde doğmuştur. İlk tahsil hayatına Tûs'ta başlamış, ilk fıkıh bilgilerini burada hocası Ahmed b. Muhammed er-Râzkânî'den almıştır.
Daha sonra Cürcân'a ve oradan da tahsilini ilerletmek için Nîşâbur'a gitmiştir. Nîşâbur'da zamanın âlimlerinden İmâmü'l-Haremeyn el-Cüveynî'den ders almıştır. Buradaki tahsilini de tamamladıktan sonra ilmî noktada temayüz eden Gazâlî, ünlü vezir Nizâmülmülk'ün yanına gidip bir müddet kaldıktan sonra 484'te (1091) Bağdat'taki Nizamiye Medresesi'nin başmüderrisliğine tayin edilmiştir.
8
Burada gerek Selçuklu devlet büyüklerinin ve gerekse genel halk kitlelerinin teveccühüne mazhar olan Gazâlî, geniş şöhretine ve maddî imkânlara rağmen bu halinden derin bir rahatsızlıkla ve ruh haleti üzerinde meydana gelen dalgalanmalarla derslerini bıraktı, talebelerle ilişiğini kesti. Elde ettiği bilgiler ve dünyevî makamlar kendi ruhunun ve kalbinin açlığını doyurmaya yetmedi.
Kendi ifadelerinden öğrendiğimize göre Bağdat'taki bu dört yıllık müderrislik hayatından sonra Şam, Kudüs, Mekke, Medine ve Tûs'ta geçen on bir senelik bir inziva hayatı vardır ki Gazâlî’yi Gazâlî yapan da asıl bu yıllardır.
499 (1106) yılında Nîşâbur'da tekrar tedris hayatına başladı. Bu ikinci tedris dönemi de uzun sürmedi. Tûs'ta evinin yanına bir medrese ve bir tekke yaptırdı. 505 (1111) yılında vefat edinceye kadar hakikat ilimlerinin öğrenim ve öğretimiyle uğraştı. Geriye bir insan ömrüne sığması güç sayıda pek çok eser bıraktı ve yüzyıllardır manevî irşadını devam ettirip bütün İslâm âleminin muhabbet ve duasına nail oldu. Bu sebeple "Hüccettü'l-İslâm" namına lâyık görüldü.
Ruhu şad olsun!...

ÖNSÖZ NİYETİNE BİRKAÇ SÖZ
Sevgili Okuyucularımız! Önsöz niyetine kaleme alınan ve sizin dikkatinize sunulan bu yazı, etraflıca düşünüldüğü ve uzunca yazılması tasarlandığı halde buna muvaffak olunamamıştır. Hem içinde bulunduğumuz zaman ve zeminin, hem de hâlet-i ruhiyemizin bu türden meseleleri (ilm-i ledün, tev-hid vb.) ifade etmeye müsait olmayışı bir sebep olarak gösterilebilir. Bununla birlikte bu kadar önemli ve yanlış anlaşılması (ya da hiç anlaşılmaması) sebebiyle kimi zaman istismara mâruz kalan bu önemli konulara dair hiçbir şey yazmamak bizim için doğru olmazdı.
11
Kısaca söylemek gerekirse, üzerinde bir süredir düşünme ve notlar alma ihtiyacı duyduğumuz bir konuda şahsî kanaatlerimizin bir kısmını yine de sizinle paylaşmadan edemedik. Belki bizim başaramadığımızı siz başarırsınız, bizde uyanmayan hakikatler sizde uyanır diye, elinizdeki kitabın konularının ruhuna dair birkaç hususu kısaca, birer anekdot şeklinde sunuyoruz.
Özel anlamıyla değil de genel anlamıyla "ledün ilmi" hayatımızın her safhasında ve her anında hal, harekât, düşünüş vb. gibi bütün insanî durumlarımızı içine almaktadır. Hava, ışık veya su gibi aslında her yere, her şeye sirayet etmiş durumdadır. Çünkü "âlem-i şehâdefte her şey "âlem-i gayb" ile irtibatlıdır ve âlem-i şehâdet, âlem-i gayb tarafından (her şeyle her şeyde) çepeçevre kuşatılmıştır.
İnsan içinde bulunduğu sebepler âleminde, bazı vesile ve vasıtalar ile çeşitli ilimlerden bir
12
derece elde edebilir. Bu ilimler, kulun talep derecesine ve tercihine göre farklı olur; ama sonuçta bütün elde edilenlerin "marifet" (Allah'ı eşyanın şehâdetiyle tanıma), "hakikat", "nur" ve "hikmet" haline dönüşüp insanda kalbî ve ruhî bir "uyanışa" vesile oluşu ancak ikinci bir muamele ile mümkün olmaktadır. Bu da akıldan kalbe bir köprü atıp bütün bilgi, doküman, malûmat ve verileri eritmek, şeffaflaştırmak, yakmak... Ve böylece hikmet ve marifet nimetine mazhar kılınmaktır. İşte ilm-i bâtın, ilm-i gayb, ilm-i ledün şeklinde tabir edilen hakikati -kanaatimizce- bu meyanda düşünmek daha isabetli olacaktır.
İlm-i ledün denilen bu gizli ilmi, sırlı hakikati akılla kavrayamamak aslında "kesb-vehb" meselesini anlayamamak ve ikisini birbirinden tamamen ayırmakla ilgilidir.
13
Kesb, kulun kazancıdır; vehb ise, yüce Allah'ın ihsanıdır.
Aslında her "kesb" aynı zamanda "vehb"dir. Her şey sebepler dairesinden bakıldığında "kesb", ama itikad ve kudret dairesinden bakıldığında "vehb"dir.
Her şey bize sonsuz ikram ve ihsan sahibi yüce yaratıcı tarafından verilmektedir. Kesbin içinde vehbi görememek, ilmin, sebep-sonuç zinciri içinde kalınarak, sadece sınırlı şartlar içinde elde edilen bir bilgi ve kültür yığınından ibaret olduğu düşüncesini uyandırır ki, bu, yanlıştır.
Bu anlayış, insanın mahiyetinin ne kadar geniş ve engin olduğunu anlayamayıp insanı sadece bir "akıl varlığı" olarak görmekten kaynaklanmaktadır. Zaten aklı kalpten kopuk bir vaziyette kendi başına ve kendine ait olarak düşünmek de başlı başına bir fecaat arzetmektedir.
14
Halbuki insan kalp, ruh, akıl, hayal, sır vb. gibi ve daha pek çok manevî âza ve latife denilen ince, hassas cevher ve hislerden mürek-keb bir mahlûktur.
Buna göre ilm-i ledün; yüce Allah tarafından ruha ilka edilen bir nurdur, kalbe atılan özel bir ilimdir, sırra emanet edilen ilâhî bir emanettir diyebiliriz. İlm-i ledün için kula verilen cüz'î iradenin sariedilmesi, belli sebeplere yapışılması, onu almaya bir derece hazırlık yapılması lazımdır; ancak işin aslı kulun kesbi değil, yüce Allah'ın tercihi ve ihsanıdır. Çünkü o, herkese verilmez.
Pratik hayatımızdaki iş, faaliyet ve düşüncelerimizi hep alıştığımız bir sebep-sonuç zinciri içinde ve maddî şartlarda değerlendiriyor, olaylara ve kâinata tek gözle bakıyor; biz biliyor, biz yapıyor, biz çalışıyor, biz kazanıyoruz zannederek ciddi bir hataya düşüyoruz. Sadece kendi
15
ürettiklerimizi dikkate alıp, bunun dışında "ilm-i iman", "ilm-i tevhîd", "marifet", "muhab-bet", "ilham", "feraset" gibi manevî ilimlerin olabileceğini hiç mi hiç düşünmüyoruz.
Önce pratik hayatımız ve içinde müşahede edilenler (cüz'iyyat) Allah'tan koparılıp (hâşâ!) sebeplere isnat ediliyor. Bunun dolaylı bir tezahürü olarak da ilmi sadece fıkıh, tefsir, kelâm, fizik, kimya, biyoloji kitaplarında yazılanlardan ibaret sayabiliyoruz. Halbuki gerçek ilim, insan ruhunun eşyanın hakikatlerini bilmesidir. Hakiki ilim eşyanın mülkünü değil, melekûtunu bilmektir.
İmam Gazâlî (rah), risalesinin daha ilk cümlelerinde aslında ilm-i ledünnün (dolayısıyla iman, yakîn ve tevhid ilminin) elde edilme şekline ve gerekli şartlarına şu sözleriyle dikkat çeker:
16
"Hamd, seçilmiş kullarının kalplerini velayet nuruyla süsleyen, onların nefislerini en güzel ilâhî yardımlarıyla terbiye eden, irfan sahibi âlimlere dirayet anahtarlarıyla tevhid kapısını açan Allah'a mahsustur."
Burada, "seçilmiş kullarının kalplerini velayet nuruyla süsleyen" demekle; hem kalplerin ancak iman, takva ve amel-i salih esasına dayanan "velayet nuruyla" süsleneceğini, hem kalbin velayet nuruyla süslenmesinin ancak Allah Teâlâ'yı tanımaya bağlı olduğunu söylemektedir.
Ayrıca "dostlarının kalplerini süsleyen" ibaresinde kalbin süslenmesi, manevî güzellik, ilim ve hikmet ile donatılmasının ancak yüce Allah'a ait bir iş olduğu, bunun kulun çabasıyla değil, Allah'ın özel lütuf ve ihsanı ile olduğu ortaya konmaktadır.
Bu işte insana düşen vazife, bu ilâhî ikramı almaya kalbini hazırlaması, bunun için gerekli
17
çalışmaları yapmasıdır. Bunun en güzel yolu; kulun sürekli bir acz, fakr, şefkat ve tefekkür şuuruyla nefsinin terbiyesine çalışmasıdır. Kula düşen, irade gösterip, sebeplere sarılıp dergâh-ı ilâhiyyeye yönelip dili, gönlü ve hali ile yüce rabbine yalvarmasıdır.
Devamında, "...özel ilâhî yardımı ile onların nefislerini terbiye eden" ifadesiyle, nefislerin terbiyesinin ancak yüce Allah'ın yardımı ile mümkün olduğunu, hidayet, manevî temizlik, terbiye ve terakkinin temelini bu ilâhî desteğin oluşturduğuna dikkat çekmektedir.
"...İrfan sahibi âlimlere dirayet anahtarlarıyla tevhid kapısının açılması" iki temel şarta bağlanmaktadır. Birincisi, "irfan sahibi âlim olmak" (sadece âlim olmak değil); ikincisi ise "dirayet anahtarlarını" kullanmaktır.
"İrfan sahibi âlim" olmak, akıl ile kalbi birleştirmekle mümkündür. İlim akılla, irfan kalple öğrenilir. İlim bilmek, irfan tanımaktır. İlim tarif
18
etmek, irfan bizzat tatmaktır. İlim anlayış, irfan aşk ister. Aslında ikisi de birbirini destekler; çünkü ikisinin de kaynağı birdir; hedefleri de aynıdır. Bu kâinatta her şey, Allah'tan gelmiştir; Allah'a götürür. Tabii onun dilini anlayıp peşine düşene!
---
Dirayet, ayrı bir sanattır. Dirayet, feraset ister. Feraset, işin iç yüzüne bakmak, hakikatine nüfuz etmek, saklı şeyleri görmek, gördüğünü anlamak, anladığını kavramak, kavradığını yaşamak ve yaşayarak gerçeğe ulaşmaktır. Bunun sonucu, hakikate hayran kalmak, Hakk'ın muhabbetine dalmak, bu aşk ile yeni bir can bulup kâmil insan olmaktır. Vesselam...
Yûsuf Özkan ÖZBURUN
19
MUKADDİME
Hamd, şanı yüce olan Allah'a mahsustur. Salât ve selâm Peygamberimiz Hz. Muhammed'e (s.a.v), onun âl ve ashabının üzerine olsun!...
İslâm âleminin mümtaz simalarından olan imam Gazâlî, Peygamberimiz Muhammed Mustafa'dan (s.a.v) rivayet edilen, Lâ ilahe illallah benim kalemdir. Bu kaleye giren kimse azabımdan kurtulur^ mealindeki kudsî hadisi şu şekilde izah ediyor:
Lâ ilahe illallah, büyük bir kale ve tevhidin bayrağıdır. Bu kaleye sığınanlar ebedî saadet
21
ve sonsuz nimeti; bu kaleye girmeyip de dışarıda kalanlar ebedî şekavet ve azabı hak ederler.
Eğer bu kelime [kelime-i tevhid] senin kalbini çepeçevre kuşatan bir sur olmazsa ve bu kelimenin ruhu, kalbinin içine yerleşmez; tevhidin saltanatı, nefsini, hevâve hevesten korumayıp şeytanlar kalbine girerse, kalenin dışında kalmışsın demektir.
Sadece dilinle "lâ ilahe illallah" demenin pek bir kıymeti yoktur.
O halde bu kelimeden nasibinin ne kadar olduğunu iyice düşün! Şayet tevhidin mânasını kavramış, ruhuna nüfuz etmişsen, "Allah onların kalplerine imanı yazmış ve onları kendisinden bir ruhla [nurla] desteklemiştir' 2) Mücâdile 58/22.
mealindeki âyet-i kerimede ifadesini bulan, mahlûkatın efendisi Hz. Muhammed (s.a.v) ve yüz yirmi bin
22
küsur nebinin nasibi olan nimete kavuşmuşsun demektir.
Böylece dünya ve âhiret mahsulâtını elde eder, her iki cihanda saadete erer, velîler defterine yazılır ve "âlem-i fazl"dan3 sayılırsın. Zira Allah Teâlâ bu hususa dikkat çekerek, "Kim Allah'a ve peygambere itaat ederse işte onlar, Allah'ın nimet verdiği peygamberler, sıddîklar, şehidler ve salihlerle beraberdir. Onlar ne güzel dosttur. Bu büyük nimet Allah'tandır. Her şeyi lâyıkıyla bilen olarak Allah yeter" buyurmuştur. 4 Nisa 4/69-70.
3 Âlem-i fazl, Allah Teâlâ'nın özel ihsan ve ikramıyla muamele edip hidayete erdirdiği kimselere denir. Zıddı âlem-i adidir. Âlem-i adi, yüce Allah'ın adaletiyle muamele edip özel yardımını çektiği ve nefislerine terkedip küfür içinde bıraktığı kimselerdir. Kısaca, âlem-i fazi, cennetlik olan müminler; âlem-i adl ise cehennemlik olan kâfir ve münafıklardır. Ayrıca bu iki tabir, onların sıfatlarını anlatmak için de kullanılmıştır. Kitabın ileriki sayfalarında konuyla ilgili geniş açıklamalar mevcuttur (çev.).
23
Şayet tevhidden nasibin bu kelimeyi sadece dille söylemekten ibaretse; bu durumda şu âyetin anlattığı kimselerden olursun:
"Bedeviler, 'İman ettik' dediler. De ki: Siz iman etmediniz. Fakat 'İslâm'a girdik' deyin. İman henüz kalplerinize yerleşmedi. Eğer Allah'a ve resulüne itaat ederseniz, Allah yaptığınız güzel amellerden hiçbirinin sevabını size eksik vermez. Allah gafurdur, rahimdir."5
Bu âyette açıklandığı gibi, dil ile "lâ ilahe illallah" deyip bırakmak, münafıkların reisi Abdullah b. Übey b. Kâ'b b. Selûl ve yüz bin münafığın yaptığı bir iştir. Kur'ân-ı Kerîm'de bu duruma işaret edilerek, şöyle buyurulmuştur:
"Ey Muhammed! Münafıklar sana gelince; 'Senin şüphesiz Allah'ın resulü olduğuna şehâdet ederiz' derler. Allah, senin kendisinin peygamberi olduğunu, bunun yanında münafıkların yalancı olduklarını bilir."6
İşte bu durumda sen, dünya ve âhirette hüsrana uğramış kimselerden olursun ki bu hal apaçık bir ziyandır. Bu hal içinde âlem-i adl'in yani cehennemliklerin ve Allah düşmanlarının defterine kaydedilirsin. Nitekim Kur'ân-ı Kerîm'de, "Şüphesiz münafıklar cehennemin en alt tabakasındadırlar. Onlara bir yardımcı da bulamayacaksın" 8 buyurulmuştur.
"Lâ ilahe illallah" bir kaledir. Fakat münafıklar ona karşı iftira ve yalan mancınığını kurarak tahrip gülleleri atmışlar, şekavet ve nifak balyozlarıyla onu yıkmaya yeltenmişlerdir. Bu gibi kimselerin içine düşman girip tevhidin izlerini yok etmiş, onun fiillere yansıyan güzelliğini karartmış, bu güzelliğin neşvünema bulacağı kalplerini tarumar edip onlardan kelime-i tevhidin
6 Münâfikûn 63/1.
7 Âlem-i adi, az önce açıklandı (çev.).
5 Hucurât 49/14.
Nisa 4/145.
24
25
mânasını almış ve onları kupkuru suretle baş başa bırakmıştır. Bunun için hadiste, "Doğrusu Allah sizin suretlerinize değil, sadece kalplerinize bakar" buyurulmuştur.s
"Lâ ilahe illallah"ın mânası gitmiş sadece birtakım harfler ve lakırdılar kalmışsa bu, kelime-i tevhid kalesinin mânadan yoksun bir şekilde yalnızca dille anılmasıdır.
Nasıl ki dil ile "ateş" demek dili yakmıyor, "su" demek harareti gidermiyor, "ekmek" demek karnı doyurmuyor, "kılıç" demek vücudu kesmiyorsa; aynı şekilde, sadece dille kelime-i tevhidi söylemek de kişiyi kötülüklerden (Allah'ın rızası dahilinde olmayan hallerden) alıkoymaz.
Halk arasında söylenegelen bir söz vardır: "Ateş demekle hiçbir kimsenin dili yanmayacağı gibi; bin kere 'altın, altın' demekle de hiç kimse zengin olmaz."
9 Müslim, Birr, 33; İbn Mâce, Zühd, 9; Ahmed, Müsned, 2/285.
26
Söz kabuk, mâna özdür. Söz sedef ise, mâna incidir. Öz olmayınca kabuğu neylersin. İncisi olmayan sedef neye yarar.
Kelime-i tevhidin sözcükleri ve mânası, beden ile ruh gibidir. Ruhsuz beden bir işe yaramadığı gibi, bu ifade de [kelime-i tevhid] mâna-olmaksızın hiçbir fayda sağlamaz.
Âlem-i fazi (cennetlik müminler), kelime-i tevhidin hem suretini hem de mânasını alıp, suretiyle dışlarını, manasıyla içlerini süslemiştir. Böylece dünya ve âhiret nimetlerini elde etmişlerdir. Kur'ân-ı Kerîm onların hak üzere olduklarına şehâdet ederek kendilerini şöyle tasdik etmiştir:
"Allah, melekler ve adaleti yerine getiren ilim sahipleri O'ndan başka ilâh olmadığına şahitlik etmişlerdir. O'ndan başka ilâh yoktur. O azizdir, hakimdir.^ Âl-i İmrân3/18.
27
Âlem-i adl (kâfir ve münafıklar) ise kelime-i tevhidin mânasını değil, suretini aldılar. Münafıklar dilleriyle iman ettik dediler, fakat içlerini küfür kirleriyle boyadılar. Bu sebeple kalpleri simsiyah ve kapkaranlıktır. Onlar, zahiren müslümanız diyerek ve iyi görünerek, (ganimet ve can güvenliği gibi) birtakım dünyevî menfaatlerine ulaştılar. Oysaki yarın kudret-i ilâhiyyeden bir rüzgâr esip, onların zayıf ışığını söndürerek, onları küfürlerinin karanlığında bırakıverecektir. Nitekim onların bu durumu âyette şu şekilde tasvir edilmiştir:
"Onlar çevresini aydınlatmak için ateş yakan kimseye benzerler ki, Allah ışıklarını karartınca onları karanlıklar içinde kör bir halde bırakmıştır. Sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler, bu yüzden doğru yola dönmezler. 11
11 Bakara 2/17-18.
28
Diğer bir âyette, "Allah münafıkların yalancı olduklarını bilir.'12 buyurularak, onların yalancı olduğu açıkça ifade edilmiştir.
Hevâ ve hevesine, altın ve gümüşüne kulluk edip duruyorken, "lâ ilahe illallah" demen bir mâna ifade eder mi? Bu halde sana,
"Ey inananlar! Yapmadığınız bir şey hakkında niçin yaptığınızı söylersiniz. Yapmadığınız şeyi yaptığınızı söylemeniz Allah katında büyük bir suçtur"'13 şeklinde hitap edilir ve yalancılığın yüzüne vurulursa cevabın ne olacaktır?
Kur'ân-ı Kerîm'deki şu âyetten ders almak lâzımdır:
"Hevâ ve hevesini ilâh edinen, bilgisi olduğu hâlde Allah'ın şaşırttığı, kulağını ve kalbini mühürlediği, gözünü perdelediği kimseyi gördün mü?
12 Münâfikûn63/1.
13 Saf 61/2-3.
29
Onu Allah'tan başka kim doğru yola eriştirebilir? Düşünmez (tefekkür etmez) misiniz?"14
Sen nefsinin kötü arzularına tâbi olmakta, altın ve gümüşe her şeyin üzerinde kıymet vermektesin. Hadiste uyarıldığı gibi; altına, gümüşe ve güzel elbiselere kıymet verip rağbet eden kimse, gerçekten helak olmuştur.15
Bütün ilgini ailene ve evine yöneltmiş, mal ve çoluk-çocuğuna meyletmişken tam anlamıyla "lâ ilahe illallah" diyemezsin. Zira fiiliyatın yalanladığı her söz reddedilir. Dile değil, hale bakılır; lisan-ı hal, lisan-ı kalden daha fasihtir.
Her daim "lâ ilahe illallah" diyerek eğer kalbinde mâna meyvesi oluşmuşsa, Allah'tan başka birine sığınman, başkasından korkman ve yardım istemen gerekmez.
14 Câsiye 45/23.
15 Buhârî, Rikak, 10; Cihâd, 70; İbn Mâce, Zühd, 8.
30
Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Sen 'lâ ilahe illallah' der ve bizden başkasıyla ünsiyet peyda edersen, ne biz senin için oluruz, ne de sen bizim için... Kim Allah içinse, Allah da onun içindir. Kim O'na karşı huşu duyarsa Allah o kimseyi korur. Kulum! Niçin benden başkasına sığınırsın! Halbuki her şeyin dizgini benim elimdedir. Ben mülkün gerçek sahibiyim ve mülkümde dilediğim gibi tasarruf ederim. Bu âlemde ancak benim dilediğim olur ve her şey ancak benim irademle vuku bulur. O halde benden başkasına sığınma! Benim rahmetimden ümidini kesme! Zira ancak kâfirler benim rahmetimden ümidini keser. Cezamdan sadece gönlü beni arzulayanlar kurtulabilir."
Yüce Allah, "Allah'ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin, doğrusu kâfirlerden başkası Allah'ın rahmetinden ümidini kesmez"™ âyetiyle bu gerçeği teyit etmiştir.
16 Yûsuf 12/87.
31
"Lâ ilahe illallah" lafzını sadece dilinle söylüyor ve bu sözün kalbinde hiçbir semeresi olmuyorsa sen münafıksın.
Eğer kelime-i tevhidin mânası kalbinde ise mümin, ruhunda ise âşık, sırrında ise hakikati keşfetmiş bir kimsesin.
Birinci nevi iman avama, ikincisi havâssa (seçkin kullara), üçüncüsü havâss-ı havâssa (en seçkin kullara) aittir. Birinci iman, sadece doğru haberi tasdik etmekle elde edilir. İkincisine, kalbin nurla açılıp basiret sahibi olmasıyla ulaşılır. Üçüncü kısım ise iman ise, keşfe ulaşıp Hakk'ı müşahedenin meyvesidir.
Kalbin tasdiğinden yoksun, yalnızca dille iman ettiğini söyleyen bir kimse olmaktan sakın! Çünkü, kelime-i tevhid kıyamet günü senin aleyhinde şahitlik edip, "Ey Allahıml Ben bu kişiyle bunca yıl beraber oldum, bir kere dahi bana hürmet etmedi, hakkımı ödemedi!" diyecek.
32
Demek ki bu kelime senin lehinde veya aleyhinde şahitlik edecektir. Gerçek bir mümin isen lehinde; kâfir veya münafık isen aleyhinde şahitlik edecek. Kelime-i tevhid, müminler cennete girene kadar onların lehinde; kâfirler cehenneme gidene kadar onların aleyhinde şahitlik eder. İşte, "İnsanların bir kısmı cennete, bir kısmı da çılgın alevlerin bulunduğu cehenneme girer.' âyet-i kerimesi bu noktaya işaret eder.

KELİME-İ TEVHİDİN MÂNASI
Kelime-i tevhid, iki lafızdan oluşur. Birinci kısmı "lâ ilâhe"dir. Mânası, "hiçbir ilâh yoktur" demektir. Bu kısmında kalmak küfürdür. İkinci kısmı "illallah’tır. Mânası, "ilâh olarak ancak Allah vardır" demektir. Bunu söylemek imandır. Kâfir ve münafıklar "lâ ilahe" kısmında kalıp
17 Şûra 42/7.
33
küfre düştüler. Oysaki onlara, "Kapıda durmayın, içeriye geçin (hakka ulaşın) denilmişti.
Kur'ân-ı Kerîm'deki şu âyeti bu mânada anlamalıdır:
"Ey iman edenler! Allah'a, peygamberine, ona indirdiği kitaba ve daha önce indirmiş olduğu kitaplara inanın. Kim Allah'ı, meleklerini, kitaplarını, peygamberlerini ve âhiret gününü inkâr ederse, şüphesiz koyu bir sapıklığa dalmıştır.^
Gerçek müminler, aslî vatana (hakikate) ulaşmış, yani "illallah" menziline varmış kimselerdir. Onların durumu şu âyetle anlatılmıştır:
"Peygamberler ve müminler ona rabbinden indirilene inandılar. Hepsi Allah'a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine iman ettiler."^
18 Nisa 4/136.
19 Bakara 2/285.
34
"Lâ ilahe" diyerek cehennemliklerden olanların ilki lanetlenmiş ve kovulmuş şeytandır. "İllallah" diyerek iman bahçesine giren ve cennetlik sınıfına dahil olan ilk kimse ise Hz. Âdem'dir. Bu nedenle cehenneme gireceklerin listesinin en başında şeytanın, cennetliklerin başında ise Hz. Âdem'in (a.s) ismi yazılıdır.
Şimdi "lâ ilahe" menzilinde durup da küfre düşen şeytana mı, yoksa "illallah" diyerek imana eren Âdem'e (a.s) mi katıldığını iyice düşün. Sakın şeytana uyma! Eğer şeytanın yolundan gidersen Âdem'in yolundan sapmış olursun, onunla olan bağın kopmuş olur ki o vakit şeytanî sıfatlarla sıfatlanmış olursun. Bu durumda sen şu âyette anlatılan kimselerden olursun:
"Allah, İblîs'e, 'Haydi git! Onlardan sana kim uyarsa bil ki cehennemde hepiniz tam bir ceza ile cezalandırılırsınız. Vesveselerinle gücünün yettiğini yerinden oynat, onlara karşı yaya ve atlı askerlerinle haykırarak yürü, onların mallarına ve çocuklarına ortak ol, onlara vaadlerde
35
bulun' dedi. Ama şeytan sadece onları aldatmak için vaadde bulunur. ^°
Şayet Allah Teâlâ sana adaletiyle muamele edecek olursa seni âlem-i adle (cehennemliklere) ait listenin başına kaydedip iblîs'in ordusuna dahil eder. Yok eğer fazl ve keremiyle davranacak olursa seni âlem-i fazlın (cennetliklerin) defterine yazıp Hz. Âdem'in safına katar.
"Lâ ilahe" lafzı "illallah" lafzına bağlı olup, ikisi, birbirinden ayrılmaması gereken tek bir sözdür. "Lâ ilahe" zehir ise, "illallah" panzehirdir. Panzehiri olmayan zehri içen kimse nasıl helak olursa, aynı şekilde "lâ ilahe" deyip "illallah" demeyen kimse de helak olur. Kuşkusuz zehirden sonra panzehir içen kimse nefsini diz-ginlemiştir. Nefsine sahip olan kimse ile, nefsini helak eden kimse birbirinden çok farklıdır.
"Lâ ilâhe"yi "illallah" çizgisine kavuşturmadıkça, sen, kelime-i tevhid kalesinin dışındaki
20 İsrâ 17/63-64.
36
harabelerinden birinde kalırsın. "Lâ ilahe" kalenin yarısı olduğu için diğer yarısı olmaksızın kale tamamlanmış olmaz. Nitekim Allah Teâlâ, "Lâ ilahe illallah benim kalemdir"2^ buyurmuştur. O halde sen "lâ ilâhe"yi "illallah"a bağladığında, bu kale tüm rükün ve kısımlarıyla tamamlanmış olur. Zira her kalenin dört rüknü vardır. Aynı şekilde "lâ ilahe illallah" dört kelime olup, her bir kelime tevhid kalesinin bir rüknüdür. Maddî şekil olarak durum böyle olduğu gibi, mâna yönüyle de böyledir.
Tevhid kalesinin rükünlerini şöylece sıralamak mümkündür: Namaz, oruç, hac, zekât, (bir de kale olarak nitelendirdiğimiz) kelime-i şehâdet. İslâmiyet bu beş esas üzerine kurulmuştur.
Ey kardeşim, bilmiş ol ki, insanlık şehrindeki tevhid kalesi kalbin korumasındadır. Bu şehrin sakinlerinden olan kulak, göz, el ve ayak
21 Kaynağı ilk sayfada gösterildi.
37
kalbin kölesi ve hizmetçisi olup istemeseler de kalbin emirlerine uymak mecburiyetindedirler. Evet, bu uzuvlar kalbin isteklerini yerine getirmek, ona muhalefet etmemek üzere yaratılmışlardır. Kalbin emretmesi üzerine göz bakar, kulak duyar, el tutar, ayak yürür. Eğer kalp bu uzuvlara bu hareketlerin aksini emrederse yine yaparlar. Kısaca, bunlar kalbe itaat etmek zorundadırlar.
Şayet kalp mülkünde zulmediyorsa, emrindeki uzuvları zulüm, fesat, muhalefet ve inat gibi kötü işlerin yapılmasında kullanır. Meselâ, göze haram şeylere bakmasını, kulağa kötü sözleri dinlemesini, el ve ayağa haramla meşguliyeti emreder ki böylece onlar hakikati göremez ve duyamazlar. Şu âyetler, insanın bu halini anlatmaktadır:
"Onlar, manen sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler. Bu sebeple doğru yola dönmezler"22
22 Bakara 2/18.
38
"Andolsun ki, cehennem için de birçok cin ve insan yarattık. Onların kalpleri vardır, ama anlamazlar; gözleri vardır, ama görmezler; kulakları vardır, ama işitmezler. Bunlar hayvanlar gibidirler; hatta daha da aşağıdırlar. İşte gafil olanlar bunlardır."23
Kalp kendi memleketinde adaletle hükmederse, bu uzuvları taat ve ibadet etmekte kullanır. Yani, göze iyiye, güzele bakmasını; kulağa faydalı şeyleri dinlemesini, diğer uzuvlara da hayır işlemelerini emreder ki bunun neticesinde bereket hâsıl olur, kalbin meydanı temizlenir, saflaşır. Kalbin bu haline Peygamber Efendimiz (s.a.v) şöyle işaret buyurmuştur:
"Bedende bir parça et vardır ki o iyileşince bedenin hepsi iyileşir, o hastalanırsa bedenin hepsi hastalanır. İşte o, kalptir."24
23 A'râf 7/179.
24 Buhârî, imân, 39; Müslim, Müsâkat, 107; İbn Mâce, Fıten, 14; Dârimî, Büyü', 1.
39
Kelime-i tevhid; kapısı, kapıcısı ve bekçisi olan sağlam bir kale olup, kapıcının hakkını vermeden içeri girmek mümkün değildir. Yani "lâ"nın sırrından geçmeden "illa"nın ispatına varamazsın.
Gerçekte bir şeyi yok etmek veya var etmek senin işin değildir. Çünkü mevcut olmayan bir şey zaten yoktur. Aynı şekilde, var olan bir şeyin de ispata ihtiyacı yoktur. Varlığı bulunmayan bir şey, mevcut değildir; var olan da zaten mevcuttur.
"Lâ ilâhe illallah" dört kelime, on iki harf gibi görünmesine karşın gerçekte bir kelime ve dört harften ibarettir.
Allah lafzı mutlak bir doğru olup, inkârı ve nefyi mümkün değildir. "Lâ ilahe" ifadesi de mutlak mânada bir nefiydir. Zira bir şeyin sübû-tu ve vücudu tasavvur edilmedikçe nefyedilemez. Nitekim "lâ" harfi, sübûtu ve vücudu tasavvur edilebilen bir şeyi nefyetmek için kullanılır.
40
Yani bu, başka tanrıların mevcudiyeti mânasında olmayıp; eşi ve benzeri, ortağı ve zıddı olmayan Allah'ın varlığını tekit ve ispat için kullanılmıştır. Bunun aksini düşünen kimse müşriktir.25

KELİME-İ TEVHİDİN MEYVESİ
"Lâ ilahe illallah", ilâhî sırların perdesini açar ve kalbi, onu kirletip yüce Hakk'ın tecellilerini perdeleyen tozlardan temizler. Kalp arşını temizleyerek onu Cenâb-ı Hakk'ın tecellisine mahzar ve nazarına layık bir mahal yapar. Bu itibarla Allah Teâlâ, Davud'a (a.s), "Ey Dâvûd! Bana kalp evini temizle de orada bulunayım. Gökler ve yer beni içine alamazken mümin kulumun
25 Yani bir kimse, Allah'tan başka ilâh yoktur derken, O'nun tek ilâh olduğunu ifade etmiş ve ispatlamış olur. Kelime-i tevhidle, başka ilâhlar var da onları inkâr edip Allah'ı kabul etmek anlatılmıyor. Yüce Allah'ın yanında başka ilâhlar kabul etmek şirktir. Lâ ilahe illallah "tek ilâh var, o da Allah'tır" demektir (çev.).
41 -
temiz kalbi beni içine aldı"26 buyurmuştur.
Mâsivâya (Allah'tan gayrisine) nazar edip kirlendiğin, ilim ve derece üstünlüğüne güvendiğin ve varlık âleminde Allah'tan başkasını gördüğün sürece "lâ ilahe" nefyi senin içindir. Ne zaman eşyayı her şeyin sahibi olan Allah'ın birliğine (tevhid) delil kılıp, onlarda hakkı görürsen işte o an "lâ"dan kurtulur "illa’ya ulaşırsın.
"Allah de, sonra da onları bırak, daldıkları bataklıkta oynayadursunlar."27 Bu âyette belirtildiği gibi sen ne zaman fâni şeyleri anmayı bırakır, baki olan Allah'ın zikriyle meşgul olursan kelimenin tam anlamıyla Allah demiş olur, mâ-sivâdan yüz çevirirsin.
"Allah" kelimesini oluşturan "elif, lâm ve hâ" harflerinden her birinin özel bir mânası ve işareti vardır.
Elif, Allah'ın kendi zâtıyla kaim olduğuna, varlığının mahlûklardan hiçbirine bağlı olmadığına işarettir. Lâm, mülkiyet ifade eder; Cenâb-ı Hakk'ın tüm mahlûkatın gerçek sahibi olduğunu gösterir. Hâ harfi ise, hidayeti simgeler; göklerde ve yerde olanların hepsine hidayet eden, yani onların yolunu gösterenin, yapacağını öğretenin Allah olduğunu belirtir. Bu konuda Kur'ân-ı Kerîm'de, "Allah göklerin ve yerin nurudur (yani yerde ve gökte ne varsa hepsine hayat veren, yol gösteren Allah'tır)" buyu-rulmuştur.28
Bunları şöyle anlamak da mümkündür: Elif, Cenâb-i Hakk'ın kendi nimetini her tarafa yaymak suretiyle halk ile ülfet ettiğine; lâm, halkın Hak'tan yüz çevirdiğine; hâ, Allah dostlarının aşk ve muhabbet içinde kaldıklarına işarettir. Şairin biri bu nükteleri şu şekilde mısralara aktarmıştır:
26 Bk. Sehâvî, el-Makasıdü'l-Hasene, nr. 990.
27 En'âm 6/91.
28 Nûr 24/35.
42
43
Elif, halkla ülfet etmek; Lâm, kınamaktır şeytanı. Hâ, O'nun aşkıyla coşmak; Ve... Uyarmaktır insanı. Basiret gözünü aç! Âlemdeki her şey "lâ ilahe illallah" der. Sen şu âyetin haberine kulak ver:
"Yedi gök, yer ve bunların arasında bulunanlar O'nu teşbih eder. O'nu hamd ile teşbih etmeyen hiçbir şey yoktur. Fakat siz, onların teşbihini anlamazsınız. O, gafur ve halîmdir."^ Bu hakikat şairin mısralarında şöyle dile gelmiştir:
Her şeyde vardır apaçık bir âyet; O'nun birliğine eder delâlet. Tevhid güneşinin sadece senin üzerine doğduğunu mu sanırsın? Bu iş senin bildiğin gibi olmayıp, kuşlar dahi O'nun için saf saf ol-
29 İsrâ 17/44.
muş, O'na dua ve teşbih etmektedirler. Sizin diğer mahlûklara kıyasla daha üstün, daha azametli ve faziletli oluşunuz mükellef olmanız-dandır. Yoksa size ihtiyaca binaen bu özellikler verilmiş değildir. İyilik ve üstünlük Allah tarafından verilmiş bir nimet olup, Kur'ân-ı Kerîm'de bu nimet şöyle hatırlatılmıştır:
"Andolsun ki, biz insanoğlunu şerefli kıldık. Onların çeşitli vasıtalarla karada ve denizde intikalini sağladık; onları temiz şeylerle rızıklan-dırdık ve yarattıklarımızın pek çoğundan üstün kıldık"'z°
Allah Teâlâ sizi ademiyet (yokluk) sırrından varlık sahasına getirmiş ve size, kulluk vazifenizi yerine getirerek, Allah'ın bir tek olduğunu anlamanızı emretmiştir. Sizlere vücut verilmiş olması herhangi bir ihtiyaç sebebiyle veya ilâhî sıfatların size muhtaç olduğundan ve vah-dâniyyet sıfatının sizin şehâdetinize bağlı bu-
30 İsrâ 17/70.
44
45
lunduğundan dolayı değildir. Zira O'nun sıfatları hiçbir şahidin şehadetine bağlı değildir ve inkarcının inadıyla da gizli ve kapalı bir hale gelmez.
Yarasalar dahi güneşin varlığını bilirler. Fakat gözlerinin kusurlu olması sebebiyle onu göremezler. Güneş doğunca yerlerine çekilip uyurlar. Onlar gecenin varlığının da farkına varırlar. Yarasaların güneş ışığını görememesi güneş ışıklarından kaynaklanmaz; onların gözlerinin bu ışıkları görebilme kabiliyetinin olmayışından kaynaklanır.
Allah Teâlâ ezelî ve ebedîdir. İster şehadet edin, ister inkâr edin; yani isteseniz de istemeseniz de bu böyledir. Eğer şehadet ederseniz bu, O'nun ezeliyet sıfatının bir tecellisi olarak size ikram edilen nasibinizdir. Yok eğer inkâr ederseniz, bu hiçbir şey ifade etmez. Çünkü ezelî ve ebedî olan bir şeyin varlığı, hadis olan (sonradan yaratılan) bir şeye bağlı değildir. Bilakis hadis olan bir şeyin mevcudiyeti kadîm
46
olana bağlıdır. Bütün varlıkların O'na muhtaç olduğu Kur'ân-ı Kerîm'de şöylece ifade edilmiştir:
"Ey insanlar! Siz fakirsiniz. Allah ise zengindir, her türlü hamde ve övgüye lâyıktır. O dilerse sizi yok eder ve yerinize yeni kimseler yaratır. Bu Allah'a zor değildir." ^
Eğer sen fakir isen, Allah'ın huzuruna zenginler gibi; zelil isen azizler gibi; zayıf isen güçlüler gibi gelme! Allah'ın divanına aczini, fakrını itiraf ederek gelirsen bilmiş ol ki sabreden fakirler O'nun yanında olurlar. Zelil ve kalbi kırık bir vaziyette varırsan şüphesiz O, kalbi kırık olan kimselerle beraberdir. O'nun huzuruna O'nu zikrederek gidersen O da seninle birlikte olur. Nitekim âyette,
"Beni anın ki ben de sizi anayım"*2 buyurul-muştur.
31 Fâtır 35/15-17.
32 Bakara 2/152.
47
O'na muhabbetin varsa, "Allah onları sever, onlar da Allah'ı severler"'33 âyetinin müjdesine ulaşırsın.
O'na yakınlık peyda ederek geldinse, "Kim bana bir karış yaklaşırsa, ben ona bir kulaç yaklaşırım, kim bana yürüyerek gelirse, ben ona koşarak gelirim. Kulum nafile ibadetlerle bana yaklaşır, ben de onu severim. Sevdiğim zaman onun gören gözü, duyan kulağı, tutan eli ve yürüyen ayağı olurum. Kulum artık benimle görür, benimle duyar, benimle tutar, benimle yürür^4 kudsî hadisinin sırrına mazhar
olursun.
Şu hadis de O'na yakın olan kulların haline
işaret etmektedir:
"Allah kıyamet gününde, 'Ey âdemoğlu, aç kaldım beni doyurmadın, hasta oldum halimi
33 Mâide5/54.
34 Buhârî, Rikak, 38; ibn Mâce, Fiten, 16; Begavî, Şer-hu's-Sünne, 1/142; Taberânî, el-Mu'cemü'l-Kebîr, nr. 7880.
sormadın' der. Bunun üzerine kul, 'Yâ rabbi, sen âlemlerin rabbi iken ben seni nasıl doyurayım, sana nasıl su vereyim!' diye sorar; Allah da, 'Benim kullarımdan biri hastalandı, sen onun hal ve hatırını sormadın. İzzet ve celâlime andolsun ki, onun hal ve hatırını sormuş olsaydın beni onun yanında bulurdun' der."35

KELİME-İ TEVHİDİN HAKKI
Tevhidi sermaye yap! Lüzumsuz şeylerden arın! Asıl zenginliği fakirlikte (Allah'a boyun bükmede), azizliğini ise O'na karşı zelilükte ara. Zikrullahı şiar edin! İlâhî muhabbet, kaftanın; takva, gömleğin olsun! Azığa, bineğe ve emniyete ihtiyacın varsa, fakirliği azık, kalp kırıklığını binek, zikri emniyet edin! Muhabbetul-lahı yegâne dost bil! Yolculuğunun maksat ve gayesi O'na yaklaşmak olsun. 35 Buhârî, Edebü'l-Müfred, nr. 517; Müslim, Birr, 43; İbn Hibbân, Sahîh,nr. 269.
49
48
Eğer Allah ile yaptığın bu ticarette kâr ettin-se bil ki her şeyi kazanmış; zarar ettinse her şeyi kaybetmişsin demektir.
Yapmış olduğun bu ticarette, canını ve malını alıcı mı, yoksa satıcı mı olduğunu bir düşün. Şayet alıcı olup canını ve malını O'na vermekten kaçınmış isen zarar etmişsin demektir. Şu âyet bu kimselerin halini anlatır:
"İşte onlar, hidayeti (hakkı) bırakıp sapıklığı aldılar da alışverişleri kâr getirmedi. Zaten doğru yolu bulamamışlardı." ^
Eğer, canını ve malını Allah'a satıcı isen kâr etmişsin demektir; işte o zaman şu âyetin müjdesine erersin:
"Hiç şüphesiz Allah, kendi yolunda savaşıp, öldüren ve öldürülen müminlerin canlarını ve mallarını cennete karşılık satın almıştır. Allah bunu Tevrat, İncil ve Kur'an'da üzerine bir hak olarak vaad etti. Verdiği sözü Allah'tan daha
50
çok tutan kim vardır! Öyleyse yaptığınız alışverişe sevinin, bu büyük bir kazançtır."37
Hangi gruba dahil olduğunu anlamak istersen şu âyeti oku:
"Müminler, Allah anıldığı zaman kalpleri titreyen, O'nun âyetleri okunduğunda imanları artan, rablerine güvenen, namazlarını dosdoğru kılan, kendilerine verdiğimiz nzıktan yerli yerince sarfedenlerdir."33
Eğer, O anıldığında kalbin titriyor, azaların ürperiyorsa, "Onların bedenleri ve kalpleri Allah'ın zikriyle yumuşar"39 âyetinin sırrına maz-har olmuşsundur. Bu durumda sen, kendini Allah'a satıcılar topluluğuna dâhil olan kimseler-densindir.
Yok eğer senden bu gibi haller sâdır olmaz, "lâ ilahe illallah" sözü duvar veya tavan gibi
37 Tevbe 9/111.
38 Enfâl 8/2-3.
39 Zümer 39/23.
51
herhangi bir sözden farksız olursa, bil ki sen, hidayeti ve hakkı terkedip nefsinin keyfini alan gruptansın. Şu âyet sana veyl okumaktadır:
"Allah'ı anmak hususunda kalpleri katılaşmış olanlara yazıklar olsunl İşte bunlar apaçık bir sapıklık içindedirler." 4°
Allah'ın âyetlerinden nasibi olmayan kimsenin "lâ ilahe illallah" demesi ona fayda sağlamaz. Zira kalbi mânadan yoksun olan, âyetlerden nasibi olmayan kimsenin, puta ve haça tapan kimseden, taştan veya kumdan hiçbir farkı yoktur. Şu âyet seni düşündürmeli:
"Sonra yine kalpleriniz katılaştı, taş gibi hatta daha katı oldu. Nitekim taşlar arasında içinden ırmaklar çağıldayan, yarılıp su çıkanlar vardır. Allah korkusundan yuvarlananlar vardır. Allah yaptıklarınızı bilmez değildir."^
to Zümer 39/22. 41 Bakara 2/74.
52
Müslümanın kalbi, âyette belirtildiği üzere, taş gibi kaskatı olursa kâfirin kalbi nice olur. Tevhid ehli ve O'nun zikriyle meşgul olan kimse bu durumda olursa, kâfirlerin ve gafillerin halini artık sen düşün.
Gaflet uykusundan uyandığın, sarhoşluk batağından kurtulduğun anda, bu anlattığımı anlayabilir, söylediğimi bilebilirsin. Şüphesiz ki sen önce anlayıp sonra anlatmakla ve ilkin bilip sonra bildirmekle emrolundun. O halde bilmediğin şeyi söyleme, anlamadığın şeyi anlatma.
Kelime-i tevhidi iyice anlamadan, kalbinde özümlemeden söylüyorsan hakikatte onu söylemiş olmazsın. Nitekim Kur'ân-ı Kerîm'de, "Vay o namaz kılanların haline ki, onlar kıldıkları namazdan gafildirler"42 buyurulmuştur.
Öyleyse, Allah'ı zikrettiğinde her yerin kalp kesilmeli; O'nun için konuştuğun vakit her ya-
53
nındil olmalı, O'nu her tarafın kulak kesilmiş bir vaziyette dinlemelisin ki, soğuk demire çekiç vuran kimse gibi, boşuna yorulmuş olmayasın. Bir şair demiş ki:
Ölürüm aşkınla seni her zikredişimde, Gafletinle düşerim mahrumiyet ve hüzne. Kalp kesilirim gönlümün her titreyişinde; Ne acı kalır, ne elem, yanar ateşinde.

KELİME-İ TEVHİDİN HÂKİMİYETİ
"Lâ ilahe illallah" bütün mâna ve hakikatiyle sana hâkim olduğu zaman kalbinin içerisinde yegâne hükümran o olur. Artık hiçbir yabancı kalp evine giremez. Kendi evinde nefsinin hükmü geçmez. Orada kalıp kalmama hürriyetin elinden alınır. Malûm olduğu üzere hükümdar bir şehri ele geçirdiği zaman oranın altını üstüne getirir, oranın azizlerini zelil kılar.
Aynı şekilde, kalbin tam manasıyla kelime-i tevhidin hükmü altına girince, senin de sıfatların değişir; kibrin tevazuya, malla gururlanma azla kanaat etmeye, varlığın yokluğa, baki olma hevesin fâni olmaya, tüm kötü sıfatların iyiye inkılâp eder. Zahirî üstünlüğün hakiki üstünlüğe döner. Çirkin sıfatların ağacı kökünden kesilir, küfür ve atalet dikenleri ezilir, teşbih ve temsil kabukları temizlenir; oraya iman ve tev-hid tohumu dikilir. Orada Allah'ı tenzih ve tefrîd fidanları yeşerir. Böylece senin güzel sıfatların çoğalır. Allah Teâlâ'nın şu âyeti bu meseleyi veciz şekilde açıklamaktadır.
"Verimli toprak rabbinin izniyle iyi ürün verir. Çorak toprak kötü ürün verir. İşte biz, şükreden bir topluluk için âyetleri böyle yerli yerince açıklarız."^
Her sultanın saltanatı ve hükümranlığı belli bir müddet devam eder. Lâkin "lâ ilahe illallah"
43 A'râf7/58.
55
54
bunun dışındadır. Onun saltanatı ilelebet devam edecektir. Hükmü -öncekilerin ve sonrakilerin isteğine bakılmaksızın- herkesi kuşatmış, göklerde ve yerde olanların hepsini kaplamıştır. Kur'ân-ı Kerîm'de buna işaretle,
"Göklerde ve yerde bulunan herkes kul olarak rahmana gelir" buyurulmuştur.44
Bunların bazısı aşk ve şevkle, itaat etmiş bir halde; bazısı da istemeyerek, zoraki bir şekilde O'nun huzuruna gelirler. "Göklerde ve yerde olanların hepsi ister istemez sadece Allah'a secde ederler. Gölgeleri de uzayıp kısalarak O'na secde etmektedir"*5 âyet-i kerimesi bu konuda söylenen şeyleri özetle ifade etmektedir.
Herkesin O'na teslim olduğunu ifade eden bir diğer ayet şudur:
56
"Rabbin âdemoğlunun belinden zürriyetleri-ni almış ve, 'Ben sizinrabbiniz değil miyim?' diye onları kendilerine şahit tutmuştu. 'Evet buna şahidiz'dediler. Kıyamet günü, 'Biz bundan habersizdik' dememeniz için sizinle bu anlaşmayı
yaptık."46
Bu âyeti şu şekilde tefsir etmek mümkündür:
Âlem-i fazl (gerçek müminler) isteyerek, âlem-i adi (kâfirler) ise istemeyerek, "Evet, sen bizim rabbimizsin" dediler.
Allah Teâlâ, onları Âdem'in (a.s) belinden çıkardıktan sonra iki fırkaya ayırdı. Âlem-i fazl (cennetlikler) Âdem'in (a.s) sağında, âlem-i adi (cehennemlikler) ise solunda yer aldı. Bunun akabinde Allah Teâlâ her iki gruba da anlama, işitme ve konuşma melekesi verdi. Daha sonra onlara hitap etti ve onları kendilerine şahit tuttu. Onların hepsi Allah'ın bir tek olduğunu ikrar
57


¦*m

^Jlf1


ettiler
ve,
ğwden ortaya
minler, -^''nd*bmeKskiyle inançla "evet dem doâtuluBuna
, , kâfir ve munalıKiaı dıg,
,am
kâfir ve
bozm
uşlardır.
58

„,.
*
Kars, verilen bu fö ,,ayet etme-
üm,nlernem anet
rtsebye>e nıvanet e^er, neden y Daha sonra herke

olan
47 Ra'd 13/20
48 Ra'd 13/25
59
"Her insanın amelini boynuna dolarız ve kıyamet günü, onun için açılmış bir kitap çıkarırız. 'Kitabını oku! Bugün hesap görücü olarak senin nefsin sana yeter' deriz." ^
Allah Teâlâ, seni nefsin üzerine şahit tutarak, verdiğin sözü unuttuğunu, zalim ve cahil olduğunu sana hatırlatır. Böylece sen ikrardan inkâra düştüğünü kabul edersin.

KALPLE NEFİS ARASINDAKİ İNCE FARK
"Allah şüphesiz Allah yolunda savaşarak öldüren ve öldürülen müminlerin nefislerini ve mallarını cennete karşılık satın almıştır"50 âyetinde "kalbin" değil de "nefsin" satın alınması dikkati şayandır. Zira kalp yaratılmış olan hiçbir şeye köle olmaz. Mevcudattan hiçbir şey onu çalamaz. Çünkü kalp Hak'tan gayrisiyle ünsiyet kurmaz, Allah'ın zikrinden başka birşeyle tat-
49 İsrâ 17/13-14.
50 Tevbe 9/111.
60
min olmaz. Kalp bu konumu itibariyle alınıp satılamayan, Allah'tan başkasına boyun eğmeyen hür bir kimseye benzer.
Nefis ise böyle değildir. O, şehvanî şeylerle tatmin olur. Zevk ve lezzetlere olan meyli sebebiyle onların esiri olur. Esirin ise alım-satımı caizdir.
Bu anlatılanlar şeriat kabının zahirinden taşan birkaç damla, zahirî ilmin bazı kırıntılarıdır. Bilindiği üzere, sözün akışı vaktine göredir. Sen arındığın zaman sözün de arınır, sen bu-landığın an o da bulanır.
Nefis ve kalp meselesine şu şekilde de yaklaşılabilir: Kalp halkla değil Hak'la; nefis ise Hak'la değil halkla meşgul olduğu için, kalp yerine nefis satın alınmıştır.
Nefis kötü sıfatlar ve bayağı hasletler üzere yaratılmış olduğu için âfet bölgesi, muhalefet yurdudur. Kalp ise güzel sıfatlar ve iyi huylar üzere yaratılmış olduğundan itaat ve ibadet
61
beldesi hüviyetindedir. İşte nefsin kötü vasıflarının iyi vasıflara, kalbî özelliklere inkılâp etmesi için nefis satın alınmıştır.
Nefis alım-satım kefesine konulup teslim işlemleri yapılınca, Allah Teâlâ nefsi hayra çağırmakla görevli bir meleği ona gönderir. Melek onu daimî surette hayra davet edip serden men eder. Bu hal aralarında bir dostluk kurulana kadar devam eder. Nefis vakur, boyun eğecek bir vaziyete gelince, melek ondan tüm kötü sıfatları alır ve onu güzel sıfatlarla donatır. Böylece o, küfür karanlığından iman aydınlığına, tüm kötü sıfatların zulmetinden iyi sıfatların nuruna ulaşır.
Nefis, küfür karanlığı ve onun vasıflarından kurtulup, muhalefet ve inadından vazgeçince, ilâhî emre boyun eğer; Allah Teâlâ da ondan razı olur.
Nefis bu vakur ve mutmain tavırlarıyla Allah'ın kulları arasına girer ve, "Ey nefs-i mut-
mainnel Rabbini razı edecek bir halde ve sen de rabbinden razı olacak bir vaziyette O'na dön. Kullarımın arasına ve cennetime girl"^
âyetinin müjdesine mazhar olur.
Âlem-i adi (kâfir ve münafıklar), kudret âlemi hakkında nifaka düşüp, âlem-i hikmeti inkâr etmesi sebebiyle onların nefisleri satın alınmaya lâyık görülmemiştir.
Allah Teâlâ onların nefislerini muhafaza etmeyip, onları şeytanın vesveseleriyle baş başa bırakmıştır. Böylece şeytan onları daima şerre, kötülüğe çağırır, kötü işlerle onları aldatır; ma-yalarındaki bozuk şeylere, şehvete, isyana, Allah'ın buyruklarına karşı çıkmaya davet eder. Bunların neticesinde nefis âdeta şeytanlaşır, kötülüğü emredip, iyiliği nehyeden bir hale gelir. Nefsin bu sıfatı, "Şüphesiz nefis devamlı kötülüğü emreder"52 âyetinde belirtilmiştir. Şey-
v
51 Fecr 89/27-30.
52 Yûsuf 12/53.
62
63
tan böylece o nefislerin en kuvvetli yardımcısı ve en yakın dostu olur. Bu husus Kur'ân-ı Ke-rîm'de, "Kim rahmânm zikrine karşı kör oiursa, ona şeytanı arkadaş ederiz" ^ âyetiyle beyan olunmuştur.
Allah Teâlâ, âlem-i fazlı (müminleri) kendi nefislerine şahit tutup,,onlara tevhid ve takvayı ilham etti. Aynı şekilde âlem-i adli de (kâfirleri)
1 kendi nefislerine şahit tuttu. Fakat onlara fücur
ve mâsiyeti ilham etti. "Nefse ve onu biçimlendirene, ona isyanı ve itaati ilham edene andoi-sun"5* âyeti buna işaret etmektedir. Demek ki, Allah Teâlâ'nın fazl ve keremiyle muamele edip hidayete erdirdiği kimselere âlem-i fazl; adaletiyle muamele edip terkettiği, haktan uzaklaştırdığı kimselere âlem-i adi denir.
53 Zuhruf 43/36.
54 Şems 91/7-8.
64
Korku, akıbetin kötüye gitmesinden değil, daha çok işlenen kötülüklerden kaynaklanır.

HİDAYET NURUNUN MİSALİ
Bir hadiste şöyle buyurulmuştur. "Allah , Teâlâ insanları zulmet içinde karanlıkta yaratıp, onların üzerlerine nurundan serpti. O nurun isabet ettiği kimseler hidayet buldu, isabet etmediği kimseler dalâlette kaldı."55
Şüphesiz Allah Teâlâ insanları adaletli bir şekilde yarattıktan sonra onların üzerine fazilet nurunu saçmıştır, işte bu nurun dokunmuş olduğu kimseler cennetlik; dokunmadığı kimseler cehennemlik oldu.
Bu nur, suret ve eşyada yansıyan bir ışık olmayıp, insanların kalplerine ve ruhlarına yayılan hidayet nurudur. Bu konuda âyette şöyle
buyurulmuştur:
55 Müslim, İmân, 18; Tirmizî, imân, 18; Ahmed, Müsned,
2/176, 197; Hâkim, Müstedrek, 1/30; ibn Ebû Âsim,
Kitâbü's-Sünne, nr. 243, 244.
65
"Allah, göklerin ve yerin nurudur. O'nun -müminlerin kalplerindeki- nuru, içinde lamba bulunan bir kandile benzer. O lamba cam fâ- > nus içindedir; cam ise sanki inci gibi parlayan bir yıldızdır. O, ne doğuya, ne batıya mensup olan mübarek bir zeytin ağacının yağından yakılır. Ateş değmese bile neredeyse yağın kendisi aydınlatacak bir durumdadır. O, nur üstüne nurdur. Allah dilediğini nuruna kavuşturur. Allah insanlara misaller verir. O her şeyi bilendir."55 Kandil, senin beşeriyetin; lamba, tevhid nurun, cam ise kalbin yerindedir. Kandilin beşeriyete benzetilmesi yoğunluk ve kapalılık sebebiyledir ki, kapalı yer karanlık olur. Karanlıktaki' lamba daha fazla ışık verir, aydınlığı daha çok kendini gösterir.
Tevhid nurunun, lambanın ışığına benzetilmesi içeriyi ve dışarıyı aydınlatması nedeniyledir. Kalbin ise cama benzetimesi, camın şeffaf
56 Nûr 24/35.
ve latif olmasındandır. İçinde ışık bulunan cam fanus nasıl her yeri aydınlatıyorsa, aynı şekilde kalp de içindeki tevhid nuruyla diğer uzuvlara ışık verir, aydınlatır. Resûlullah Efendimiz (s.a.v), kalpte bulunun bir şeyin diğer azalara sirayet ettiğini ifade için,
"Kalbinde huşu olan kimsenin diğer uzuvları de huşu (huzur) içinde olur"57 buyurmuştur. Yine camın inci gibi bir yıldıza benzetilmesi onun ışık yaymasına ve parıldamasına; bu yıldızın inci gibi oluşu cevherinin saflığına, parlaklığının ziyadeliğine işarettir.
Doğuya ve batıya nisbet edilemeyen zeytin ağacından bahsedilmesi, onun üstün nitelikli saf yağa sahip oluşu ve iyi yanmasından ötürüdür. Tevhid ağacı-da böyle olup doğuya ve batıya nisbet edilemez. Yani o, putperestlik, Ya-
57 Bk. Hakîm et-Tirmizî, Nevâdirü'l-Usûl, 2/344; İbn Ebû Şeybe, el-Musannef, 2/190, nr. 7; Süyûtî, Câmiu's-Sa-gîr, nr. 7447.
67
66
hudilik, Hıristiyanlık, Dehriyye, Müşebbihe, Ka-deriyye, Mu'tezile, Cebriyye gibi birtakım fırkalara ait bir şey olmayıp, yüce İslâm dinine özgü olup bütün kâinatı saran bir şeydir.
Zeytin ağacının doğuda ve batıda bulunmaması demek, tevhid ağacının semavî, arzî, arşî, ferşî, ulvî veya süflî olmaması demektir. Tevhid nuruyla aydınlanan kalp; halktan ayrılıp, büyük bir istekle Hakk'a doğru uçmaktadır. Bu da onun halktan ayrı, Hak ile beraber olduğu mânasını taşır.
Yine bu ağacın [tevhid ağacı] doğuda veya batıda olmaması, tevhide ulaşan kimsenin, dünyayı, dünyevî şeyleri, âhiret ve onun nimetlerini istemeyip sadece Allah'ın cemâlini arzuladığı anlamına gelir.
Bunu şu şekilde anlaman da mümkündür: Tevhid ehli mümin, cenneti arzulamaz, cehennemden korkmaz. Korku ona galip gelmediği için Allah'ın rahmetinden ümidini kesmez. Ümit
68
ona üstün gelmediği için Allah'ın mekrinden (imtihanından) emin olmaz. Yani o, korku ile ümit arasındadır. Bu bakımdan mümin bir kimsenin korku veya ümidi tartıldığı takdirde, her ikisinin de birbirine eşit olduğu görülür.
"Ateş değmese bile neredeyse yağın kendisi aydınlatacak" âyeti, bu yağın saflığını ve parlaklığını; "nur üstüne nurdur" ifadesi de yağın nurunun kandilin nuruna, kandilin nurunun da camın nuruna eklendiğini belirtir. Şüphesiz Allah Teâlâ dilediğini nuruna kavuşturur.
Tevhid (birlik) güneşi varlık semasından senin kalp topraklarında parlayınca nefsanî arzuların söner, beşerî karanlıkların yırtılır.
Bu konuya işaret olarak: "O gün yeryüzü, rabbinin nuruyla aydınlanır"5B buyurulmuştur. O günde, Allah'ın muhlis kullarının ve sair peygamberlerin kendilerine tâbi olan topluluklarla beraber "lâ ilahe illallah" bayrağı altında yürü-58 Zümer 39/69.
69
düklerini görürsün. Allah için söyle, senin onlar arasında yerin var mı? Veya onlar arasında atılmış bir adımın mevcut mu? :' Elbette hayır! Sen onlara uymak için bir adım dahi atmadın, kendi nefsini hiç kontrol etmedin. Bilakis ibadetlerinden nefsanî hazların kokusu yayılmaktadır. Halvetin kin ve garaz doludur. Zikrin nice gafletlerle karışmıştır. Her hâlinde edepsizlik kokmaktadır. Bilmem farkında mısın, namaz kılarken, "Ben yüzümü gökleri ve yeri yaratan Allah'a çevirdim" dediğin halde, O'ndan başkasına iltifat etmektesin. Bu halinle O'na mı yönelmiş oluyorsun? İbadet maksadıyla değil de, âdet olduğu üzere yeme ve içmeden elini çektiğin vakit, bu halin Allah için midir?
Elbette ki değil! Bir hadis-i şerifte bu duruma şöyle dikkat çekilmiştir:
"Nice oruç tutan kimse vardır ki, onun orucu ona açlık ve susuzluktan başka bir şey sağla-
70
maz. Nice gece kalkıp (gaflet içinde) namaz kılanlar vardır ki, onların namazından ellerinde kalan ancak uykusuzluk ve yorgunluktur."&
Allah'a yemin ederim ki, yalnızca şekil ve söz kâfi değildir. Kur'ân-ı Kerîm'de, "Münafıklar sana gelince, 'Senin Allah'ın peygamberi olduğuna şehâdet ederiz' derler. Allah, senin kendisinin peygamberi olduğunu, bunun yanında münafıkların yalancı olduğunu bilir"&Q âyeti, bu hususu açıklar.
Söz, ağacın yaprağıysa, kelime-i tevhid ağacın kendisidir. Güzel bir kelime güzel bir ağaç gibidir. Tasdik bu ağacın kökü, ihlâs gövdesi, ameller dalları, sözler yapraklarıdır. Nasıl ki bir ağacın en değersiz şeyi yapraklan ise, imanın en düşüğü de yalnızca sözle olanıdır. 59 Buhârî, Savm, 45; Müslim, Sıyâm, 9; Tirmizî, Savm,
13; ibnMâce, Sıyâm, 24. so Münâfikûn 63/1-2.
71
Ey kardeşim, bilmiş ol ki, "lâ ilahe illallah" ağacı mutluluk ağacıdır. Eğer onu tasdik toprağına diker, ihlâs suyu ile sular, iyi amellerle korursan, onun kökleri tâ derinlere iner, gövdesi sağlamlaşır, yaprakları yeşillenir ve yenilmesi hoş meyveler bitirmeye başlar. Kur'ân-ı Ke-rîm'de buna işaretle şöyle buyurulmuştur:
"Bak Allah hoş bir söz (kelime-i tevhid) hakkında nasıl bir misal yaptı. O, kökü yerin derinliklerinde iyice sabitleşmiş, dalları göğe doğru yükselmiş, -Rabbinin izniyle her zaman meyve veren- hoş bir ağaca benzer."^
"Bu ağacın meyvesi nedir?" diye soracak olursan, sana derim ki; onun meyvesi kalbin uyanması, tövbe, zühd, iffet, tevekkül, teslimiyet, her şeyi Allah Teâlâ'ya ısmarlamak, batı nî ve ruhanî bütün güzel sıfatlar ile cismanî ve zahirî olan tüm iyi huylardır. 61 ibrahim 14/24-25.
Bu ağaç Allah'ın izniyle her an meyvesini vermekte olup diğer ağaçlar altı ayda bir meyve verirler. Ayrıca bunun meyvesi ruhlar âleminin, diğerlerininki ise cisimler âleminin gıdasıdır. Biri mâna ve esrar âleminin, diğeri suret ve gölgeler âleminin besinidir.
Tevhid ağacını yalan ve kötülük toprağına diker, riya ve nifak suyu ile sular, kötü ameller ve çirkin fiillerle onu korumaya kalkışır, ahdi bozmak ve emaneti zayi etmekle büyütmeye çalışırsan; onun üzerine vefasızlık suyu akar ve o, kötü söz ve hezeyan aşısıyla aşılanır. Böylece o ağacın meyveleri olumsuz bir şekilde etkilenir, yaprakları dökülür, gövdesi çürür, kökleri kopmaya başlar ve bir gün kader rüzgârı onu paramparça eder. Bu hale Kur'ân-ı Ke-rîm'de şöyle işaret edilir; "Yaptıkları her işi ele alırız da onu toz gibi yok ederiz." $2
62 Furkân 25/23.
73
72
Tevhid ağacının gölgesinde gölgelenen kimse zafer kazanmış, ondan uzak kalan kimse hüsranda katmıştır. Ona yapışan ebedî saadete erişmiş, tutunmayan azaba düşmüştür. Onun dallarından birine tutunan yüksek derecelere çıkmış, onu bırakan en alt derekelere yuvarlanmıştır.

KELİME-İ TEVHİDLE GELEN SAADET
"Lâ ilahe illallah" yüce, değerli, paha biçilmez bir sözdür ki ona yapışan selâmete kavuşmuş ve azaptan korunmuş olur. Bir hadis-i şerifte, "İnsanlar 'lâ ilahe illallah' diyene kadar onlarla savaşmakla emrolundum. Bunu dedikleri zaman kanlarını benden korumuş olurlar" bu-yurulmuştur.63
63 Buhârî, İmân, 17; Müslim, İmân, 34-36; Tirmizî, İmân, 1; Nesâî, Cihâd, 1; İbn Mâce, Fiten, 1; Ahmed, Müs-ned, 1/11, 19; 2/314, 423.
74
Burada bahsedilen koruma dünyayla alâkalı olup âhiretteki azaptan korunma daha önemlidir.
Kelime-i tevhidin faziletini ifade eden şu hadisleri de burada hatırlatmak yerinde olacaktır: "Allah Teâlâ buyurur ki: Lâ ilahe illallah benim kalemdir. Bunu söyleyen kimse bu kaleye girer. Bu kaleye giren kimse de azabımdan kurtulur."6*
"Lâ ilahe illallah diyen ve bu iman üzere ölen kimse, cennete girer."^
Bu sözün son durağı vahdâniyyetin bilinmesi, semeresi ise O'nun bir tek olduğunun her şey tarafından ikrar edilmesidir. e* Ebû Nu.aym, Hilye, 3/224; Deylemî, Firdevsü'l-Ahbâr, nr. 4458; Süyûtî, el-Câmiu's-Sagîr, nr. 6048; a.mlf., ed-Dürrü'l-Mensûr, 4/293. es Ahmed, Müsned, 5/236; ibn Hibbân, Sahîh, nr. 200;
Taberânî, el-Kebîr, 20/41.
75
Mevcudata vücut verilmesi ve kâinatın yaratılması bu sebepledir. Eğer vahdâniyyetin marifeti ve ikrarı olmamış olsaydı mevcudata vücut verilmez, yokluktan varlık çıkmazdı. Bu konuda Kur'ân-ı Kerîm'de, "Ben insanları ve cinleri, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım" ^ buyurulmuştur.
Yani Allah Teâlâ kullarını, kendisinin bir olduğunu bildirmek için yaratmıştır. Ulvî, süflî âlemler ile onların arasındaki tüm mevcudatı da kulları için yaratmıştır. Bunun için gök seni gölgelendirir, yer taşır, melekler korur, ay, güneş ve yıldızlar seni aydınlatır. Süflî varlıklar da senin tasarrufun altındadır. Kısacası her şey senin için yaratılmış, sen de O'nun için, yani O'nun bir tek olduğunu idrak etmek için yaratıl-mışsındır. Öyleyse diyebiliriz ki, tüm mahlûkat O'nun bir tek olduğunu bilmek ve ikrar etmek üzere yaratılmıştır. Nitekim bir kudsî hadiste şöyle buyurulmuştur:
66 Zâriyât 51/56.
76
"Ben gizli bir hazineydim; bilinmek için mah-lûkatı yarattım." e?
Şüphesiz ki Allah Teâlâ tüm eşyayı kulları için, kullarını da kendisi için yaratmıştır. Oysaki sen nimet vereni unutup nimetle meşgul oldun, nimeti verene şükretmedin, onun sana niçin verildiğini düşünmedin. Allah'ı unutturan her nimet sıkıntı, O'nu hatırlatmayan bütün ihsanlar belâdır.
"Nimetin şükrü nedir?" diye merak edecek olursan cevap olarak deriz ki: Şükür, nimeti vereni, sana nimet verdiği için, hamdü sena etmek ve O'na yönelmektir. Bunu şöyle de ifade edebiliriz:
Şükür, O'nun nimetleriyle O'na itaat etmek, O'nu unutmamak ve nimette nimet vereni görmektir.
67 Bk. Sehâvr, el-Makasıdü'l-Hasene, nr. 838; Aclûm, Keşfü'l-Hafâ, 2/132; İbn Arrâk, Tenzîhü'ş-Şeria, 1/148.
77
Nimetin şükrü nimeti artırır, basireti açar, berekete vesile olur. Nimete nankörlük etmek ise helaki hazırlar, zevali getirir, azaba yol açar. Bu nedenle Kur'ân-ı Kerîm'de,
"Eğer şükrederseniz nimetimi artırırım. Nankörlük ederseniz hiç şüphesiz azabım çok çetindik buyurulmuştur.
Ey insanlar! İyice biliniz ki Allah Teâlâ dilediğini yapar, istediği gibi hükmeder, sebepsiz verir, zamana bağlı olmaksızın men eder, hiçbir illet olmaksızın mesut eder, yaratmaya ihtiyaç duymaksızın yaratır ve yine şükre ihtiyacı olmadığı halde şükür ile imtihan eder.
Şüphesiz ki yüce Allah, sebep ve illetlerden uzaktır. EğerO'nun iradesi, bir sebebin etkisiyle olsaydı, dilemesine başkası karışmış olurdu. Şayet, O'nun dilemesi bir hadiseye bağlı olarak gerçekleşseydi, bir sebeple bağımlı olurdu. Oysaki O'nun iradesi bütün bu hallerden uzak-
I
İbrahim 14/7.
tır. O, sebep ve illetleri yaratandır. Nitekim âyette, "O yaptığından sorumlu değildir; onlar ise sorumlu tutulacaklardır"^ buyurulmuştur.
Varlık âleminde esasen sadece O vardır. Öyleyse sen Allah'tan başkasıyla meşgul olma! O'ndan başkasına yönelme! O'na ulaştığında her şeye ulaşmış, O'nu kaybettiğinde her şeyi kaybetmiş olursun. Kâinatın zirvesine yüksel-sen, en yüce yerlere çıksan, her iki âlemin hazinelerinin anahtarları sende olsa, her iki dünyanın da mahsulâtı sana verilmiş olsa, eğer sen bunlardan biriyle meşgul olup aldanırsan bilmiş ol ki, Allah'ı unutmuş ve O'ndan başkasıyla meşgul olmuş olursun.
Sadece dünya nimeti ister ve onunla yetinir-sen helak olmuşsun demektir. Bu konuda Kur'ân-ı Kerîm'de şöyle buyurulur:
"Dünya hayatını ve güzelliklerini isteyenlere, işlediklerinin karşılığını orada onlara tam
69 Enbiyâ 21/23.
78
79
olarak veririz. Onlar orada bir eksikliğe uğratılmazlar. Âhirette onlara ateşten başka hiçbir şey yoktur. İşledikleri şeyler orada boşa gitmiştir. Amelleri de iptal edilmiştir."70
Aynı şekilde yalnızca âhiret nimetini ister ve ona kanaat edersen bilmiş ol ki sen aklını kullanmayan birisisin. Çünkü, sadece kendi eviyle meşgul olup yanındaki komşusunu unutan kimse de akılsızdır. Rızık ile meşgul olup onu veren yüce rezzâkı unutan kimse de böyledir.
Yalnızca dünya nimetinden faydalanırsan âhiret nimetini, sadece âhiret nimetinden istifade edersen dünya nimetini kaybedersin. Öyleyse gerçek mutluluk, dünya ve âhireti birlikte yürütmekte ve sadece Allah'ın rızasını istemektedir. Aksi takdirde O'nun emrinin dışına çıkar, Allah'ın iradesinin dairesine giremez, O'nunla ve O'nun için olamazsın. Bu konuda bir şair şöyle der:
Gördüm ki aşk köprüsü uzamakta bizden
yana;
"Haydi geçin" diye nida olundu âşıklara.
Köprüyü geçmek için yanlarına yürüyünce
Köprü koptu ve ben yuvarlandım
mahrumiyete.
Dalgalar her yanımdan tutup sardığında
beni;
Sabır tükenmiştir "artık göç" dedi bir
münâdî.
Ya bu kararı böylece kabul edersin ya da ihtiyar kadınların dinine tâbi olup aczini itiraf eder, evin arka odasında oturur, bir köşede pineklersin ve şu ilâhî hitaba muhatap olursun:
"Siz ilk önce yerinizde kalmaya razı olmuştunuz. Öyleyse geri kalanlarla beraber oturun."7^
70 Hûd 11/15-16.
71 Tevbe9/83.
80
81
Dünyayı veya âhireti arzulayan birçok kimse vardır. Lâkin Hakk'ı isteyen kimse çok azdır ve onlar hürmete lâyıktır.
Müridin değeri muradına göredir, isteğin değeri de istenilen şeyin değerine bağlıdır. Halkın değeri az olduğu için onu arzulamanın ve arzulayanın da değeri o nisbette azdır. Değerli ve önemli olan Hak olduğundan, elbette O'nu istemenin ve isteyenin değeri de o oranda büyük olur.
Hükümdarın sarayına girmek ve onun sofrasına oturmak isteyen kimse ile, onun çöplüğüne atılmış bir leşi arzulayan kimse bir değildir.
Yine hükümdar ile, onun özel odasında oturup konuşmayı isteyen kimse ile, sıkıntılarından kurtulmak için onunla salonda görüşmeyi isteyen kişi eşit olmaz.
Yakın olan şeylerin birbirine tesiri vardır. Bazı yakınlıklar insanı yükseltirken, bazıları da alçaltır. Hükümdarla salonda oturmakla, özel
odasında oturmak aynı değerde olmayıp her biri için farklı dereceler mevcuttur. Bu hakikat Kur'ân-ı Kerîm'de (meleklerin ağzından) şöyle dile getirilmiştir:
"Bizden herkesin belli bir makamı vardır." ™
Bazı gruplar bu dünyaya bağlandıklarından beşerî karanlıklar onları kaplamış ve basiretlerini kör etmiştir. Böylece onlar ulvî (yüce) âleme değil, süflî (basit) arzularını tatmin ettikleri âleme yönelip bütün himmetlerini, çöplüğe atılmış leş değerinde olan dünya zevklerini ele geçirmeye sarfetmişlerdir.
İşte böyle insanların amelleri boşa gitmiş, emelleri yok olmuştur. Onlar, her an iki azap içindedirler. Biri, elde ettiklerinden ayrılık ateşi, diğeri de ileride tadacakları cehennem ateşidir. Şu âyet onlardan bahsetmektedir:
72 Sâffât 37/164.
82
83
"Âhirette onlara ateşten başka hiçbir şey yoktur. İşledikleri ameller orada boşa gitmiştir. Zaten yapmakta oldukları da bâtıldır."73
Bazı topluluklar da bu âlemden kopmak, beşerî karanlıklardan kurtulmak için gayret ettiler. Riyazetle meşgul olup nefislerini terbiye ve tezkiye ettiler. Böylece manevî yolda mesafe ka-tederek, dünya ziynetlerini terkettiler. Lâkin üzerlerinde bulunan tabiat ve beşeriyete ait kalıntılar nedeniyle, Hakk'ın iradesine, lütuf ve ihsanına tamamen mazhar olamadılar. Fakat cehennemden kurtuldular.
Bir grup kendilerine korkunun galip gelmesiyle eziyet yeri olan cehennemden kurtulmuş, bir diğeri ümidin galip gelmesiyle, ikram yeri olan cenneti kazanmıştır.
Bu fırkalar, güzel halin en yükseğini bırakıp ondan daha düşük olanla, en mükemmeli bırakıp ondan daha aşağıda olanla, en değerliyi
73 Hûd 11/16.
84
terkedip ondan daha alt seviye olan hallerle meşgul oldukları için ilerideki cehennem aza-bıyla cezalandırılmasalar dahi, her an hissettikleri ayrılık ateşiyle cezalandırılmışlardır. Nitekim dostlar nazarında ayrılık ateşi, yakıcı ateşten daha şiddetlidir.
Bir şair demiş ki:
Eğer musallat edilse ateş-i hicran; Elbet bir gün erirdi cehennem ateşi.
Soğuklardı yalazlarla kavrulan mekân; Ciğerler kor olurdu ve sarardı seni.
Diğer bir grup da beşeriyet ve tabiat âleminden ayrılıp mâna âlemine kanat açtı. Onların üzerinde beşeriyet âlemine ait herhangi bir şey kalmamış, onlar kâinatı aşmış, mevcudatı geçmiş, halktan uzaklaşmıştır. Kalpleri Allah'a bağlı olup onların tüm istek ve arzuları Hak'tır. Bu gibi kimselerin dili Hakk'ın dili olduğu için
85
onlar konuştuklarında âdeta Hak Teâlâ konuşmaktadır. Onlar derler ki:
"Dünya ve ukba, cennet ve cehennem ile meşgul olmayız. Allah Teâlâ bizden razı olduktan sonra biz ne diye bunlarla uğraşalım. O, her şeye kadirdir; dilerse cehennemde de bize nimet verir, ikramda bulunur. Eğer bize azap etmeyi dilerse -ki bundan Allah'a sığınırız- cennette de eder. Bizler O'nun cennetini arzuladığımız veya cehenneminden korktuğumuz için ibadet etmiş olursak, tereddütlü ve tek taraflı ibadet edenlerden oluruz. Böyle bir tutum içinde bulunan kimseler Kur'an'da yerilerek haklarında şöyle buyurulmuştur:
"İnsanlardan öyleleri vardır ki Allah'a tereddütlü ibadet ederler. Kendisine bir hayır dokunursa yatışır, başına bir belâ gelirse yüzüstü dönerler. Böylece dünyayı da âhireti de kaybederler. Bu ise apaçık bir ziyandır."™ Bunun için bizler O'ndan başkasına ibadet etmeyiz. 74 Hac 22/11.
86
İşte bu gruba dahil olan insanlar sadece Allah'ın rızasını arzular. Bunun için Allah Teâlâ onlara dünya ve âhiret mülkünü vermiştir. Onlar fakirlik kaftanı giymiş mâna sultanlarıdır.

GERÇEK SEVGİ
Bütün derdi yeme ve içme olan bir kimsenin Allah'ı sevdiğini söylemesi yalandır. Bunun gibi cennet nimetlerini düşünen, onlarla meşgul olan kişi de sevgisinde yalancıdır.
Gerçek mânada kul olanlar yalnızca Allah için kalkar, oturur, konuşur, her şeyi O'ndan alır ve yalnız O'na bakarlar. Gözlerini Allah için kapatırlar. Böylece O'nunla görür, O'nunla işitir, O'nunla konuşur, O'nunla tutar ve O'nunla yürür bir hale gelirler. Bu durum bir kudsî hadiste şöyle ifade edilmiştir:
"Ben bir kulumu sevdiğim zaman onun kulağı, gözü, eli ve ayağı olurum. Kulum benimle
87
duyar, benimle görür, benimle tutar, benimle yürür..."™
Allah Teâlâ, diğer insanlara vaad ettiği birtakım şeyleri bu kullarına peşinen vermiştir. Başkalarına gaib olan şeyi onlara ayan beyan göstermiştir. Diğerleri, bir köşeye serilmiş bulunan seccadeleri üzerindeyken, onlar şarkta, garpta, arş ve terstedirler. Bedenleriyle olmasa da sırlarıyla maddî âlemi aşmışlar, Hak Teâlâ'yı gözleriyle olmasa da sırlarıyla görmüşlerdir. Onlar Hakk'ın güzide kulları ve kâinatın yaratılış sebebidirler. Halk onların bereketi sayesinde rızka kavuşur, onların duaları ile nice şeyler yaratılır. Onlar, sadece Allah'a kulluk eder, sırf O'nun birliğini ikrar ve ilân ederler. Bu güzide insanlara ve onlara tâbi olanlara ne mutlu!...
Cenâb-ı Hak, onların bu halini överek peygamberine şöyle buyuruyor: "Rablerinin rızası-
75 Buhârî, Rikak, 38; İbn Mâce, Fiten, 16; Begavî, Şer-hu's-Sünne, 1/142,
m dileyerek sabah akşam O'na yalvaranları kovmal Onların hesabından sana bir sorumluluk yoktur. Senin hesabından da onlara bir sorumluluk yoktur. Dikkat et, onları üzersen zalimlerden olursun."™

İRADE NEDİR?
Bana, "İrade nedir?" diye soracak olursan, cevabım şu olur:
İrade, kalbi, âlemlerin rabbi olan Allah'ın sevgisine, rızasına, isteğine bağlamak; malı mülkü terkedip fâni ve helak edici şeylere hükmetmek; rahatı terketmek, mubah şeylerden yüz çevirmek; Allah'ı arzulamak ve O'nun muhabbet ateşinde yanmaktır.
Bir pervanenin bile kendini mum ışığında yaktığını görmüyor musun? Miskin bir pervane bile kendini ateşe atıp yakıyor da bu yanıştan bir hayat umuyor. O küçücük haliyle, canını
76 En'âm 6/52.
89
sevgilisinin kollarına atıp feda ediyor da sen, üstün bir varlık olarak, mükemmel bir sevgili için nefsini harcamakta, varlığını ona armağan etmekte tereddüt ediyorsun. Sonsuza kadar bu fâni dünyada yaşayacağını mı zannediyorsun! O küçücük pervane tüm varlığını sevgilinin ateşinde yakarak yeni bir hayata doğacağını biliyor da, sen yücelerden gelen, "Allah yolunda öldürülenleri sakın ölü zannetmeyin. Onlar diridirler"77 sesini duymana rağmen hâlâ duraklamaktasın.
Bu gibi insanlar, iradelerinde sadık olmayan, yalancı kimselerdir. Onların hakiki (manevî) lezzetlerden hiçbir nasibi yoktur.
Şüphesiz nefsini harcamadıkça ve varlığını yok etmedikçe Allah'a kavuşamazsın. Nefis perdesini kaldırmadıkça O senin için, sen de O'nun için olamazsın. Varlığını yok edersen, O'nunla baki olursun. Her kim ki varlığını O'na
77 Âl-i İmrân 3/169.
feda ederse Allah Teâlâ onu kendine dost edinir, halef yapar.
Nefsin her şeyden hakir; muradın her şeyden aziz olduğuna göre, değersiz ve hakir bir şeyi, kıymetli ve aziz bir şeye değişmedikçe Hakk'ın müridi ve talebesi olamazsın.
O halde varlığını O'na sun, nefsini O'na feda et. Bak, Resûl-i Kibriya ile özel konuşmak isteyenlere ne buyuruluyor:
"...Onunla konuşmadan önce sadaka veriniz..."78 İşte, Cenâb-ı Hakk'a kavuşmanın bedeli, O'na canı hediye vermektir.
Bunu yaptığında, eğer mürid isen murad, talip isen matlûp, habîb isen mahbûb olursun. İşte o zaman sende, "Allah dilemedikçe dileyemezsiniz..."79 âyeti tecelli eder.
78 Mücâdile 58/12.
79 İnşân 76/30.
91
90
Ey insan, Allah'tan başkasına yöneldiğin ve iltifat ettiğin müddetçe sürekli "lâ ilahe illallah" de ki kötü sıfatların gitsin, iyi sıfatların artsın.
Sende, iyi ve kötü olarak iki türlü sıfat vardır, iyi sıfatlar Allah'ın ihsanı, kötü sıfatlar ise adaletinin gereğidir.
Bu iyi ve kötü sıfatların değişik kısımları vardır.
Kötü ahlâkların temeli yedi şeyden meydana gelip bunların her birinin arkasında şeytan vardır. Bu yedi şey; kötü his, kötü meşguliyet, hevâ, nefis, fâsid nefis, beşerî haller ve kötü huydur.
Güzel sıfatların temeli sekiz şeyden oluşup bunların her birinin arkasında melek vardır. Bunlar, his, fehim, akıl, gönül, kalp, ruh, sır ve himmettir.
Bunlardan her biri bir diğerine tekabül etmektedir. Şöyle ki, kötü olan his iyi olanın, kö-
92
tü meşguliyet fehmin, hevâ aklın, nefis fesadı gönlün, beşerî haller ruhun, kötü huy sırrın karşılığı olup şeytan da meleğin karşılığıdır. Yalnız güzel sıfatların sekizinci sırasındaki himmetin karşılığı yoktur.
Güzel sıfatların sekiz, kötü sıfatların yedi oluşu cennet ve cehennem kapılarını simgelemektedir. Zira cennet "ilâhî ihsan evi", cehennem "adalet evi"dir. Allah Teâlâ,
"Cehennemin yedi kapısı vardır"80 buyurmuştur.
Güzel sıfatlar, sana bu dünyada verilmiş küçük bir cennettir. Kötü sıfatlar da sana bu dünyada verilmiş küçük bir cehennem sayılır. Bu küçük cennet ve cehennemin her bir kapısı hakiki cennet ve cehenneme açılır. Âyette,
"...Her kapı onların gireceği bir kısma açılır"^ buyurulmuştur.
80 Hicr 15/44.
81 Hicr 15/44.
93

TEVHİD NURUNUN YANSIMASI
Kelime-i tevhidin nuru güzel sıfatlardan birinin üzerine doğacak olursa onun karşılığı olan kötü sıfatlardan birinin karanlığı gider.
Meselâ, tevhidin nuru sır üzerine yansırsa tabiat aydınlanır. Tevhid nuru ruhu aydınlatırsa beşeriyet aydınlanır. Onun nuru kalbe doğarsa nefsin karanlığı gider. Zira güzel sıfatlar letafet açısından şeffaf bir cevher gibi olup karşılığı olan şeyleri de aydınlatır. Karanlık bir odadaki kandil içinde bulunan lambanın ışığı kandilden geçerek nasıl tüm odayı aydınlatırsa, aynen bunun gibi, güzel sıfatlara doğan tevhid nuru da onun karşısındaki kötü sıfatları aydınlatır.
Kelime-i tevhid lamba, güzel sıfatlar kandil, kötü sıfatlar karanlık bir oda mesabesindedir.
Lambanın ışığının kandili, kandilin ışığının odayı aydınlattığı gibi, kelime-i tevhid nuru da güzel sıfatlar üzerinden kötü sıfatlara ulaşıp
94
onların karanlığını giderir. Buna işaretle Kur'ân-ı Kerîm'de,
"O'nun nuru içinde lamba bulunan bir kandile benzer. O lamba cam içindedir. Cam ise sanki inci gibi parlayan bir yıldızdır"82 buyurul-muştur.
Bu hususu açıklayacak bir misal de ışık yansımasıdır. Karşılıklı bulunan cisimler birbirlerinden aldıkları ışıkları yansıtırlar. Nitekim güneş ışığı bir duvara vurduğunda, duvar almış olduğu bu ışığı karşısında bulunan şeye, o şey de başka bir şeye yansıtır. Bu yansıma kesif bir cisim tarafından ışığın emilmesine kadar devam eder. Bu olay bu dünyada bu şekilde olur. Gayb âleminde ise daha üst bir boyutta tecelli eder. Yani bu dünyadaki yansıma gayb âlemindekine göre küçük ve basittir. Kâinatta yansıma nasıl gerçekleşiyorsa küçük bir kâinat
82 Nûr 24/35.
95
niteliğinde olan insanda da bu durum aynen gerçekleşir.
Kelime-i tevhid nuru, güzel sıfat ve latifelerden birini aydınlattıktan sonra onun yanındaki diğer latifeleri de aydınlatır. Örneğin, önce himmeti aydınlatır, oradan sırra, sırdan ruha, ruhtan kalbe yansıyarak diğer kısımları dolaşır. Çünkü bu kısımlardan her biri bir diğerinin kar-şısındadır. Daha önce belirttiğimiz gibi, ışığın yansıması için cisimlerin karşılıklı durması lâzımdır.
Güneş ışığının kesif bir cisme vurduğunda, ışığın bu cisim tarafından emilmesi gibi, sendeki kötü sıfatlar da bazan bu nurun yansımasına engel teşkil eder.
Göğün latif oluşu nedeniyle güneş ışınları bu dünyaya ulaşabilmektedir. Eğer güneş ışığının önüne bulut gibi kesif bir şey geçerse, ışık bu tabakadan öteye geçemez.
96
Güzel sıfatlar ve manevî cevherler, ulvî âleme ait şeylerdir. Kötü sıfatlar ise süflî âlemi oluşturur. İnsanın manevî yönünü oluşturan sıfatlardan himmet, ulvî âlemdeki arş hükmündedir. Diğer yedi manevî sıfat ve cevherler de yedi kat sema mesabesindedir.

İnsanın kötü tarafını oluşturan sıfatlar da yedi kat yer gibidir.
Ulvî âlem gayet latif olduğu için ışığın bir kısımdan diğerine geçmesine mâni olmaz. Bu sebeple güzel sıfatlar ulvî âleme nisbet edilir. Süflî (maddî) âlem son derece kesif (yoğun, katı, donuk) olduğu için ışığın bir kısımdan diğerine geçmesine engel olur. Kötü sıfatlar da bu yüzden süflî âleme benzer.
Manevî cevherlerin hepsi nurdur; kötü sıfatların hepsi karanlıktır. Bu iki âlem gölgenin güneşi, gecenin gündüzü takip etmesi gibi birbirini izler. Gündüzden giden her parçayı gece, geceden giden her parçayı da gündüz izler.
97
Böylece Allah Teâlâ, "Geceyi gündüze, gündüzü geceye katar."
Senin gecen, kötü sıfatların sana hâkim olmasıdır. Gündüzün de güzel sıfatların ve manevî cevherlerinle yaşadığın güzel haldir. "Lâ ilahe" sözü ile kalınıp "hiçbir ilâh yoktur" diyerek kul şirk karanlıklarına düşerse, bu karanlık ondaki güzel sıfatların nurunu yok eder. Böylece güzel sıfatlar, kötü sıfatlara dönüşür.
Vahdâniyyet güneşi ferdâniyyet burcundan illallah semalarında parlayıp, karanlıktan ibaret olan kötü sıfatları aydınlatacak olursa karanlıklar o an söner; kötü sıfatların gider, yerine güzel sıfatların gelir. Demek ki "lâ ilâhe"nin meskeni adlî varlığın; "illallah"ınki ise fazlî varlığındır. "Lâ ilahe" karanlık olduğu için senin karanlık yerinde, "illallah" nur olduğu için senin nurlu yerindedir.
"Lâ ilahe" çizgisi "illallah"ın ispat çizgisine bitiştiğinde ispatın nurları inkârın karanlıkları
98
üzerine yansır. Böylece ikisi birden nur ve ispat olur. inkârın karanlıkları ispat nuruyla gider. Nitekim Kur'ân-ı Kerîm'de, "Hakkı bâtılın başına çarparız ve onu paramparça eder. Böylece bâtıl ortadan kalkar"63 buyurulmuştur.
İşte, nefyin (inkârın) karanlığı isbatın nuruyla silindiğinde kötü sıfatların, varlığın aydınlanır ve tüm kısımlarıyla güzel sıfatlara intikal eder. Böylece kötü his iyi hisse, meşguliyet fehme, hevâ akla, nefis fesadı gönüle döner. Nefis, kalp olur. Beşerî haller ruha, kötü huy sırra, şeytan meleğe intikal eder. Peygamber Efendimi z'in, "Benim de şeytanım vardı, fakat müslü-man oldu"0* sözü buna işaret eder.
Ey kardeşim, bilmiş ol ki, sâlik için üç mertebe vardır. Bunlardan birincisi âlem-i fena, ikincisi âlem-i cezbe, üçüncüsü âlem-i kabzadır.
83 Enbiyâ 21/18.
84 Müslim, Münâfıkîn, 69-70; Tirmizî, Radâ', 17; Nesâî, Nisa, 4; Ahmed, Müsned, 1/285, 397, 401.
99
Eğer sen âlem-i fenada isen "lâ ilahe illallah", âlem-i cezbede isen "Allah", âlem-i kabzada isen "hüve" zikrine devam et.
Âlem-i fenada yürüdüğün müddetçe kötü sıfatların sana galip gelir. Âlem-i cezbe yolunu takip ettiğin müddetçe güzel sıfatların sana galebe çalar. Seni boyunduruk altına alan şey adlî varlığın ve kötü huyların olduğu için âlem-i fenada zikrin "lâ ilahe illallah" olsun. Âlem-i cezbede ise zikrin "Allah" olsun. Çünkü seni egemenliğinde bulunduran şey fazlî varlığın ve iyi huylarındır.
"Lâ ilahe illallah"ın özelliği her türlü kötü sıfatları yıkması ve yok etmesidir. "Allah" kelimesinin özelliği, iyi sıfatları takviye etmesi ve onu çirkin davranışlardan arıtmasıdır.
Âlem-i fenada olduğun müddetçe şana galip olan kötü sıfatları yıkmaya ve yok etmeye ihtiyaç duyarsın. Âlem-i cezbede bulunduğun za-
100
man, takviye ve tenzihe ihtiyaç hissedersin. Çünkü sana galip gelen iyi sıfatlardır.
Âlem-i kabzada "hüve" demelisin. Çünkü bu âleme ulaştığın anda sendeki kötü sıfatların bulanıklığı gitmiş, güzel sıfatların ışıkları seni aydınlatmış demektir. Burada Cenâb-ı Hak vasıtasız olarak sana tasarruf eder. Bundan sonra sen kendine nisbetle yok, O'na nisbetle var-sındır. Kendine nisbetle fâni, O'na nisbetle bâ-kisindir. Sen bu âlemde zikrini "hüve" yap. Zira mevcut ve baki olan "hüve"dir.
Bizim âlem-i fena dememiz sâlik ve müridle-rin nefislerini orada fâni kılmaları ve kötü sıfatlarını yok etmeleri nedeniyledir. Âlem-i cezbe olarak adlandırışımızın sebebi ise müridin orada yüce melikin cezbesine kapılmasıdır. Âlem-i kabza ise müridin Allah'a teslim olduğu ve Hak Teâlâ'nın onda vasıtasız tasarruf ettiği makam demektir. İşte bu saydıklarımız müridin mertebe ve makamlarıdır.
101

EVLİYANIN MAKAMLARI
Ey kardeşim, bilmiş ol ki, evliyanın dört ma- f kamı vardır. Bunlar:
a- Hilâfet-i nübüvvet,
b- Hilâfet-i risâlet,
c- Hilâfet-i ülü'l-azm,
d- Hilâfet-i ülü'l-ıstıfadır.
Birinci makam âlimlere, ikincisi velîlere, üçüncüsü evtada,85 dördüncüsü kutublara86 aittir.
Velîler içinde nebîlerin, resullerin, ülü'l-azm ve ülü'l-ıstıfaların makamına geçenler vardır. Velîler iki gruptur:
1-Maslahat-ı diniyede tasarruf ve velayet sahibi olanlar.
85 Ricâlullahtan bir gruba verilen isim.
86 Birçok müslümanın kendisine bağlandığı evliyaullah-tan zamanın en büyük mürşidi.
102
2- Bilkuvve velayet tasarrufu olmayıp, velayetin tasarrufundan hâsıl olan tasarrufa sahip olanlar.
Eğer, "Velayet tasarrufu olmayan kimse nasıl velî olabilir?" denilirse, cevaben deriz ki: Onun Allah Teâlâ'nın bütün işlerini üstlendiği kimse anlamında velî olması mümkündür.
Bu velî gerçek velîdir. O ancak Hak Teâlâ ile duyar, görür ve konuşur. O mahbûbiyet âle-mindedir. Buna işaretle, "...Ben sevdiğim kulumun kulağı ve gözü olurum..."87 buyurulmuş-
tur.
Böyle bir velînin halka mürebbi olması uygun değildir. Çünkü o, Hakk'a teslim olmuş ve ihtiyarı elinden alınmış, yani kendi isteğiyle hareket edemeyen bir kimsedir. İhtiyarı elinden alınan kimsenin başkalarına mürebbi olması uygun olmaz. Zira bir kimsenin başkalarında tasarruf edebilmesi için önce kendi nefsinde ta-87 Hadisin tahrici için bk. s. 88. 103
?'
sarruf edebilmesi gerekir. Bu velî Allah aşkıyla meczub olduğundan başkası üzerinde tasarrufa yetkili değildir. Dinimizde ve uygulamada da ; bu böyle olup ancak kendi nefsi üzerinde velayeti sabit olan kişinin başkasına velayeti muteberdir. Akıl baliğ olmayan çocuğun kendine ve- . lâyeti olmadığı için başkası üzerine de velayeti olamaz.
Hakk'a teslim olmuş olan bu meczub velî, ; çocuk mesabesindedir. O, sevgililer sevgilisi Allah Teâlâ'nın terbiyesi altındadır ve rubû-biyyetin ikramı olan sütü emmektedir. Nitekim bir haberde Allah Teâlâ'nın şöyle buyurduğu bildirilmiştir, "Onlar çocuk gibidirler; onları irademizin terbiyesi altına aldık. Bizim ikramımız olan sütle beslenmektedirler."
Diğer gruba dahil olan velîye gelince, onun halka mürebbi olması uygundur. Çünkü o kendisine velayet hakkı tanınan, ergin kişi mesabesindedir. Kendi nefsi üzerine velayeti sabit ¦olan kimsenin başkaları üzerine de velayeti
104
vardır. Dinimizde de bu böyledir. Nitekim şeriatta caiz olan bir şey hakikatte de caizdir. Şeriat ile hakikati birbirinden ayırmak küfür ve zındıklıktır.
Mahbûbiyyet makamında olan meczub velînin misali, çölde gözü kapalı yürüyen bir kimseye benzer ki o, ayak basacak yeri ve nereye gittiğini bilmez. Yol bitip istediği yere erince, ona nerelerden geçip geldiğini soracak olsalar, bu hususta sadre şifa olacak bir şey bilmediğini söyler.
Çölde gözü kapalı yürüyen kişinin başkasına kılavuz olması nasıl doğru olmazsa, meczub velînin de âhiret yolculuğunda başkalarına rehberlik etmesi doğru değildir.
Çölü gözleri açık bir şekilde aşan ve çöl yolunu, oradaki duraklan, oranın iniş çıkışlarını karış karış bilen kimsenin öncü olması nasıl daha uygun olursa, marifet yolunu gözleri açık
105
yürüyen kişinin de âhirete giden yolda rehberlik etmesi hikmete daha uygundur.
Kalplerin kâşifi "lâ ilahe illallah", ruhların kâşifi "Allah", sırların kâşifi "hüve"dir. Çünkü "lâ ilahe illallah" kalplere, "Allah" ruhlara, "hüve" sırlara kuvvet ve mıknatıstır.
Kalp, ruh ve sır bir kutuya saklanmış sedefteki inci gibidirler. Veya evde kafes içinde olan kuşa benzerler. Kutu ve ev kalp mesabesinde-dirler. Sedef ve kafes ruha, inci ile kuş sırra benzerler.
Eve varmadıkça kafese, kafese varmadıkça kuşa ulaşamayacağın gibi kalbe ulaşmadıkça ruha, ruha ulaşmadıkça sırra eremezsin. Öyleyse sen eve ulaştığında kalpler âlemine, kafese vardığın zaman ruhlar âlemine, kuşa kavuştuğun zaman sırlar âlemine ermişsin demektir.
106
O halde sen kalbinin kapısını "lâ ilahe illallah" anahtarıyla, ruhunun kapısını "Allah" anah-tarıyla, sırrının kapısını "hüve" anahtarıyla aç.
Sır kuşunun yaşaması için "hüve" demeye devam et. Çünkü bu lafız bu kuşun gücünü artırır.
Ey kardeşim, bilmiş ol ki, kalbin eve, ruhun kafese, sırrın kuşa benzetilmesi mecazi bir teşbihtir. Zira birtakım ulvî hakikatler teşbih yoluyla idrake yaklaştırılır.
Kalpler âleminden yürümeden ruhlar âlemine, ruhlar âleminden geçmeden sırlar âlemine varmak mümkün değildir.
Sırlar âlemi ruhlar âleminden, ruhlar âlemi de kalpler âleminden büyük olup bunlar iç içe geçmiş üç daireye benzer. En büyük daire sırlar âlemini, orta daire ruhlar âlemini, küçük daire kalpler âlemini oluşturur.
Kalpler âleminin ruhlar âleminden daha küçük olması, onun gayb ve şehâdet âlemlerine
107
ruhlar âleminden daha yakın oluşundandır. Ruhlar âleminin sırlar âleminden daha küçük oluşu ise onun âlem-i eşbaha (maddî varlıklar ve bedenler âlemi) daha yakın oluşu sebebiyledir. Çünkü âlem-i eşbah sıkıntı, zahmet ve meşakkat yeridir.
Öyleyse gayb ve şehâdet âlemlerine yakın olan her şey küçülmekte, sırlar âlemine yaklaşan her şey büyümektedir.
Allah için itiraf et kardeşim, şu semada bir yıldızın, şu deryada bir damla suyun var mı? Elbette yok! Buna mukabil azgın nefsin ve beşerî enaniyetin var. Dışın bile, elini cebinden çıkarsan görünmeyecek kadar kapkara.
Ey dost, nefis âleminden kalp âlemine, beşeriyet âleminden ruh âlemine, tabiat âleminden sır âlemine çık. Vücudun karanlıklarından sıyrıl. İşte o zaman gözlerin görmediğini görür, kulakların duymadığını duyar ve, "Yaptıklarına karşılık olarak, onlar için hazırlanan şeyleri hiç
108
kimse bilemez"^ âyetinin sırrına mazhar olursun.
Tabiat, beşeriyet ve nefis âlemleri, âlem-i adi (kâfirler) için çok derin bir çukurdur. Kalp, ruh ve sır âlemleri ise âlem-i fazi (müminler) için kat kat yükselen derecelerdir.
Nefs âlemi âsilerin, beşeriyet âlemi kâfirlerin, tabiat âlemi de münafıkların derekesidir. Nitekim âyette, "Şüphesiz münafıklar cehennemin en aşağı katındadırlar"89 buyurulmuştur.
Kalp âlemi Hakk'a mürid olanların, ruh âlemi sıddîkların, sır âlemi ise iradesinden soyunmuş, Allah'a yönelmiş olan müridin mi'racıdır.
Sen bunu şu şekilde de söyleyebilirsin. Kalp âlemi yolun başında olanların, ruh âlemi yolun yarısını biraz geçmiş olanların, sır âlemi son noktaya varanların mi'racıdır.
88 Secde 32/17.
89 Nisa 4/145.
109
Bir diğer ifadeyle kalp âlemi tövbekarların, ruh âlemi Allah'ı sevenlerin, sır âlemi ariflerin mi'racıdır.
Ey kardeşim nefis, tabiat ve beşeriyetin çukurundan çıkmadıkça, ulvî âlemlere ulaşamaz, Hak Teâlâ'ya kavuşamazsın.

KALPLER O'NUN ELİNDEDİR

"Müminin kalbi rahmanın iki parmağı arasındadır. Onu dilediği gibi evirip çevirir" w hadisinde de işaret edildiği üzere Allah Teâlâ müminin kalbini bazan kabzdan basta, korkudan ümide, bekadan fenaya, savhden mahva ve neşeden hüzne döndürür. Bazan da bunların aksini yapar. Öyleyse diyebiliriz ki kalp daima korku ve ümit, fena ile beka gibi haller arasındadır.
90 Tirmizî, Kader, 7; Nesâî, Sünen-i Kübrâ, nr. 7738; ibn Mâce, Mukaddime, 13; Ahmed, Müsned, 4/182; Hâkim, el-Müstedrek, 1/525.
110
Allah Teâlâ bazen bu halleri kalpten alır ve onu kendisine doğru yürüyenlerin en başına geçirir. Bazan da onu geriye döndürüp, aşağılık bir yere getirir. Nitekim bir haberde, "Hak Teâlâ'nın cezbelerinden bir tanesi, insanlarla cinlerin ameline denktir" buyurulmuştur.

YÜCE ALLAH'A AİT SIFATLARIN HAKİKATİ
Ey kardeşim, bilmiş ol ki, çokluk, çeşitlilik ve değişim, Allah Teâlâ'nın sıfatlarının tecelli ettiği yaratılmış şeyler içindir. Çünkü O, zât ve sıfatlarında tektir, hiç kimseye benzemez.
O'nun ilmi birdir ve tüm malûmatı kapsar. Aynı şekilde kudreti de bir olup bütün varlıkları kuşatmıştır. İlim ve kudret birdir; bilinen ve ilâhî kudretle yaratılan şeyler çoktur. Bunun gibi, Allah Teâlâ'nın sendeki tasarrufu da bir olup senin tasarrufların (iş, hareket ve hallerin) çoktur.
111
Allah Teâlâ'ya nisbet edilen iki parmak ve iki el ifadeleri mecazi bir teşbih olup iki parmak, O'nun kulun kalbini bir halden diğer bir hale ne kadar hızlı çevirdiğine işaret eder. Yoksa O, cisim, cevher ve araz olmaktan münezzehtir.
Şayet Allah Teâlâ, bileşik (mürekkeb) olmuş olsaydı bir bileştiriciye; şekli olsaydı bir şekillendiriciye muhtaç olurdu ki O, bu gibi hallerden münezzehtir. Bilakis O bileştirmeyi ve şekillendirmeyi yaratandır. Zira Kur'ân-ı Ke-rîm'de, "O'nun benzen (dengi, misli) hiçbir şey yoktur. O, her şeyi işiten ve görendir"9^ buyu-rulmuştur.
Eğer Allah Teâlâ araz olsaydı tutunabilece-ği bir mahalle ihtiyaç duyardı ki O'nu böyle bir şeyden tenzih ederiz.
O, hiçbir şey olmadan önce vardı. Yani, mekân, insan, cin, sema, yer, arş, ferş, melek, felek, güneş, ay, madde, taş, toprak, su, ağaç,
91 Şûra 42/11.
112
feza, ışık, gölge, ön, arka, sağ, sol, üst, alt, bitkiler ve cansız şeyler yokken O vardı.
Allah Teâlâ zamana bağlı olmadığı için geçmişte nasılsa şimdi de öyledir ve gelecekte de öyle olacaktır.
O'nun yakınlığı ve uzaklığı hiçbir yakınlaşma ve uzaklaşma olmaksızın olur.
O'nun fiilleri herhangi bir alet ve organa bağlı değildir.
O, bir yerde durmaktan ve yer değiştirmekten yüce ve uzaktır.
O, zaman içinde değmekten ve yok olmaktan uzaktır.
O, bir vücuda, yere ve mahalle girmekten uzaktır.
Allah'tan başka ilâh yoktur. O büyüktür. Vehim, his ve hayalden uzaktır. O'nun şekli, sureti, benzeri, yardımcısı, yaveri, veziri ve yol gös-
113
tereni yoktur. O benzersiz ve sonsuzdur. Yönler O'nu kuşatamaz. Haller O'nu değiştiremez.
Zâtı başkalarına benzemez. Sıfatları başkaca sıfatlardan ayrıdır. Zâtı hayal edilemez, hayal edilip hiçbir şeye benzetilemez; sıfatları sonradan yaratılan varlıkların sıfatlarından münezzehtir. Ezelîdir ve sonradan yaratılanlara benzemez.
Eğer Allah Teâlâ hakkında sayıdan bahsedecek olursan deriz ki O, hiçbir şey olmadan önce vardı. O'nun kemiyetinden sual edecek olursan O, hiçbir hal ve kemiyet yokken vardı. O'na zaman ve mekân da izafe edilemez, çünkü O zamandan, mekândan kısacası her şeyden önce vardı.
Allah Teâlâ fazi ve keremiyle her şeyi yokluk sırrından varlık sahasına çıkarandır.
"O evveldir, âhirdir, zahirdir, bâtındır"*2 âye-tiyle de belirtildiği üzere O evveldir, çünkü
°2 Hadîd57/3.
O'ndan önce hiçbir şey yoktu. Âhirdir, zira O'ndan sonra hiçbir şey varlığını devam ettirmeyecektir. Zahirdir, çünkü hiçbir şey O'nu giz-leyemez. Bâtındır, zira hiçbir şey O'nun mahiyetini bilemez. Vâhiddir, çünkü O'nun eşi ve benzeri yoktur.
Ey kardeşim, âlem-i fenaya vardığın ve Hakk'ın tasarrufuna mazhar olduğunda, elindeki değersiz taşların, her derde deva olan bir cisme; bakırın saf altına çevrilir.
Orada, HakTeâlâ'nın tenzih vetevhid nurla-rıyla; şirk, küfür, şüphe, Cenâb-ı Hakk'ı muhlû-kata benzer vasıfta vehmetmek gibi karanlıkların aydınlanır. Böylece nefsinin bulanıklığından kurtulmuş, aykırılıklarından arınmış olursun.
İşte o zaman Allah Teâlâ seni sâlikler zümresine dahil eder ve dünya hayatında yegâne arzusu Allah rızası olan kimselerin mekânlarını
114
115
sana gezdirir ki kalbin rıza, teslimiyet, tefviz, itminan (huzur) ve sekine gibi hallere ulaşsın.
Bu hal Kur'ân-ı Kerîm'de şöyle anlatılır:
"Onlar iman etmişler ve kalpleri Allah'ın zik-riyle huzura kavuşmuştur. İyice bilin ki, kalpler ancak Allah'ın zikriyle mutmain olur (huzur bulur)."^
Ey kardeşim, ruhlar âlemine ulaştığın zaman Allah Teâlâ'ya ait ezelî sıfatların özellikleri tüm ayrıntılarıyla sana gösterilir. İşte o zaman, "Ona ruhumdan üfledim"94 âyetinin sırrı çözülür.
Bu âyette ruhun Allah'a izafe edilmesi, yaratılmışlara verilen değeri açıklamak içindir. Bu değer veriş yaratan ile yaratılanın çok ince bir çizgiyle ayrılacak kadar birbirine yaklaşmasına neden olmuştur. Fakat nihayetinde, ezelî olan
93 Ra'd 13/28.
94 Hicr 15/29.
Allah Teâlâ, sonradan olanlardan münezzehtir. Ezelî bir şey sonradan yaratılmış bir şeyle aynı çizgide bitişemez.
Senin Allah'a ait oluşun, O'nun bir parçası olduğun anlamında olmayıp, senin diğer mahlûklara nazaran ayrıcalıklı, şerefli bir konuma sahip olduğun mânasına gelir. O'na olan yakınlığını ifade eder. O'nun sana olan özel ihsan ve ikramını ifade eder. Zira Allah Teâlâ her çeşit izafetten (bir varlıkla birleşmekten, bütünleşmekten, onlarla bir bağ oluşturmaktan) yüce ve uzaktır.
Allah Teâlâ, parçalardan oluşan bir bütün olmadığı için parçalanamaz. O'nun cinsi olmadığından nev'i de yoktur. O'nu tanımak için, "Neden meydana geldi?", "Nereden vücut buldu?", "Nereye ait?", "Nereye kadar yaşar?", "Nerede durur?" veya, "Neyin üzerindedir?" türü sorular sorulamaz. O, bütün bunların ifade ettiği mânalardan yüce ve uzaktır.
116
117

ARİFLERE AÇILAN SIRLAR
Sırlar âlemine vardığın zaman gaybî sırlar sana aralanır ve o âlemde senin için sırların mahrem dairesine girmene izin verilir.
Bir kudsî hadiste, "Velîlerim gök kubbemin altındadırlar. Onları benden başkası bilemez**
buyurulmuştur. Bu ifadeyi şöyle anlamak mümkündür: Sırlar âleminde Allah ile kul arasında öyle bir sır vardır ki onu ne bir melek ne de bir peygamber bilebilir. Orada kudret-i ilâhî tarafından gözlerin görmediği, kulakların işitmediği hediyeler sunulur. "Yaptıklarına karşılık olarak, onlar için saklanan müjdeyi hiç kimse bil-emez^5 âyeti buna işaret eder.
Âşıklar için hazırlanan bu müjde, kendisine has bir şekilde Allah'ın zâtının görülmesidir. Bunun neticesinde kalplerde manevî bir kulak,
ı
95 Abdurrahman Câmî, Nefehât, s. 45; Gümüşhânevî, Câmiu'l-Usûl, s. 50.
96 Secde 32/17.
118
akıllarda özel bir göz oluşur. Böylece kulaksız duyulur, gözsüz görülür. Orada duyulan ve görülen her şey gaybîdir ve işte o zaman gaybî haller ayan beyan olur. İşte hadiste geçen, "Kalbim rabbimi gördü" ^ ve âyette geçen, "Rabbini görmez misin?"98 ifadelerinin mânası budur.
Eğer sen âşık isen yukarıda saydığımız bütün bu hallerden sonra, kendinden geçmiş bir halde kabza-i ilâhîye düşersin. Allah Teâlâ seni tevhid ve marifetin en yüksek derecelerine, sır ve himmetin en üst menzillerine ulaştırır. Bu makamlarda söz hiçbir mânajfade etmez, sırların düğümü çözülür. Artık buradan öteye akla ve ifadeye yol yoktur.
Bu makamda sen hayrette kalır ve şu itiraflarda bulunursun:
97 Bk. Ahmed, Müsned, 1/285; Süyûtî, el-Câmiu's-Sagîr, nr. 4377 (az farklı rivayet).
98 Furkan 25/45.
119
"Yâ rab! Ben seni hamdü sena etmekten âcizim. Sen kendini nasıl sena etmişsen öylece yücesin!"
"Acizlik yolu hariç, marifetine giden bütün yolları kapayan Allah'ı tenzih ederim. Senin zâtını hakikatiyle bilmek mümkün değildir!"
Cenâb-ı Hak vahdâniyyet ve ferdâniyyet sıfatlarının hakikatinin kullar tarafından bilinmesinin mümkün olmadığını belirterek, kendisi, "Allah, kendinden başka ilâh olmadığına şahitlik etmiştir, O'ndan başka ilâh yoktur"^ buyurmuştur.
Kelime-i tevhid hem başlangıç hem sonuçtur. Her şey onunla başlar ve biter.
"Lâ ilahe illallah" sözlerin en güzelidir.
"Bak, Allah güzel söze (kelime-i tevhide) nasıl misal verdi. O, kökü yerin derinliklerinde sa-
120
bit, dalları semaya doğru yükselmiş güzel bir ağaca benzer"™0 âyeti buna işaret eder.
Kur'ân-ı Kerîm'de, "O'na ancakgüzelsözler yükselir"101 buyurulması kelime-i tevhidin güzel bir söz olduğuna işaret eder.
"Ey inananlar, Allah "tan korkun ve doğru söz söyleyin"102 buyurulması onun doğru bir söz olduğuna alâmettir.
"O gün, rahmanın konuşmasına izin verdiği ve doğruyu (kelime-i tevhidi) söyleyenlerden başkası konuşamaz" 1°3 âyeti, kelime-i tevhidin yegâne doğru olduğunu gösterir.
"Gerçek dua ancak O'nadır"10* âyeti, onun gerçek dua olduğunu ortaya koyar.
100 ibrahim 14/24. 1°ı Fâtır 35/10.
102 Ahzâb 33/70.
103 Nebe'78/38.
104 Ra<d 13/14.
121
"Onlara takva kelimesine tutunmalarını söyledi"™5 âyeti onun takva sözü olduğunu gösterir.
"De ki: Ey kitap ehli, bizde de, sizde de aynı olan bir kelimeyi söyleyin. Yalnız Allah'a ibadet edelim, O'na hiçbir şeyi ortak koşmayalım, Allah'tan başka rabler edinmeyelim"106 âyeti, kelime-i tevhidin dinler arasında ortak bir söz olduğunu gösterir.
"Onlardan birine ölüm gelince, 'Rabbim, beni tekrar dünyaya gönder. Belki amel-i salih işlerim' der" ™7 âyeti, onun amel-i salih olduğunu gösterir.
"Kelime-i tevhide sadık kalarak, rahmandan söz (ahid) almış kimselerden başkası şefaat edemeyecektir"™8 âyeti kelime-i tevhidin ahid için gerekli olduğuna işaret eder.
105 Feth 48/26. 106ÂI-İ İmrân3/64. lo^Mü'minûn 23/99-100. 108 Meryem 19/87.
122
Aynı şekilde, "Kim bir hayırla gelirse ona getirdiğinin on misli vardır" ™s âyetindeki "hayırdan maksat kelime-i tevhiddir.
Yine, "İyiliğin karşılığı yalnız iyilik değil midir""0 âyetinde de kelime-i tevhide işaret vardır.
Evet, kelime-i tevhid sağlam bir kaledir ve ancak bu kaleye girenler Allah'ın azabından kurtulur.
Allah Teâlâ, hepimizi bu kaleye girenlerden eylesin! FazI ve keremiyle bizlere sırların kapılarını açsın (âmin).
109 En'âm 6/160.
110 Rahman 55/60.
123

BİBLİYOGRAFYA:
Abdurrahman-ı Câmî, Abdurrahman b. Ahmed,
Nefehâtü'l-Üns, c. 1-2, Beyrut 2003. Aclûnî, İsmail b. Muhammed, Keşfü'l-Hafâ ve
Müzîlü'l-İlbâs, c. 1-2, Beyrut 1997. Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, c. 1-50, Beyrut
1999. BegaVî, Ferrâ, Şerhu's-Sünne, c. 1-16, Beyrut
1983.
Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, el-Camiu's-Sahîh, c. 1-7, Beyrut 1993; a.mlf., el-Edebü'l-Müfred, Beyrut 1999. Deylemî, Şehredâr b. Şîrûye, Firdevsü'l-Ahbâr, c.
1-5, Beyrut 1986.
Ebû Dâvûd es-Sicistânî, es-Sünen, c. 1 -5, Beyrut 1997.
125
Ebû Nuaym el-İsfahânî, Hilyetü'l-Evliyâ, c. 1-12,
Beyrut 1997 Hâkim en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek 'ale's-Sahî-
hayn, c. 1-4, Beyrut 1990. HaKîm et-Tirmizî, Nevâdirü'l-Usûl, Kahire 1998. İbn Arrâk, Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed, Tenzî-
hü'ş-Şerîa, c. 1-2, Beyrut 1981. İbn Ebû Âsim, Ebû Bekir Ahmed b. Amr, Kitâ-
bü's-Sünne, c. 1-2, Riyad 1998. İbn Ebû Şeybe, Abdullah b. Muhammed, el-Mu-
sannef, c. 1-9, Beyrut 1989. İbn Hibbân, Ebû Hatim Muhammed, Sahîhu İbn
Hibbân, c. 1-18, Beyrut 1988. İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd,
es-Sünen, c. 1-5, Beyrut 1997. Müslim, Ebü'l-Hüseyin Müslim b. Haccâc, el~Câ-miu's-Sahîh, c. 1-5, Dımaşk 2003.
126
Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali, es-Sünen, c. 1-5, Beyrut 1997; a.mlf., es-Sünenü'l-, Kübrâ, c. 1-6, Beyrut 1991. Sehâvî, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman, el-Makasıdu'l-Hasene, Beyrut 1985. Süyûtî, Celâleddin Abdurrahman b. Ebû Bekir, el-Câmiu's-Sagîr (Feyzü'l-Kadîr şerhiyle birlikte), c. 1-13, Beyrut 1998; a.mlf., ed-Dürrü'l-Men-sûr, c. 1-8, Beyrut 2002.
Taberânî, Ebü'l-Kasım Süleyman b. Ahmed, el-Mu'cemü's-Sagîr, Beyrut, ts.; a.mlf., el-Mu'ce-mü'l-Kebîr, c. 1-25, Beyrut, ts. Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ, el-Câmiu's-Sahîh, c. 1-5, Beyrut, ts.
127