Batı Tefekkürü ve İslam Tasavvufu

TAKDİM

· Bu eser İdeolocya Örgüsü’ne bağlı olarak benim en başa alınması gereken verimlerimden

biri...

· Eser 20 yıl kadar önce Ramazan ayında ve üç defada konferans şeklinde verilmiş ve üç gece

teravihten sahur vaktine kadar sürmüştür.

· Geçen seneye gelinceye dek teyplerden naklen kaleme alınarak tarafımdan titizlikle

muhafaza edilen ve birdenbire kitaplık çapta ortaya çıkarılmasını bekleyen üstüne titrediğim

eserimi, temiz ve hatasız baskı, emniyet ve itinası içinde nihayet kitaplaştırıyorum.

· "Batı Tefekkürü ve İslâm Tasavvufu” üç gecede dörder saatten oniki saat konuşan adamın

muazzam dâvayı temellendirmeye ve bir (sentez)e bağlamaya çalıştığı en kesafetli bir deneme

kabul edilmelidir.

· Kısa ve kalın hatlariyle Batı, ince ve mahrem çizgileriyle de Doğu...

· Bu eser, kendi zâtiyle ne olursa olsun, muhtaç bulunduğumuz tefekkür cehdine mihenk teşkil

etmesi bakımından kıymetlendirilse yeridir.

· Türkiye’yi, İslâm âlemini ve bütün insanlığı kurtaracak sistemin örgüsü lif lif bu esere

yerleştirilmeye çalışılmıştır.

· Aydan, dünya küresini (mikro-film)e alırcasına el attığımız bu tahlil içinde terkip cehdi,

umulur ki, yeni İslâm gençliğinin şiddetle muhtaç bulunduğu kültürde temel vazifesi görsün

ve “b.d. Yayınları”nın ana eserlerinden biri olsun...

Nisan 1982

N.F.K.

Birinci Bölüm

BATI TEFEKKÜRÜ

Şimdiye kadar yaptığım konuşmalar, muhtelif ana fikir aynalarından cemiyetin gösterdiği

kemal ve zeval tezahürlerinin kendi teşhislerimiz zaviyesinden parça parça aksettirilmesiydi.

Ama bu defaki öyle değil... Bu defaki, dâvaların dâvası... Bu defaki, temelinden, topyekon

meselemiz... En çetin ve belki yükü kaldırılmaz dâva.. Onun için, Yunus’un dediği gibi

«zehirle pişmiş aşı yemeye kim gelir?» diye ifadelendirebileceğimiz bu dâvaya, dünyalar arası

büyük murakabe göziyle bakabiliriz. Belki sahura kadar 3 gece sürecek olan bir konuşma...

ݺte sizi, sofranıza zehirle pişmiş bir kazan aş sunduğum takdimiyle, lezzetli iftarınızdan

sonra, öyle bir acı iftara davet etmekteyim ki, fikir çilesini sevmeyenlerin dilini yakabilir ve

yüzünü buruşturabilir. Büyük muhasebe işi bu, kolay değil...

Dâvamız, Ferhad’ın delmeye çalıştığı dağdan çok daha engelli ve mukavemetli... Onun,

eğlendirici üslûplardan, (espri)lerden, birtakım renkli sözlerden ziyade, insanı boğacak kadar

işkenceli bir tefekkür cehdine ihtiyacı var...

Evvelâ müzakere usulü olarak bu zorluğa katlanma şuurunu başa almak lâzım...

Bilirsiniz ki, renkli ve cicili bicili konuşmaları pek beceremez bir insan değilim... Ama bu

defaki uzun konuşmamın, böyle, acı haplar üzerine sıvanmış çukulata zarflarına itibar

gösterdiği yok... Kafamızı bir limon kabuğu gibi sıkıp son usaresine kadar almamızı emreden

bir mevzuda aziz hakikatin çehresini, mümkün olduğu kadar (makiyaj) hokkabazlıklarından

arındırarak görebilmek şart... Bu yüzdendir ki, konuşanın konuşabilmesi, dinleyenin de

dinleyebilmesi için, dâvaya bu ilk giriş hazırlığını zarurî saymaktayım.

Dünyalar arası bu nefs murakabemiz, aynı zamanda bana, âciz şahsıma büyük kazanç

getiriyor. Dâvaların dâvasını huzurunuzda mahrem olarak konuşup «nakş-ı ber’âb – su

üzerine yazı» kabîlinden harcamamak için, tespiti gereken bir şema üzerinde çalışmış olmak...

Konuşmamı kelimesi kelimesine satırlara aksettireceğim eserimin şemasına malik bulunmak...

Kelimeleri ilk defa kullanmaya başladığımız, yani düşünmeye koyulduğumuz çağdan beri

hepimizin, belli veya belirsiz bir hasreti vardır. Bu hasreti çok defa isimlendirmek bile

mümkün değildir. Şu veya bu sandığımız zaman da aldanmış olduğumuzu görürüz, inkisara

uğrarız. ݺte, şimdi ben kendimi bu türlü bir hasret içinde görüyorum. İstiyorum ki, bu

konuşmam, bütün yazdıklarım, söylediklerim ve düşündüklerimin en üstünü olsun... Yan, ön

ve arka, başka bir bahis açmaya ihtiyacım olmasın... Fakat ne mümkün!.. (Hamlet)in dediği

gibi:

«- Kelimeler, kelimeler, kelimeler!..»

Ama bu girişle mevzuumuzun azametini biraz gösterebildimse mes’udum.

Saadetim, kitaplık çapta bir fikir cehdini omuzlamaktan geliyor. Evet, kitaplık çap...

Kitap, büyük mesele!.. Dikkat ederseniz Şarka, Şarkın aslî rengini veren ve kâinatın tek

mümessili olan Allah Resolüne, her şeyi anlarsınız. «Dlmi kitapla kaydediniz, bağlayınız!»

buyuruyor. Bu, Garbın (Rönesans)tan sonra vâsıl olduğu bir sistemdir. Orda hiçbir şey yokken

bu hikmet İslâmda görülmüş... Buna dikkat etmek lâzım, insafla...

Sonraları Şark, ezbercilik âlemi olmuştur. Halbuki işin başında bu emir verilmiş... Hiçbir şey

zayi olmayacak, kitapla kaydedilecek ve kitaplık çapta çalışılacak... Kitap mevzuunda

memleketimizin ne halde olduğunu görmenizi isterim. Bunu bir cümle ile geçeyim;

Profesörlerimiz kitapsızdır. Şairlerimiz kitapsızdır. Yahya Kemal’in yüzüne söylemiş ve onu

kitaplık bir cehde davet etmiştim: «O nedir senin yaptığın? Radyum gibi miligram miligram

tartılan keyfiyetin bile kemiyete istinadı şarttır!» Bu ona çok tesir etmişti; son zamanlarında

bir hamaratlık gelmişti ona... «Hürriyet» gazetesinde, şiirleri çıktı. Ama yine kitaplık çapta

değil... Ne yazık ki, bizde kitaplık çapta adam yoktur. Fransa’da bir lise mualliminin bile

(orijinal) eseri vardır. Bugün Avrupa kültürüne örnek birçok adam vardır ki, ana eserlerini

doktora tezleri olarak vermişlerdir

ݺte böyle!.. Kitap, kitap, kitap!.. Ama evvelâ kitap, kitabın kitabı ve bütün kitap mefhumunun

ruhu olan Allahın Kadîm Kitabından ders alarak kula düşen vazife, kitap hacminde çalışmak...

Gerisi haylâzlık ve başıboşluk...

*

Evet, işte böyle, kitaplık bir cehd içinde dâvamızı ele almak üzere, Batı dünyasına geçmeden,

şimdi, umumî olarak dış cephesiyle tasavvufu gösterebiliriz.Sonra Batıya geçecek, ondan

sonra da tasavvufun ruhuna nüfuz etmeye, onun potasında erimeye çalışacağız.

Tasavvuf... İslâmî ruh ikliminin, su gibi, güneş gibi, ağaç gibi, ana unsuru... Belki de hepsi

birden...

Tasavvuf mevzuunda dıştan ve satıh üstü beş türlü anlayış ve görüş tespit edebiliriz:

Birincisi bu işe akıl ermez bir keyfiyet, «evliyalık» diye bakanların basit anlayışı... Bu anlayış

bir «merveyyö-fevkalâdelik» tespitinden ileriye geçemez ve hiçbir tarif ve izaha yaklaşamaz.

Avam görüşü... Giderler; türbe kapılarına ve mezar parmaklıklarına çaput bağlarlar... Evliya

bildikleri şahısların da önünde diz çökerler ve başka bir şey bilmezler... Halbuki bu

hareketlerin çoğu Şeriat ölçüsüyle yasaktır. Bağlandığı şahsın harikalar yaptığını kabul eden,

fakat bu mevzuda hiçbir şey bilmeyen kaba bir teslimiyet...

İkinci görüş, İslâmda yarı aydınların anlayışı... Bu zümre «Ledün İlmi – iç âlem bilgisi, İlâhi

marifet» ve daha bir sürü yafta, klişe ve lûgat... Sadece içinden incisi düşmüş istiridye

kabukları gibi kelimeler... Çilesi çekilmemiş ıstılahlar...

Üçüncü görüş, İslâmî ruha yanaşmayanların tavrı... Bunlar tasavvufun dine sonradan ekleme

bir müessise olduğu ve akıllarınca Şeriatın haşîn ölçülerini yumuşatmak ve tadlandırmak için

getirildiği iddiasındadırlar.

Dördüncü anlayış, Batı kültürüne birazcık ulaşmış nasipsiz tiplere göre... Tasavvufun,

İskenderiyye mektebi (Neo – plâtonizm)den devşırme olduğu ve yine, kuru gördükleri

İslâmiyete renk ve hava getirmek için benimsendiği hayali... Küfür görüşlerinin gûya daha

kültürlüsü...

Beşincisi ise, din içinden tasavvufu red davranışı... İslâmiyet ve Şeriati goya müdafaa...

Tamamiyle şeytanî bir teselli içinde, tasavvufu şeriat dışı, hattâ şeriate aykırı kabul eden

bunlar, «Dbn-i Teymiyye» çırakları olarak tasavvufu anlamakta en nasipsiz zihin ve ruh

haletini belirtirler... Onu kanun ve ölçü dışı bir «bid’at», yani uydurma yenilik sayarlar...

Korkunç bir hayal kuvveti olan bir ressamın çizdiği bir dağ resmi düşünün! Billûrdan bir

dağ... Kat kat göğe doğru yükselmiş bu dağın etrafında nâmütenâhîye çıkan bir yol... Yol

asfalttır. Yanında incecik bir çimen pist onu takip eder. Asfaltın bir yerde durur gibi olduğunu

görürüz. Ondan sonra çimen pist devam eder. Dağın tepesinde muhteşem bir saray... İçinde

göze görünmez mahlûkların meclis kurduğu bir saray... Bu sarayın kapısına yalnız çimen pist

varıyor...

Tasavvufu böyle hayal edebiliriz. Şu var ki, bu çimen pist, geldiği asfaltın, yani ana caddenin

bir kopuntusu değildir ve doğrudan doğruya ondan gelmektedir. Ondan, yani şeriatten... Bu

çimen pist, başından beri ana caddeyi takip ederek gider. Ondan sonra, Şeriatın götürdüğü

hiçbir noktada ondan ayrılmaksızın devam eder.

Bu çimen yol nereye gider, nasıl gider, hangi gayeye erer; işte dâvaların dâvası!..

Herşeyden evvel şeriat ve tasavvufu böyle anlamak lâzımdır. Şeriat o füze rampasıdır ki, o

rampa marifetiyle ve onun âletleriyle fezaya fırlatılmadan sonsuzluğa ermenin çaresi mevcut

değildir.

Tasavvufu tek başına dinin esası kabul edenler, tasavvufu dinin «mebna-temeli» bilenler,

şeriatı reddedenlerdir. Küfürdür nasipleri bu adamların... Bu adamların yaptıkları

hokkabazlıktır zaten... Sahte velîlerin çoğu bunlardandır. Şeriatın tezviç etmediği, kabul

etmediği hiçbir kıymet makbul değil; ve ölçülendirmediği, kucaklamadığı hiçbir hakikat

mevcut değildir. Tasavvufa dinin esası diyenler Şeriate karşı gizlice omuz çevirenlerdir ki, en

büyük yanılma içindedirler.

Fakat «Şeriat öz tebliğleriyle esasdır, tasavvuf hiçbir şey değildir!» demek de Şeriatın

lübbünü, ruhunu görmemek ve satıhta kalmak gibi bir hataya gider. Bakın, ne kadar ince!..

İslâm incelik işidir. Ruh ile beden arasındaki münasebeti sezenler, şeriat ve tasavvuf arası

taalloku kestirirler... Şu halde tasavvufa dinin esası olmak bakımından esasın ruhu diyebiliriz.

Dinin esası, ancak Resolün tebliğ ettiğidir. Ve Şeriattır. Onun içi, mahremi, ruhu, özü

tasavvuf... Tebliğ mevzuu olmayan, yani bütün beşeriyete mecburî rejim ifade etmeyen hususî

eriş noktası ise tasavvuftur. Dinin esasına bağlı tamamlayıcı nokta... ݺte bu şekilde, tasavvuf,

ne bakımdan dinin esası, ne bakımdan değil, izah etmiş oluyoruz.

Şimdi Avrupa’ya geçmeden biraz da şeriat ve aklı ele alacağız. Şeriat akla hitap eder. Teklif

akladır. Mükellef akıldır.

Avrupa’yı gördüğünüz zaman orada tüylerinizi ürpertici dalâletler, bulacaksınız. Sakametler,

abesler... Bunun anahtarını şöyle verebiliriz: Aklın bütün hududu, bütün haklariyle beraber

İslâmda çizilmiştir. İslâm esas itibariyle akıl değildir, mâkulât değildir demek, aksini iddia

etmek kadar saçma... Tabire dikkat edin: Bu, akla gerektiğince kıymet vermek demektir.

İslâm, mâkulün üstündeki, onun da üstündeki mâkuldür. Fakat tâbi mâkul... Ve akıl, akıl

hâkimiyeti yoktur İslâmda... Akıl teslim olur. «Ben teslimim!» der ve ondan sonradır ki

hakikate erer. Akıl teslimiyette aranır. Teslim olunduktan sonra, nasıl kimse cennet için ibadet

etmez, fakat ona cennet verilirse, akıl da bahşolunur, sahibine iade olunur. ݺte ona İslâm,

«selim akıl» der.Ve o akıl herşeydir ondan sonra...

Bilmem izah edebiliyor muyum? Akıl bu akıldır işte!.. İlerde bunun da hudutlarını

anlıyacaksınız. Akıl bu kadar vardır İslâmda, ve bu kadar yoktur. Buna bir misal: Kur’ân

tefsiri meselesi... Bir adam Kur’ânı tefsir etse, fakat tefsirinden evvel dese ki «ben Kur’ânı

ancak aklımla tefsır ederim!» ve etse; ve tefsiri İslâmın en makbul tefsirlerinden biri olan

Beyzavî Hazretlerinin tefsirine noktası noktasına mutabık çıksa, bu adamın tefsiri makbul

değildir ve bu adam küfürdedir. İncelik işte burada!..

Kur’ân tefsiri işini izah edebilmek için en az yirmi konferans vermek icab eder. Bu iş

böyleyken, insan «aklımla tefsir ediyorum» derken, iş bu menzeledeyken, ve Kur’âna Türkçe

Kur’ân vesaire gibi lâflar felâkettir. ݺleri güçleri Şeriatı yıkmaktan başka bir şey olmıyan

insanların bir de tutup halkı kazanmak için (burada kabahati halkta bulacağım) şeriatın ana

dayanağını – hâşâ – romanlaştırırcasına vermeye kalkmaları ve halkın da yüzbinlercesinin

buna talip olmasından daha hazin manzara olamaz. Kime anlatacağız, nasıl anlatacağız bu

incelikleri?

Şeriat, mutlak ölçüler ve ebediyet sırlarının gömülü olduğu hazine kapısını açıcı şifreler

manzumesidir ki, o olmaksızın hiçbir şey olamaz. Bu şifreler manzumesi dış ifadesiyle her

ferde emir ve farz... Esrarına inilmesi ise emir ve farz değil... Tebliğ ve tatbik maddeleri esas

olan...

Böyle olunca umumî mânada tebliğ ve tatbik mevzuu olmayan hiçbir şey dinin esası olamaz.

Ama esasa bağlı ve esas yolunda hususî bir varış noktası olabilir. ݺte şeriatle tasavvuf

arasında, kalıpla, kalıpta dökülen anahtarı andırıcı mahrem münasebet!.. Akla gelince, o da

teslim olduktan sonra gerçek hürriyet ve üstün hakikate eren vasıta...

Akıl sırrı derin... Yalnız aklı anlatmak için kamuslar doldurmak lâzım... Akıl vardır İslâmda...

Öyle ki, var’la yok arasında bir mevcut... ݺte hak dininin hususîliği de bu!.. Olması gereken

yerde var, olmaması gereken yerde yok...

Katolik dininde (Moryak), (Morua), şu, bu (Akademi Fransez) âzaları ve Fransa’nın en büyük

edipleri, İslâm diniyle ilgilenen (Masinyon), kral, prens, tüccar, profesör, filozof, misyoner,

kiliseye giderler, diz üstü çökerler; papas gelir yanlarına, kuru bir ekmek parçası uzatır; «Bu

Hazret-i İsa’nın – hâşâ – etidir, inandın mı?» der. Muhatabı, «inandım!» diye cevap verir.

Şarap uzatır, «bu da kanıdır, inandın mı?» diye sorar. Karşısındaki yine «inadım!» der. Şimdi

bakın, burdaki akla! Burada bir bedahet vardır. Teklifler abestir. Bu adamlar, aklı baltalayıcı

noktaya varmışlardır ama, akılla abes, mümkünle muhal arasını ayırd edecek muvazeneyi

elden kaçırmışlardır. Ve bir kere inandıkları için, her türlü saçmalığa kucak açma felâketine

düşmekten kurtulamamışlardır. İman ile akıl arası muvazeneyi bozmuşlardır. Dedik ya,

İslâmda akıl evvelâ Allaha teslim, sonra kula iade edilir ve tam akılla hareket gerçekleşir.

Şimdi, akıl deyince oradan iş felsefeye dökülüyor.

Felsefe aklın, kendi hükümdarlığını göstermek için kurduğu müessise... Ve doğruyu bulmanın

değil de yanlışı düzeltmenin müessisesi... Felsefede her mektep, öbürünün yanlışını

gösterirken doğruyu söyler.

Felsefeyi de şu şekilde izah ettikten sonra Garp tefekkürüne geçip bilâhare tasavvufa

döneceğiz. Felsefe, hakikati hiçbir çıkış noktası olmaksızın serbest arama yoludur. Kelime

iştikakı (filos) ve (zofos)tan gelir. Yunanca... «Hikmet dostluğu» demek... Peşin hiçbir şeye

inanmaz. Yahut peşin inanmak diye bir şey yoktur sisteminde... «Hakikati bulacağım, ona

memurum» der ve başsız, sonsuz, arar. Bir odada saklanmış bir eşya gibi... Kâinatta saklanmış

şeyi, mücerredi aramanın müessisesi felsefe... Din ise odadaki gizli şeyi peşin bildirmenin

yolu... O malom şey yerinde dururken ayrıca armaya nasıl müsaade olunur? En güzel izah

olabilir, bu... (Paskal) varmıştır, bu ince hakikate... O, vâhid olan «şey»in mihrakı etrafında,

ebedî meçhule doğru hudutsuz bir fikir cehdi... Aklın vazifesi budur. Bunun ismi hikmettir,

felsefe değildir. Felsefe bulmanın değil, boyuna aramanın yolu..

Burada çekinmeden söyleyebilirim ki, bu dünyaya hiçbir insan gelmemiştir ki, «hakikate

talibim» demesin. Komünist de bunu der, herkes de... Ve yine herkes bilir ki, hakikat tektir.

Bunu bedahet halinde biliriz. Hakikat tektir. Hakikati bulan, onu nâmütenâhide arar mı? Onun

için dinlerin felsefeye karşı bakışına dikkat etmek lâzım...

Din, buluş; felsefe ise bulduğu herşeyde hatâlı veya hatâ etmesi mümkün bir arayış... Böyle

olunca, elbette ki, «sabit»in değişene ve mihverini bulamıyana tahammülü olamaz.

Hiçbir karasızlık kararın yerini tutamaz ve kuvvetin kazanamaz.

«Sabit» üzerinde donmamak ve her ân arayıcılıkta devam etmekse, ancak o «sabit»in bağlısı

meçhuller âlemi üzerinde derinleşmekle olur. Dindar, mihverlik bir inanış etrafında fezayı

dolaşırken, başıboş hakikat arayıcısı onu her defa kaybedici, neticesiz bir maceraya

mahkûmdur.

Böylece hududu iyi çizmek şartiyle felsefeden istifadenin binbir şer’î ve makbul yolu vardır.

Tasavvuf bazı hikmetleri bakımından felsefeye yakındır. ݺte bir mihver etrafında meçhuller

âlemini çevrelemenin mübarek mektebi... Fakat şeriatın hiçbir alâkası yoktur felsefeyle...

Şeriatteki mânalara, evet, hikmet denir. Felsefenin sefaletini, felsefede en büyük eserlerini

vermiş Avrupalı filozoflardan dinleyeceğiz birazdan... Şimdi bu hal üzere bırakalım

felsefeyi... Ve şu kadarını söyleyelim:

Hududunu tanıyan, tükeniş sınırlarını gören akıl, dince en mübarek vasıta... Ve kendi

kendisini yenmeye, çürüğe çıkartmaya memur köle âlet...

Bütün Garp, büyük bir felsefe zinciri halinde gelir. Ve bütün bu geliş, kendisini tatmin

etmeyen ve daima yanlışlar içinde boğulan bir manzara çizer.

Biz felsefeyi işte böyle anlarız ve ancak meçhullerini nâmütenâhî bildiğimiz mutlak hakikat

etrafında, tâbi bir müessise olarak lüzumlu görürüz. Hakikatı aramakta «buldum!»

yobazlığına düşmemek ve «buldum!» denilen vâhidin, mutlak surette bulunduktan sonra da

nice arayışlara muhtaç olduğunu göstermek için felsefî tefekküre de öz hududu içinde yer

veririz.

Bir zamanların İslâm medresesi – ki eski devirlerin en mükemmel tahsil ocağı – felsefeyle

hikmet arası çizginin en sadık muhafızı olmuştur. Bizim bugün o büyük medeniyetin ruhunu

ihtiva eden büyük külliyemiz, hakikî mânada üniversitemiz olsa, felsefe fakültemiz de olur.

Fakat biz – söyledik ya – peşinen biliriz ki, felsefe, birbirinin yanlışını çıkarmaya memur,

sonu gelmez ve bir noktada durmaz serseri bir katar... Ve uçurum yolcusu...

Bu tarifi kabul etmeyecek tek Avrupalı yoktur. Şimdi ileride daha iyi göreceksiniz; birbirinin

yanlışını çıkarmaya memur ve her defa müflis hakikat nerede, biz neredeyiz?

Bırakın, onlar patırdı ede ede gerçeği araya dursunlar.

Biz felsefeyi dalâletin, inkârın ve fikir kargaşalığının insana getirdiği hal olarak tarihî bir

sayıklama manzumesi, aldanışlar tablosu diye görmekte mazuruz. O bir ahlâk da getiremez;

getirse bile onu müeyyideleştiremez.

Ona düşen, nihaî illiyet ve gaiyet üzerinde görüş selâhiyeti olmadığını tasdik yoliyle,

kanunları vazedilmiş ve ilmîleştirilmiş sahalarda söz sahibi olmaktır ki, o takdirde vazifesi

fazilet ve ismi hikmet olur. Felsefeyi andırıcı, fakat metod olarak ona tamamiyle zıt, bağlı

tefekkür ocaklarından biri de «Kelâm ilmi»dir.

Fakat bu dâvaya en güzel cevabı, akıl üstü bir irtifadan yine tasavvuf vermiştir:

«- Bu iş ne akılla olur, ne de akılsız...»

İleride sırlarını daha yakından göreceğimiz akıl ve felsefe bahsini giriş halinde bu kadariyle

bırakıp hemen Batıya dönelim.

Batı dünyası, tasladığı medeniyetin formülünü bir kimyager kesinliği içinde klişeleştirmiştir:

(Yunan aklı + Roma nizamı + Hrıstiyanlık ahlâk ve hassasiyeti = Greko-Lâtin Medeniyeti)...

*

Yunan’dan başlayalım: Başını bilmiyoruz. Avrupalı, Yunan vâkıasına «mucize» nazariyle

bakar. Gerçekten bu dünyada müessirleri bilinmeyen ve mucize çapında görülmeye değer iki

büyük vâkıa vardır. Biri Yunan zuhuru, öbürü de uçsuz bucaksız çöllerde insanı sarhoş eden

bir mâna rüzgârı halinde esici Arap dili... Bir devenin adım atışını 72 ayrı kelimeyle ifade

eden bu dil, önceden bâdiyede hiçbir (metropolis-büyük şehir) kurulmaksızın ve hiçbir insanî

tefekkür kaynaşmasına şahit olmaksızın, nereden ve nasıl gelmiştir? Yunan harikası gibi bu da

kaynak bakımından büyük meçhullerden biri...

Yunan medeniyetinin başında (mitoloji-Yunan ustore ve hurafeleri) var... (Mitoloji), bir

tarafiyle efsane, bir tarafiyle de cemiyetin itikatlarını gösteren uydurma din... Birçok ilâha

inanma, putlaştırma mizacının meydana getirdiği bir tablo... Bütün putların başında da başbuğ

put olarak (Zeus), Fransızların (Zös) dediği sahte tanrı... Aynı sahte tanrının putperest

Roma’daki mukabili (Jüpiter) ismini taşıyor. Cebinde çift pasaport taşıyan bir sahtekâr gibi

Yunan ve Roma’da, vasıfları, birbirine tam uygun iki ilâh tasavvuru... Ayrıca bunlara tâbi

birçok uydurma ilâh... Onlara da bağlı yarı ilâhlar... Yarı ilâhlar insanlardan olur ve isimlerine

(Demetr) denilir. İnsan harikalaşınca yarı ilâh telâkki edilir onlarca...

Böyle bir âlem... Bu âleme dikkatle baktığımız zaman şunu görüyoruz: Eski Yunan

(mitoloji)si, aklın, fikrin, vehmin, hayalin bile içinden çıkamayacağı girift bir (plâstisite), yani

eşyanın dış kabartısı, müşahhas bir zemin üzerinde, bir dış âlem rüyası... Hezeyanın da

anlamayacağı kadar korkunç, hattâ (estetik) kıymetlere bulanmış, muazzam bir tahayyül

cümbüşü...

Ne tuhaf! ݺte burada Garbın ana damını ele geçireceğiz. (Plâstisite) kelimesini kullandık

demin... Bunu hiç kaybetmeyin zihninizden! (Plâstik), pazarlarda satılan naylon eşya değil,

felsefî mânada eşyanın dış kabartısı, dış görünüşüdür. Göze hitap edici dış şekiller, renkler,

hacimler... Meselâ Yahya Kemal (plâstik) çerçevede büyük şair, fakat ruhta ve iç muhtevâda

zaif... Meselâ resim, heykel ve mimarî (plâstik) sanatlardan...

Eski Yunandan aldığı bu (plâstik) zeminden Avrupalı hiçbir zaman ayrılmamıştır. (Plâstik)

zemine bağlıdır Avrupalı; koparamazsınız oradan... O (plâstik) zeminde kendini aşmak için

bir çeşit madde aşkı, tabiat zevki temsil eder; dolayısiyle iç âleme yabancı kalır.

Bu (plâstik) zeminin (idealizasyon)u (Zeus) veya (Jüpiter)dir. Bunlar, 100 katlı apartman gibi

bir sarayda otururlar ve ne kadar beşerî zaaf varsa hepsini nefslerinde toplarlar... O, bunun

karısını kaçırır, şu, onun gözünü kör eder. Dünyada böyle bir aile görülmemiştir; bu sözde

tanrılardaki aile gibi... Ve ondaki hayal o kadar zengindir ki, (Şekspir) bile inanmışçasına,

bunlar adına yemin eder. En son şairler de mitolojinin ifade ettiği (estetik)ten ayrılmazlar.

Büyük saçmayı gördükleri halde... Sorsanız onlara:

«- Senin tasavvur ettiğin kudret, hâlik makamında kudret, beşerî zaaflarının aynası nasıl

olabilir? İnsanda bile olmayan zaaf, ahlâksızlık onlarda vardır. Bu türlü uydurmalara,

belirttiği hayal gücü ne çapta olursa olsun, mâbud göziyle nasıl bakabilirsin?»

Cevapları şu olabilir:

«- Biz onlara hakikat göziyle değil, zevk ve (estetik) göziyle bakıyor ve bu yönden

inanıyoruz! Gerçeği değil, güzelliği ve insanoğlunun hasret çektiği iklimleri buluyoruz

onlarda...»

Tamamiyle Batılı olan böyle bir düşünce ise, malik olmak vehmi içinde ebedî bir

mahrumiyetten başka bir şey olamaz. Doğrunun olmadığı yerde güzel de yoktur!

Neticede Yunan (mitolojisi)ni bir büyük hokkabazlık panayırı diye alabilirsiniz. İçinden, ilâh

kabul edilen birtakım tiplerin, insanî zaaflara batmış, birbiriyle boğuştuğu panayır... Bu

panayıra bugün Garp çok uzak olduğu halde, zevkinin içinde (mitoloji)yi daima taşır. Ve bu

yalanın (estetik) cazibesine öyle kapılır ki, onu doğru bile sayabilir. Yunan (mitoloji)si,

bugünkü Batı yalanının ilk kaynağıdır.

Nihayet bir fikir adamına ondan alınacak hisse şudur: Zengin tabiat plânını (plâstisite)ye

mıhlamak, en büyük mücerredi de (plâstik) idrakten elde etmeye çalışmak...

(Mitoloji)den sonra, Yunanda ilk fışkırış noktası olarak karşımıza (Dyonya) mektebi çıkıyor.

Bu (Dyonya) mektebinin, (Tales), (Aleksimandros), (Aleksimen), (Diyojenis) gibi birkaç

mensubu var... Basit bir mektep... (Mitolojik) plânın avam sınıfından değil bunlar... İlk

düşünen adam bunlar, Batıda...

Ve eşyayı bir şeye irca etmek isterler. Vahdet’e doğru bir hazırlık... Eşyanın aslı nedir? ݺte

meşhur «anâsır-ı erbaa : dört unsur» nazariyesi... «Ateştir, sudur, topraktır, havadır» şeklinde,

bir fikir sistemi olarak satıh üstü bir arayış... Bir fikir mesnedi olmaktan ziyade, neticesiz bir

tahlil ölçüsü... Ve satıh üstü... Eşya ve tabiat, şundan, bundan mürekkepmiş... Ama aslî zat

nerede, aslî müessir ne?.. Su, ateş, hava ve toprak buluşu, büyük anlayışa susamış insanı

tatmin etmez!.. Mutlak çözümü de getirmez.

Böyle bir görüş nâmütenâhî verâlardan bir perde açmaktır ve nihaî verâyı boş bırakmak... ݺ

bununla bitmez.

(Dyonya) mektebinin peşinden (Ksenofon) geliyor.

(Dyonya) mektebi Milâttan yedi asır öncedir. (Ksenofon) ise altı asır evvel...

(Ksenofon) da bir mektep sahibidir. (Ele) mektebi... Bu mektebin esası (panteizm)... Bu tabir

bahislerimiz arasında sık sık geçecek... Allahı, tabiata mutabık, tabiatın aynı, kendisi kabul

etme mezhebi... Madde enerjisi içinde gaaî bir müessir olarak Allahı görür; fakat o gaaî zatı

tabiatla birleştirir. Tevhide doğru giderken, birden, müşahhasa düşmenin ve mahlûku hâlik

görmenin sekamet mezhebi... İlk (panteist)ler, (Ksenofon) başta olarak ortaya şu nazariyeyi

atmışlardır: «Bütün gördüklerimiz cevher ve arazdan ibarettir. Arazlar gözle görülür, fakat

cevher görülmez.» Ve işte o «görülmez»i, daima «görülür»e bağlı kalarak ilâhlaştırmak...

Tevhide tam zıt... Maverâ hissinden mahrum...

Sırası gelmişken bildirelim:

Yukarıdan beri kullandığımız «Allah» kelimesi yerinde değildir. Bu kelime yaratıcıyı vasfiyle

değil de zâtiyle belirten mukaddes lâfız... Zat ismi, hâs isim... Alem, simge, tura ismi... Fakat

umumî mânada, hâlik, yaratıcı gibi vasıfları bu mücerret zat isminde toplayan Allah’ı bilmiş,

tevhide ermiş olur.

Gelelim yine (panteizm)e... ݺte onun tabiatta gördüğü cevher, arazların gerisindeki yaratıcı

kuvvettir ki, tabiatten başka birşey değildir. Bu da, Allah’ı bulmaya doğru bir adım olduğu

halde, sürçmekten ve eşyayı putlaştırmaya düşmekten ibaret kalır. Yine kaba müşahhasa ve

(plâstik) zemine bağlı kalmanın bir çeşidi...

Ondan sonra (Pitagor) geliyor. Bizim (Fisagor) dediğimiz... O da Milâttan önce 6. Asırda...

(Fisagor) adet, sayı mistiğini getirmiştir. (Mistik) sırrîlık, sırrî idrak ile sayı felsefesi...

Sayı üzerinde (mistik) telâkkî şöyle:

«Adedin aslî unsuru neyse eşyanın da aslî unsuru o olmak icap eder.»

Bu anlayış da kemmiyetin keyfiyetini aramak yolunda hudutlu bir dereceye kadar varıp yine

kemmiyette kalmanın neticesini getirir ve (plâstik) idrakten öteye geçemez. Dikkat edin; en

mücerret tefekkürde bile Batı âleminin dönüp dolaşarak yine müşahhasa esir olmak

mahkûmluğu... Sayılarda bir (mistik) görüş bile yine kemmiyette kalıyor ve kemmiyetin

keyfiyetini yapmaya çabalıyor. Eğer bütün sayıları inkâr edip (1) adedi üzerinde

derinleşebilseydi büyük oluşa varabilirdi.

Fakat Eski Yunan’da ilk defa büyük mücerrede doğru bir atılıştır bu... (Fisagor) bu adedî

«mistik» içinde gayet ince bir dereceye tırmanabilmiştir. Gökleri adetlere böler, musikiyi sayı

hesabiyle ele alır, göklerin dönmesinden ahenk, ahenklerden de sayılar çıkarır Gerçek sırra

doğru bir uzanış... Fakat topukları yere mıhlı olduğu için (1) adedinde kalan ve ötesine

eremiyen bu uzanış, elbette ki, eksik...

(Pitagor)dan bize hiçbir eser ve bilgi intikal etmemiştir. Böyleyken riyaziye ilminin

kurulmasında ve bu ilmin yapısında onun büyük rolü vardır. Meselâ hendese... İslâmî bir ilim

olan ve mücerret nisbetlerin şiirini gösteren cebir ilmine kıyasla dış kalıpların hesapçısı

Yunanlı hendese, iki âlem arasındaki mücerret ve müşahhas farkını göstermekte birebirdir.

Ne gariptir ki, bu adam, «Metanpsikoz»a inanıyordu. Yani bizim (tenasuh) dediğimiz hâle...

Ölümden sonra ruhun kalıp değiştirdiğine ve başka bir cesede hulûl ettiğine... Bu itikat

İslâmda küfürdür.

Ruh, kendi cesedi, zarfı içinde ayrı ve müstakil bir vâkıadır.

Eski Yunan’da bu ilk tefekkür mekteplerinden sonra bir akamet devresi... Ve peşinden büyük

bir ruh fışkırışı...

Bu akamet devresi (sofist)lerin çığırı...

(Sofizm), mantığın yalama haline gelmesi, birtakım aklî çıkmazlar üzerinde sahte nispetler

kurması, kendi içinde döne döne ve basit daireler çize çize hakikati güme götürmesi... Akıl

yobazlığı...

Nitekim biraz sonra göreceğimiz (Sokrat), büyük fışkırışın başı olarak ilk hücumunu

(sofist)lere karşı yapacak, derin idrak ve üstün tecrit oklarını o tarafa çevirecektir.

Şimdi (sofizm) üzerinde biraz daha durmamız icap ediyor. Çünkü son zamanlara bakarsanız

her politikacı bir (sofist)tir, bu memlekette... Hattâ siyasî (demagog)lar bunların en âdi

örnekleri...

(Demagog) kelimesi de yunanca... Garbın da bütün sermayesi, malûm, Yunan’dan...

(Sofist)leri size daha geniş ve izahlı anlatabilmem için bir iki fıkracık nakletmek istiyorum.

(Sofist)lerin ilk darbeyi (Sokrat)tan yemeleri, bakın nasıl oldu! Bir kaplumbağa... Gerisinde

bir tazı... İkisi hareket ettiği zaman tazı asla kaplumbağayı yakalayamaz! Neden? Çünkü

kaplumbağa o zaman içinde biraz daha ilerlemiş olacak... «Acaba?» diyeceği gelir insanın bu

saçmaya... Bakın nasıl mantık istismar ediliyor. (Dinamik) tarafından alamıyorlar da zamanı,

(statik) tarafından alıyorlar... Böyle olunca asla kaplumbağaya yetişemez tazı... ݺte mantıkta

(dinamizm) noktası... (Dinamik) mantık cansız tahlil değil, ruhçu terkip emrindedir ve

parçaları bitiştiremeyen kaba şaşırtmacaların, gülünç safsataların ağına düşmez.

(Sofist)lerin ruh ve zihin haletini belirtmekte, yukarıdaki hokkabazlıklarından daha çarpıcı bir

misal var:

Zekî bir (sofist) talebe gidiyor, hocasına; diyor ki;

«- Seneden ben avukatlık icazeti alacağım! Fakat sen bilmem ne kadar para istiyeceksin! Bu

parayı vermeye şimdilik muktedir değilim. İleride kazanacağım ilk dâvadan ödemek üzere

bana ders verir misin?»

Adam:

«- Olur!» diyor; «sana ders veririm, kazanacağın ilk dâvadan benim hocalık ücretimi

ödersin!»

Bir tuğlanın üzerine senet yazıyorlar – O zamanlar senetler tuğla üzerine yazılırmış –

mukavele tamam oluyor. Hoca ders veriyor. Çocuk avukat oluyor. Bir sürü iş yapıyor, fakat

parasını ödemiyor hocasının... Hoca talebesi hakkında dâva açıyor. Mahkeme kurulur

kurulmaz hoca ayağa kalkıyor, diyor ki:

«- Bu dâvanın duruşması yersizdir, bâtıldır. Şimdiden hükmedilmesi lâzım, hakkım için...

Sebep şu: Benim talebemle dâvam var. Kazanacağı ilk dâvadan ödeyecekti hakkımı...

Kazanamadım, diyor, şimdiye kadar... Güzel; ama bu bir dâvadır. Burada kazanırsa kazandığı

için ödeyecek, kaybederse kaybettiği için verecek... O halde duruşmaya lüzum yoktur!»

Söylenecek lâf var mı? Dâvayı kazanırsa talebe, mukavele mucibi borcunu verecek,

kaybederse ödeme hükmü aldığı için verecek... Yani, o türlü veya bu türlü, verecek...

Talebe kalkıyor ayağa:

«- Ben, diyor; hocamdan ders aldım. Onun bütün hüneri, işte böyle, mantığı güme getirmektir.

Bütün mahareti budur. Ben de muhakemeyi lüzumsuz görüyorum! Zira kazanırsam

ödememek hükmünü alacağım için vermiyeceğim; kaybedersem kaybettiğim, kazanmadığım

için vermiyeceğim; yani mukavele mucibi iki türlü de vermiyeceğim!»

(Sofistik) mantığı anlamak için ne zarif bir hikâye...

Mantığı sahte mantıkla bulandırmanın hüneri (sofizm)... Şu var ki, bizim sofistlerimiz eski

sofistlerden çok daha aşağı seviyede...

(Sofist)ler arasında bir garip ihtiyar görüyoruz. Sağından dolayıp sol omuzuna attığı beyaz

harmânîsi içinde, yere baka baka yürüyen, gidip gelen, çarşı ve pazarlarda dolaşan, elindeki

asâyı hemen her rastgeldiğinin önüne eğip yolunu kesen ve şöyle soran bir ihtiyar:

«- Kimsin sen, nereden gelip nereye gidiyorsun? Niçin yaşadığının hesabını hiç nefsine

soruyor musun? Hayat sistemin nedir? Öküzüne ve atına bir terbiye sistemi içinde bakıyorsun

da çocuklarına, yaşanmaya değer hayat üzerinde ne öğretiyorsun? Kudret ve hakikat ancak

«Bir», bölünmez bir vahidde toplanabilir ve o «Bir» sizin uydurma ilâhlarınız olamaz!»

Bu, Eski Yunan’da büyük düşünce fışkırışının başı (Sokrates-Sokrat)... O, Batı tefekküründe

ilk vahdânî görüşün habercisi...

(Sokrat)ın hazin bir hikâyesi var. Üzerinde fazla duramıyacağız. Sonunda zehir içirtilerek

öldürüldü. Ve şu sözü söyledi: «Bu, benim başıma gelen, ilk defa benimle başlamış olmuyor.

Kimbilir tarihte nice insanlar var ki, hep böyle öldüler. Benimle de bitmeyecek bu iş...

Hakikatı söyliyenlerin çoğuna bu zehiri içireceksiniz!»

Hakikaten böyle oldu ve hep böyle gidecek...

(Sokrat) Garp tefekküründe ilk defa (metod) fikrini getiren adamdır. (Metod), usul, herşeyin

başı...

Evvelâ düşünüyorum; neyle düşünüyorum, nasıl düşünüyorum? Bütün bu gördüğüm şeyler

kendimden mi, yoksa dışımdan mı? Gözümün içine yerleştirilmiş küçük küçük resimler mi bu

eşya?..

Usul: Dâvaların dâvası... Bunu getiren adam, (Sokrat)... Ne kitabı, ne başka bir şeyi var. Onun

bütün kitapları, fikirleri, müthiş bir kütüphane getirmiş Eflâtun (Plâton)un eserleri içinde...

Eflâtun (Sokrat)ın ilk talebesidir. Onun talebesi de Aristo (Aristoteles)... Bu müselles, bütün

Garba hâkimdir. Sokrat için «bizim ilâhlarımıza inanmıyor» diyorlar. Ve adama zehir

içiriyorlar. O kadar güzel bir müdafaa yapıyor ki, müdafaası biraz yumuşak olsa kurtulurdu.

Çünkü parlak müdafaalar tehlikelidir. Hasımlarının içyüzlerini meydana dökmesi

bakımından... Ve zehir içip ölüyor. (Sokrat)ın (Apoloji) ismi verilen eseri (Plâton) tarafından

tesbit edilmiştir. Bu (Sokrat)ın müdafaasıdır. Yerle yıldızlar arası insan tâkatinin ve derin

fikrin sanatla karışık harikulâde senfonisi...

Bu adam, «niçin»den evvel «nasıl»ı getiren kafa... «Niçin» (Plâton)da başlıyacak... «Nasıl»

fevkalâde mühim bir yol, metod... İlk eşiği kurabilmek...

(Sokrat)ın üzerinde fazla duracak olursak diğerlerini anlatamayız. Onun için kısa kesmek

mecburiyetindeyim. Bu arada demin anlattığım sofistleri kendi mantıklariyle boğuyor ve kaba

hesapların üstüne çıkmalarını ihtar esiyor. Hakikat burda değil, maddenin üstünde, üstünün de

üstünde... O kadar (sofistik) mantığı boğmaya alışmış ki, gayet hissî bir tabloda bile o şahane

kafasındaki mantık dalâletlerinin ifade ettiği hınç belli oluyor. Meselâ ölüme giderken

yanında (Plâton) ağlamaktadır.

«- Ne ağlıyorsun?» diyor, (Plâton)a...

«- Haksız yere ölüme gittiğine»...

«- Demek haklı gitseydim gülecektin,öyle mi?»...

Orada bile «niçin»i nasıl yerine yapıştıran bir adam... Ve ölüyor (Plâton)un tabiri ile boğa

bakışlı, hocası...

Son sözü:

«- Falana bir horoz borcumuz var! Ödeyin!»

Ve bitişik odada kadınların vâveylâsına cevabı:

«- Ben size kadınları buraya sokmayın demedim mi?.. Onlar yarım mahlûklardır ve çığlık

koparmaktan başka bir şey bilmezler...»

(Plâton) kocaman bir kütüphane bıraktı. (Sokrat)ı tamamen (Plâton)dan öğreniyoruz. (Plâton)

idealizmayı getirmiştir. Yalnız (Plâton) için dört beş konferans lâzım... Onu da (Sokrat) gibi

kısa geçmeye mecburuz. İdealizma nedir, (Plâton) nedir? «Fikirler âlemi» onun (tez)i...

(Plâton) maddeye inanmaz. Maddenin illiyetini madde içinde aramaz. Madde ötesi (ide)ler

âleminde arar. Ve insanın içi o (ide)ler âlemine bağlıdır. Madde, sadece fikrin suret ve şekil

kazanması...

Araplar (ki Eski Yunan fikriyatı Araplar tarikiyle geçmiştir Batıya), (Plâton)a, «Eflâtun-u

İlâhî» derler. Ondaki vahdaniyet mizacı bakımından...

(Plâton) bir heykeltraş tasavvur eder. Mecaz halinde... Halîki böyle tasavvur eder. Burada

mecaz olarak tasavvur diyorum; inceliğe dikkat!.. İlâhî isimler arasında «müsavvir» ismi de

var... Müsavvir; hâlik, Rezzak, Rahîm, Rahman gibi, İlâhî isimlerden... Tasvir edici, suret

verici demek... Elbette Allah müsavvirdir. Hepimizin yüzünü çizen O, maddeyi biçimlendiren

O... Bizse yüzümüzü kendimiz çizmişiz gibi sahiplik taslarız!

Eflâtun bir heykeltraş tasavvur eder, dedik. Bu heykeltraşın iki vechi vardır. Biri «kendi», biri

«kendinden» olarak... Müessir ve eser... Bu heykeltraş tasvirinde plân, müessirin zatına

mahsus hikmet... Muazzam bir mermer kitle... Kendi hikmetleri... Heykeltraş mecazen zât...

Ve çekicin o mermer kitlesi üzerindeki hudutsuz hareketi, mahloklar manzumesi...

Hiçbir din değil, fakat müstakil bir fikir çıkışının yükselebileceği üstün nokta bu görüş...

Eflâtun İlâhî teyide mazhar bir nebî olmanın ulaşılmaz derecesi altında, fakat insan aklının

çok üstünde... O’na nebî denemez; çünkü; zamanın nebî’sine bağlı olmayan hiçbir fertte ve

idrakte bu imtiyaz düşünülemez.

(Plâton) bir (jeoğrafik) veya (topografik) yer tayin etmeksizin yükseklikler âleminde fikirler

kabul eder. Her hakikat o fikirlerdedir. Ve madde kendinı aşan bir fikre tâbidir. Onun için

idealizma (Plâton)da bütün bünyesiyle tamamdır. İlk büyük, muazzam idealist... Ve

idealizme, size basite irca ederek anlattığım bu şekilden ibaret...

Eserlerinde bu tezini olduğu gibi koyar. Eserleri pek çoktur. Hemen hepsinde (Sokrat)tan

naklettiği fikirler vardır. (Apoloji)den itibaren (Sokrat)ın konuşmaları eserlerde yer almıştır.

(Sokrat) küçük talebe halkaları içinde konuşmuştu. Akademiyi Eflâtun kurdu. Ağaç altı

konuşmaları... (Akademus)... Bugünkü akademi tabiri oradan gelir. Ona göre hakikat

(fenomen)lerde değil, fikir ve ruhtadır. (Fenomen) felsefede mühim bir mefhum... Sırasında

göstereceğiz. (Fedon, Fedr, Gorgiyades, Ziyafet, Cumhuriyet)... Başlıca eserleri bunlar...

Bunların büyük tesiri olmuştur. Tesiri azîm... Öyle ki, biraz sonra (Aristo)yu görünce, bütün

Avrupa’yı, herbiri orijinal, herbiri ayrı, herbiri başka olmak itibariyle, (Sokrat, Plâton ve

Aristo) müsellesinde, birinden birine irca kabildir. Talebesi (Aristo), tam (Plâton)un mukabili,

tersidir. (Plâton) buradan oraya gidiyorsa aynı hat üzerinde o, oradan buraya gelir. Yani

tabiata... Müessirden esere, eserden müessire geçişteki inceliği tasavvufta anlıyacaksınız. O

maddeye bakar; maddenin iç bünyesindeki kanunları keşf hedefine bağlar, aklın ve büyük

mânada (rasyonalizm) akılcılık, tabiatçılık, gerçekçilik temellerini arar ama bunlara ezbere bir

çıkışla gelmez ve fizik ötesini fazla deşmez.

Metafiziği onun, bakın nedir? Maddenin gittikçe sâf hareketi, görünüşte elene elene sâf

hareketi... Yani fikir durumuna kadar yükselttiği muazzam (efor) kadrosu... Tabiat budur onun

için... Onu bir maddeci olarak görmek yanlıştır. Onu maddeyi ilk defa esîrîleştiren adam

olarak görmek lâzımdır. Bir sürü eser yazmıştır. Demin kitaptan bahsediyordum; görün kitap

kadrosuna bağlı insanları... Meselâ «Mantık» adlı eseri İslâmiyete destek getirmiştir. Bazı

kelâmcıların kullandığı eserler...

(Aristo)nun «Mantık» başta, Fizik, Tabiat ilmi, Politika (Siyaset), Poetik (Sanat felsefesi)

vesaire birçok eseri var...

(Aristo) Büyük İskender’in dostu ve hocası... Abdülhak Hâmid bir piyesinde de vezin icabı

(Aristo) diyemez de (rosto) der gibi, «Risto bu nedir?» diye sorar ve cevabını alır: «Zafer

veya hiç!»...

Büyük fikir fütuhatının yanında, madde fâtihlerinin ve madde fethine memur adamlarının yan

yana bulunmasına dikkat edin! Bu İlâhî sır derin... İskender ve yanında koskoca bir (Aristo)...

Kanunî de bir aksiyoncu; yanında kimler yok ki... Şairi Baki, Şeyhülislâmı Ebussuud Efendi,

Mimarı Sinan, Amirali Barbaros, Veziri Sokullu... Kimler, kimler yok! Bakın beraberlik

ifadesine, üstün cemiyetlerde...

(Aristo) mantığı kafanın çalışma metodu olarak ve bununla beraber tabiata doğru giden ve

maddeyi bir (efor) kadrosu diye ele alan adam...

Bu üçü (Sokrat, Plâton ve Aristo), hemen hemen maddenin üç buudu gibi derinlik, uzunluk,

genişlik halinde bütün Garp felsefesinin temeli... Bütün Batı tefekkürünün, usulcü, idealist ve

maddeci olarak bunlardan birine ircaı kabildir.

Şu kadar ki, (Aristo) maddede kalan bir felsefe yerine, maddeyi mânaya götüren bir

tefekkürün sahibi... Eflâtun ruhtan gelir, (Aristo) maddeden...

Şimdi bu üçünden sonra ne geliyor Eski Yunan’da? (Zenon) geliyor. Ahlâk felsefesi...

(Zenon) eza ve cefaya tahammül ahlâkının kurucusu... Cevr ve cefaya tahammül ahlâkı... Bu

ahlâk gururun ahlâkıdır, benliğin... Aşkın ahlâkı değil... ݺ aşka gelince hangi cevre tahammül

edileceğini tasavvuf bahsinde anlatacağım.

Asıl Roma’da (Epiktet) isimli filozofta tecellisini bulan bu ahlâk (Stoisizm) adını taşır.

(Epiktet) bir köledir. Onun ayağını işkence aletinde burkarlar, bükerler. Hiç ses çıkarmaz.

Gayet sakin bir tavır ve tonla der ki:

«- Daha fazla bükerseniz ayağım kırılacak!»

Bükerler ve ayak, müthiş bir sesle kırılır.

Verdiği cevap:

«Demedim mi?..»

(Stoisizm) ahlâkı budur ve (metafizik-madde ötesi) bir dayanağa malik değildir. Sadece insan

benliğinin madde acısına karşı hissiz tavrı... Satıhçı Romalı bünyesinin satıh ahlâkı...

Fakat bu ahlâk gayet dikkatle not etmeniz icab eden bir şey... (Zenon) ahlâkı, cevr ve cefaya

tahammül ahlâkı Roma’da öyle tecelli eder ki, Romalı ateşe sokar elini, bileklerine kadar

yakar ve «Romalı asîl yalan söylemez!» der. Ama (Plâstik) plânda bu kadar güzel görünen bu

ahlâk, belirttiğimiz gibi, (monizm)in, gururun, benliğin, (ampir)in ahlâkıdır; bir kâinat

görüşünün, derinliğine ruh dünyasının ahlâkı olmaya çok uzak...

(Zenon)dan sonra (Epikür) çıkıyor karşımıza...

(Epikür)ü bizde yanlış anlarlar. Zevk ve sefa meselesi... Bizde bu felsefe, cismanî, şehvanî

mânada zevk ve sefa olarak anlaşılır. Hayır! (Epikür) bu değildir. (Epikür) öyle ruhî hasletler

arar ki, ruhî safaya ve neş’eye, şevke varmanın ahlâkı yolunda gider. Ama bu şevk’e varacak

bütün yollardan mahrumdur. Onun için, mecburîdir, felsefesinin cismanî telâkki edilmesi...

Tasavvufta da bu en büyük dâva... Büyük safa... Fakat o safaya gidecek yol?.. İsimle olmaz bu

iş... Meselâ Hayyam bizce tam (Epikür)cüdür. Bedbin bir felsefe içinde keyfine bak, hükmü...

Bu hüküm insanı saadete ulaştıramaz; olsa olsa hislerini iptale götürür. Ebediyet tefekkürü

önünde duygusuzluk telkin eder ve cismanî plânda kalır. Fakat hayvanî rahata götürücü bir

tarafı vardır bu felsefenin... Fazla kurcalamaktan alakoyucu bir tarafı... (Epikür)ü yanlış

anlıyanlardan olmıyalım, yalnız mânasını bilenlerden, yolunun kapalı görenlerden olalım...

Bundan sonra Yunanda bir unsur eksik kalıyor Garbı tamamlamak için... Bütün Garp

Yunan’dır demiştik. Evet Yunan... Aslında Batı tefekkürünün, birinin çizdiğini öbürü bozan

fâsid dairesi üzerinde Yunan, bütün (tez)leriyle bir arada (antitez)lerini de besleyici bünyesi

bakımından işi bedbinlik felsefesinde bitirir. Nihayet öyle bir filozof gelir ki, her şeyi bozar

ve bütün bu fikir yolları çıkmaz sokaktır, anlayışını getirir.

O da (Piron)... O da (Septisizm)i kurar ilk defa... (Piron), «hakikatı insan bulamaz, hakikat

bulunur şey değildir» felsefesinin adamı...

Bu felsefe, «hiç»in kendi noktası üzerinde ve bir daire şeklinde harekete geçip işi yine «hiç»te

bitirişine en keskin misal... Nura muhtaç ruhu intihara sürüklemenin felsefesi...

Zaten böyle olmamış mıdır? 19. Asırda bütün satvetiyle istiklâlini ilân eden akıl nihayet

(Bergson)un elinde izmihlâle uğratılmamış mıdır?

Yunan’ı kısaca şöylece markalayıp kapatıyoruz:

Yunan, sadece akıl ve (plâstik) zevk harikasıdır. Aklı uzanabileceği en uzak noktalara

götürmüş ve nihayet ona, «geber, sende iş yok!» diyebilmiştir. Fakat ruh emrinde büyük aklı

bulamamıştır. Bu da zaten filozofun değil, peygamberlerin işidir. Böyleyken, tek başına

rehbersiz akıl nereye kadar gidebilir, göstermiş ve nasipsiz Batıya örnek olmuş tefekkür

zemini... Din olarak inandığı ustûre (Mitoloji)lere gelince, hayal gücünü belirtmekten ileriye

geçmez, beşerî hırslarla dolu tanrı tasavvurlarından ibaret bir oyuncak panayırı...

ݺte, Batıya aklı tedarik eden, fakat nihaî erişin sırrını veremeyen Yunan’ın en kısa çizgilerle

portresi!..

Aklı, varabileceği son noktaya kadar ulaştırıp sonunda fânî bir (plâstik) dünyadan başka hiçbir

şeye vardıramamanın ve ebediyet soluğuna hasret kalmanın muhteşem, fakat mahzun

zemini...

Roma üzerindeyiz. Onu çabuk bitireceğiz. Orada iki adam var: (Senek) ve (Epiktet)...

Roma’da büyük mütefekkiri, filozof çapında aramayın! Roma’da büyük mütefekkir bir nevî

âlim olarak, devlet reisi olarak, aksiyoncu olarak mevcut... Yani havâs, aydın yetiştirici

cemiyet... Fakat bu cemiyeti, Avrupa’yı meydana getiren büyük ferdî vâhidler topluluğu diye

ele alamayız. Roma cemiyet dehâsıdır. Orada ferdden çok cemiyetin dehâsı vardır. Bu

cemiyetin dehâsında nizam esasdır.

Roma kaldırımı... Roma’dan tâ Kırım’a kadar giden kaldırım... Bir doku, bir nesc, sımsıkı bir

nesc... Ve Yunan kültürüne tam bağlılık... Roma’nın (Jüpiter)i, (Zeus)un ikinci pasaportunu

taşır. Bütün inanışları ufak tefek farklarla aynıdır. Sadece (Plâstik) zevk; ve madde üstü

anlayıştan yoksun bir putçuluk...

(Senek): (Stoisizm)den mülhem temelsiz bir ahlâk felsefesi yapar. Bedbin ve mağrur... Ve

Roma dekadansını (çökmektedir Roma) tam ifade edici bir gurur havası ve onun ruh haleti...

Ümitsiz bir gurur... (Epiktet) mağrur değil; onda vecdi arayan, ama pervaneler gibi başını sağa

sola vuran ve bulamayan bir çıkmaz sokak rotası... O da tam (stoisyen)dir. Bedbin ve

mahzun... Köleliğinin de tesiri... (Epiktet) kölelikten gelme...

Onun için orada Yunan’da olduğu gibi âbide çapında fertler göremiyoruz.

Şimdi meselenin meselesi geliyor: İskenderiye mektebi... Üzerinde durmaya değmezdi, ama

şu iftira var ya; tasavvuf oradan alınma diye... Onun için İskenderiye mektebini biraz tafsilâtlı

göreceğiz.

Bu mektebin (filozofik) ehemmiyeti, bahsettiklerimin yanında Süleymaniye camiine nisbetle

bir gecekondudur.

İftiraya cevap verelim: Garplı fikirde son derece hilekârdır. İskenderiye Mektebine hiç

ehemmiyet vermez, fakat bizim tasavvufu oradan çaldığımızı söyler. ݺte bütün mesele

burada... İskenderiye Mektebi Hristiyanlıktan sonra... Bir ân duralım! Burada Hristiyanlık

sözünü kullanmıyalım, onu İsevîlikten ayıralım! Zira Hazret-i İsa hak Peygamber... Hazret-i

İsa’nın tebliğ ettiği ve bilâhare tahrif edilmiş olan din, Allah Resûlüne kadar hak dindir.

Tahrif edildiği için İlâhî vasıfları tenzihte küfre düşer. Küfür buradadır. Dalâlet, küfür,

bulunan hakikatı kaybetmektir.

Küfür kelimesi insana acı gelir; mânasını bilsek çok seyrek kullanırız. Küfür gizlemek

demektir. Yani hakikatı perdelemek... Onun için meseleyi doğuşu İsevîliğin zuhurundan sonra

olduğu halde biraz evvele alıyorum. Bu mektep bir yahudi müessisesidir ve ilk defa İsevîliğe

karşı bir tepki olarak başlamıştır.

Şöyle:

İslâm tasavvufu gûya İskenderiye mektebinden çalınma ve zâtiyle (orijinal) olmayan bir

müessise... Bu değil mi iddiaları?..

Ne gariptir ki, orijinallerin orijinali; yani aslîlerin aslîsi tasavvuf, zaten Eflâtun ile, muharref

Tevrat arası bir bulamaçtan ibaret, büsbütün sahte bir felsefe koluna bağlanmak isteniyor!

İskenderiye veya (Neo-Plâtonizm), Yeni Eflâtunculuk ismini taşıyan bu mektep,

Hristiyanlıktan sonra (Plâton) ve talebeleri tarafından kurulmadan çok evvel Yahudi (Filon)un

elinde ilk temelini atmıştı.

(Filon) Hazret-i İsa’dan 20 yıl evvel doğmuş, 54 yıl sonra ölmüş, 74 yaşında bir yahudi...

Cenup Suriye taraflarından... «Ddeler Âlemi» nazariyesini Yahudilerin tahrif edilmiş kitabı

Tevrat ile karıştırır, bir (kokteyl) yapar ve bu (kokteyl)den sahte bir (mistik) süzmeye bakar.

Fakat devrinde hiç alâka görmez. Ondan 193 sene sonra, İskenderiye mektebi (Filon)dan alır

diyalektiğini ve «Nev-Eflâtuniye» namiyle, yani sırf (Plâton)dan alınmış gibi göstererek

felsefesini kurar. Ve bu mektep 193’de başlar, 500’e kadar gider. 4. Asır sonlarına kadar...

Hiç tutunamaz ve işi büyücülükle bitirir.

(Plâton) aslında Romalıdır. İskenderiye mektebi millî bir mektep değildir. Karmakarışık,

melez... İsevîlik gelmiş, Yahudi ellerde tahrif edilmiş, ortalık bulanmış, put alâkası

zayıflamış, çünkü büyük ruhtan haber gelmiş ve erimiş bütün heykeller... (Zeus) iki büklüm

olmuş... Fakat böyle bir âlemde her şey karmakarışık...

İskenderiye vaktiyle İskender’in kurduğu kasaba... Adetâ bir Bâbil Kulesi manzarasında...

Yahudi orada, politika tezgâhları orada, her fitne orada... Bir hercümerc... Şimdi, dâvaları

nedir; ona bakalım! Bunlar başlangıçta İsevîlikle açık bir mücadeleye girerler. Ve ona karşı

(Plâton)un «Ddeler Âlemi»nden bir nazariye atarlar ortaya... (Aristo)yu da (diyalektik) olarak

alırlar.

(Diyalektik) nedir?

(Diyalektik) fikrin tanzim şeklidir, ambalajı, mimarisi... Mantıkla yanyana... Çok defa

(diyalektik)lerin çelmesine takılır kalırız, üstün fikre çıkamayız. Halbuki (diyalektik) başka,

fikir başkadır.

İskenderiye Mektebi (Aristo)nun diyalektiğini alır, (Plâton) ile karıştırır ve der ki: «Benim

metodum sâf fikir ve hissi istidlâldir»... Öyleyse akıl nerede kaldı? Hissî istidlâlden gelir, işi

neticesiz bir noktaya getirir; ve (ekstaz) vecd ve istiğrak gayesine bağlar. İstidlâl yolu ile gelip

(ekstaz)a geçmek... Bu noktalara iyi dikkat etmek lâzım... Burada dünyanın en büyük bir

«olmaz»ı, muhali var...

Hissî istidlâl, insanı, nihayet kendi öz varlığına bağlı bir akıl kamaşmasına götürür.

Varlığından geçici, zâtını görmeyici, kendini kaybettirici bir «fenâ» noktasına vardıramaz.

Bu, kendinde olarak «kendimde değilim!» iddiasına varır ki, kamaşmış bir aklın hokkabazlık

oyunundan ileriye geçemez.

Balıkla kuş evlenip de çocuk sahibi olamazlar... Akıl eğer balık, vecd ise kuşsa yolları

ebediyen birleşemez. Hilkat kanunu bu... Zorlarsanız ne olur? ݺ yine akıl meselesi olarak

kalır, üstelik aklı da öz payı içinde iptal eder.

Tasavvuf ise ruhtan gelip akla hisse veren, aklı hissesine asla tecavüz ettirmeyen ve gayeyi

«ne akılla olur, ne de akılsız» diye tespit eden İlâhî marifet rejimi...

İskenderiye mektebinden devşirilmiş olduğu iddia edilen tasavvuf böyle bir sahte malı çalmış

olabilir mi?..

Tesiri ve takipçileri 5. Asra kadar devam eden İskenderiye mektebinde, bize yalan veya doğru

tarafından ötelere ait bir haber getirici bir tek ermiş yoktur. Tasavvuftaysa kol kol velî... Onlar

işin saçmasapan dedikodusundadır, tasavvuf kahramanları ise yaşantısında... Ve şiarları «kaal-

söz» adamlığı değil, «hal-bizzat yaşama...»

Büyük (metafizik) ölçülere dayalı ve sistem belirtici kitapları da yoktur. Bir yarım kısır

(psikoloji) ve (Plâton) devşirdikleri ve kısırlaştırdıkları bir yarım (ideoloji)...

Biricik dehâsı satıhta derinleşmek ve ne kadar derinleşirse derinleşsin, yine de satıhta

kalmaktan ibaret Batı tefekkürü, işte, bir fare kılı ile fil kılı arasında ayırd edici bir (faktör)

bulamayan bir dış müşahede göziyle baktığı için her kılı aynı cinse bağlar ve önceki ve

sonrakine göre âdi bir hesap mantığiyle hükmünü verir:

«- İslâm tasavvufu, İskenderiye Mektebinden iktibas edilmiş, asliyet ve şahsiyetten mahrum

ve İslâmın kuruluğunu değiştirmeye memur bir yamadır.»

Bahsinde göreceğimiz gibi, doğrudan doğruya Allah Resûlünün bâtın hazinesinden başka bir

şey olmayan tasavvufa bu bakış, Garplının muhteşem hamakatini göstermekte en çarpıcı

misaldir.

Uça uça nihayet motor kuvveti sayesinde biraz havalanabilmiş olan Batı adamı, elbette ki,

küçücük bir solukla ve feza boyunca yol alan, ışık hızlı tasavvuf füzesini çocuk

uçurtmasından ayırt edemez. Buna kafa yapısı müsait değildir.

İskenderiye Mektebi, aslında, Roma’nın benlik felsefesi diye hüviyetlendirebileceğimiz haşin

tefekkür zemini üzerinde, İsevîliğin çökerttiği bir nizamın, Hıristiyanlık içinden gelerek

Hristiyanlığa da zıt ve Eski Yunan’dan imdat isteyici ve gûya ruha bağlanıcı son nefs

müdafaası hamlesidir.

*

İskenderiye Mektebinin, hem de zıt yoldan Eski Yunan’la karışım yapmaya kalkıştığı gerçek

İsevîliğe bir göz atalım: Hazret-i İsa, babasız hak peygamber... Bize İhlâs Sûresi herşeyi

söylüyor. “Allah doğurmadı ve doğurulmadı”... Hazret-i Meryem’in doğurduğu büyük

Peygamber... Yoksa Allahın oğlu değil...

Şu Avrupalı bir nevi zekâ içinde ne muhteşem ahmaktır! Babasız çocuk olmasını muhal görür

de din ona bu muhali kabul ettirince bu defa muhallerin muhaline kaçar; yani Allahı baba

kabul eder. Ve babasız yaratıldığını kabul ettiği Âdem Peygamber hakkında böyle düşünmez.

Hazret-i İsa’nın Peygamberlikte derecesi dördüncüdür. Birincisi, Allahın Sevgilisi, ikincisi

Hazret-i İbrahim, üçüncüsü Hazret-i Musa, dördüncüsü Hazret-i İsa... Nebî üstü resul, hepsi...

Resul, yeni bir şeriatle gelendir. Nebî kendinden evvelki resulün şeriatına bağlı, fakat

Allahtan vahy alan...

Her resulün karşısında küfrün bir timsali vardır. Hazret-i İbrahim’in karşısında Nemrut,

Hazret-i Musa’nın karşısında Firavun, Hazret-i İsa’nın karşısında da Roma... Her resulde

olduğu gibi, eritici bir nefes sahibi O... Eritici ve silip süpürücü... Asliyle hak; Kur’ân’ın bize

emrettiği şekilde resul; fakat hristiyanlık menbaından alacağımız bilginin hiçbir noktasına

mutabık değil... O bir eritici nefes dedik, yanlışı ve kötüyü silen kezzap... Çünkü resul... Bâtılı

yıkmaya ve hakkı dikmeye gelmiş resul... Dinini aşağı yukarı nasıl neşrettiğini biliyorsunuz.

Ne kadar ufak ve dar bir zümrenin kendisine iltihak ettiğini, orada Hazret-i Musa’ya ihanetle

başlayan yahudi dehâsının nasıl Hazret-i İsa mevzuunda da pusu kurduğunu ve bir toplantıda

“yarın horoz ötmeden içinizden biri beni ihbar edecek” dediğini... Ve onun da (Juda) adlı bir

yahudi olduğunu biliyorsunuz. Oniki havâriyi de... Hazret-i İsa’nın, sakın asılmış falan

olduğunu zannetmeyin! O Hristiyanlığın telâkkisidir. Hazret-i İsa çarmıha gerilmemiştir. İlâhî

iradeyle semaya ref’edilmiştir. Çarmıha gerilen, ona benzettikleri bir yahudidir; belki de

(Juda)... İslâmî ölçü çarmıha gerilme hadisesini böylece tespit eder ve sonradan tahrif edilmiş

olan İsevîliğin bu iddiasını kökünden kazır.

Hazret-i İsa’dan sonra dâva oniki havâriye kalıyor. ݺte bu havârilerin sadıklarında yükselen

soluktur ki, koca Roma İmparatorluğunu yerle bir etmiştir.

Havârilerden doğru yolda gidenlerele tahrifçiler arasında tefrik yapamıyoruz. Elbette Kâinatın

Fahrine kadar geçen müddet içinde ve Allahı tenzih kaydiyle hak olan bu dinin birçok velîleri

olmak gerekir. Velîleri, şehitleri ve kahramanları... Fakat onları ayıklıyabilmek mümkün

değil... “Teslis” dalâletinin ortaya atıldığı ve Son Resûlün bayrağını açtığı andan itibaren

Hristiyanlık cephesine ne bir velî, ne de, Allah Resûlünü reddetmeleri bakımından bir mûmin

kabul edilemez!..

İsevîlik yerine Hristiyanlık kelimesiyle vasıflandırdığımız ve bu suretle dâvalarını gerçek

İsevîlikten ayırdığımız yol, Katolik ismi verilen mezheple başlar. Bu yunanca bir kelime...

“Katolikon” umumî din mânasına... Cihanşümul din... Teslis, yani üçleme; baba, oğul ve

“Ruhulkudüs” olarak Allah’ı ve İlâhi vahdeti üçe bölen bu mezhep kendisini umumî din kabul

eder ve ortodoksluk ve protestanlık yollarına hakaret nazariyle bakar. Halbuki ondan sonraki

mezheplerle beraber bizzat kendisi hiçbir bedahet duygusunun kabul edemeyeceği bir abesler

manzumesidir.

Katolikliğin kalesi halinde kurulan Roma kilisesi Allahı tenzihte en büyük abese düşer ve

abesi tayinde akla en küçük hisseyi vermezken, İslâmın zuhurundan evvel küfür uçurumuna

düşmüş ve zuhurdan sonra da gerçek vahdâniyet davetçisini inkâr ederek bu uçurumu

büsbütün derinleştirmiştir.

İlâhi varlığı tenzihte sabit kaldıkça, topyekûn zaman ve mekânın Peygamberi zâhir oluncaya

kadar hak din olan İsevîliğe ilk tahrif tohumunu kim atmıştır?..

Şüphesiz ki, yahudi...

Ama kim?.. Bizim şüphemiz (Sen Pol) üzerindedir. (Sen Pol) bir yahudidir. Onu biraz

yakından görelim: (Sen Pol) ve (Sen Piyer)... ݺte katolisizmin ve Roma kilisesinin iki

kurucusu... (Sen Piyer) baş kurucu ve ilk papa kabul edilebilir. Papalığın bütün kanunlarını o

koymuştur. Fakat tahrif onunla mı başlıyor, bilmiyoruz. Asıl şüphe (Sen Pol) üzerinde... (Sen

Pol), asıl ismi (Saul), şahsiyeti ve hayatiyle son derece dikkate değer bir tip... Gayet çirkin bir

adam... Küçük, çipil, hummalı, sabit bir noktaya dikili gözler... Felç geçirmişçesine çarpık ve

sırıtkan bir ağız... Avrupalının, Batıya (mistik) ruhu aşıladığını kabul ettiği bu adam,

İsevîliğin başında ilk mazlumlardan biri olan (Sen Etyen)in idamında sehpanın karşısına

geçiyor ve feci manzarayı sonuna kadar seyrediyor. ݺ bitince de Romalı askerlerin yanına

gidip mahkomun üzerindeki elbiseleri istiyor. Veriyorlar... Hristiyanlığın en büyük

azizlerinden bilinen bu adam günün birinde seyahata çıkıyor. Tarsuslu yahudi (Saul) dört beş

iklim aşıyor, dağlara çıkıyor, çöllere iniyor, dere tepe düz, gidiyor. Bir gün kuytu bir sahradan

geçerken birdenbire güneşin ziyasını kapatan müthiş bir şimşek şulesi karşısında kalıyor.

Rivayet onlardan... Yere kapanıyor, “Efendimiz, efendimiz! “ diye haykırıyor. Ve goya

gaipten bir ses geliyor: “Beni incitmekle devam edecek misin?” Bu ses, yine goya Hazret-i

İsa’nın... (Saul) işte o andan başlıyarak yeni bir adam olmuştur. Derhal Hristiyanlığa

kapılanıyor, havârilerin kısa zamanda başına geçiyor ve “putperestlerin yola getiricisi” ismi

altında harekete koyuluyor.

O zamanlar iki cereyan var Hristiyanlık yolunda... Biri Yunan, Öbürü Yahudilik cereyanı...

Bir kısmı Hristiyanlığın kültür bağını Yunan’a çekmeye bakarken, bir kısmı da yahudiliğe

doğru çekme gayretinde... Bu cereyanların ikisi de gerçek İsevîliğe zıt... Hele yahudilik

cereyanı, getirdiği sahte (mistik) ve bâtıl itikatlar yüzünden büsbütün aykırı... Bu cereyanın

bağlıları halis İsevîlere yapmadığı zulüm bırakmıyor.

ݺte bu hava içinde (Sen Pol), nam-ı diğer (Saul) Anadolu içinden bir hat çizerek Yunanistan’a

ve oradan da Roma’ya gidiyor. Roma’da öldürülecektir. Fakat öyle bir ölüm şekliyle ki, ancak

hak yolunda muazzam bir vecd sahibi bir müminin can verişi gibi... Görülüyor ki, (Sen Pol)

kendi bâtılına bizzat inanmış vaziyette... Kendisini ayağından asmalarını istiyor. Başı aşağıda,

o şekilde can veriyor ve böylece hayatiyle de Batıya aşıladığı sahte (mistik) mânaya misal

oluyor.

Batı adamı, (Sen Pol)ün bu haline “Salip cinneti” ismini verir. Gerçekten bir cinnet...

Tasavvuf bahsinde göreceğimiz gibi, muvazeneli ve kıvamlı, zaptedilmiş ve murakebe altına

alınmış ve herşeyden evvel hak kutbuna bağlı cezbeyle bu cinnetin arasındaki fark sonsuzdur.

İslâm tasavvufunun gerçek velîlerince makbul tutulan hal ile bunun arasında bir ters-yüz

durumu vardır.

(Sen Pol)ün bir de “tenimizdeki diken, kıymık” diye bir tabiri var.. O da çok uzaktan gördüğü

“nefs”e işaret...

Sırası gelmişken söyleyelim ki, “nefs” kelimesi Arapçadan başka hiçbir dilde yok... Bu

kelimesinin çerçevelediği mâna, muazzam... Kalbin hakikatini ifade eden nefs ile ruh

arasındaki bağ, Allah’a erme dâvasında en ince ukdeyi belirtir ve çözümü sadece ve sadece

İslâm tasavvufundadır. (Sen Pol) ise, herşeyde olduğu gibi bu dâvada da işin sahte cephesini

temsil etmekte... Ama yanan ve tutuşan bir insan olduğu besbelli... Suriye’den Anadolu’ya,

oradan Yunan illerine, oradan da Roma’ya doğru bir orman yangını halinde etrafını yaka yaka

ilerliyor. Roma’da (Sen Piyer) ile buluşuyor. Oradaki gerçek ve masum İsevîlerle

(katakomp)larda müthiş bir vecd hayatı sürüyorlar ve sonunda asılıyorlar.

Burada derin (nüans-gamıza) var... İsevîlik, topyekûn zaman ve mekânın Peygamberine kadar

hak din... Fakat Allah’ı tenzihte dalâlet ve felâkete düşmemek şartiyle... Kâinatın

Efendisinden sonra ise topyekûn bâtıl... O devirde henüz Son Resûlün çağına 5-6 asırlık bir

mesafe bulunduğu için, dalâlet ancak Allah’ı tenzih bahsinde olabilirdi ki, işte bu yüzden

yahudi parmağının oynadığı rolü (Sen Pol)e bağlamakta kendimize bir şüphe hakkı tanıyoruz.

Yoksa katiyetle tespit ediyoruz ki, Allah’ı tenzihte hataya düşmeksizin, yani babasız hak

peygamber Hazret-i İsa’ya tam bağlılık içinde olanlar o devirde hak dinin halis velîleridir. Bu

noktayı nazara alarak umumî bir kıymet hükmü içinde havârilerin kıymet hükmü içinde

havârilerin hakikatlerini Allah’a havale etmek lâzımdır.

O devirde İsevîlik vecdi o kadar derindi ki, (plâstik) ve dışa bağlı Romalının ruhu tamamiyle

içe dönmüş ve benliği bu vecd içinde erimiş bulunuyordu. Meselâ putperestlerce hesaba

çekilen bir Romalı; “kimsin, nesin, nerelisin, ne düşünüyorsun?” sualine “ben bir İsevîyim!”

cevabından başka bir karşılık vermiyor ve seve seve arslanların dişlerine atılıyordu. Ammâ ki,

bu ilk masumların başlarında (Sen Pol) ve (Sen Piyer) gibilerin telkinleri, İsevîliğin ilk tahrif

hareketi olarak acaba ne gibi bir yön gösteriyordu? Tespiti zor...

(Sen Pol) için “Hristiyanlığa mistik buudu getiren insan!” diyen Batı adamı, böylece nisbet

iddia ettiği Peygamberi küçülttüğünün ve herşeyi, vahdâniyet bayraktarı büyük Resûl’den

koparıp belki bir tahrifçiye bağladığının farkında değildir.

(Sen Piyer)e gelince, hakkında fazla bir şey tesbit edemiyoruz. O, Roma kilisesini kuran

havâri... Fakat (Katolik) mektebinin ilk tahrif kitabıyatını düzenleyen o mudur, bilmiyoruz.

Şüphe, (Sen Piyer)den ziyade (Sen Pol) üzerindedir. Bunu tekrarlayalım...

İsevîlik nefesi bu haliyle bile koca imparatorluğu silip süpürüverdi. Dış kabartmalariyle

eşyayı nakış nakış yontan, plâstiği, estetiği ve (lejyon)lariyle dalga dalga gelen insan selini

hayal edin! Nasıl da köpük köpük eriyiverdi.

Her tarafı yalayıp geçen ve bütün bir madde dünyasını kökünden kurutuveren bir nefes, ruhun

şehametinden müthiş bir misal... Eski Yunan, Roma’nın sömürgesi olmuşken ve o güne göre

madde marifetlerinin hepsi Romalının elinde toplanmışken bir anda o sımsıkı yumruk çözüldü

ve bütün madde marifetleri toprağa serildi.

ݺte bu (atmosfer) içinde Batının asırlarca süren bir dehlize girdiğini görüyoruz. Kapkaranlık

bir dehliz...

Bâtıl da olsa bir oluş yıkılmıştır, (plâstik) dünya sönmüştür. Bu oluş, İsevîliğin tahrifçisi ve

dünya hayatının tahripçisi bir müessise olarak yığınları kapkaranlık bir dehlize sürmüştür.

Kuru akıl ve madde fütühatı devrinin yapma çiçekleri dökülmüş, ama gerçek ürüne yol

açılmamıştır. Hak Peygamber Hazret-i İsa’nın hak dini, daha ilk safhalarda tahrife

uğratılmıştır.

Artık, Orta Çağ isimli bu dehlizin içinde papazların, selim akıl ve bedahet duygusunu bile

köstekleyici yobazlık devri başlar. Orta Çağı bu teşhis belirtebilir. Kısa zamanda öyle bir

papaz tipi meydana gelmiştir ki, bedahet halindeki gerçekleri göz göre göre iptal etmek

sevdasındadır. Orta Çağ boyunca kilisenin bu gidişini İsevîliğe en büyük hıyanet bilmek

gerekir. Papaz tipi, insanı sanki – hâşâ – Allah adına yargılayan (otorite) isimli bir yetki temsil

eder. İnsanı diz üstü yere çöktürür, günahlarını söyletir ve sonra bağışlandığını bildirir.

Cennette arsa satar, Allah adına bir murahhas edasiyle hükümler savurur, aklın her türlü

arayıcılık melekesini küfürle suçlandırır!.. Kürenin döndüğü, yıldızların deveranı, (Kopernik)

buluşları hep İncil’e aykırı kabûl edilir.

Bir de bütün bu bedihî saçmalıklara karşılık Kur’ân’daki münezzeh ifadeyi düşünün!

Karanlık dehlizin sonlarına doğru kilise (engizisyon) isimli mahkemesini de kurdu ve aklın

baş gösterdiği her yerde bu başı koparmaya memur cellâtlarını teşkilâtlandırdı. O kadar ki,

inkârına tâkat getirilemez olan hakikatleri bile dile getirenleri, iddialarını inkâr ve sözlerini

geri almaya zorladı. (Galile)ye “dünya dönmüyor!” dedirtmeye kadar varan fikrî zulüm bütün

insanlığın malûmu...

Bu arada tam da kilise yararına jandarmalık edecek olan (feodalite-derebeylik) ocağı...

Bu müessise, olanca şakavet selâhiyetini kiliseden alır ve onun vicdan haczine memur zabıtası

rolünü oynar. Derebeyi guruplarının bağlı olduğu krallar da aynı yoldadır ve papaların eşiği

üzerinde yalnayak ve başı kabak, af dileme durumunda...

ݺte kendileri için:

-Allah’tan çok çok küçük, insanlardansa, çok çok büyük!

Düsturunu koyan papaların (otorite) sistemi...

Asırlarca gider bu iş... Bunun böyle gidebilmesi için de bir fikriyata ihtiyaç vardır.

(Skolâstik)... Bizim, ceplerde kaybedilmiş güneşimizin zavallı imansızları, (Skolâstik)

kelimesini Medrese hakkında kullanırlar. Beyinsizler!.. Meselâ konuşurken “bırak bu

(Skolâstik) lâfları!” diye sözü kesmeye çalışırlar... “Gel, bana skolâstiği anlat!” deseniz hiçbir

şey söyleyemezler... Kısaca (Skolâstik) işte bu abesler manzumesine (Aristo) mantığını

katarak meydana getirilmiş müessisedir. Onun da kurucusu (Sen Toma)... 13. Asır... (Sen

Toma), tuttu, (Aristo) diyalektiğini aldı, Hristiyanlığa yamadı. (Aristo) korkunç adam...

Maddeye hâkimiyette hünerli... Ve kendi mantığına bir ilk mütarefe bağlıyarak ve devamını

gayet ileri götürerek o diyalektik üzerinde bir mektep kuruyor (Sen Toma)... Ondan sonra

insana düşünme ve muhakeme imkânı bırakmıyor. Kiliseye gitmek, günah çıkartmak...

Papanın gönlünce hak ve irade... Kadın almak ve vermek... Papa her şeyin mümessili...

Aforoz müessisesi gibi gayet kuvvetli bir silâh var elinde... Krallar dahi aforoz korkusiyle

papadan mağrifet dileniyorlar.

·

Şimdi (Rönesans)...

(Yeniden doğuş – Rönesans) “hümanist”lerle başlar işe... Burası Batının en mühim dönüm

noktası... “Ümen” insanî demek olduğuna göre “Ümanist” ne olsa gerek? Bizde herşey

satıhtan devşirme olduğu için bunlara “insaniyetçiler” denilir. Halbuki “ümanist” Eski Yunan

ve lâtin metinlerini toplıyanlar demektir. Gayeleri insanî olduğu için “ümanist”tirler.

(Ümanizm) i Batıya hediye edenler de Araplardır, İslâmdır. İslâm medeniyetinin bütün

ufuklara hâkim eseri... Zira Araplardır ki, Eski Yunan ve Lâtin eserlerini Arapçaya tercüme

etmişler, onları kaybolmaktan kurtarmışlardır. (Aristo)yu, (Eflâtun)u tetkik etmiş, “Dlm-i

kelam”ı kurmuşlardır. Hepsi gözden geçirilmiş ve Yunan tam mânasiyle süzülmüştür.

(Skolâstik)ten asırlarca sonra yeni fikirler Batıya gelir. Vasıta Arapçadır. Arapça ile

münasebet esnasındadır ki, Fransızca Arapçanın tesiri altında kalır ve ondan birçok kelime

alır. Meselâ (amiral – emîrülmâ), (alşimi – el’kimya) ... Ne yazık ki, Doğu’da hiçbir

mütefekkir bu hakikatleri belirterek Batıya pes ettirici bir fikriyat yuğurmamıştır.

Ben bahsettiğim o mütefekkirin gölgesinin kırıntısının kırıntısı olmaya çalışıyorum. Kendime

bir pay çıkardığım zehabı uyanmasın zihinlerde... Böyle bir mütefekkir şimdiye kadar

gelmemiştir ve bundan sonra da gelmesi gayet güçtür.

İmam-ı Gazalî ve benzerlerinin kendi zaman ve mekânlarında en zengin çapta ödedikleri bu

mütefekkir borcunu asrımıza tatbik etmekle mükellefiz... Büyük marifet bunda...

(Ümanist) ler içinde iki mühim adam var... Bir tanesi İtalyan Kardinal (Bembo), öbürü de

Fransız (Rable) ... Birincisi, Kardinal olduğu halde kilisesinin üstüne çıkmaya doğru cereyan

açar...

(Ümanist)lerin faaliyetlerinden sonra meydana birdenbire şu mütefekkirler çıkar: (Servetüs)

İspanyol, (Bruno) İtalyan, (Kampenellâ) İtalyan, (Vanini) İtalyan... Biraz sonra da (Loter)

Alman, (Kalven) Fransız...

(Servetüs) bir İspanyoldur. Ateşte yakılanlardan bir doktor... (Kristiyanizmi Restitudyo)

Lâtince ilk eseri... “Hristiyanlıkta ıslah hareketi”... Sonra meşhur eseri (Tritatis Erolis –

Teslisin Tashihi) ...

Artık kimsenin muhal ifade edici uydurmaları yutmak ihtimali kalmamış gibidir. Hâşâ,

münezzeh Allahın bir oğlu olsun, oğlunu sağında oturtsun, filân, falan... “Ruhulkudüs – oğul

– baba” itikadı; mahut “teslis – üçleme”... Yani bir nev’i hulûl itikadı... Hâşâ, Allah insana

hulûl etsin!.. Hulûlün, yine hâşâ, timsali onlarca Hazret-i İsa’dır.

ݺte bu adamlar, (Servetüs) ve arkasından gelecek olanlar, bu abeslere karşı, kaybolan, o,

kendilerine göre ışıklı dünyanın ilk talipleri, arayıcılarıdır. Birden, derhal kilisenin karşısına

dikilirler. Ve eserlerini ona göre yazarlar.

O devirde bir büyük hadise var!.. (Kopernik) sistemi meselesi... (Kopernik) isimli müsbet

bilgi adamı çok açık ve vazıh delillerle dünyanın döndüğünü ve güneş manzumesi isimli

sistemini ortaya koymuştur. Ama neler çekmiştir bu adam!.. (Servetüs) ilk defa bunun

müdafaası ile işe girer. Böyle bir fikir kilisece katiyen yasaktır. Uzun boylu bir macerası var.

Nihayet engizisyon ve yıkılış... Ondan daha mühimi (Bruno)dur. (Cordano Bruno)... (Bruno)

yine 16. Asırdan... Büyük kafa ve sanatkâr mizaç... Aklî tenkitçidir ve (skolâstik)in şiddetli

düşmanıdır. Yani aparma (Aristoteizm)in, yani uydurma akılcılığın en büyük düşmanı... Şiirle

karışık büyük eserler yazar. Aklın, hakkı içinde idamını isteyen, yani akılla akılcı olmayan bir

(mistik) mizaç ifade eder. Aklın ilk haklarını ister. (Kopernik) ve tecrübe metodu ana dâvası...

Şiirleri derin ve hummâlı... Hattâ (Şekspir)in “Fırtına” ve “Hamlet” isimli eserlerindeki büyük

(melânkoli)yi harikulâde bir tarzda terennnüm etmiş adamdır (Bruno)...

Bu adamı da yakılmaya mahkûm ederler; tam yanarken salibi uzatırlar, eliyle iter haçı (putu)

ve hâkimlere bağırır: “Ben ölmekten korkmuyorum, siz bana bu cezayı verirken benden daha

büyük bir korku içindesiniz!”... Tarihte çok meşhurdur bu söz... Ne güzel söz! Keşke gerçek

iman dâvasında bunu söyliyebilenler olsa... (Bruno) böylece gider. Dikkat edin; hepsinde

karakter tektir. Kiliseye, abeslere karşı aklın ilk haklarını almak direnişi...

Bundan sonra (Kampenellâ) geliyor. Ona ilk komünist derler komünistler... “Güneş Beldesi”

adlı meşhur eseri, dayanaklarıdır.

Evet, (Kampenellâ)... Basit kafasiyle, insan haklarının dürüst dağıtıldığı bir cemiyet hayal

eder. “Güneş Memleketi” adını verdiği eserinde... 20. Asrın maddeci kafası onu hemen

markalar: “Gel beri, ilk komünist!” (Kampenellâ) dan çok önce gelen Şeyh Bedrettin Simavî

(Simavna Kadısı) için de, satıh istismarcıları aynı şeyi yapmışlar ve onu komünizmanın

öncülerinden saymışlardır. Nâzım Hikmet onun için bir destan yazmıştır. Halbuki Şeyh

Bedreddin’in dalâleti apayrı bir sahadadır.

İnsanoğlu malûm ve umumiyetle kolaya, kolay anlaşılmaya, dış mantık oyunlarına mahkûm...

(Kampanellâ) da kilisenin sâf aklı ezici cinayetini anlamış olmasına rağmen, aklın aslını ve

künhünü anlayamamış, “kolaycı”lardan olmuş, bâtıl’ın bâtılla kavgasında satıh üstü kalmıştır.

Küçük ve dış görünüşlere takılı cüce idrak... (Vanini) keza...

Bir müddet sonra (Lûter) peydah olur. (Marten Lûter)... Alman Protestanlığının kurucusu...

ݺte (Rönesans)ın hristiyanlık sahasında (filozofik) fikir cephesi...

(Rönesans)ın bir sanat, bir de fikir cephesi var... Bir (Mikelanj)ı, bir (Leonardo Davinçi) yi ele

alın; muazzam adamlar... Kiliseye karşı olan (Rönesans) kilisede yalnız vecdi ve hassasiyeti

geliştirmeye bakar. Bir de (Bazilik dö Sen Piyer – Sen Piyer Kilisesinin kubbe altı tezyinatı),

düşünün ne eserdir! (Mikelanj) buraya otuz sene emek sarfeder. Öyle ki, bir akşam çizmesini

çektikleri zaman derisi beraber çıkacak kadar ayağına yapışmıştır. Ne türlü vecd içinde

çalıştığına dikkat edin! Resimlerinin çoğu dinîdir. Uydurma, o başka... Heykelleri dinîdir. Hep

o vecd... Papazların aleyhinde bir hareket ama bu ismi koymadan... Her şeyi yine dinden

bekliyen bir hareket... Dinsizlik hareketi değildir kendilerine göre... Yani dinden birçok aklî

abesleri koparıp bir hassasiyet elde etmeye Romalının kendi vahidine ilâve etmeye doğru bir

cereyan... Çifte vâhid, Yunanla Roma... (Fikirde Yunan, + Nizamda Roma, + hristiyanlık

hassasiyeti = Greko-Lâtin Medeniyeti...) Bugünkü (Greko-Lâtin) medeniyetinin kimya

formülü budur!.. Başta da kaydettik.

(Sen Pol) ve (Sen Piyer) den sonra (Skolâstik) ile gelip (Rönesans) hareketiyle aklını ve

hıncını bulan hamlenin biraz sonra (Lûter) ve (Kalven) le dini islah etmek üzere bir hamlesi

olsu. (Lûter), bu Alman mütefekkiri derhal sapıklıkları protesto etti. Evvelâ rahipte günah

çıkarma selâhiyetinin bütün abeslerini protesto... Dikkat olunursa bu, dinin abeslerini

ayıklama hareketi... Bu, aynı zamanda İslâmiyete bir yaklaşma rotası... Teşhisimizin özü

şurada: (Lûter) bu hareketlerine girişirken devir 16. Asır... Bizim haşmet ve taarruz

devrimiz... Bu zamanda biz oralara fikir misyonerlerimizi göndermiş olsaydık bir anda

İslâmiyet hazırdı Batıda... Çünkü tam bulmuştu pundunu, zamanını, mekânını...

“Olamaz!” diyor “bu saçmalık olamaz!” kilisenin yetiştirdiği fikir adamı... Al sana, fırsat!..

İslâmiyet hakikî din öyleyse!.. Yalnız kılıç tek başına kâr etmez!.. ݺte kılıç fikirle beraber

gitmezse böyle olur. Fikir zaafımız çok devamlı olmuştur. (Lûter), protestanlıkla İslâmiyete,

Hristiyanlık kalesinden bir gedik açmıştır.

Bütün bunlar (reform) namı altında toplanır. İkinci protestan da (Kalven) dir. İsviçre’de bir

hayalî cumhuriyet tasarlar. (Lûter) den daha ileri gider. Bütün merasimi, ekmeği ve şarabı

reddeder, ananeyi reddeder. Bu arada kaderi de reddeder. “Böyle bir şey yoktur!” der.

Anlıyorsunuz; erimiş, bitmiş, bir türlü rehberini bulamıyan bir cemiyet... Bu ikisi de

(Rönesans) da dini içinden kurtarma çabalayıcıları... Fakat kendisine (Relijyon Katolik

Apostolik Romen) diyen katolik müessisesi hâkimdir Batıya... Bütün bunlara ve engizisyonun

türlü işkencesine rağmen Batılının ruhundan çözülüp gitmesi mümkün olmıyan bir

müessisedir o... Böylece (Rönesans) 16. Asırda Hristiyanlığı tam bir tökezlemeye uğrattığı

halde bu vasiyet bizde gözden kaçırılmış ve madde kudretimizin yanına ruh gücümüz

katılamamıştır. (Rönesans) kapıyı açmış fakat biz içeriye dalamamışız...

(Rönesans) tam kıvamını bulduktan sonra, 17. Asırda Batıyı millet millet sarmaya başlar...

Şimdi (Rönesans) üzerinde umumî kıymet hükmümüzü koyalım:

Tahrif edilmiş İsa dininin gömdüğü akla karşı insanî fakültelerin her sahada ayaklanma, eski

serbest insanı arama ve Hristiyanlığı içinden islaha çalışma, kısaca hurafeye karşı aklın

intikamını alma hareketi...

Şimdi 17. Asra gelelim: Bu Asırdan itibaren Rönesansın getirdiği (espri) Avrupa’yı kol kol

sarmaktadır. İlk (tipik) zuhuru İngiltere’de görüyoruz. Meşhur filozof (Beykın) ...

(Beykın) 17. Asrın başındadır. İngilizdir. O da (Ümanist) ler gibi Skolâstiğin, Aristo mantığı

ile takviye edilmiş kilise fikriyatının düşmanı... Fikir hürriyeti ve ilmin, dinî (otorite) dışı

olması esasının müdafii... Kat’i istiklâlci...

Burada küçük bir istidrat yapalım: Meşhur (Şekspir), İngiliz tiyatro muharriri ve şairi...

(Şekspir) isminde birinin yaşayıp yaşamadığı hususunda büyük münakaşalar olmuştur.

(Beykın)la aynı asırdan olduğu için bunun (Beykın) olduğu zannedilir. Çünkü (Şekspir) de

öyle büyük hikmetler ve fikirler vardır ki, anlatıldığı gibi, tiyatro önünde arabaların kapısını

açarak veya tiyatroda perdecilik ederek hayatını sağlıyan bir serseriye yakıştırılamaz. Bir

aralık İngiltere’de dünyanın en büyük meselesi oldu bu...

İngilizler (Şekspir)i çok üstün görürler. Bir İngiliz nâzırı, “bize müstemlekelerinizden mi,

(Şekspir)den mi, vazgeçersiniz diye sorsalar tereddütsüz vereceğimiz cevap şudur: Bütün

müstemlekelerimizi feda ederiz de (Şekspir)den vazgeçmeyiz!”

Kendisi mi, (Beykın) mı, ayrı mesele!.. Yalnız (Beykın)ı çok andırır; (Beykın) felsefesinin

şiirini, sanatını belirtir. (Beykın) sistem iddiacısı, büyük felsefe çapında en ileri merhaleden

değildir. Yalnız akıl istiklâlcisi olarak 17. Asrın başında İngiliz fikriyatını mühürler.

Ondan sonra (Spinoza) geliyor. Bir Yahudi... Yahudinin iç karakteri icabı fikriyatının birçok

cephesinde, yapıcı, yıkıcı, yıktığını yapıcı, yaptığını yıkıcı rolde... Bunları ileride tek tek

göreceğiz. (Spinoza), Hollandalı Yahudi, o da 17. Asrın başında, o da dinî (rasyonalizm)

müdafii.. (Rasyonalizm) akılcılıktır. Akıl insanda birleşen ruh ve maddeden ibaret dünyanın

anahtarı... Bir nev’i (panteizm)e doğru gidiyor. Ve “cebreyici”... İslâmdaki bâtıl

mezheplerden birisi olan cebriyeci kafa... İnsan, mukadder fiilini icraya mecbur... Bir sözü

var... Bu söz şayet hak kutbunda söylenseydi çok yerinde olurdu.

Diyor ki:

“- Haydi ben işlediğim fiili işlemekte veya işlememekte hür olayım, fakat acaba istediğimi

istemekte hür müyüm?”

Bu büyük bir tecrit kuvveti... Yalnız bunu İslâmî hikmetlere bağlamak ve o yolda söylemek

icab ederken bir cebriye fikri etrafında varıyor bu hükme...

(Spinoza)dan sonra Onyedinci Asırda en enteresan kafa (Dekart) tır. Fransız... Tahlilî

Hendeseyi kurdu. İlmî çalışmalarında materyalist, metafizikte idealist... Skolâstiği yıktı ve

akla yepyeni bir istikamet verdi. O zamana kadar görülen (Skolâstik) aleyhdarları skolâstiği

yıkabilmiş değildi. (Dekart) yıktı. Meşhur eseri “Usul Hakkında Nutuk”dur. ݺte bununla

skolâstiği kökünden harap etti. Ve kiliseye bağlı yeni bir akıl metodu getirdi. Bu bakımdan

(Dekart)ın açtığı mektep büyüktür. Şiddetli hristiyan, fakat (skolâstik) metodu ile değil...

(Rönesans) içinde aklın istiklâlini arayan cereyan bu defa akla dayanarak, yine kiliseye

mütemayil bir (ekol) kuruyor. Bunun davası şu: Akılla inanmak... Aklın inanma usulünü

bulmak... O âna kadar da her sahada bilgiyi terkedip aklı bomboş hale getirmek ve onun

işleme metodu içinde bulacağı hedeflere akılla yönelmek ve akıl içinden bir merhale olarak

kiliseye varmak...

BATI TEFEKKÜRÜ VE İSLAM TASAVVUFU

NECDP FAZIL

(53. Sayfa'dan Devam)

Varlık yokluk hakkında meşhur bir sözü var (Dekart)ın: "Mademki düşünüyorum, öyleyse

varım!"

Buna bir nev'i tahkikçi iman yolu da diyebiliriz.

(Dekart)ın yanı başında, bütün Batının en büyük kafa telâkki ettiği (Paskal) vardır. Birbiri ile

yanyana dururlar. Ve birbirlerini idrak etmişlerdir. (Paskal) üzerinde biraz duracağız. Bu

adam evvelâ zekânın insanı tahrip edecek kadar üstün inkişafını ifade etmiş bir idrak... Marazî

zekâ... Dokuz yaşında riyazî kanunlar keşfetmiştir. Bugün hâlâ çürütülememiş birtakım

münhanî (eğri) kanunları... Gitgide zekâyı ve sâf tefekkürü o hale getirmiş bir insan ki, artık

zekânın kıymığı beynine batmıştır, aklın son merhalesinde... Büyük bir buhran geçirir. Size

(Sokrat)tan bahsederken onun bir (vizyon) gördüğünü söylememiştim. (Sokrat)ın gözü önüne

bir ışık gelirdi ve fikirlerini o ışıkla imtihan ederdi. Bir gece evinde buhran esnasında büyük

bir ışık görüyor. (Sen Pol)a atfedilen rivayetler gibi bir şey... Ve kapanıyor yere... Hudutsuza

kadar gitmiş aklın son hududunun kendi aczi olduğunu, gaibin aklını tırmaladığını görüyor ve

(hani ölüm tehlikesi yazılı elektrik direkleri vardır ya, onun gibi) gaibin elektrik teline

dokunan bir kademeye geliyor aklı; ve öyle bir cereyana kapılıyor ki, kendisinden geçiyor ve

“artık akılla olmaz!” hükmünü veriyor.

Müthiş bir merhaleye varmış olan adam... Bu bakımdan o, bizim tasavvufumuzun kafa

buhranı üzerinde birçok kaidelerine yaklaşan bir insandır. Bir insan rehbersiz kalırsa,

tamamiyle itikatsiz, dayanıksız, mesnetsiz kalırsa, münhasır akılla nereye kadar gidebilir?

Denebilir ki, (Paskal)ın gittiği yere kadar gidebilir. Ve insan orada mahvolur. (paskal) ondan

sonra (Port Ruayal) isimli bir nev’i manastıra çekiliyor ve ömrü boyunca orada, kendince

ibadet ve eser yazmakla uğraşıyor.

(Paskal)ın mücerret akılla vardığı son nokta şudur: “Bana Allah gerek; filozofların anladığı

mânada değil, haberini peygamberlerin getirdiği Allah...” Ve başlıyor saymaya: “Hazret-i

İbrahim, Hazret-i Musa, Hazret-i İsa’nın haber getirdiği...” Orada kalıyor zavallı... Oraya

kadar gelir akıl, rehbersiz kalınca...

(Paskal) –tasavvufta, adem ve vücut bahsinde göreceksiniz- ademin, yokluğun –birçok insanı

kül eden nokta budur- helâk ettiği ve tam varlığa geçmek üzereyken varlığın gerçek

temsilcisini bulamamak yüzünden tekrar yuttuğu en büyük kafalardan bir tanesidir.

Belki bundan üstün bir buhranı derin müslüman İmam-ı Gazalî Hazretleri çekti ve o, ademden

tam vücuda geçti. Onu tasavvuf bahsinde göreceğiz. Fakat o hem çıkış, hem varış noktasından

üstün bir nasibe malikti. İnsanda derin bir acıdır bu... (Paskal) nev’inden hristiyanları görmek

ve onları tam da iskeleye yanaşmışken tek adım daha atamamak yüzünden, son vapuru

kaçırdıklarına şahit olmak... Bir tanesi de bunların, meşhur şair (Rembo)dur. 19. Asır

fesefesinde göreceğiz. (Rembo) ve (Bodler)... (Rembo) mücerret fikri o hale getirmiştir ki,

ilâhî azameti her noktada görür olmuştu. “En küçük bir teşbih yapsam çıldıracağım; o hale

geldim” diye bir notu vardır. Bırakıyor edebiyatı, bir coğrafya cemiyetine âza oluyor,

Afrika’ya geçiyor. Bir tek kelime mecaz, teşbih, istiâre kullanmadan kuru kuru raporlar

veriyor. “Güneş battı, yağmur yağdı, şu oldu, bu oldu” gibi... Ve sonra otuzsekiz yaşlarında

bir hastalığa tutuluyor, Marsilya’da ölüyor. Ölürken son sözü şudur: “Allah Kerim...” Aynen

böyle... Zira Afrika’da araplarla teması olmuş, bu kadarını öğrenmiş... Evet, “Allah Kerim”

deyip ölüyor. Bir sözü, var... Bu söz ayarında bir söze az rastladım ben hayatımda: “La vrais

vie est apsante-Hakikî hayat nâmevcuttur!” Olmadı! (Apsante) nâmevcut demek değil... Olup

da olmayan... Bütün bu hayatın (Rembo)ya verdiği his şudur: “Var” burada değil; burası, bir

olanın işareti; ama o burada değil... (Paskal)ın da buna yakın bir sözü var. Pek basit, çok

derin.. Sözdeki derinlik, tumturaklı olmaktan uzak olduğu, tabiîleştiği; kendi kendine içten

geldiği vakit tecelli eder. Süslenen ve âlâyişli giyenen bir kadında olduğu gibi değil de, tabiî

çizgileri içinde görünen bir kadın gibi...

(Paskal) diyor ki:

"-Nous mourrons seul-Yapayalnız ölürüz!”...

Bu basit sözün ruhundaki derinlik hudutsuz... Öleceğimiz anda saniye ve sâlise hesabiyle

bütün insanlık bizimle beraber ölse yine her fert tek başına ve yapayalnız ölür. Bütün insanlığı

bir havana doldursalar da bir darbede ezseler yine her unsur tek başına ve yapayalnız ölür. Bu

büyük yalnızlığı Yunus Emre de ne güzel duymuş ve duyurmuştur:

Bir garip öldü diyeler,

Üç günden sonra duyalar,

Soğuk su ile yuyalar,

Şöyle garip benceleyin...

Yine Yunus’tan:

Meğer ki gökte yıldızım,

Ola garip benceleyin...

(Paskal) hakkında bir teşhisimiz daha var: Kaba aklı tahripte en üstün Batı fikircilerinden

daha derin ve güçlü İmam-ı Gazalî Hazretleri müstesna, aklın, kumarda kâğıt çalarcasına

hilelerini en iyi enseleyen (Paskal) diyor ki:

“Bir sözün gelişinden, gelişiminden, kazarâ araya sıkışan bir kelimeden, bir tertipleme

zaafından mânalar çıkarıp ve sahte nispetler kurup mantık perendebazlığı yapanlar, bir binada

tenazura uygun düşsün diye sahte pencere açanlara benzer.”

Evet; rastlamamışsınızdır: Bazı yapılarda böyle sahte pencereler vardır. Pencere şeklinde bir

çerçeve; fakat içi tuğlayla örülü ve tıkalı... (paskal) yalancı mantığın sefaletini bu benzetişle

ne güzel ixah ve (demagog) tipini bütün iç yüziyle ne hoş tespit ediyor! Aklı, kendi kendisini

tahrip noktasına dek götüren, her şeyi ruhî seziş melekesine bağlayan, fakat peygamber

rehberliğinden yoksun olduğu için “müntehâ” noktasına varamayan, beyninde koskocaman

bir urla ölen (Paskal), o kadar yaklaştığı ruhî feyze avuç açamamış, çünkü gerçek din

menbaını bulamamış olarak, akıl bîçareliğinin yaftacısı ve acıklı bir örneğidir.

(Paskal)dan sonra (Malbranş) geliyor. Yine “Fransız... “Hakikatin Aranması” isimli eserin

müellifi... İdealist metafizikçi... Eflâtun ve (Aristo) arası İskenderiye mektebi tarzında bir

vecdi müdafaa ediyor.

Büyük atlama taşlarıdır bunlar Batının... Karakteristiğini verdikten sonra bazılarının üzerinde

çok az duruyorum. Bunların büyük insanlar olduğunu kabol etmek lâzım... Büyük meselelerin

insanları... (Malbranş) böyle bir vecdin müdafii... Ve bu arada da bu vecdle (hâşâ) Allah’la

ittihadın mümkün olacağına inanmış... ݺte sapıtma noktası!.. (Malbranş)a çok istinad edenler

olmasına rağmen onun merhale aşıcı bir ufku yok...

Arada, ilimleri sınıflandırma, kıyaslama ve tecrübeye bağlama metodunu getiren bir İngiliz...

Ondan sonra Almanya’ya atlıyoruz. 17. Asırda (Lâypniç)... Bu da (Paskal) gibi bir zekâ; fakat

ondan çok eksik... Çok genç yaşında darp (çarpı) makinesinin mucidi... Yani ilk hesap

makinesinin... O şu fikrî esasa dayanıyor: Hiçbir makine, (elektronik) beyin), şu, bu, insan

fiilinin en ahmağının dahi mukallidi olmak iktidarında değildir. Fakat fikre ait bazı hesapları

maddenin hesaplariyle (teorem) haline getirdiniz mi, oradan bir prensip bulabilirsiniz. Bu,

darp prensibini maddeye tatbik etme esasını keşfeden ilk adam... Şimdi tabiî bu esas etrafında

makineler yapılıyor. Bu adam aynı zamanda mezhepleri barıştırmak dâvasında... Yani,

(katolisizm)le protestanlığı... Fakat muvaffak olamıyor. Ve meşhur (monad) nazariyesinin

sahibi... (Monedoloji dö lâypniç)... (Monad) eşya ve hadiselerde bölünmez bir vâhid görmek

fikri... Bu ne mücerret, ne müşahhas... O, bölünmez vâhide tam gitse onun ne olduğunu

görecek... Eşyada “vahdet-i vücud”a doğru bir bölünmez vâhid prensibi görmeye başlıyor;

fakat bu bölünmez vâhid kendisiyle eşya arasında bir (mistik) olarak kalıyor. Bir sisteme

geçemiyor. Hayat ile tabiatın tek prensibi onca (Monad)dır. Büyük idealist... fakat bu

bölünmez vâhidin bütün eşya ve ruha şamil üstün esası nedir? Bu (Lâypniç)de bulunmaz. Yarı

yolda kalmış adam...

17. Asra baktığımız zaman ne görüyoruz?

17. Asrın karakteri akılda ilerleme... ve bu arada akılla iman arası çırpınma ve bir ruh

muvazenesi arama teşebbüsü, tecrübesi... Yani (Rönesans)dan çok hisse almış, ama

Hristiyanlıktan da vazgeçmiyor. İkisi arası bir felsefe... Tam bir (reaksiyon) ve patlama yok...

Bu patlama 18. Asırda oluyor.

Şimdi karşımızda (Volter) denilen meşhur dinsiz var. “Fransız İnkılâbı” konferansımı

hatırlayanlar (Volter)i fikrî cepheden görecekler...

(Volter)... Bu bahis üzerinde ne kadar dursak yeridir. Çünkü (Volter) değil de onun milyonda

bir mukallidi veya eksiği olarak, ortalık, sokaklar, kürsüler, özenti (Volter)lerle doludur

günümüzde.. ama hangi çapta; söyledik. (Volter) muhteşem bir satıhçıdır; usta bir kolaycı...

Kelimeye iyi dikkat edin, bunlar benim infialî hükümlerim değildir; (idealist) Avrupa

felsefesinin kondurduğu değişmez ölçüler... (Volter), espri, tekerleme ve zihin zerafeti

hududunu aşmayan inkâr psikolojisinin elebaşlarından bir tanesidir. Topyekûn münkir... Ve

inkârını hiçbir sisteme dayamaz. Küçük meselelere, pratik dâvalar, dıştan görüşlere ve

kolayına getirmelere el atar. (Volter)in dünyası bir çıkartma kâğıdıdır.

Kolayına getirme... Bu tabiri şâmil bir dalâlete malik görüyorum.

Tasavvufta bir ölçü vardır: “Allah, zuhurunun şiddetinden gaiptir.” diye... Bu tabirdeki

gizlilik ve anlaşılmazlığın sezilebilmesi için, kafa denilen odunu şeffaf bir zar kadar

inceltmeli... (paskal) misalinde olduğu üzere...

Evet, o kadar zâhirdir ki, Allah zuhurundaki şiddetten gaiptir. Güneşin, tepe noktasındayken

ona bakanın gözünü kamaştırması ve onu hiçbir şey göremez hale getirmesi gibi...

Halbuki bir inkârcıya sorarsan “nerde, nasıl, gözümle görmeliyim ki inanayım!” der.

Gösteremeyince de dış hesap mantığına göre münkir gûya galip çıkar, mümin ise mağlûp...

Kolayına getirici mantık oyunu diye böylesini görüyoruz.

Bir de Bektaşî mizacı var ki o, taşıdığı (espri) gücü bakımından deminki huşunetli inkâr

diyalektiğinden daha zehirli... Şöyle:

Bektaşî vaaz dinlemektedir. Hoca, iki büklüm, kürsüsünde ve Allah’ı tenzih yolunda, ter

dökerek gayret sarfetmekte... Hoca bu mevzuda, Kelâm İlminden devşirdiği kadarını bilir ve

sığ kalmaktan kurtulamaz. Çilesini çekmediği klişe bilgiler üzerinde kalır.

Der ki:

“-Allah bütün eksik sıfatlardan münezzehtir. Bu sıfatlardan hiçbiri kendisinde yok...

Zamandan, mekândan, istikâmetten, şekilden, her şeyden münezzeh...”

Hocanın, kaba idrake hitap edici, fakat gayet doğru ve gerçek sözlerine karşı bektaşî

dudaklarını oynatır ve mührünü basar:

“-Evirip çevireceğine, kıvranıp terleyeceğine, şuna büsbütütn yok de de kurtul!”

ݺte bu mizacın allâme kılıklı (protatipik), baş örneklerinden biridir (Volter)... Böylesine

mizaçlar, yarı okumuş, binaenaleyh tam cahil kalabalıklarda kendilerine hayli tarftar bulurlar.

(Rönesans) tan sonraki akılcı cereyan, sakat mantığın, ayrı bir sakata, kiliseye baş kaldırması,

bir bâtılın, kendinden daha bâtıl bir hedefe yol açması şeklinde yorumlanabilir. Aklın kaatili

kiliseden kopup aklın savunucusu olmaya geçiş, kilisenin abesini görerek ve onu düzeltmeye

çalışarak değil, onun inandığını ve inandırmaya baktığını gerçek itikad zannederek olmuştur.

Arada, krallıkta tecelli edici ve kilisece takviyeli mutlak (otorite) eziciliğine isyan zemininin

açılması da bu yüzden...

ݺte (Volter) nâdir bir dış mantık hokkabazı olarak bu zemin üzerinde yetişmiş ve aynı

zeminin yetişmekte olan benzer örnekleriyle, meşhur (Ansiklopedi) çevresinde el ele

vermiştir.

(Ansiklopedi)nin tesiri büyük olmuştur. Maddeci ve tam inkârcı...

Ben her zaman söylerim; müslümanlığa zıt insanlar da nev’i nev’idir. Bir kısmı müsamahacı

ve lâkayttır. Yukarı katta anası namaz kılar. “Kılarsa kılar” der. Bir kısmı delice mütearrızdır.

“Yarın görüşelim inşaallah” desen, “ne demek inşaallah!” diye çıkışır. Böylelerini de

görmüşsünüzdür. Yani cin çarpmış gibi çarpmıştır onları müslümanlık... İhtiyatına da

bırakmaz işi... Meselâ birçok kâfir, hiç olmazsa “Allahaısmarladık, elhamdülillâh” tabirlerini

kullanır. Birçoklarını da gördüm ki, bu kelimelerin bir tanesini duyduğu yerde başı döner,

sar’ası tutar.

Didero işte onlardandır.

Çok yakın tarihteki birtakım islâm düşmanı mütearrızları tanımamız gerekir. İnanmadıkları

şeylere, onları karşılarına almış gibi söğüp sayarlar ve tersine dönmüş insanlar olduklarını

gözleyemezler... Kuduz kâfirler...

Fransa’da, Fransız İnkılâbını da besleyen ve Ayrupa’yı yepyeni bir bünyeye doğru süren bu

heyecan başlarken, Almanya ve Alman tefekkürü bu gidişi, âmiyane tabirle, yutmuyor.

Almanya’daki bu hâlisliğe dikkat! O arada Almanya’da (Kant) diye cihan çapında bir filozof

türemektedir. Evet; bu gidişi Alman ruh yapısı hazmedemiyor. (Romantik) bünye, kuru

akılcılığa yatmıyor.

(Kant) biraz evvel (Dekart) bahsinde söylemiştim; (rasyonalizm)ini çok ileri ve tevhitçi bir

merhaleye götürüyor ve (Kritisizm) felsefesini kuruyor. Meşhur eseri (Kritik dö lâ rezon pür-

Sâf Aklın Tenkidi)... Bu eseri okuduğu zaman insanın duyacağı saygı hissi azimdir. Bu

dereceyi bizim mütefekkirlerimizden ancak İmam-ı Gazalî, Muhiddin-i Arabî gibi büyük

dehâlar aşar.

Aklı bir yeraltı şehrine benzetebiliriz. Aklın, büyük yeraltı şehri (Atlantik) içinde inmediği

tabaka yoktur. Tenkitçi, idealist, akıldan (idealizm)e geçen ve aklın her buudunu ölçmüş ve

ölçmeye çalışmış adam... Aklın içinden aklın üstünü arama metodu...

Hadisenin zaman ve mekân içinde bize görünüşü, -ki buna (fenomen) diyoruz- esastır.

(Nomen) ise sınırlanması imkânsız bir şey... (Fenomen) gördüğümüz şeylerin his

aynalarımızdaki irtisamlarıdır. Bize görünenler... (Nomen) ise kendisi neyse odur. Zâtı neyse

o... (Fenomen)leri ihata çemberi içine alıyor, (nomen)ler için “ihatası imkânsız” diyor,

(Kant)... Fakat onları da bir zât kabol ediyor. Bu arada ruhu doğruluyor. (Fenomen)ler bize

görünüşü ile yani (Fenomen) olmak haysiyetiyle, kendi içimizde mütemadiyen aranması,

kanunlaştırılması lâzım gelen bir vâkıa iken, (nomen)ler bilgi dışı kalıyor. Bu iki meçhul

dışında bir ara vasıta var... O da ruh... Ruh bu kayıtlardan muarrâdır, müberrâdır. O Allah’a

taliptir, ahlâka taliptir. Aynı zamanda bunların üstüne çıkmaya taliptir. Kısaca (Kant),

(kritisizm) mezhebiyle aklın tenkidi yolundan bu idealist hükümlere çıkmış büyük kafa...

Aklın tenkidi yolunda ufuk açan haşmetli anlayış...

(Kant)ın yanında Almanya’da onun talebesi (Fihte)... O yavaş yavaş, (Hitler)e kadar yol açan

dinamik milliyetçi Alman görüşünün (bencil görüşün) ilk tohumunu atar. (Fihte)ye göre

insanda “ene”den başka vâkıa yoktur. Tek realite odur, “ene”... Ve buna biraz da (panteist)

çerçevede temayül eder. (Panteist) çerçevede idealist... (Panteizm) daha önce de temas ettiğim

gibi, (hâşâ!) Allah’la tabiatı bir görmektir, (Fihte) insanı idealize eder. İnsana inanmak,

Allah’a değil... Allah’a inanmadan insan kendisine nasıl inanabilir?..

Fransız İnkılâbını fikirde ve ruhta hazırlayan “Ansiklopediciler” kadrosu, başta (Didero,

Dalâmber, Monteskiyö, Jakar) ve onlara ilâveten (Volter) ve (Jan Jak Ruso)...

Bu (ansiklopedi) teşkilâtı lâlettayin bir has isimler logati değil, bütün beşerî mefhumları,

içinde toplayarak ve kendilerince değerlendirerek 18. Asır insanına yeni bir yön vermeyi

tasarlayıcı ve goya ilim ve aklı hâkim kılmayı plânlayıcı hususî bir tezgâhtır.

(Volter)in eserleri birçok... En meşhuru “Felsefî Hikâyeler”... Peşinden “Felsefî Mektuplar”...

Daha bir sürü... Bir de Kâinatın Efendisi ve Risalet Tacının ilk ve son sahibi hakkında onun

hâs ismini saygısızca kullanarak yazdığı bir tiyatro eseri var ki, Ulu Hakan İkinci Abdülhamîd

Hânın enerjik müdahalesi olmasaydı, Fransız tiyatrolarında sahneye konulacaktı.

(Volter) hayli gezdi. En çok İngiltere’den müteessir oldu. Oradan Fransa’ya dönüşünde şöyle

dedi:

“-Dünya bir büyük inkılâba hazırlanıyor, ama ben onu göremeyeceğim her halde...”

Ve göremedi, öldü. Öleceğine inanabilmiş, fakat perdenin arkasına inanmamıştır.

(Volter)in arkasından, ondan daha sathî, tabiatçı (Jan Jak Ruso) geliyor. Onca herşey tabiata

terkedilmelidir. Terbiye baskıdır çocuk üzerinde... Tabiatın yaptığı herşey ve her netice ondan

alınmalıdır. Hiçbir insan müdahalesi olmadan...

Görüyorsunuz ki, bunlar büyük mânada biraz sonra hazırlanmakta olan maddeciliğe doğru

açılmış geniş zeminler... Çocuk üzerinde bir ruh murakabesi ve ruhî mihrak tanımamak...

Bu adam da aklın pratik idrak hududu içinde... Yakıcı (metafizik), madde ötesini arama

cehdinden uzaklık, bütün kaba akılcılarda sabit karakter... Bunlar basit tatbikat (ideolog)ları...

Ucuz adamlar...

Üçüncüsü (Didero)... (Didero) doğrudan doğruya (Ansiklopedici)dir. 18. Asrın pratik

mantıkçı zekâsını sergileme vasıtası, (Ansiklopedi)... Bu (Ansiklopedi)nin bir büyük faydası

var, bir de büyük açıkgözlüğü... Demin de söylemiştim; bütün cihan mefhumlarını bir araya

koyarak o cihan mefhumlarının içinde (konkre-müşahhas), basit ve dört köşe bir dünya

kurmak; ve kalabalıkları o dünya içinde zaptetmek... Onun için, kilisenin, sarayın, şunun,

bunun (mistik) edebiyatına set çekmek... İçinde fındık kurdunun bile yaşayamayacağı bir

kabukçuktan ibaret bir dünya...

18. Asrın hükmünü şöyle verelim:

Akıl ve eşyayı tahkik hamlesini, baskıdan kurtarmak için bir taraftan kalıplarını kiliseden

aldıkları itikatları topyekûn inkâr, bir taraftan da hakikati arama ve büyük tecride tırmanma

cehdi...

17. Asırda akılla kalbi barıştırma, uzlaştırma tefekkürü hüküm sürer gibidir. Bu tereddüt 18.

asırda yerini kaybetmiş ve işini tüm inkâr modasına bırakmıştır. Bu modanın da vatanı

Fransa...

Şimdi geldik, asırların en mânalısı ve bir bakıma verimlisi olan 19. Asra....

Bu asrın başında Almanya’yı, fikrî harekette en hamarat görüyoruz. Mezhep üstüne mezhep

doğurur. (Lûter)in memleketinden... (Subjektif-enfüsî) ve (objektif-âfâkî)türlü felsefeler...

Umumî karakter de,önce maddeye bağlı ruhçu, sonra büsbütün maddeci bir anlayış...

Karşımıza ilk çıkan büyük çapta tefekkür sistemi, bir eli kaba madde de, öbür eli esîrî mânada

olmak üzere (materyalizm) felsefesini getiren (Hegel)... Bu komünizmin el çabukluğuna

kurban edilmek istenen ve Nasreddin Hoca’nın kuşu gibi her tarafı budanıp yalnız işlerine

uygun tarafiyle benimsenen, hattâ tepetaklak ve ters-yüz edilmeye kadar giden filozof...

(Hegel) o güne kadar büyük dedikodu mevzuu olan “madde mi, ruh mu?” meselesini,

maddenin içine girerek, onu içinden de bir yere çıkarmaya çalışarak, büyük mikyasta ele

alıyor. O (Ddealist – Materyalist)tir. Böyle olmak kabilse eğer... Yani ilk materyalizmi böylece

kuran... Onun kurduğu (materyalizm) maddede kalmayan, oradan (idealizm)e bir kıvrım

getiren maddecilik... Biraz sonra (Engels)le (Marks)ın ve daha sonra (Lenin)in, (Hegel)i

benimsemekteki fikir hilelerini göreceksiniz.

(Hegelyanizm)... İlk maddeci mezhep sistemi... O zamana kadar gelen mezhepler, sistemler

arasında, maddecilik zeminini andıran birçok şey var... Ve zaten başlangıçta söylemiştim:

(Sokrat) “nasıl”ı getiren, (Platon) “niçin”i getiren... Madde üzerinde derinleşme metodunu,

(realizm)i ve (natüralizm)i getiren de (Aristo)... Batıda her fikir manzumesi bu üçünden birine

bağlanabilir, demiştim. Fakat (Hegel)de materyalizm gaye ve temel idrak olarak tecessüs

ediyor. Faide mevzuu olarak değil...

Onca fikirde üç hareket vardır: (Tez, Antitez, Sentez)... Hüküm, ters hüküm ve terkip...

Eserden müessire yol arayan bir prensipte, maddede kalarak ruhu tasdik ve mutlak müessiri

(Allah)ı kabûl felsefesi... Bu yine bir nevi (panteizm)... Ama bu arada cihan çapında bir

(diyalektik) kuruyor bu adam... Diyalektiği anlatmıştık; fikrin bir nevi zarfı, terkip tarzı... Bir

sofranın tanzimi gibi... (Diyalektik) çok mühim bir silah... (Hegel) diyalektiğini aynen

aparmışlardır komünistler... Ama onun maddeden ruha geçiş yolunu tıkıyarak ve böylece fikir

namusuna kıyarak...

Şimdi (Hegel)i hülâsa edelim: (Hegel) materyalisttir. Herşeyi maddede bulur, fakat maddeyi

tahkik ede ede bundan bir üst inanışa bir yol bırakır; ve arar, bulur, tasdik eder. Bulur değilse

bile o yolu oraya kıvırır ve orada bırakır. ݺte (Hegel) budur.

(Hegel) bu yolda giderken, aynı milletin içindeki tezatlara bakınız:

(Şopenhavr)... Yine Alman... (Septisizm)i getiriyor.

Biliyorsunuz ki, bu meslek Eski Yunan’da (Piron)la başlamıştır. Hiçbir tanesi yeni değil

bunların... Büsbütün yeni, tam, sâf yeniyi bulamazsınız. (Septisizm) gelmeliydi zaten, bunca

zikzaklı yoldan sonra... Bu kadar uğraşma sonunda yine vardıkları bir yer yok; o halde akılla

arayış boş...

Şimdi göreceksiniz (Şopenhavr)ın ne kadar hazin bir akamet habercisi olduğunu...

(Septisizm)... Bedbin, reybî, şüpheci görüş...

Diyor ki:

“-(Fenomen)lere karşı irade, hadiselerin dayanağı zat (substratum) ile mütemadiyen çarpışma

halindedir.”

İnsan iradesi, hadisenin iç yüzünde ise (substratum) onunla çarpışmada... Ve bu çarpışma

hiçbir neticeye varmak imkânına malik değil...

Bir kaide koyuyor:

“-Hayat demek iş demektir. ݺ de cehd demek... Cehd ise boştur. O halde hayat sefalettir.”

(Septisizm) bu... Bu hal Batı tefekkürünün artık intihara hazırlanmasından başka bir şey

değildir. 19. Asırda bıçak bilenmektedir. Biraz sonra bıçağı nasıl ciğerlerine sokacaklarını

göreceksiniz. Bu gelişin gittiği yer, istikâmet, boşluktur. Bu sürpriz değil, bizim için... Batı

tefekkürü, akrebin kıskacı gibi, aradığı hakikatten ziyade kendi nefsine çevirmektedir

bıçağını, iğnesini...

(Şopenhavr), Yunanlı (Piron) ve Hindli (Nirvena) ile çok alâkalıdır.

İslâm tasavvufunu benzettikleri, sadece İskenderiye mektebi değil, birazda (Nirvena)... Buda

felsefesi... ama o ciddi değil, Batı buna “hayır!” diyor.

(Nirvena)yı bir çırpıda halledeceğiz. (Şopenhavr) (Nirvena)ya çok yakın hakikaten... Çünkü

(Nirvena), evvelce size ademin, hiçliğin helâk ettiği mezhepler demiştim size, işte o...

(Nirvena) hiçlik felsefesidir.

Almanya’da bir taraftan (Şelling)in enfosî (idealizm)i, bir taraftan (Hegel)in (materyalizm)i,

bir taraftan da (Şopenhavr)ın işi ümitsizlikte bitirmeye giden (septisizm)i inkişaf ederken,

Fransa’da bir büyük akliyecilik (ekol)ü kurulmaktadır. (Ogüst Komt).. O da (pozitivizm)in

kurucusu... “Müspet Felsefe Dersleri”, eserinin ismi... “Müspet Felsefe Dersleri” bir mektep

açtı Avrupa’da... Muazzam bir tesir... Akliye (ekol)ünü kurdu. Akliyeciler dedikodu dedi her

iddiaya... “Aklın motalarını (veri) ara, aklın kendi hududu içindeki imkânlarını!..” Bu onların

kanunudur.

“Nerede ahlâkın ve dinin?” ilk sualleri budur. Bunlara lûzum yok, diye ancak bu memlekette

fikir savrulur. Avrupa’da bir filozof ahlâk cephesini belirtmezse “eksik o tarafın, nerede ahlâk

anlayışın?” diye sorarlar. (Pozitivist)lerin cevabı ise şu: “Dnsanlık dini”...

Görüyorsunuz ki, semavî dinlere karşı bir sırt çevirişi var goya müspet felsefenin... Onca din

insanlık dinidir. Ve her şey (pozitivist) düşünce meselesidir. Maddeciliğe doğru gidişin akıl

çizgisi bu... Onlarca aklın maddecilikle bir alâkası yok... Akla güven ve aklın içinde kalmak...

Dâvaları bu... Bu dâvanın bütün kanunları, bütün sistemi (Ogüst Komt)ta... Bizde de

taklitçileri çok...

Şimdi Fransa’dan yine Almanya’ya geçelim. İki korkunç adam: (Engels) ve (Marks)...

Bunlara filozof denmez; onu da peşin söyliyelim. Diğer anlattıklarımın hepsi büyük

filozoflardır. Bunlar birtakım aksiyoncu fikirciler... Ama kendi müşahhas meselelerinde

büyük tecritlere varmışlardır. Batıda büyük bir merhale olarak onları aksiyoncu bir fikir

mektebi diye ele almaya mecburuz. (Engels) ve (Marks), demin bahsettiğimiz (Hegel)

materyalizmini (buna çok dikkat edeceğiz çünkü bedava komünist aleyhdarlığı yok!) ve

(Hegel) diyalektiğini açıkgözce aldılar.

Yâho materyalizmini elinden aldığın adam (meteryalizm)in üstünde bir realist!.. Kim metelik

verir!.. ݺin o tarafını kapatırlar, tepetaklak ederler; ve dâvalarına zıt bir fikirler manzumesini

kendi diyalektikleri olarak kullanırlar... Bu da gösterir ki, komünizm, temel dayanakta bir

yankesicilik davranışıdır.

Evet; (Hegel)i kendi “Tarihî Materyalizm”lerine tatbik ediyorlar. (Materyalizm Historik),

diyalektiğini (Hegel)den alıyor ve aldıklarını da itiraf ediyorlar:

“-Hegel’den aldık diyalektiğimizi... Bu diyalektik idealist idi; bunu maddeci diyalektiğe tatbik

ettik. Böylece (Hegel)in noksanını ikmal ettik!”

Diyorlar utanmadan... Bunlar fikri, ruhu, iç dünyayı, tamamiyle inkâr ederler... Yani

insanların Hazret-i Âdem’den bugüne, Allah’ı arayıcı ruh bünyelerini topyekûn iptal...

“Allah”... O mukaddes kelimeyi ve mutlak zatı bir ân bırakalım; bunlar ona ait arayıcı aleti de

topyekûn inkâr ederler... Ne fikir var, ne akıl var, ne ruh var, ne ahlâk var; yalnız madde ve

hareket... Komünizme kendilerince fikrî, temel zemini hazırlayan ilk (ekol) budur. İsmi de

“Tarihî Maddecilik”... (Marks), (Engels) ile aynı fikrî zemini hazırlayıp, onu iktisadî vâkıalar

ve aksiyon sahasına dökücü büyük eserini yazdı: (Das Kapital - Sermaye)...

Peşinden İngiltere’ye atlıyoruz. (Hium)u görüyoruz O da (Fenomenizm)i kuruyor. (Fenomen)i

demin izah ettim. Bize görünen dış oluşlar...

(Hium) yalnız bunlara dayanıyor. (Kant)ın tam tersi “Zâhiriye Mektebi”dir bu...

(Fenomenizm)e sorarsanız yalnız bize görünenler vardır. Göründüğü gibi olanlar, bizde

teressüm edenler... Gerisinde (nomen) diye de bir şey yoktur. Ve onların haricinde eşya

yoktur. Fikir yoktur, kıymet yoktur. Akla da bir izah yapar. O halde akıl nedir? “Akıl,

tasavvurların itiyadiyle teşekkül etmiş irtibatlar mecmuudur”... Maddecilerin ruhu icadı gibi

hokkabazca bir teselli formülü...

Bizim Kelâmcılarda bir “cevher – ârâz” tabiri vardır. “Cevher – ârâz”. Cevher öz, ârâz da

onun yansıması.

(Hium) cevher diye bir şey kabol etmez, yalnız ârâzları kabol eder. Cevher ona hitap etmez. O

halde mevcut değildir. Ne kolay kurtuluş!..

(Marks), işin felsefe tarafını, (Engels)le beraber ele aldı, hattâ daha derinlere götürdü. Ondan

sonra müşahhas dünyaya aksettirdiler dâvalarını... Budanmış ve hayvanî içgüdülere indirilmiş

bir insan kafası ve ablak bir dünya...

Ne kadar anlatsam, şimdi size göstereceğim metinden daha güzel izah edemem. Tüylerinizi

ürpertecek bir metin... Buna bir teşhis koydu sonradan (Bergson)... “Batı aydınının intiharı,

Batı kafasının inhitatı” diye bir teşhis...

Bunlar 1848 senesinde meşhur “Komünist Beyannamesi”ni neşrettiler. İngiltere’deki Birinci

Enternasyonal'den sonra... 1847’de Birinci Enternasyonal... 1848’de bu eser neşredildi. Bu

eser, ne gariptir, 1923’de bizde tercüme edildi, serbestçe... Şimdi yasak mı, bilmiyorum; ama

galiba değil... (Marks) ve (Engels)in aynen kaleminden çıkma... Benim bu tercümem sizce

noktasına emin görülmelidir. Burada hem onların dünya görüşlerini, hem diyalektiklerini,

hem de hakikati devirip iddialarını nasıl punduna getirdiklerini yakından göreceksiniz. Bu 80-

90 maddelik bir beyannamedir. Birinci maddesi şöyle başlar: “Bir hayalet, Komünizm

hayaleti bütün Avrupa’yı dolaşıyor. İhtiyar Avrupa’nın bütün iktidar makamları, Papa ve Çar,

Fransız radikalleri, Almanya polisleri bu hayaleti sıkıştırmak için bir mukaddes Ehl-i Salip

tertibinde ittifak ettiler.”

ݺte ilk madde... Bu maddeye göre bir polis romanı, yahut filmi gibi bir hayalet tasviri

çiziliyor. Avrupa da onu kuşatmak, kıstırmakla meşgûl... Böyle bir telkin havası ile giriyorlar

meseleye...

Son cümlesi şudur; sonuncu madde: “Dünya proloterleri; birleşiniz!” Bunu Moskova radyosu

daha düne kadar her adım başında söylerdi. Bu onların değişmeyen dövizidir: “Dünya

proloterleri; birleşiniz!”

Şimdi, eserin gelelim 48. maddesine: “Bütün burjuvazi, siz komünistler kadınlarımızı

müşterek kılmak istiyorsunuz, diye bir ağızdan haykırıyor! Burjuva için karısı alelâde bir

istihsal aletidir. İstihsal aletlerinin içtimaîleştirileceğini işitince bundan içtimaîleştirmenin

kadınlara kadar teşmil ettirileceği akla geliyor. Hakikatte kadınların âdi istihsal aletleri

mevkiinde bulunmalarına nihayet vermek gerektiği, zihinlerinin kenarından bile geçmiyor.

Kadınların müşterek olmasına komünistlerin asla ihtiyacı yoktur. Bu iştirak ezelden beri

mevcuttur. Burjuvalara gelince, onlar el altından işçilerin kadın ve kızlarına karşı, anmaya

bile lüzom görmediğimiz resmî bir fuhuş pazarı açmakla yetinmiyerek, birbirlerinin karılarını

karşılıklı iğfal etmekten daha büyük zevk tanımazlar. Aşikârdır ki, istihsalin bugünkü şartları

kaldırılmakla bunun doğurduğu kadın iştiraki de, yani resmî ve gayr-i resmî fuhuş da ortadan

kalkacaktır.”

Yani hayvanlık tabiî olacak, şikâyete mahal kalmayacak, ırz ve namus diye bir komplekse

ruhlarda yer bulunmayacak... Ortadan kalkması istenen şeyin ne olduğunu anladınız tabiî...

Bütün ruhî muhtevasiyle insan...

Burjuva için kadın alelâde bir istihsal aletiymiş... Bundan büyük fikir dolandırıcılığı olur mu?

Ya ne oluyor burjuva dünyasında kadınlara alınan elmaslar, pırlantalar?.. Uğurlarında

intiharlar, rekabetler, türlü faaliyetler?..

O halde kadın istihlâk âleti...

Bu mânada her şey istihsal âleti... Bu görüşün, kadına ait mahiyet ve teke tek erkeğe aidiyet

hikmetiyle alâkası ne?.. En uzak tarafından alâka şurada ki, kadın perdesinin ardında ruhun

mukaddes tanıdığı ölçüler tahrip edilmek isteniyor. Ve Burjuvazi dünyasının hiç olmazsa

günah bilerek yaptığı, komünistlerce mübaha çevrilmek isteniyor. Düpedüz fikir

dolandırıcılığı... Demek ki, istihsal aletleri içtimaîleştirilince bundan kadın da hissesini

alacaktır.

Burjuvazi tipi “Karım herkesin malı mı olacak?” diye tepiniyor ve bir ahlâk iddia ediyor. Zira

ahlâksızlığın olması için önce ahlâkın olması lâzımdır. Ahlâkın olduğu yerde ahlâksızlık da

vardır.

Komünist de diyor ki: “Ben ahlâkı kaldırınca şikâyete mahal kalmayacak fuhuş

olmayacaktır!.. Çünkü her şey tabiîleşecektir.”

Yani, maddeci bir diyarda, kocası uyuduğu zaman kadını dürtüp de “müsaade eder misiniz?”

derlerse ve bu arada koca uyanırsa soluna dönecek ve tekrar uyuyacak... Daha fazla izaha

lüzum yok!.. Bunu savunan şu, bu değildir, (Marks) ve (Engels)... İlmî konuşuyorum. ݺte aile

görüşleri, işte ahlâk telâkkileri!.. “Ezelden beri mevcuttur bu hal insanda” diyorlar... Nasıl

olur?.. Ezelden beri mevcut olan bu hâl ancak hayvandadır; ve insan, nefsindeki bu hayvanî

tarafı insanîliğe çevirmekle mükelleftir. Bu işin tekeffül edicisi de ahlâk...

Görüyorsunuz, ne kadar aşağı seviyeye bağlı ve punduna getirici, sadece avamı avlayıcı

(diyalektik) onların ki!..

Gelelim 48. maddeye: “Bir de komünistlerin vatanı ve milliyeti ilga etmek istemelerinden

şikâyet ediyorlar. Efendiler, amelenin vatanı yoktur; malik olmadıkları birşey kendilerinden

alınamaz!”

Ne sahtekâr mantık! Amelenin, kim demiş vatanı yoktur diye?.. Sen ameleyi öz dilinden ve

yurdundan ayırıp da dünya dışı bir (plânet) halkı haline getirirsen vatanı olmaz. Fakat amele

içtimaî bir katiyetle mensup olduğu kavmin ve dinin halkası içinde değil midir? Eğer

makineler (Homongolos) vâri sun’i insan yapacak hale gelirse işte o zaman onların vatanı

olmayabilir. Tabiî savunulacak hakları da... Düğmelerine basılır ve tıkır tıkır çalışırlar.

Hattâ makinenin bile vatanı olduğunu ispat ettiler ruhçular... Bir İngilizin traş makinesi ile

Fransızınki ayrı ayrıdır ve herbirinin ayrı bir karakteri vardır. Makine bile vatan sahibi iken,

ameleye vatanı yoktur demenin gülünçlüğüne ne buyrulur? Vatanı olmayanın herhangi bir hak

dâvası da olamaz.

50. madde: “Dinî, felsefî veya tek kelime ile fikrî bir görüş noktasından yöneltilen ithamlar

münakaşa etmeye bile değmez.”

Bu bahsi atlayıp geçiveriyorlar.

Diyorlar ki:

“-Allah’a inanmak ve inanmamak münakaşaya değmez. İnsanların fikirleri, mücerret bilgileri,

tek kelime ile vicdanları, şuurları, maişet şartlarına, içtimaî münasebetlerine ve içtimaî

hayatlarına göre değişir. Bunu anlamak için derin bir görüş nüfuzuna ihtiyaç mı vardır?”

Küfür yobazlığı adına bundan daha korkunç misal olmaz.

Tutuyor, asıl ispata muhtaç noktayı ispat etmişcesine atlayıp geçiyor ve oradan başka

kıyaslara el atıyorlar. ݺte yobaz budur!..

Gelelim maddecilik mankafalığına... Din görüşleri şu:

“-Bunlar maişet şartlarına bağlıdır, her şey maddeye bağlı... Bu mevzuun konuşılacak tarafı

bile yok!”

Yaho, bütün mesele, meselelerin meselesi maişet şartlariyle beraber topyekon hayatın, her

şeyin ruh emrinde olup olmadığı... Maişet şartları kaç para eder ki!.. Allah uğrunda

müminlerin türlü işkencelere katlandığı en keskin bir (realite) olarak ortada dururken maişet

şartlarını iman faktörü diye öne sürmenin mânası nedir? Yani maişet şartına göre Allah’ı

tasdik veya inkâr diye bir neticeye şahit olmuş mudur insanlık?.. Hattâ aksine şahit olduğu ve

acı şartlara imanından ötürü katlandığı, tartışma götürmez bir gerçek değil mi? Bu

mankafaların bir bedahet ve mütearefe güveniyle ağız açmalarındaki yobazlık nerede ve hangi

fikir sisteminde görülmüştür? Görünüz hallerini!..

En güzel iman, Muhiddin-i Arabi’nin dediği gibi, küfrün menşeini, kaynağını görerek vücuda

gelendir. Küfrün kaynağını tanımak her mümine borç... Demek ki “ben komünist

düşmanıyım!” demekle bitmiyor iş... Anlamak lâzım...

Şimdi o maddeden daha çok dehşetinizi çekecek başka bir maddeye gelelim. 58. maddeye...

Memlekette modalaşmış bir sosyalizm cereyanı var, değil mi? Bunlar basamak arıyorlar

sosyalizmden komünizme... Şüphesiz ki, komünizm’in sosyalizmin azmanıdır. Ama öyle bir

azman ki, gayet hususî tabiat farkları var aralarında... Komünizm kendi bâtılına göre

sosyalizmden nefret eder. Tabiîdir... Şimdi sosyalizmi nasıl görüyor komünistler? Konuşan

(Marks) ve (Engels). Burada da mahirane bir cümle kurmuşlar...

ݺte:

“Hristiyan sosyalizmi, Burjuva ihtiraslarını rahiplerin takdis etmesine mahsus bir okunmuş

sudur”...

Çok lastikli bir cümle... Gûya sâf ve hakikî sosyalizme değil de Hristiyan sosyalizmine

çatıyorlar. Yalan!

Demin “tabiî” sıfatını kullanmıştım; evet, gayet tabiî... Mümkün olsa haklı diyeceğim... Zira

sosyalizmin belirttiği çıkış hattı işi komünizmde bitirmedikçe kısır ve yarım demektir. Bir şey

neyse ya tam olmalı, ya hiç olmamalıdır. Sosyalizm ise (Marks)ın (Dlmî Sosyalizm)ine, yahut

(kollektivizm)ine gelinceye kadar, bilmem kaç şubesi ve taviz verdiği inanış şekilleriyle göz

dikilen kadını okşamak kabîlinden bir mezheptir; ve gaye, yani zina komünizme nasip

olmuştur. Kaynaklarındaki içtimaî illet aynıdır; ve biri çizgiyi yerine vardırmak, öbürü ise

yarıda bırakmakla kalmıştır. Onun içindir ki, biri hak takdiri küfründe apaçık ve cesur

davranırken öbürü münafık ve tavizci rolünde...

Bu nükteyi burada keselim.

Eski Yunan’da bir üçgen, üç köşe diye gösterdiğimiz (Sokrat), (Plâton), (Aristo)dan sonra

basamak basamak, Batı tefekkür merhalelerini kalın çizgileriyle takip ettik. Batı dünyasının,

böyle, boşlukta yıldızlar arası nispetlere eş, kendisine yol yol dayanak aradığını, nihayet 19.

Asırda (Marks) ve (Engels) ile de ne türlü ablak bir dünya tecrübesine kalktığını belirtmeye

çalıştık.

Bunca giriftten ve derinliğine dalma gayretinden sonra (materyalizm) ve komünizm dünyası

kadar sığ ve yavan bir âlem hayal edilemezdi.

Ama onlar, ne fikirde, ne de devlet çapında elde ettikleri tatbikat zemininde dünya çapındaki

bir hâkimiyet kuramadılar ve sadece Batının hastalığını ifşa edici bir tesir sahası olmakla

kaldılar. Hattâ uzun zaman, 20. Asır başlarına kadar ciddiye alınmadılar.

O devrelerde Fransa’da (Rönüvye) isimli bir filozof türer. Ortaya (Neo-kritisizm) diye yeni

bir felsefe mektebi çıkarır. (Kritisizm) malûm... (Kant)ın fikir mesleği... Demek şimdi onun

yenisi çıkıyor meydana... Yenilik şu noktadadır: (Kant)ın (fenomen) ve (nomen) anlayışı,

onda sadece (fenomen)leri kabûl ve (nomen)i inkâr suretindedir. Yarısı bölünmüş ve öbür

yarısı (fenomenist) İngiliz filozofu (Hium) arası, muallâkta bir bulamaç... “Yalnız

(fenomen)lerde derinleşelim ve (nomen) diye bir şey aramayalım!” mektebi...

Dâva yavaş yavaş (metafizik) arayıcılıktan kaymakta ve bir nev’i (realist) yöne dümen

tutmaktadır.

Derken Fransa’da yeni bir (etap) daha... Yahudi (Dürkaym)...

Sisteminin Türkiye’de de ajanlığını yapmış biri bulunan bu adam üzerinde biraz durmalıyız.

(Dürkaym) Fransız (sosyoloji – içtimaîyat) mektebinin kurucusudur. Kaydettik ki, artık

felsefe, sâf (metafizik), kendi âleminde mücerret bir şiar gibi kalamıyor; mücerret tefekkürden

birtakım kanunlar devşiriyor ve onları tatbikat sahasına dikmek yolunu tutmuş bulunuyor.

Büyük mücerretlerden müşahhaslara geçip insanı cemiyet hayatı içinde bağlı olduğu ölçülerle

müşahede altına almak... İçtimaiyat budur. Nitekim terbiye, ahlâk, ruhiyat, gibi felsefe

şubeleri de (metafizik) tefekkürden devşirilmiş kanunlarla çerçeveli ilimler... Bunlara,

mücerret tefekkürün tatbikî şubeleri diyebiliriz.

O devrede artık kıymet, eşyanın künhünü aramaktan ziyade onu içtimaî faide verimine

bağlamaya dönüşmüştür ve gidiş (metafizik) yolun kapatılması istikametindedir.

Bu mânada ilk (sosyoloji) mektebini (Dürkaym) kuruyor. Ona göre ruhî ve ahlâkî vakıâlar

içtimaî hadiselere tâbidir.

Bu noktada, (Marks) ve (Engels)ten belirttiğim maddeci telâkkiye bir yakınlık göze çarpıyor.

Ama yanlış! Arada hiçbir yakınlık yok... Maddeci görüşte ruh, fikir, his diye bir şey mevcut

değildir. Her şey geçim ve iktisadî şartlardan doğmaktadır. O kadar ki, her yıl, buğday

rekoltesine ve onun dalgalanışlarına göre ahlâk temevvüçleri ve değerleri de değişir.

Yeryüzünde hakikat inkârcılığı ve küfür yobazlığı bakımından, bundan daha çarpıcı, akıl

yakıcı bir örnek daha bulunamaz.

(Dürkaym) öyle değil... Onca insan, ruhu ve iç hayatiyle ve her türlü inanciyle muhteşem bir

mevcuttur; fakat “tavuk mu yumurtadan, yumurta mı tavuktan?” hesabı, tavuğu yumurtaya

bağlamakta, yani cemiyeti esas tutmaktadır. Bu anlayış da bir nevi yarı maddecilikten başka

birşey olamaz. Zira büyük ruhçular, cemyetin ferdi imal etmesinden ziyade, ferdin cemiyeti

imal ettiği inancındadırlar.

Ya içtimaî vâkıaları doğuran müessir nedir? Bu suale (Dürkaym)ın verebileceği açık bir cevap

olmadığı gibi, onun, böyle bir suale yer vermeye lüzumlu gören bir kafa ıstırabı da yoktur. O

cemiyet vâkıasından yola çıkar ve öncesini tahkikle mükellef olmadığını söyler. Yâni

(metafizik) tefekküre, dipnotlarını arama cehdine sırt çevirir.

İnkâr edilemez ki, tesiri büyük olmuştur. Tâ (orijinal) bir fikir ve sistem adamı sanılan Ziya

Gökalp’e kadar...

Ziya Gökalp bir (Dürkaym) aparıcısıdır. (Dürkaym) gibi düşünmek başka, onun aparıcısı

olmak başka... Birinde, fikri nefsine mal etmek, çilesini yaşamak, öbüründeyse hazıra konmak

var... Ziya Gökalp, örgüleştirdiği milliyetçilik, daha doğrusu kavmiyetçilik sentezinde,

(Dürkaym) diyalektiğini alır ve üstelik (Marks) ve (Engels)in (Hegel)e yaptıkları gibi onu ters

istikamette kullanır, dinî heyecan yerini kavim sevgisini ikâme etmeye kalkar ve (Dürkaym)ın

bu noktaya vardırmadığı yapıyı, ona ters şekilde, onun harciyle inşaya yeltenir. Bu davranış,

açıkça ilim ve fikir suîstimalidir. Zaten o devirde Tanzimattan beri fikir kurumaya başladığı

ve büyük mütefekkir yetişemez olduğu için kimse karşısına çıkıp da “sen ne yapıyorsun;

müdafaa ettiğin dâvanın müstakil muhasebe ve murakabesine gücün yetmediği bir tarafa,

dayanak diye aldığın sistem, varış noktası olarak sana terstir; bu bir ilim ve fikir

yankesiciliğidir!” diyemez.

Ziya Gökalp’in tamamiyle İslâma zıt Türkçülüğündeki büyük dinî suç bir tarafa, (Dürkaym)

aparıcılığındaki ilmî suçu da onu çürütmeye yeter.

Bu mesele bizim tefekkür tarihimizde en mühim yeri işgal etmeye lâyıktır ve dönüm

noktamızı göstermesi bakımından en nazik bir çıkış noktası diye ele alınmalıdır.

Ziya Gökalp birçok yazı ve konferanslarında uzun uzun tahlilini ve kafa röntgenini

gösterdiğim gibi, aslında bir sahte kahramandır. Türkün ruh kökünü kurutmakta, hem de ilmî

bir (otorite) kisvesi altında en büyük fenalığı yapmış ve kendisini takip eden fenalıklar

serisinin önderi olmuştur.

Bir de, en pest seviyeden bir tebliğci, bir davulcu edasiyle, fikirlerini şiirle söyleme özentisi:

Vatan ne Türkiyedir Türklere ne Türkistan,

Vatan büyük ve müebbed bir ülkedir Turan...

Vatanı müşahhas bir mekân olmaktan çıkarıp ona zaman gibi sonsuzluk çapında (mistik) bir

hüviyet biçen bu lâfların ufkunda seyrettiğimiz, dili, fikri ve gayesi olmayan, at sırtında tozu

dumana katmış, medeniyetlere saldıran bir vahşet yığınının (plâstik) dünyasına gönül

bağlamaktan başka birşey değildir.

Biz İslâmı kabul ettikten sonra Türkün Türkçüsüyüz!..

Ziya Gökalp’in Türkçülüğü ise, milliyetçiliği ruhî muhtevâda, yani dinde gören üstadı

(Dürkaym)a zıt şekilde, İslâmı Türk ruhundan sökmenin kavmiyetçiliğidir.

Nitekim, kendisinden kısa bir zaman sonra aynen tatbik edildiği üzere:

Bir ülke ki, camiinde Türkçe ezan okunur,

Bir ülke ki, mektebinde Türkçe Kur’ân okunur,

Ey Türkoğlu, işte senin orasıdır vatanın!..

Demeye kadar gitmiştir.

Bahsimiz Ziya Gökalp değil, Batı tefekkürü ve bu arada (Dürkaym)... Onun için bu bahsi

burada kesiyor ve nice yazılarımız ve konuşmalarımızla senetlerine bağlamış bulunduğumuz

dâvayı Tanzimattan beri gelen sahte inkılâplar mevzuuna bırakıyoruz. Ziya Gökalp bu

mevzuun anahtar şahsiyetlerinin başındadır.

Ayrıca şunu da belirtmek gerekir ki, Batı fikir lâboratuarında milliyetçiliğin bir ideoloji mi,

bir psikoloji mi olduğu, tıpkı felsefenin ilim mi, sanat mı olduğu gibi, çözümlenememiş bir

meseledir. Temayül, onun daha ziyade bir psikoloji olduğu merkezindedir.

(Dürkaym)ın (pozitivist sosyoloji) mektebinden sonra İngiliz (Herbert Spenser) ile

karşılaşıyoruz. O da (Evalüsyonizm) Tekâmül felsefesinin kurucusu... Evet, tekâmül... Ama

hangi çıkıştan hangi varışa?.. Bu hikmeti size (Spenser) mektebi değil, İslâm Tasavvufu izah

edecektir...

(Spenser)in Tekâmülcülüğü ilk ve son illiyet noktasından mahrum, başın ve sonun hesabını

vermekten müstağni, uçları görünmez tek çizgi üzerinde bir tecrübecilik usûlüne dayanır; ve

artık hiçbirşeyi halledemez durumda çırpınan (metafizik) arayış cehdinin toprağa inmesi ve

tatbikî bir dehâya kavuşması şeklinde tecelli eder. Batının sapmakta olduğu yol artık budur ve

bu yolun en parlak nümunesi Amerika, (Spenser) felsefesinin bir merhale ilerisinde, doğrudan

doğruya tatbikatçı ve tecrübeye kıymet verici sistemini yuğurmaktadır.

(Spenser)i geçerken gerçek tekâmülcülük üzerinde bir kıymet hükmü koyalım. O, tasavvufun

bahsinde göreceğimiz gibi, İslâmî bir kanundur; ve pratik hayatın dört köşesinde ele alınmak

yerine, derinliğine insana ve bütün mükevvenata şâmildir. İslâmın gözünde kâinat, bir kum

tanesinden en üstün insana ve Resûle kadar Allah’tan gelen cezbenin ışıktan helezonları

içinde, ebedî bir tekâmül yolunu takib eder. Bu hikmeti Tasavvuf bahsine bırakalım; sadece

Batının deryaya nisbetle nasıl bir yüksüklük suya kadar gelebildiğine işaret edelim ve

çizgimizi kaybetmeyelim.

(Spenser)den sonra (Stuart Mil) geliyor. Tecrübî mektep... (Spenser)in kurduğu mektep

büsbütün tecrübeye dökülerek teşahhus etmeye başlıyor. O da demin anlattıklarım gibi

(fenomenist)tir. Sebepten neticeye ve neticeden sebebe doğru büyük mantık manzumesi

borçludur ona insanlık... Fakat mantık nereye kadar gidebilir? ݺte bütün mesele!

Görüyorsunuz, yine aklın metodu üzerinde ve Amerikan (pragmatizm)ine zemin hazırlayıcı

tecrübe... Büyük sebep ve netice ile alâkası yok...

Bu arada iki adam... Onları iki kelime ile hemen savuşturabiliriz. İki komik adamdır bunlar...

(Darvin) ve (Haksley)... (Darvin) tabiî ıstıfa nazariyecisi... Öbürü de... Filozof değil, tabiat ve

(fizyoloji) bilginleri... Büyük tefekkürden tamamen mahrum bir tabiat ilmi yolu ile arama

yapar ve insanı dehşete düşürmekten başka bir marifet göstermezler...

İnsan maymundan gelmeymiş!.. Bu nazariyenin sahipleri bizzat maymun... İspatları da

kendileri... Mevzuumuz olmak haysiyetine bile lâyık değiller... Ne yapalım ki, iddiaları

büyük... İnsan menşeinin maymun olduğu abesini sezmek için büyük bir kültüre ihtiyaç yok...

Tasavvuf bunu tamamen halledecek... Herşey kendi aslı içinde seyreder, hiçbir asıl inhiraf ve

başka bir asla inkılâp etmez.

Bu arada Almanya’da başka bir filozof... (Niçe)...

(Şelling) felsefesiyle karışık, yeni bir şevk ve hamle arayan bir fışkırış... İrade ve kuvvet

şuuru üzerine dayalı insanın idealize edilmesi felsefesi... “Übermenç-insan üstü” nazariyesi...

(Niçe) insana insan üstü bir derece arıyor. Batı, kaybetmeye başladığı insanı (Niçe)ye

aratıyor. (Niçe), bu bakımdan bulutlar üstüne çıkma gayretinde... İnsanı bir insan üstü fikriyle

yüceltmek dâvasında... (Niçe) her satırı bir önceki satırını tekzip eden garip bir sanatkârdır;

fakat hakikî, ilmî mânada bir (metod filozofik) sahibi değildir. Marazî bir dehâ... Bu marazî

dehâlar artık 19. Asırda üstüste gelecektir. Ve bunda tıbbın gördüğü bir takım başka

hususiyetler de var... (Niçe) bir mecnundur, mânalı bir mecnun... (Paralizi Jeneral) dedikleri

frengi kaynaklı hastalığın zebunu...

Frengi... Şu bizim (frenk) ismiyle andığımız Batıdan gelme hastalık... Biz bu illeti burada

manevî ve mecazî mânada kullanıyor ve ayrıca dikkat ediyoruz ki, 19. Asrın 20. Asra

devrettiği bunalım devresinin, ilerideki buhranı haber verici nice marazî dehâları hep

frengilidir. Şair (Bodler), romancı (Mopasan) vesaire...

(Niçe) böyle marazî ve (vizyon)lar, hayaletler gören bir insan olarak bir (ideoloji)den ziyade

ıstıraplı bir (psikoloji) getirerek Almanya’da bir büyük ruhî zemin kurmuştur. Bu zemin

Alman milliyetçiliğini bina ettirdikleri filozofların fideliği olmuştur. (Niçe) olmasaydı (Hitler)

olmazdı. Ve (Hitler)in mütefekkiri (Haydager) olmazdı. Ve (Haydager) olmasaydı şimdi

Fransızların modası geçmiş (ekzistansiyalizm) felsefesi olmazdı. Yani Varlık felsefesi...

(Niçe)yi kendinden ziyade delâlet ettiği mâna ile ele almak lâzım... (Niçe) (pesimizm)e ve

intihara doğru giden Batı tefekkürü içinde insanı bulutlar üstüne çıkarmanın bir nevi marazî

ve şairane vecdini arayan sanatkâr ve tamamen idealist...

Batı tefekkürü Avrupa’da böyle bir buhran tüneline girmiş yol alırken, Amerika’da maddeci

olmaksızın madde faydalarını hedef tutan bir fikir mezhebi doğuyor. Amerika çoktan

kurulmuştur ama ilk mütefekkirlerini henüz meydana getirmemiştir. Ve (Vilyam Ceymis)...

(Pragmatizm) felsefesi... Bir tarafta (Marksizm) Rusya’yı idare ederken, bir tarafta da

(pragmatizm) Amerika’nın damarına geçmiş olarak orayı idare etmekte... (Pragmatizm)...

Tecrübe felsefesi... Şöyle:

“-Benim metafizikle alâkam yok!”

“-Niye?”

“-Aklım ermiyor. Fasit daire...”

“-Peki, neye eriyor senin aklın?”

“-Benim aklım tecrübeye eriyor. Elektriğin ne olduğundan bana ne? Ben onu bir ampul içinde

zaptedebiliyorum ya!.. Yeter!..”

Bu görüş tatbikatta insanı gayet yalçın bir maddeciliğe götürür. İsmi konmaksızın... İnsanı

şaşırtacak kadar güzel bir oyun bulmuşlar... Diyorlar ki, “din de bir tecrübedir. O tecrübeden

de anladığımız şudur ki, din bizim görmeye, anlamaya muhtaç olduğumuz bir şey değildir,

yaşamaya muhtaç olduğumuz bir şeydir.” ݺte (pragmatizm)de din de bu... Ve onlarca hoştur,

güzeldir, lâtiftir, denemeye lâyıktır. Yani öyle bir din ki, hiç aramadan, sebebini hiç sormadan

ruhun çekiyorsa alacaksın!.. Kadınların boyunlarına taktıkları maskotlar gibi birşey... Din bir

(bonmarşe) oyuncağı mıdır? Madem tecrübe işi “10 sent ver bir din satın al!” hokkabazlığına

dönmez mi dâva?

Amerikalının dine müsahamalı bu tavrına karşılık, komunist Moskof’un yine aynı sapık

mantıkla din (realite)sine şöyle bir bakışı vardır:

“-Biz Allah’a inanmayız ama, Allah’a inananlar bulunduğuna inanırız!”

Yârabbi, ne sefil, ne rezil mantık tekerlemesi... Bu tekerlemede Allah’a niçin inanmadıklarına

dair en küçük fikir namusundan eser var mıdır? Tabiî, elbette, mecburi olarak Allah’a

inananlar bulunduğuna inanacaksın! Buna inanman Allah’a inanmamanı mı gerektirir? Allaha

inananlar, Allaha inananlar bulunduğuna inanmıyorlar mı sanki!.. Sen evvelâ Allah’a, sonra

da ona inananlar bulunduğuna inanmaya bak! Bu kullandığın ağız derecesinde şenî ve denî bir

fikir sahtekârlığı olabilir mi?

ݺte kafasiyle (materyalist), hayatiyle de (mistik) Moskofa mukabil, kafasiyle (anti

materyalist), hayatiyle ise silme (materyalist) Amerika arasında, zıddiyet içinde ayniyet!..

Sadece bir madde harikası ve bir kemmiyet köpürtücülüğü tezgâhı olan Amerika’yı, bunca

gözle görülür ve elle tutulur başarısı içinde Batı tefekkürünün iğdiş edilmiş ve dışiyle

(Herkül), içiyle akîm bir veledi kabûl etmelidir. Batı tefekkürü, sinir buhranına, sinirini

aldırmış olan Amerikalıda nasıl teselli bulabilir?

Amerika 6 dakikada kocaman bir uçak gemisi yapıp denize indirir ama eserine hâkim ruhu

kaçırdıkça kaçırmakta devam eder.

Meselâ bir er, karşısında da bir subay... Subay garip bir emir verir, er de onu yapmak istemez.

İtiraz hakkı şu noktaya kadardır. Sorar: “Bu bir emir midir?” “Evet, bu bir emirdir!” cevabını

alınca hemen onu yerine getirir. Vazife bitince de aynı subayın ensesine bir çimdik atmaya

kadar gidebilir. Karşımızda, ayağını yazı masasının üstüne atarak, şapkası tepesinde oturur.

Daha neler, ne laübâlilikler!.. Bütün bunlara hususî hayat ve serbest mıntıka göziyle bakılır ve

sosyal bir disipline yer verilmez. Putlaşmış bir hürriyet!.. Bu hep aynı felsefenin ferdî hayat

üzerindeki nakışları... Büyük ilim adamlarını, sanatkârları dolarla Avrupa’dan satın alır ve

kaba faide ölçüsünden başka birşey düşünmez. Gerçekten hadım edilmiş insan tipi, kafadan

yana...

Bugün Batı tefekkürünün beşiği ve mezarı Avrupa’ya göre, biri Doğu ve öbürü Batı

istikametinde iki ejderha çöreklenmiş bulunuyor. Rusya ve Amerika... Biri fikirde materyalist,

fakat tatbikatta idealist bir Moskof milliyetçiliği havasında ve nazariyelerini sadece öbür

milletleri tahrip işinde kullanmakta... İkincisi Amerika ve biraz önce temas ettiğimiz üzere,

fikirde (Materyalizm) düşmanı, fakat yaşayişiyle tam maddeci ve maddenin ta kendisi...

(Pragmatizm)in ruha ve ruhçuluğa hiçbir itirazı yokken getirdiği hayat, maddeci... Tek temel

inanışı da hürriyet... Başıboşluk... Hürriyet ve hürriyet...

ݺte 19. Asrın sonlarında (Vilyam Ceymis), insan kafasına, beş duyu plânında hiçbir şey

sormadan sadece tecrübeye bağlama ve ötesine boş verme, yani tecritten kaçma ve teşhiste

kalma merhalesinin yerleştiricisi oluyor. Bu mezhep, mücerret mânada olmasa bile tatbikat

sahasında bir nevi maddeciliktir.

Fakat tezatlar kazanı Batı, şu veya bu şekilde bir billûrlaşmayı kabûl eder mi hiç?..

(Pragmatizm)in hemen ardından yeni bir tepki peydahlanıyor ve Fransa’da, (Butru) isimli bir

filozof, herşeyi ruha, dolayısiyle Hristiyanlığa bağlayıcı ve şiddetle akılcılara düşman,

(irrasyonalizm)i kuruyor. Bu davranış, 20. Asırda büyük bir fikir hareketi başlatacak olan

(Blondel)e doğru yol açış... Ve akıl vâkıasını kökünden tahrip kudretini gösteren (Bergson)a

doğru bir uzanış...

19. Asrı kapatırken şöyle bir teşhis yerinde olur:

Büyük madde marifetlerinin ve makine keşiflerinin gururiyle sâf (idealizm)i gölgeleyen,

baltalayan, fakat onun yeni yeşermelerine engel olamayan ve onu ancak (Panteizm) şeklinde

benimsemek istidadını gösteren Batı tefekkürü, marifetlerinin ruh hâkimiyetini elden kaçırma

hengâmesine girmiş ve bu hengâmenin kapısı 20. Asra ayağını dayamıştır.

Münezzeh Yaratıcı’yı tabiatte arama cereyanında fikrî ve hissî payı büyük olan (Göte) bakın

ne diyor:

“-Ey tabiat, sen biricik sanatkârsın! İnsan sende ve sen her yerdesin!”

Halbuki bu türlü bir vasıflandırma ancak Allah hakkında kullanılabilir. Varlığı bu çapta bir

tecrit ve tenzihten sonra her şeyi o Mutlak Varlık önünde silmek ve yokluğa gömmek

gerekirken, işi bir yaratıklar manzumesi olan tabiate bağlamak nice ve nasıl olabilir? Tepeye

tırmanırken zirve noktasına sıçrayamamanın ve yuvarlanmanın hazin akibeti...

Bu çırpınış Alman edebiyatında böyle tecelli ederken Fransız sanat dünyasında, yavaş yavaş

hazırlanan müthiş ruh “dacret-sıkıntı”sı halinin iki habercisini görüyoruz... (Bodler) ve

(Rembo) isimli iki şair... (Bodler), için için hazırlanmakta olan bir kanser gibi, asrının ve

ilerinin buhranını yaftalayabilmiştir: (Splin ve ideal)... (Splin-Spleen) İngilizce bir kelime...

“Dacret-hafakan” mânasına... (Ddeal) ise belli; ileriyi, öteyi arama iştiyakı...

O devirde, mücerret ilimler ve müspet bilgilerde Batını merkez (metropolis)i olan Paris’te,

kapkaranlık gökler ve fabrika dumanları altında nereye yol verdiği belirsiz kaldırımlar ve

başları dönen çatılar, bu marazî şaire, Batı aydınının ruh ihtilâç ve irtiaşlarını ilham etmekte

bir anten vazifesini görmüştür. Onun (Le flâr dü mal-Fenalık Çiçekleri) adlı şiir kitabı,

(Sosyolojik) gözle, iflâsa giden ve ruhî dengesini kaybetmeye başlayan Batının peşin

habercisi mahiyetindedir. Fikirde değil sanatta... Düşünüşte değil, sezişte... Keşfettiği ve

maddî faidelere memur kıldığı makine (robot)larının ileride tutsağı mevkiine düşecek olan

Batı, sanatkârına, henüz ortada hiçbir şey yokken, ruhun yeryüzünden bir güneş gibi

çekilmesiyle doğan boşluğu, korku ve dehşet psikolojisi içinde, bir (nostalji-gurbet duygusu)

ve (melânkoli-hüzün kâbusu) aşılayarak ilham etmiştir. Bu hal, kaybolmaya yüz tutan bir ruh

nizamı ve iman sarsılışının sanatta canhıraş tecellisinden başka birşey değildir ve bu tecelli

aynalarının neye alet oldukları hakkında şuur sahibi olmaya ihtiyaçları yoktur. Arı bal yapar,

kimyager hesabı yapmaz.

(Bodler)in biraz öncesinde (Po) ve biraz sonrasında (Rembo)yu da aynı soydan sanatkârlar

serisine bağlayabiliriz.

(Rembo) mücerret düşünce ve seziş melekesini, İlâhî hikmetlerin, varılmaz, erişilmez ve içine

girilmez kapısına kadar itebilmiş ve nihayet daha önce de bahsettiğimiz gibi aklını kaybetme

korkusiyle şiiri bırakmış, Afrika’larda, şuralarda, buralarda serserice yaşamış ve sonunda,

yarım yamalak öğrendiği Arapça ile aynen “Allah kerim” diyerek pek genç yaşta Marsilya’da

ölmüş bir garip dehâ...

19. Asır, müspet bilgilerin fışkırmaya başladığı, Batının madde plânında eşya ve hadiselere

seyislik çığırını açtığı, fakat terbiyesi altındaki atın ruh mahmuzu eksikliği yüzünden

zaptedilemez hale geleceğini henüz farkedemediği devre... Bugünkü Batı fikir ve ahlâk

buhranının en ince çizgisi budur; ve Batı bu hali yaşarken, Türkiye, birtakım satıhçı aydın

taslakları elinde kendi aslî ruh kaynağını kurutma yolundadır. Tanzimatın hesabı da bu

hükmün içinde...

Şimdi 20. Asra geçebiliriz.

20. Asır, 19. Asır içinde pişen buhranın Birinci Dünya Harbi sonlarında patlak vermesiyle

karakter kazanır. Zira İkinci Dünya Harbi, yeni alet keşiflerinden başka bir şey getirmemiştir.

Birinci Dünya Harbi ise yıktığı şeyler bakımından en büyük merhale başıdır. Beşer hayatı

üzerinde, yıktığı ruhî kıymetler... Evet, 20. Asır o buhranın Birinci Dünya Harbinde patlak

verdiği, bütün muvazenelerin yıkıldığı devre...

Bu asrın başında (Blondel)... Fransız filozofu... 19. Asrın sonunda, fakat 20. Asrın filozofu

sayılabilir. O, iman fikriyatını temsil eder. Meşhur (Aksiyon) isimli bir eseri var...

(L’aksiyon)... Bu eserin Fransa’da yaydığı tesir büyük... Aksiyon, yani iş, amel... ݺ hamlesini,

aksiyonun bağlandığı ruh kutbu üzerinde derin tabakalara ulaştı. 1932’de de “Katolik

Felsefesi Problemi” isimli eseri... Bu eserde katolik felsefesinin bütün abeslerine o türlü

(mistik) bir gözle bakar ki, o gözün acısı içinde ve tefekkürî telkini altında insanlar abese bir

sır gibi inanacak kadar büyülenirler. (Blondel) kaybedileni arayandır. O zamana kadar

kazanılan ve erişilen birçok zafer, bir de uğranılan azim bir bozgun vardır. Bulunan

doyurmuyor, kaybedilen ise bulunmuyor ve kilisede aranıyor. (Blondel) tam idealisttir, (anti-

entellektüelist)... Akliyecilerin zıddı (mistik)... (Mistik) görüşün tam izahı tasavvuf bahsinde...

(Blondel)in örneği (Paskal) ve (Sent Ogüsten)... Daha önce bahsettiğimiz (Paskal) hemen

hemen onun ana plânı...

(Blondel)in tesiri büyük oldu dedik. Kısık bir ses gibi geldi önce, fakat bu kısık ses, için için

eşyayı yiyen güveler gibi Fransız gençliğine tam hakim oldu.

Tabi binbir cereyan var, birbiri ile boğuşan... (Blondel) 20. Asırda ruhçu cereyanı temsil

ederken Yahudi (Marks)ın cemiyet meselesinde ileriye sürdüğü bâtılı, ruha tatbik eden ikinci

bir yahudi vardır: (Froyd)... (Froyd) tıpkı (Darvin) ve (Marks) gibi giriftleri basite irca edici

bir formül ustasıdır. Öyle bir esasa bağlıyor bütün tahassüs ve fikriyatını ki, madde

görüşünden daha yıkıcı oluyor. Dolayısiyle yıkıcı bir (etap) teşkil ediyor. (Froyd)e göre, insan

ruhu, bütün tahassüslerimizin mihrakı ruh, cemiyette muayyen terbiye sistemlerinin ona bir

çuval gibi tıktığı “ihtibas-işte hapsetme” keyfiyeti içinde esirdir. Evet bu hale “ihtibas” der: ve

ruhun (röfülman-boşalma) ihtiyacından doğduğunu kaydeder. Boşalma, boşanma, çatlama,

patlama... Hani vapurlarda gördüğümüz, istim koyuvermek gibi zarurî bir şey... Peki, ya bu

halin sâiki nedir? Şehvettir! Onca esas ve üzerinde durduğu ana çizgi budur. Doğan çocuk öz

annesinin memesine yalnız bu arzuyla yapışır!..

İlim önünde müstehcenlik yok, açık konuşuyorum: ne muazzam bir intihar psikolojisi ki,

çocuğu (Jan Jak Ruso) hesabiyle tabiata terketseniz, ruhlarda birikim diye bir şey kalmayacağı

zamanın da... ݺte tabiat! Birçok hayvan önünüzde çiftleşmezler. Bu terbiyeyi kimden

almışlardır? Birçok hayvan önümüzde pislemezler. Hattâ dağda, kırda bile pisliklerini

toprakla örterler. Çocuk dahi meme emerken annesiyle muayyen bir fiile başlar (Froyd)e

göre... Bütün fikrini buna bina eder. Ve cemiyetten aldığımız telkinlerin bir çuval halinde

ruhumuza tıkılmış olduğunu kabûl eder. Her hissi buna irca eder; bununla da kalmaz, büyük

sanatkârı ve filozofu bu ölçüyle izaha kalkar, der ki, “işte bu ihtibasları renk ve şekil

değiştirerek süren sanatkâr”... Bu fiile de (süblimasyon) adını yakıştırır, yani sanatkâr, kendi

ihtibaslarını (süblime) eder, ulvîleştirir. Yapamazsa iradesi yırtılır.

(Froyd) bir yahudidir. (Froyd) müthiş diyalektiğiyle o kadar korkunç oldu ki, onun ruh

nazariyesi (libido) âdetâ her kapıyı açan bir anahtar sanıldı. O kadar korkunç bir diyalektiği

var ki, insan istemeden kapılabilir. (Froyd)u okuyan hristiyanlardan ve öz talebelerinden

birkaçı intihar etmiştir. Anasının yüzüne bakamaz hale gelmişlerdir.

Mukabil darbeyi ona indiren de kendi hemcinsi Mösyö (Bergson) oluyor.

Yahudiler esrarlı mahlûklar... (Kapitalizm) o kurar, (Komünizm)i o yapar, sonra o yıkar.

Şimdi Yahudiyi şöyle, kısaca tahlil edelim: Biri bir adım ileri attırsa, diğeri gelir, o adımı geri

aldırır. Peki, nedir bundan murad?.. Hiçbir yerde birlik bırakmamak... Bâtılda bile

buluşturmak istemez insanları... Yahudi budur; ve hak veya bâtıl, her birliğe düşmandır. Tek

gayesi, gizli yahudilik hegemonyasını kurabilmek için insanlığı bölmek, ufalamak, çözmek ve

çürütmek...

(Froyd)ün arkasından sıra (Lenin)e geliyor. Hayret değil mi, (Lenin) bu kadar büyük

filozofların içinde nasıl yer alır? Pek azımız bilir; (Lenin)in dört-beş tane mühim eseri vardır.

(Lenin) aksiyon adamı, büyük mânada... Ama aynı dercede fikirci... Yani ezberci ve lüpçü

politikacılardan değil... Ve (Leninizm) dedikleri, (Marks)ı tefsir ve kendine göre tâdil edici ve

(Komünizm)de (Marks) ve (Engels) tarafından cevap verilemeyen şeyi, yani ruh

fonksiyonunu gûya tarif kılıcı bir anlayış... Onun için, fikrî bir (etap)tır (Lenin)... Kısaca

bahsedip geçeceğim. Yalnız ister (Lenin), ister (Engels), ister (Marks), bir şey söylemek

isterim size... Bütün dâvamızı kucaklayacak kadar mühim bir şey:

Birgün, benim mensup olduğum ve büyüklerin büyüğü bildiğim Velî, bana şöyle dedi:

“-Dnanmak o kadar mühim şeydir ki, istersen bir oduna inan!”

İnanmanın hakikatı İslâmdır ve dindir. Fakat yalanı bile, bakın, ne kadar verimli, inanmanın...

Bu üç adam (Marks), (Engels) ve (Lenin) bâtıla inanışın eşsiz mümessilleri... Dâva ahlâkında

da müthiş... (Marks) kan kusarak öldü, doktor parası bile yoktu. (Lenin) bütün Rusya’nın

başına geçmişti, fakat kendi devrinde maarif komiseri (Lûnacarski) evinin geçiminin dar

olduğundan bahsedince ona, “karını çalıştır!” cevabını verdi. Ve karısı (Vandözlük-satıcılık)

etti, maarif komiserinin... Lenin herhangi bir mesele hakkında “bu benim özel hayatıma

aittir!” diyen bir adama elini uzatmış, parmağı titreyerek, “bir komünistin özel hayatı yoktur!”

diye bağırmıştır. Ne güzel ölçü! Bunu biz kendimize alalım. “Hikmet müminin kaybolmuş

malıdır; nerede bulsa alır”... Yüce Hadis... Asıl bir müslümanın hususî hayatı olmaz!!..

Müslümanlık bizi her yerde takip eder. attâ helâda bile... Hususî hayatım, resmî hayatım, filân

lâf!.. (Lenin) tersine tam bir idealist olarak öldü. O da esrarengiz, (Niçe) vâri hastalıklardan

birine müptelâ idi... Dedik ki, birkaç eser sahibi... Bir tanesi Maddecilik ve (Ampiriyo

Kritisizm)... Öbürü “Dşçi Sınıfı İhtilâli”, daha öbürü “Devlet ve İhtilâl”... Bir tane daha var...

Bunlar arasında felsefî görüş mânasına ilki ele alınabilir. Bu dört eserden üçü tam tatbikîdir;

fakat birincisinde (Lenin)in mukabil felsefeden gelen her ihtimale cevap hazırladığı ve

mütemadi bir akıl (kritisizm)i içinde dolaştığı, fakat nice dev adama göre gayet sathî kaldığı

besbellidir. (Lenin) bir buluş sahibidir. Der ki, “ruh, madde münasebetlerinin irtibatlarından

insanda teşekkül etme bir hassedir.” Hasse, yani his merkezi...

Bir gün Mazhar Osman’ın bir kitabını görmüştüm. Başında şu ibareyi gördüm ve kitabı

hemen kapadım: “Ruh, bedenî fiillerin mecmuudur. Yoksa ruh diye birşey yoktur!” diyor, ruh

doktoru... Batıda böyle bir kitap çıksa ve adam kazârâ profesör olmuş bulunsa, mesele olur.

Adamı kepaze ederler!.. Ancak bizim memlekette yutulur böyle şeyler... Bütün dünyanın

üzerine eğildiği ruh diye bir (fenomen) varken, ruhu bedenî fiillerin toplamı diye tarif ne

demek? Yani şu, şu, şu, fiil, eşittir ruh... Olur mu böyle şey; bu nasıl izahtır? Hiç olmazsa

(Lenin) kadar izaha çalış! (Lenîn)inki bunun biraz daha haysiyetlisidir, o kadar!.. Yoksa izah

değil...

(Lenin)in arkasından yine Fransa’ya geçiyor ve 20. Asrın en büyük ruhçu çizgisini getirmiş

olan, yine yahudi, fakat katolik ölen veya böyle öldüğü sanılan (Bergson) geliyor önümüze...

(Bergson) büyük kafadır. (Bergson) mütemadiyen bozan yahudiye mukabil bir düzeltme

örneği... Ama bu düzeltme yalnız aklı tahrip işinde verimli, ilerisindeyse hiçbir şey!.. Öteden

beri iddiamız şudur ki, felsefe daima öncekileri tenkit ve iptal etmekte haklı ve kıymetlidir; öz

nefsiyle hakkı getirmekte ise çıkmaz sokak...

Evet, büyük kafa... 20. Asrın tipik kafası, zamanın ruhçulara hâkim filozofu... Fransa’nın

tefekkürde (Eyfel) kulesi... Akliyeciliğe ve maddeciliğe ölüm darbesini getiren adam... Yani

(Ogüst Komt) ve bağlıları mektebine... Ölüm darbesini indirmek lâfla olmaz. “Dndirdi,

indirmedi” demekle de... Eserle olur. (Bergson) “Yaratıcı Tekâmül”, sonra “Yaratıcı

Muhayyile” eseriyle aklı son hududuna kadar tarif, aklın kifayetsizliğini akılla ispat etmiştir.

Şimdi burada bizim tasavvufumuzun kapısına nasıl sokulduğunu, fakat tıpkı (Paskal) gibi

nasıl içeriye girmek nasibine malik olmadığını göreceksiniz. (Entüvisyon-seziş)... Akıl üstü

bir meleke var ki, içimizde, biz ona ruh diyoruz... Onun ismi seziştir ve her şeyi gören, bilen,

duyan odur. Bir anda sezen... Akıl, sırtında ölçü âletleri taşıyan bir amele gibi seziş

duygusunu takip eder. Duygu düşünceden önce gelir, o gelince de akıl ölçmeye başlar.

Herşeyi ânî olarak idrak ederiz. Bu (entüvisyon)la olur, akılla olmaz. Kalble, yani ruhla... Akıl

ruhun peşinden gelir ve onları kemmiyet aletleriyle ve kendine mahsus kıyaslarla ölçer.

Bu sistemi o türlü vaz’etti ve o türlü sağlam bir mantık kurdu ki, perişan oldu karşısındaki

Akliye Mektebi... Akliyeciler karşılık olarak hiçbir şey bulamadılar; döndüler, dolaştılar, şunu

söylediler: “Sen aklı imha ettin, kabûl ederiz; ama metodun akıldır yine... Sen bizi akılla

yendin o halde yine yaşayan akıl!.. Cevabı: “Demek ki, akla düşen en büyük hamle, kendi

kendisini inkâr, kendi eliyle intihardır!”... Bu da bizim dinimizde akıl bahsinde çok ince bir

nüktedir. “Ne akılla olur, ne de akılsız” nüktesindeki zıtları birleştirici hikmet...

(Bergson) üzerinde uzun durmak lâzım... Fakat asıl dâvamızın kapısı önünde lâfı uzatamayız.

Ve tuttu, meşhur eserini yazdı: “Din ve ahlâkın iki kaynağı”... Ve onda da döndürdü,

dolaştırdı, yeryüzünde tutunabilir tek görüşün (mistik) anlayış olabileceğini iddia etti.

İtirazcılarını kabalıkla ve basitlikle niteledi. Ve ahlâkını da bu türlü vazettiğine inandı. Yakın

zamanlarda da katolikliğe geçti ve öldü. Hristiyan ölen ender yahudilerden biri... (Lö Rir) diye

bir kitabı vardır onun: “Gülmek” adlı... Mustafa Şekip Tunç bu eseri, “Kime gülüyoruz, niçin

gülüyoruz?” diye tercüme etmişti. Gülmeyi basit bir şekilde alamayız ele, gayet ince bir fiildir

o...

Mustafa Şekip deyince aklıma şu geldi:

Peyami Safa, o ve ben, akşamları toplanır münakaşalar ederdik. Gülmelerin yüzümüze çizdiği

hatlar konuşulurken, Peyami Safa, yarı alaylı bir söz etti:

“-Hayvanlar da güler mi?”

Şekip:

“-Evet!” deyince Peyami Safa atıldı:

“-Ya hayvanlarda, dedi; niçin bu çizgiler belli olmuyor? Şekip durdu, çok sâfiyane bir cevap

verdi:

“-Tüyleri var da görünmüyor!”...

İnsan bu kadar basit olmaktan korkmalıdır. (Bergson)un Türkiye elçisi Mustafa Şekip’in

anlayışı bu kadardı.

“Gülmek” adlı kitabında (Bergson) gülmenin ruh naktaları bakımından en ince tahlillerini

yaparken kitabın ikinci baskısında Şarlo’yu almıştır ele... Hayret; (Bergson) gibi bir

mütefekkir, bu kadar komik doluyken ortalık, neden onu ele aldı? Zira Şarlo neredeyse

(Bergson)a denk adamdır. Evet, Şarlo müthiş adam... (Lenin) Şarlo için, “ben bir adama

hayranım, o da Şarlo’dur” demiştir. (Bergson) da Şarlo’yu kitabına almıştır. Şarlo İngiltere’ye

geldiği zaman kendisine Kral ailesine mahsus merasim yapıldı. Bunu dünyada kimseye

yapmaz İngiliz...

Şarlo’yu komünizme yakınlaştırıyorlar. Hatalı teşhis... Aynı yakınlaştırmayı ruhçular da

yapabilir.

Bugünün en büyük problemi makine meselesidir. Şarlo’nun makine ile alayı, o kadar zariftir

ki, ancak ruhçu telâkkiye yakışabilir. Meselâ: Bir filminde, bir fabrikada iş tasarrufu için her

şey alete dökülmüştür. Amele, soframsı bir yerde oturur. Makine gelir bir kolla ağzına yemek

verir, sonra başka bir kolla da ağzını siler. Makine esasta ahmak... Yemek veren kolu bozulur,

havada işler ve yemekler yere dökülür. Fakat diğer kol tarafından aç adamın ağzı silinir.

Şimdi bu komiklik midir, yoksa ağlatıcı fikir mi? Tam da maddeciliğe zıt... Bakın, kazâ ve

kadere ait nüktesine, ne kadar ince!.. ݺ arıyor. Nereye müracaat etse sonuncu oluyor; daima

kapıları kapatıyorlar yüzüne... Çare yoktur, bütün işçiler girer, yalnız o kalır. 1111 işçi

alınacak olsa bir fabrikaya, ona 1112’nci sıra düşer. O da gider, tanzifat memuru olur, çöpçü...

Eline bir süpürge – kürek verirler yolda temizlik yapmak için... Giderken, bakar, bir sokaktan

katırlar geliyor... Eyvah, onların pisliğini temizlemek zor!.. “Başka sokağa dalayım” der

açıkgöz; bir de bakar ki, bir cambazhanenin filleri gelmekte...

Bakın, kader fikri ne kadar ince!.. Şarlo’ya boyacı da güler. En büyük mütefekkir ise

ağlayarak seyreder. Şarlo, 20. Asrın hakikatte darmadağın olmuş kıymetleriyle alay etmeyi en

iyi bilen adamdır. Ve tamamen ağlatıcı, düşündürücü, bir plânda... Güldürücü gibi görünse

de...

·

Sonra batıda iş basitleşiyor. Müthiş bir fikir anarşisidir, gidiyor. Derin bir karmaşıklık âlemi,

fakat hep kemmiyette kalan bir dünya... Keyfiyetin giriftliği değil... Yollar şaşırılmış...

Amerikan şehirleri gibi her tarafta oklar, ışıklı ilânlar, 80 katlı binalar...