Vahye mazhar olan ve arapça olarak inen Kur'ân âyetlerini tebliğ eden Hz. Peygamber ile ashabı arasında âyetleri anlama konusunda ciddî bir problem yoktu. Zaman zaman sahabenin anlamakta güçlük çektiği âyetlerin tefsiri de Hz. Peygamber tarafından[1] doğrudan veya başka bir âyetle yapıldığı için bu dönemde Kur'ân ilimleri (Tefsir Usûlü) ile ilgili olarak te'lif çalışmasına ihtiyaç duyulmamıştır.[2]

Bunun yanı sıra sahabenin çoğunluğunun okuma yazma bilmemesi, yazı malzemelerinin teminindeki güçlükler, te'life engel olan hususlar olarak gözükmektedir. Ayrıca Hz. Peygamber'in bizzat Kur'ân âyetlerinin dışında kalanların yazılmasını yasaklaması[3] da Kur'-ân ilimlerine ilişkin te'lif çalışmalarını bir sonraki döneme aktarmıştır.[4]

Belirtilen şartlar ve özellikler çerçevesinde Hz. Peygamber, Hz. Ebû Bekir (13/634) ve Hz. Ömer (23/643) dönemlerinde Kur'ân ilimleri dilden dile rivayet biçiminde aktarılmıştır. Hz. Osman (35/655) döneminde genişleyen İslâm coğrafyası içinde arap olan ve olmayanların bir araya gelmesi "İmam Mushaf'ın çoğaltılması gereğini ortaya çıkarmış ve halifenin emriyle çoğaltılarak muhtelif şehirlere gönderilmiştir.[5]

İşte Hz. Osman'ın mushafların çoğaltılmasıyla ilgili bu çalışması sonradan "Ümü resmi'l-Osmân" veya "Ümü resmil-Osmâni' adını alacak Kur'ânı ilmin temelini oluşturmuştur.

Daha sonra Hz. Ali 'nin (40/660) Ebu'l-Esved ed-Düelî'ye (69/ 668) Arap dilinin korunmasına ilişkin kaideleri tesbit etmesini emretmesi "İ'râbu'l-Kur'ân" ilmine atılan ilk temel kabul edilmiştir.[6]

Sahabeden sonraki tabiîn, genel anlamda Kur'ân ilimlerinin kurulup kökleşmesi yönündeki çabalarını rivayet, yoluyla devam ettirmişlerdir. Her iki nesilden bu ilmin temellerini atanları şöyle sıralamak mümkündür: [7]

a) Sahâbîlerden:

Dört Halife, Abdullah b. Abbas (68/687), îbn Mes'ûd (32/652), Zeyd b. Sabit (45/665), Ubeyy b. Ka'b (30/650), Ebû Mûsâ el-Eş'arî (44/664),Abdullah b. Zübeyr (73/692). Bunlar başta olmak üzere diğer sahâbîlerden gelen rivayetlerle tüm Kur'ân'ın tefsiri yapılmamakla birlikte bazı âyetlerin kapalı yönleri açıklanmıştır.[8]

b) Tabi’inden:

Mücâhidb. Cebr (104/722), Atâ b. Ebî Rebâh (115/733), İkrime (107/725), Katâde (118/736), Hasanü'l-Basrî (110/728), Sa'îd b. Cübeyr (95/713), Zeyd b. Eşlem (136/753).[9] Bunlar Mekke'de İbn Abbas, Medine'de Ubeyy b, Ka'b, Irak'ta Abdullah b. Mes'ûd'a bağlanarak yaptıkları rivayetlerle Mekke, Medine ve Irak ehlini oluşturmuşlardır.[10]

2- Tedvîn Ve Te’lif Dönemi:

Hicretin ikinci asrından itibaren tedvin dönemi başlamış, rivayetler kitaba aktarılarak te'lif ve tasnifler gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde tefsir, Kur'ân ilimlerinin esasını teşkil ettiği için ağırlık tefsire verilmiştir.[11] Bu anlamda tefsirle meşgul olup eser verenler şunlardır.

1) Zeyd b. Hânın es-Sülemî (117/735),

2) Mukâtilb. Süleyman (150/767) Tefsvru Mukâtil [12]

3) Şu'be b. Haccâc (160/776),

4) Süfyânü's-Sevrî (161/777) Tefsîrtı's-Süfyani's-Sevri[13],

5) Vekî1 b. el-Cerrâh (197/812),

6) Süfyânb. Uyeyne (198/813) Tefsîru Süfyân b. Uyeyne[14],

7) Yahya b. Sellâm (200/815) et-Tesârif [15],

8) Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya (207/822) Me'âni'lKur'ân[16],

9) Abdürrezzâk b. Hemmâm (211/826) Tefsîru'l-Kur’an[17].

Sayılan âlimler sahabe ve tâbi'înin görüşlerini toplayıp eserler te'lif etmişlerdir.[18] Kendileri ayrı zamanda muhaddis oldukları için de tefsirleri hadis mecmualarının tefsir bölümünde yer almıştır.

Hicrî ikinci asırdan itibaren her asırda, ileride ayrı ayrı ele alacağımız Kur'ânî ilimlere dair yüzlerce eser yazılmış ve yeni yeni ilimler tesis edilmiştir. Bu durumda tefsir usûlü çalışmalarını iki kategoride incelemek mümkündür.

1- Müstakil ve Kapsamlı

2- Konularına göre[19]

3- Müstakil Ve Kapsamlı Tefsir Usûlü Çalışmaları

Zerkânî'nin bildirdiğine göre[20] th.4. asırdan önce derli toplu bir şekilde Tefsir Usûlü, başka bir deyişle UIûmu'I-Kur'ân'la ilgili yazılmış bir eser yoktur. Çünkü o zamana kadar böyle bir eser yazmaya ihtiyaç duyulmamıştır. Aslında Kur'ânî ilimler bir kitapta toplanmamıştır. Fakat âlimler bu bilgilerin tamamına sahipti.

Zerkânî'nin bu ifadesinden anlaşıldığına göre, Tefsir Usûlünde müstakil ve kapsamlı te'lif çalışmaları, konularına göre gerçekleştirilmiş çalışmalardan daha sonra başlamıştır.

Zerkânî, müstakil ve kapsamlı tefsir usûlü çalışmasının Ali b. İbrahim b. Sa'îd Hûfî'nin (430/1038) "el-Burhân fî Ulûmi'l-Kur’an" adlı eseriyle başladığını belirtirken.[21] Subhi's-Sâlih, söz konusu alanda ilk çalışmanın eserine "Kur'ân İlimleri" ismini de vererek te'lif etmesi açısından îbn Merzebân tarafından yapıldığım öne sürmüştür.[22]

Ancak araştırmalar ve incelemelerimize göre Haris el-Muhâsibî'-nin (243/857) te'lif ettiği "el-Akl ve Fehmu'l-Kur'ân" adlı eseri, ilk sayılacak değerdedir. Tahkiki yapılarak neşredilen bu kitabın[23] belli başlı tefsir usûlü konularını ihtiva ettiği görülmektedir. Muhâsibî'nin anılan eserini tefsir usûlü çalışmalarının iîM kabul edersek müstakil ve kapsamlı çalışmaların başlangıcını hicrî 3. asra kadar götürmüş oluruz.

Tefsir usûlünün başlangıcını h. 3. veya 4. asır kabul eden münâkaşaları burada belirttikten sonra günümüze kadar bu yönde yapılan çalışmaları ve müellifleri tanıyalım. [24]

3. Asır

Haris el-Muhâsibî (243/857) el-Akl ve Fehmu'l-Kur’an

Haris b. Esed el-Muhâsibî, tasavvuftaki şöhretinin yanisıra fıkıh ve usûlünde âlim olan bir zâttır. Basra'da doğup büyümüş ve Bağdat'ta vefat etmiştir (243/857). Bir yandan etkili va'z ve nasihat-larıyla çevresindekileri ağlatıp, zühd ve takva örnekleri sergilerken öte yandan yazdığı eserlerle Mûtezile'ye cevaplar vermiştir. Çağında bir çok Bağdatlının hocası olmuştur. "el-Akl ve Fehmu'l-Kur'ân" veya "Ki-tâbu Fehmİ'l-Kur'ân ve Me'ânih" adlarıyla tanınan tefsir usûlüne ilişkin eserinin yanisıra, şu eserleri de te'lif etmiştir:

1- Adâbıt'n-Nufûs

2- Şerhu'l-Ma'rife

3- el-Mesâ.Üfi Âmâli'l-Kıdüb ve'l-Cevârih

4- el-Mesâil fi'z'Zühd ve Gayrih

5- el-Bâ's ve'n-Nüşûr

6- Maiyyetü'l-Akl ve Mâ'nâhu ve'htüâfu'n-Nâs fîh

7- er-Riâye li Hukûkillâh[25]

Tefsir usûlü Kaynaklarının ilki olabilecek özellik ve değerde gördüğümüz "Fehmu'I-Kur'ân", ana başlıklarıyla şu konulan ihtiva etmektedir:

1- Kur’an’ın anlaşılması (Giriş)

2- Kur’an’ın faziletleri

3- Muhkem ve Müteşâbih

4- Neshin caiz olduğu ve olmadığı yerler

5- Halku'l-Kur'ân Meselesi

6- Nesh konusunda Mutezileye cevaplar

7- Hükümlerde nâsih-mensûh

8- Kur’an’ın üslûbu

9- Zâid harfler

10- Mufassal ve mevsûl

4. Asır

a) Muhammed B. Halef El-Merzebân (309/921) el-Hâvi fî Ulûmi'l-Kur'ân

Muhammed b. Halef b. Merzebân b. Bisam Ebû Bekr el-Muhavvelî, tarihçi, mütercim ve edebiyat âlimi olarak tanınmıştır. Bağdat'ın batısında yerleştiği Muhavvel kasabasına nisbet edilerek Muhavvelî nisbesiyle anılmıştır. Farsça kitapları arapçaya terceme ettiği bildirilmektedir. Farsçadan çevrilmiş 5O'den fazla tercemesi vardır. Ayrıca aralannda "el-Hâvî fî Ulûmi'l-Kur'ân"ın bulunduğu şu eserleri tasnif etmiştir:

1- el-Hamâse

2- eş-Şuarâ

3- eş-Şarab

4- el-Culesâ ve'n-Nüdemâ

5- en-Nisâ ve'l-Ğazel

6- Zemmıt's-Sukalâ

7- Men Ğadere ve Hâne

8- Fazlu'l-Kilâb alâ Kesîrtn Mimmen lebise 's-Styâb

9- el-Müntehâb min Kitâbi'l-Hedâyâ [26]

Şiirleri de kaynaklara kaside olarak geçen Merzebân'ın tefsir usûlü ile ilgili olduğunu belirttiğimiz el-Hâvî fî Ulûmi'l-Kur'ân" adlı eserini İbnü'n-Nedîm, "Fihrist’inde 213 ve 214. sayfasında zikretmiş ve 27 cüzden oluştuğunu belirtmiştir.,

b- Ebu'l-Haseni'l-Eş'arî (324/935) el-Muhtezen fi Ulûmi'l-Kur'ân

Ebû Mûsâ el-Eş'arî'nin neslinden gelen Ebu'l-Hasen Alib. İsmail b. İshak, Eş'arî mezhebinin kurucusudur. Mütekellim ve müctehid imamlardandır. Basra'da doğmuş (260/874), başlangıçta Mutezile mezhebi bilgilerini almış ve bu mezhepte ileri seviyeye geldikten sonra Ehl-i Sünnet'e dönerek, Mûtezile'ye karşı olduğunu açıklamıştır. Bağdat'ta vefat etmiştir (324/935). Tasnif ettiği eserlerin sayısının 300'e ulaştığı söylenmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır:

1- er-Redd ale'l-Mücessime

2- İmametu's-Sıddîk

3- Makâlâtü'l-îslâmiyyîn (Basılmıştır)

4- el-îbâne an Usûli'd-Dîyâne (Basılmıştır)

5- Risale fi'l-tmam (yazma)

6- Makâlâtü'l-Mülhidîn

7- er-Redd alâ İbn Ravendi

8- Halku'l-A'mâl

9- el-Esmâ ve'l-Ahkâm

10- İstihsânu'l-Havdfı'l-Kelâm (Basılmıştır)[27]

Kaynakların çoğunun yer vermediği "el-Muhtezen fî Ulûmi'l-Kur'ân" adlı çalışmayı Subhi's-Salih büyük hacimli bir eser olarak tanıtmıştır.[28]

c) Ebû Bekr El-Eribârî (328/939) Acâibu Ulûmi'l-Kur'ân

Muhammed b. Kasım Muhammed b. Beşşâr Ebû Bekr el-Eribârî, bir çok şiir ve haberleri ezberlemiş, devrinde dil ve edebiyat alanında ün yapmış en büyük âlimdir. Kur'ân-ı Kerîm âyetlerini açıklamak için 300 bin şiiri (şevahid) ezberlediği söylenmiştir. Fırat üzerindeki En-bâr'da doğmuş, Bağdat'da vefat etmiştir (328/940). Abbasî halifesi er-Razî billâh'ın çocuklarına da hocalık yapmıştır. Tefsir usûlüne ilişkin "Acâibu Ulûmi'l-Kur'ân" dışındaki eserleri şunlardır:

1- ez-Zâhir (Yazma, lügatle ilgili)

2- Şerhu Mualtâkât-ı Züheyr (Basılmıştır)

3- İzâhu'l'Vakf ve'l-İbtidâFi KitâbÜlâh (Yazma)

4- el-Hâat (yazma)

5- Şerhu Muallaka Antere (Basılmıştır)

6- el-Emsâl

7- ez-Ezdâd (Yazma)

8- Ğarîbu'l-Hadis

9- el-Emâlî .[29]

Eribârî'nin tefsir usûlüne ilişkin telif ettiği "Acâibu Ulûmi'l-Kur'ân” adlı eseri hacimli çalışmalardan sayılmaktadır. Nitekim eserde, Kur'ân'ın faziletleri, yedi harf olarak inmesi, mushafın yazımı, sûre, âyet ve kelimelerin sayısıyla ilgili geniş bilgiler verilmiştir. Kitabın bir nüshasının İskenderiyye Belediye Kütüphanesinde olduğu bildirilmektedir.[30]

d) Ebû Muhammed El-Kassâb Muhammed B. Ali El-Kerecî

(360/970)'da yaşıyordu.

Nüketü'l-Kur’an ed-Dâlle ale'l-Beyön Fi Envân-Ulüm ve'hAhka-mi'l-Münbie an İhtûâfi'l-Enâm"

Katıldığı savaşlarda bir çok kişiyi öldürdüğü için "Kassâb" diye tanınan Ebû Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Kerecî h. (360/970) yıllarında yaşadığı bilinen bir âlimdir. Mücâhid, muhaddis ve hafız olan Ebû Muhammed'in kaynaklarda yer alan eserleri şunlardır:

1- Sevâbu'l-A'mâl

2- Îkâbu'l-A'mâl

3- Kitâbu's-Sünne

4- Kitâbu Te'dîbi'l-Eimme.[31]

Ebû Muhammed el-Kassâb'ın tefsir usûlüne ilişkin "Nüketü'l-Kur'ân ..." adlı eserinin Murad Molla Kütüphanesinde yazma nüshası bulunmaktadır. Kitabın anılan kütüphanede 317 no'da kayıtlı olup, 218 varaktan oluştuğu tesbit edilmiştir.

Nüketül-Kur'ân'da Mutezile ve Cehmiyye gibi fırkalara cevaplar verilmiş, bazı âyetlerin delâlet ettiği hususlar açıklanmıştır.

e) Muhammed b. AIi el-Udfuvî (388/998) el-İstiğnâ fi ulûmi'l-Kurân

Yukarı Mısır'daki Udfu adlı beldeye nisbet edilerek Udfuvî diye tanınan Ebû Bekr Muhammed b. Ali b. Ahmed, nahiv ve tefsir âlimidir. Kahire'de kereste ticaretiyle geçimini sürdüren Udfuvî, burada vefat etmiştir (388/998). Edebiyatla ilgili eserlerinin yanı sıra Kur'ân ilimlerine ilişkin olan ve yazma nüshasına göre "el-İstiğna" olarak da okunabilen "el-İstiğnâ" adlı eserinin 20 ciltten oluştuğu haber verilmiştir.[32]

5. Asır

a) Ali b. İbrahim b. Said El-Hûfî (430/1038) el-Burhân fi Ulûmi'l-Kur’an

Mısır'daki Havf veya Hûf beldesine nisbet edilerek Hûfî veya Havfî diye tanınan Ebu'l-Hasen Ali b. İbrahim b. Said arap dil ve grameriyle tefsirde âlim bir zattır.[33]

"İ'râbü'l-Kur'ân ", "el-Muvazzıh" ve "Muhtasaru Kitâbil-Ayrı"

adlı eserlerinin yanısıra tefsirle ilgili büyük eseri "el-Burhân Fi Ulû-mi'l-Kur'ân" dır. Aslında 30 cilt olduğu halde ancak 15 cildi tertipsiz ve dağınık biçimde korunabilen bu eserin yazma nüshasi Kahire, Dâ-ru'1-Kütüb, no: 59 Tefsir bölümünde bulunmaktadır. Kitap, görünüşü itibariyle tefsir olmakla birlikte bazı Kur'ân ilimlerini de ihtiva etmektedir. Tefsir yönünün ağır basması sebebiyle kaynaklarda kitabın ismi "el-Burhân fi Tefsiri'l-Kur'ân" biçiminde de geçmektedir. Buna rağmen eserde tefsirin yanısıra Ğarîbu'l-Kur'ân ve İrâb konularına da yer verdiği belirtilmiştir.Bu yüzden eser, aralarında Zerkânî'nin de bulunduğu bazı araştırıcılar tarafından ilk tefsir usûlü çalışmaları arasında gösterilmiştir. Bunlar "Ulûmu'l-Kur'ân" ıstılahının yaygın anlamıyla Hûfî'nin adı geçen eseriyle başladığı görüşündedirler.[34]

b) Ebû Davut Süleyman b. Necah (496/1103) "el-Beyânül-Câmi' li-Ulûmil-Kur'ân"

Süleyman b. Necah tefsir âlimidir. Babası Endülüs hükümdarı Hişam b.Hakem'in azatlısı idi. Kurtuba'da doğup orada yetişmiştir. 26 eseri arasında 300 bölümden (cüz) oluşan "el-Beyân fî Ulûmi'1-Kur’an" adlı eseri tefsir usûlü kaynakları arasında sayılmıştır. 6 ciltlik "et-Tibyân li-Hecâi't-Tenzil" adlı eseri de ayrı kategoriye girmektedir.[35]

6. Asır

a) Râğıbu’l-Isfahânî (503/1109) Mukaddimetü't-Tefsîr

Râğıbu'l-Isfahânî diye tanınan Ebu'l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed el-Mufaddal, aslen Isfah anlıdır. Bağdat'a yerleşmiş, ün yapmış, İmam Gazâlî'nin çağdaşı olmuştur.[36] Isfahanı büyük bir müfessirdir ve bu ilme büyük hizmette bulunmuştur. Tefsirle ilgili olarak yazdığı "Tefsîru'l-Kur’an" veya "Câmiu't-Tefsîr" adlı eserini tamamlayamamıştır. Yazma nüshası bulunan bu değerli eserden Beyzâvî, tefsirini yazarken faydalanmıştır. Ayrıca tefsir usûlü ile ilgili mükemmel bir giriş yer almaktadır. Bu girişte Kur'ân'ın mucize oluşunu ve i'câz yönlerini açıklayan çok güzel bilgiler vardır.

Isfahanı müfessir olarak tanınmanın yanısıra felsefe, ahlâk ve edebiyatta da uzmanlığıyla bilinmektedir. Ehl-i Sünnetin imamlarından olup fıkıhta Hanefî mezhebindendir. Mutezile mezhebinden olduğu görüşü doğru değildir. Gazâlî'nin çağdaşı olarak da takdirine maz-har olmuş ve sürekli onun yanında bulunmuştur.

Isfahânî'yi tefsirde en çok tanıtıp, şöhrete ulaştıran eseri kuşkusuz "el-MüfredâtFi Ğartbi'l-Kur'âri1 adlı Kur'ân kelimelerini açıklayan alfabetik sözlüktür.

Tamamlanamayan tefsir ve en çok tanınan el-Müfredât'm yanısıra "Mukaddimetü't-Tefsîi" önemli bir tefsir usûlü kitabıdır. Kâdî Abdü'l-Cebbâr'ın hazırladığı "Tenzîhul-Kur'ân anil-Metâiri' adlı eserin zeyli olarak basıldığı gibi, müstakil kitap halinde "Mukaddimetü Câmii't-Tefâsif adıyla da neşredilmiştir.[37] Kitabın muhtevasını şöyle tanımak mümkündür.:

Mukaddimetü't-Tefsir, 23 fasıl halinde hazırlanmıştır. Kitabın 109 sayfalık bölümünü kapsayan bu fasıllarda işlenen önemli konu başlıkları şunlardır:

1- Müşterek lâfzın vasıflan

2- Muhatabın anlamasına engel olan durumlar

3- Kur'ân'ın ihtiva ettiği kelâm türleri

4- Kur'ân'ın beyânı

5- Tefsir ve te'vil arasındaki fark

6- Anaşüabilen vecihler

7- Hakikat-Mecâz

8- Umûm-Husus

9- Zahirde anlaşılmayan lâfızlar

10- İlâhî kelâmın tüm ilmî ve amelî hikmetleri içine alması

11- Kur'ân'in delil ve hüccetleri ihtiva etmesi

12- Neshin caiz olduğu ve olmadığı yerler

13- Nesh ile tahsis arasındaki fark

14- Kur'ân'da ümmetin te’vilini bilmediği hususlar var mı ?

15- Müteşâbihin hikmetleri

16- Tefsir ilminin üstünlüğü

17- Müfessirin muhtaç olduğu ilimler

18- Tek ifadede iki farklı mânânın kasdedilebileceği hususu

19- Kur'ân'ın i'cazı

Görüldüğü üzere konular 20 ana başlık altında incelenmiştir. Lâfzın açıklık ve kapalılık durumları, hakikat-mecâz, umûm-husus bilgileri, tefsirle te'vil arasındaki fark, tefsirin üstünlüğü, müfessirin muhtaç olduğu ilimler ve i'câz konusu ağırlıklı olarak incelenmiştir. Eseri gerek muhteva gerekse konular yönünden ayrıntılardan uzak sınırlı ölçüler içinde kaleme alınmış bir çalışma olarak kabul edebiliriz.[38]

Isfahânî'nin diğer kitapları şunlardır:

1- Muhâdaratu'l-Udebâ (Basılmış, 2 cilt),

2- ez-Zerîa ila Mekârimi'ş-Şena (Basılmış),

3- Ahlâk veya Ahlâku'r-Râğib,

4- Hallü Müteşâbihâti'l'Kur'ân (yazma),

5- Tafsüü'nrNeş'eteyni (Felsefe ve psikolofiyle İlgili, Basılmış),

6- Tahkîku'l-Beyân (dil ve hikmetle ilgili, yazma),

7- el-î'ttkad (yazma),

8- Efânînu'lBelâğa.[39]

b) İbn Atiyye (543/1148) Mukaddîmetu İbn Atiyye

Endülüslü âlim Abdulhak b. Ebî Bekr b. Abdülmelik b. Atiyye1-nin "el-Câmi’ul-Muharraru's-Sahihu'l-Vecîzfi Tefsvri'l-Kur'ani’l-Aziz” adlı tefsirinin mukaddimesidir. A. Jeffery'nin "Mukaddimetan fi Ulûmi’l-Kur'ân” adiyle yayınladığı eserin ikinci kısmını oluşturan bu çalışma yaklaşık 45 sayfadan oluşmaktadır. Mukaddime'de Kur'ân, Kur'ân bilgileri, Kur'ân tefsiri, Kur’an’ın cem'i, dili, i'câzıyla ilgili bilgilere yer verilmektedir.[40]

Birinci kısmı oluşturan "Kitâbü'l-Mebânî"ye gelince, müellifi bilinmiyor, Endülüslü olduğu tahmin edilen müellifin eserinin eldeki yazma nüshasının birinci sayfası kaybolmuş, ikinci sayfasında da kitabın h. 425'de yazılmaya başlandığı belirtilmiştir.

"Kitâbul-Mebânifi Nazmi1-Mefâni” adlı tefsire 10 fasıldan oluşan bir mukadime ile başlanmıştır. Bu makaddimede Kur'ân ve Mushaf bilgileri, tefsir, te'vil, muhkem, müteşâbih, yedi harf meseleleri incelenmiştir. Arthur Jeffery'nin yaymladığı bu eser 246 sayfadan oluşmaktadır.[41]

c) Ebû Hekr İbnul-Arabî (546/1151) Kânunu't-Te'vll fi't-Tefsir

Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-Meâfirî, İbnu'l-Arabî unvanıyla tanınmış bir âlimdir. Endülüs'ün İşbiliyye şehrinde doğmuş (468/1076), Fas'ta vefat etmiştir (546/1151).

Önce kendi memleketinde babasından ve dayısından, sonra da seyahat ettiği yerlerde bir çok âlimden ilim almıştır. Başta fıkıh, hadis ve edebiyat olmak üzere çeşitli ilimlerde uzmanlaşmıştır. Mâliki mezhebine mensuptur. Din ilimlerinde içtihad mertebesine yükselmiş, bir ara İşbiliyye kadılığı yapmıştır. Hadis, fıkıh ve usûlü, tefsir, edebiyat ve tarihe ilişkin kitaplar te'lif etmiştir. Endülüs'ün yetiştirdiği son âlim, hafız ve imam kişi olarak nitelendirilmiştir. Kitaplarından bazıları şunlardır:

1- el-Avâsım mine'l-Kavâsım (2 cüz, basılmış),

2- Anzatü'l-Ahvezîfi Şerhit-Tirmizî (hadisle ilgili),

3- el-Kabes (Muvatta şerhi),

4- el İnsaf fi Mesâili'l-Hûâf (20 cilt),

5- A'yanü'l'A'yân,

6- el-Mahsûl fi Usûli'l-Fıkh,

7- Ahkâmu’l-Kur'ân (4 cilt, basılmış),

8- Envâru'l-Fecrfi Tefsîri'l-Kur'ân (20 senede hazırlanmış 80 bin varaklık hacimli bir tefsir olduğu bildirilmiştir. Dağınık halde bulunan bu tefsirin 80 ciltlik tam nüshasının Merakiş Emiri, Melik-i Adil Ebû înân'ın kitap sarayında (760/1359) mevcut bulunduğu rivayet edilmektedir.

9- Kânunu't-Te'vû fi't-Tefsir veya el-Kânun fi Tefsîri'l-Kur'âni'l-Aziz 2 cüzden ibaret tefsir usûlüne ilişkin yazma bir eserdir. Brockelman eserin yazma nüshalarının Kahire kütüphanelerinde bulunduğunu belirtmektedir.[42]

d) İbnü'l-Cevzî (510/1116-597/1200) Funûnu'l-Efnân fî Ulûmi'l-Kur'ân

İbnü'l-Cevzî diye tanınan Cemâlüddin Ebu'l-Ferec Abdurrahman b. Ali, Bağdat'ta doğmuş, tefsir, tarih ve edebiyatta derinleşmiş ünlü bir âlimdir. Soyu Ebû Bekir es-Sıddîk'a kadar uzanan İbnü'l-Cevzî, Hanbelî mezhebine mensup va'z ve nasihatlarıyla meşhur bir kişidir. Evlerinin önündeki ceviz ağacından dolayı "Cevzî11 diye tanınan ailesinin ismiyle şöhret bulmuştur. Babasını küçük yaşta kaybetmesine rağmen halasının yakın ilgi ve desteğiyle ilme yönelmiş, ilim yolunda çeşitli zorluk ve sıkıntılara katlanmıştır. Başlangıçtan itibaren takva ve zühdü benimseyen bir hayat yaşamıştır.

Îbnü'l-Cevzî'nin kişiliği ve üstün gayreti kendinden sonraki âlimler tarafından beğenilip takdir edilmiştir. Kendisi 20 binden fazla kitabı incelemiş ve araştırıcılık vasfını devamlı korumuştur. Sonunda başta tefsir olmak üzere hadis, tıb, va'z ve irşâdla ilgili alanlarda eserler te'lif etmiştir. Eser te'lifinin yanısıra, sosyal yardım ve hizmetlerini çevresinden esirgemezken çeşitli medreselerde dersler vererek eğitim faaliyetlerini sürdürmüştür. Va'z, hitabet ve irşâd yönüyle de âlim câhil herkes arasında haklı bir şöhrete kavuşmuş, va'zlarına onbinlerce kişiyle birlikte yöneticiler de katılmıştır.

Îbnü'l-Cevzî ilim ve marifetin zirvesine erişmesine rağmen şu yönlerden tenkit edilmiştir:

1- Te’vile meyletmesi

2- Yanlışlıklar yapması, bunun sebebi yazımdan sonra gözden geçirmeden hemen bir yeni kitabın yazımına başlamasına bağlanmıştır.

3- Sözlerinde kendini metheden ifadelere yer vermesi.

Hakkı ve gerçeği çekinmeden savunan Îbnü'l-Cevzî, bid'atlar ve hurafelerle mücâdele etmiş, bunda başarılı olmuş, fakat ömrünün son zamanlarında sıkıntılara maruz kalmaktan kurtulamamıştır. Râfizî mezhebinden olan îbn Kassab adındaki kişinin vezir olması ve kendisi gibi Şia'ya meyleden halîfe Nâsır'dan İbnü'l-Cevzî 'nin cezalandırılmasını istemesi üzerine, Îbnü'l-Cevzî evinden alınarak Vâsıt'a sürgüne gönderildi. 5 yıl devam eden ev hapsi süresince çeşitli sıkıntı ve mahrumiyetlere mecbur edildi. Serbest bırakılıp Bağdat'a döndüğünde 80 yaşında bir ihtiyar idi. 90 yıla yakın ömrünü tamamlayan Îbnü'l-Cevzî Bağdat'ta vefat etmiştir (597/1200). Cenaze merasimine tüm Bağdat halkı katılmış, büyük kalabalık sebebiyle sabahleyin evden alınan tabut toprağa ancak Cuma vakti ezan okunurken verilmiştir.

Devrinin büyük âlimleri olan 89 kadar üstaddan ders alan Îbnü'l-Cevzî, ilimde derinleşirken, çok sayıda seçkin kişiye de ilim ve hikmet Öğretmiştir. Öğrenme yolundaki üstün çabasının ürünleri olan eserlerinin sayısı, İbn Kesîr'in tesbitlerine göre 300'ü bulmaktadır. Bunlardan 200 cildini bizzat yazdığı kaydedilmiştir. Araştırmalarımıza göre Îbnü'l-Cevzî'nin basılmış, yazma halinde ve nüshasına rastlanmayan eserlerinin dökümünü şöyle yapmak mümkündür:

1- Basılmış eserler toplamı : 28

2- Yazmalar toplamı : 116

3- Nüshasına rastlanmayanlar : 208

4- Eserler toplamı : 352

İbnü'1-Cevzfnin yazdığı çeşitli ilimlerle ilgili eserlerinin tümünün yalnız isimlerini belirtmemiz dahi kitabımızın hacmini aşacağı için sadece tefsir ve usûlüne ilişkin eserleriyle iktifa edilecektir.[43]

“Fununu’l-Efnan” ve Tavsifi:

Önce tefsir usûlünde kayrıak niteliği taşıyan "Funûnul-Efnân fi Ulûmil-Kur'ân" adlı eserini tanıyalım. Ahmed eş-Şerkâvî ve İkbâl el-Merâkuşî tarafından 1970 yılında Fas'ta neşredildiği, Mu'cemu'l-Mahtûtâtil-Matbûa'âa bildirilen bu eser tefsir usûlünün esas ve ilk kaynakları arasındadır. Kaynaklar eseri "Funûmı'l-Efnân fî Ulûmi'I-Kur'ân", "Funûnu'I-Efnân", "Uyûnu Ulûmi'l-Kur’an el-Müsemmâ Funûnu'l-Efnân", "Funûnul-Efnân fî Ulûmi'l-Kur'ân11 isimleriyle tanıtmışlardır. Ayrıca "Funûnul-Efnân fî Ulûmi'l-Kur'ân", "Funûnu'1-Ef-nân fî Acâibi Ülûmil-Kur'ân", "Muhtasaru Funûnul-Efnân fî Ulû-mil-Kur'ân" şeklinde isimlendirmeler de mevcuttur.[44]

Dipnotta verilen kaynaklar, eserin Mısır, Bağdat ve Yugoslavya Kütüphanelerindeki nüshalarına yer vermiş olmalarına rağmen İstanbul Köprülü Kütüphanesindeki nüshasına temas etmemişlerdir. Yazmanın varlığını ancak Köprülü defterlerini ve Köprülü'ye ilişkin olarak hazırlanan Köprülü Kütüphanesi Yazmalar Kataloğu'nu incelerken öğrenmek mümkün olabilir. Kitabın İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) tarafından hazırlanan katalogta yerini alması ilim çevrelerine önemli bir hizmet ve araştırıcılara büyük katkı sağlamıştır.[45]

Tahkiki yapılarak neşredildiğini tesbit etmemize rağmen "Funûnul-Efnân"ın tahkikli nüshasını temin etmek mümkün olmamış-tır.Yalnız son yıllarda, "Funûnu'l-Efnan" üzerinde tahkik çalışması yapan Hasan Ziauddin Itr, eserin nüshalarını tanıtırken 1970 yılında Ahmed Şerkâvî tarafından yapılan neşri ele almış ve bu çalışmayı çeşitli yönlerden tenkid etmiştir.[46]

Bu durumda Köprülü nüshasına göre eseri tanıtmaya çalışalım:

İstanbul Köprülü Kütüphanesinde 208 numarada kayıtlı "Funûnu'l-Efnân Fi Ulûmi'l-Kur'ân", 7. asır nesih hattıyla yazılmış 225 varaklık bir tefsir usûlü çalışmasıdır.

İki bölüm halinde tertip edilen kitabın birinci bölümünde Kur'-ân İlimleri ve Tefsir Usûlü, ikinci bölümünde de dil kuralları incelenmiştir. 22 fasıl ve 14 zikr başlığıyla konular bölünmüştür.

Muhtevası:

Eserde şu konulara yer verilmiştir:

1- Kur’an’ın Faziletleri

2- Kur'ân Mahlûk değildir.

3- Yedi harf meselesi

4- Mushaf yazısı ve kelimeleri

5- Sûre, âyet, kelime ve harf sayısı

6- Kur'ân'ın bölümleri

7- Sûre âyetleri sayısı

8- Âyet sayısında benzer sûreler

9- Mekki ve Medenî sûreler

10- Kur'ân'da yabancı kelimeler

11-Vakf ve İbtidâ

12- Müşkilül-Kur'ân

13- Müteşâbih

14- Kelimeye benzer kelime kullanımı

15- Benzer kelimelerin farklı kullanımı

16- Benzer kelimelerde takdim ve te'hir

17- Benzerlikte tek olanlar

18- Müteşabihte hassas meseleler

19- Öncekilere katıldığımız ortak hasletler

20- Ğarîbu'l-Kur'ân

21- Öz ve önemli olan meseleler

22- Vücûh ve nezâir

23- Nâsih mensûh

24- Nesh konusundaki ihtilâf

25- Nesh uygulamaları

26- Nâsih ve mensûh âyetler

27- Kur'ân'da hitap şekilleri

28- Emsâlü'l-Kur'ân

29- Dilin yapısı

30- Fiil çekimleri

31- Dilin güçlendirilmesi

Konuları ve muhtevası göz önünde bulundurulursa "Funûnu'I-Efnân" oldukça ayrıntılı bir çalışmadır. Konuları 30 ana başlık altında incelenmiştir. Ağırlıklı olarak Kur'ân ve Mushaf bilgileri, Müteşâ-bihu'l-Kur'ân, Müşkilü'l-Kur'ân, Ğarîbu'l-Kur'ân, Vücûh ve nezâir, Nâsih ve mensûh. Hitap şekilleri, Kelime ve çekim bilgileri verilmiştir.

Etkileri:

"Funûnu'l-Efnân"ın sonraki dönemlerde araştırmacı ve ilim adamlarının büyük ölçüde istifade ettikleri bilgi kaynakları arasına girdiği görülmektedir. O zamandan günümüze kadar yazılan tefsir usûlü kitaplarını incelediğimizde bir kaç istisnası dışında hemen hepsi ayrı konulara değinmişlerdir. Sadece belli oranda konular ya çıkarılmış veya ilâve edilmiştir. Bu cümleden olmak üzere "Funûnu'l-Efnân"ın etkisini büyük ölçüde Zerkeşî'nin "el-Burhftn"ında görmek mümkündür. Günümüzde tefsir usûlünün neşredilen ilk yazılı kaynağı olan "el-Burhân fî Ulûmil-Kıir'ân"ın "Funûnul-Efnân"ın yazımından yaklaşık iki asır sonra te'Iif edildiği düşünülürse "Funûnu'i-Efnân"m önem ve değeri daha da artar.

Tefsir Ve Usûlüne İlişkin Diğer Eserleri

1- "Zâdül-Mesîr fi İlmi't-Tefsîr", İbnü'l-Cevzî'nin orta hacimde hazırladığı ve tefsir için yeterli olduğunu belirttiği bu eser, kaynaklarda 4 ciltlik yazma tefsir olarak tanıtılmıştır. Tefsirin (1384/1965) yılında 9 cilt halinde tahkikli neşri gerçekleştirilmiştir. Tefsir, özlü ve derli toplu bir eser olarak değerlendirilmiştir.

2- "el-Musajfâ bi-Eküffi Ehli'r-Rusûh min İlmİn-Nâsih ve'l-Mensûh", Hatim Salih Zamin tarafından tahkiki yapılmış ve neşredilmiştir.

3- "el'Müdhl?, (1348/1926) yılında basılmıştır.

4- "Nevâsihu'l-Kur'ân" Muhammed Eşref Ali el-Melbâri tarafından tahkik edilerek (1404/1984) yılında Medine'de neşredilmiştir.

5- "Nüzhetül-Uyûni'n-Nevâdır fi'l-Vucûh ve'n-Nezâir” Muhammed Abdülkerim er-Râzî tarafından tahkik edilmiş ve Bağdat'ta (1404/ 1984 )yılında basılmıştır.

6- "el-Erib fi Tefsîri’l-Ğarib”, Abdülkâdir Mansûr es-Sûri tarafından (1400/1980)'de Medine'de tahkiki yapılmıştır.

7- "er-Rusûh fi İlmin-Nâsih ve1-Mensûh”yazma.

8- "Kitûbfi Acâibi Ulûmi'l-Kur'âri!'t matbu, Tah: Abdü'l-Fettah Aşur, Kahire, 1407/1986.

9- "el-Müctebâfi Ulûmi'l-Kur'âtt', yazma.

10- "Muhtasara Funûni'l-Ejhâtt', yazma.

11- "Havâssul-Kiır'ûıi', yazma.

12- "Esbâbu'n-Nüzûr, nüshasına rastlanmamıştır.

13- "el-İşûre ilel-KvâatVl-Muhtârd', nüshasına rastlanmadı.

14- "Tezkiretü'l-Müntebih Fi Uyûni'î-Müştebih'\ nüshasına rast-lanmadı.

15- "et-Telhîs" nüshasına rastlanmadı.

16- "Teysirul-beyâııfi Tefsîril-Kur’an', nüshasına rastlanmadı.

17- "Umdetu'r-Râsihfi'l-Mensûh ve'n-Nâsih", nüshasına rastlanmadı.

18- "Ğarîbul-Kur'âri1, nüshasına rastlanmadı.

19- "Kitâbu's-Seb'afi'l-Kıraati’s-Seb", nüshasına rastlanmadı.

20- "Kitabul-Muînfi İlmit-Tefsîf , nüshasına rastlanmadı.

21- "Muhtasaru. Nâsihil-Kur’an ve Mensûhih", nüshasına rastlanmadı.

22- "el-MuğnîFi Tejsîril-Kur'âTt', nüshasına rastlanmadı.

23- "el-Mun'i$\ nüshasına rastlanmadı.

24- "el-Menkibe fi Uyûni1-Mensibd\ nüshasına rastlanmadı.

25- "Nâsihul-Kur'ân ve Mensûhuft*, nüshasına rastlanmadı.

26- "Verdül-AğsânfiFunûnil-Efnân", nüshasına rastlanmadı.

İbnü'l-Cevzî ve eserleriyle ilgili olarak verilen bilgileri şöyle özetlemek mümkündür:

1- İlgilenip uzmanlaştığı diğer ilimlerin yanısıra İbnü'l-Cevzî, tefsir ve usûlündeki üstün yerini eserleriyle göstermiştir. Şöyle ki, neşredilen tefsiri "Zâdü'l-Mesîr ..." muteber tefsirler arasında sayılmış tefsir usûlüne ilişkin olarak da nüshasına rastlanamayan, kaybolma ihtimali bulunan 15 eseri bir yana 6'sı neşredilmiş, 5'i yazma bulunan diğer 11 adet eseriyle bu ilmin kaynakları arasındaki haklı ve müstesna yerini almıştır. Yani İbnü'l-Cevzî, bu alandaki toplam 12 eseriyle tefsir ve usulüyle ilgilenenlere rehberlik yapabilecek güç ve değerdedir.

2- Bu arada neşri gerçekleşen 6 eserinden ikisinin müstakil

tefsir usûlü, ikisinin nâsih-mensûh, kalan birinin vucûh-nezâir, diğerinin de ğarîbu'l-Kur'ân konusunda olduğunu belirtmek gerekir. Diğer taraftan genelde Kur’an ilimlerine ilişkin dört, nesh konusuyla ilgili bir adet yazma eseri de araştırmacıların çalışmalarına açılmış aydınlık pencereler olarak kütüphane kataloglarında beklemektedir.[47]

3- Ayrıca nüshasına rastlanmadığı, kaybolduğu veya kaybolma ihtimali bulunduğu belirtilen 15 eseriyle ilgili düşünce hanesi açık bırakılarak yeni araştırmalarda bu isimler dikkatten uzak tutulmamalıdır.

4- İbnü'l-Cevzî'ye kadar müstakil tefsir usûlü çalışmalarının elle tutulur bir varlık gösteremediği veya bunun günümüze yansımadığı görülmüştür. Bu açıdan "Funûnu’l-Efnân"ın ister yazma nüshası, ister neşredildiği bildirilen matbu nüshasiyla derli toplu sayılabilecek ilk tefsir usûlü kitabı olma niteliğini taşımaktadır.

8. Asır

a) Süleyman b. Abdul-Kâvî Et-Tûfî (716/1316) el-İksîr fi İlmi't-Tefsîr

Süleyman b. Abdül-Kâvî et-Tûfî el-Bağdâdî, fakîh, şâir, edebiyatçı ve tarihçi bir kişi olarak bilinir. Ayrıca hadis ve tefsir ve bunların usûlüne ilişkin çalışmaları vardır. Kâf ve Nebe' sûrelerinin tefsirini yapmıştır. Ayrıca Fatiha süresiyle ilgili 2 cüzlük çalışması vardır.[48]

Tûfî'nin tefsir usûlüne ilişkin olarak neşredilen "el-İksîr fî İlmi't-Tefsîr" adlı Abdülkadir Hüseyn tarafından tahkik edilip, 1977'de Ka-hire'de basılan tek ciltlik eserinde konular, kısım, bahs ve cümle başlıklarıyla bölümlere ayrılmış ve 332 sayfada toplanmıştır. Konulan ana başlıklarla şöyle belirlemek mümkündür:

1- Tefsir ve te'vile duyulan ihtiyaç

2- Kur'ân'in içine aldığı ilimler

3- Meânî ve beyân ilmi

4- Kur'ân'da farklı üslûplar

5- Beyân ilmi hükümleri

6- Müfret ve mürekkep lâfızlar

7- Meânî, fesahat, belagat

8- Beyân ilminin türleri: îstiâre, kinaye, ta'rîz, irdaf, mücâmere, teşbih, iltifat, itiraz, i'câz, itnâb, tevkîd

"el-İksîr" de ağırlıklı olarak meânî ve beyân ilimlerinin açıklanıp tanıtıldığı ve bu ilim çerçevesinde gelişen terimlere açıklık getirildiği görülmektedir.

b) İbn-Teymiyye (728/1327) Mukaddime fi Usûli't-Tefsîr

Şeyhülislâm diye bilinen Takiyyüddin Ebü'l-Abbas Ahmed b. Abdülhalîm, Harran'da doğmuştur (661/1262). Tatar zulmünden dolayı babasıyla birlikte Şam'a göç etmiştir. Tefsir, hadis, fıkıh ve usûlünde derinleşmiş ve henüz 20 yaşlarında ders vermeye başlamıştır. Bu arada fetva verme ehliyetini kazanmış, henüz hocaları hayatta iken büyük âlimler arasındaki üstün yerini almıştır. Nihayet Şeyhülislâm unvanıyla ilmî şöhretin zirvesine ulaşmıştır. Hanbelî mezhebinden olmasına rağmen bazı meselelerde âlimlerin çoğunun birleştiği konulara muhalefet etmiştir. Onun bu karşı çıkışı, aleyhine akımın doğmasına sebep olmuş, Mısır'a götürülerek Mısır kalesine hapsedilmiştir. Sonunda tahliye edilmiş, Şam'a dönerek öğretim ve fetva faaliyetlerine devam etmişidir. Gerçekte İbn-i Teymiyye ilmî çıkış sayılabilecek bir takım düşünceleriyle bazı inanç ve amel konularında bilginlerin çoğunluğuna (cumhura) karşı çıkmış ve çok sayıda âlimin tenkîd ve itirazlarına maruz kalmıştır. Tenkid edenler İbn-i Teymiy-ye'nin Mücessime'den olduğunu iddia etmişler, kabir ziyareti ve üç talakla boşama konularındaki muhalefetini öne sürmüşlerdir. Ayrıca derinlemesine incelendiğinde isabetsizliği ortaya çıkacak bazı içtihatlarım da saymışlardır. Tenkid edenler arasında Subkî ve îbn-i Hacer yer alırken Aîûsî gibi bir gurub âlim de onu savunmuştur. Aslında değerli bir âlim olan îbn-i Teymiyye'nin bir kısım sözlerini bazı mutaassıp kimseler senet kabul edip kısmen de yanlış tefsir ederek bunları bugünkü Vehhâbiyye mezhebinin esasları imiş gibi göstermişlerdir. Yoksa âlim ve zâhid bir zât olan îbn-i Teymiyye'nin bu tür isnat ve ithamlardan uzak olduğu kesin gerçektir. Hakkında leh ve aleyhinde çeşitli değerlendirmelerin yapıldığı bu insan yerleştiği Şam'da vefat etmiştir (728/1327). Vefat ettiği gün şehrin bütün dükkanları kapanmıştır. Cenazesinde 50 binden fazla insanın bulunduğu kaydedilmiştir. Müstakil Kur'ân tefsiri olmamakla birlikte "Tefsîru Sûretil-İhlâs” adlı îhlâs sûresi tefsiri ve "Mukaddime fi Usûli’t-Tefsîr" adlı tefsir usûlüne ilişkin çalışması müfessirler arasına girmesine yetecek önem ve değerdedir.

Tefsir usûlü kaynakları arasında saydığımız "Mukaddime fî Usûli't-Tefsîr" Dımaşk'ta (1355/1936 ) tarihinde basılmıştır. Mukaddime, Kur’an’ın anlaşılmasını sağlayan temel kurallan ortaya koyduğu gibi, müfessirlerin önüne de çeşitli görüşleri sererek onların hata ve yanılgıdan uzak isabetli tefsirler yapabilmelerini sağlamıştır. Eser Türkçeye "Tefsir Üzerine" adıyla Harun Ünal tarafından çevirilmiştir (1985).

Mukaddime altı ana bölüme ayrılmıştır:

1- Bölüm: Hz. Peygamber'in, Kur'ân-ı Kerîm'i sahabeye lâfız ve mânâ olarak açıklaması ve delilleri.

2- Bölüm: Sahabe ve Selefin tefsirdeki ihtilâfı ve örnekler.

3- Bölüm: Tefsirde nakle ve istidlal yollarına dayalı ihtilâflar.

4- Bölüm: İstidlal yollarına dayalı ihtilâfların açıklanması.

5- Bölüm: Kur'ân-ı Kerîm'i doğru tefsir etme yollan,

a) Kur’an’ın yine Kur'ân ile tefsir edilmesi

b) Kur'ân'ın sünnet ile tefsiri

6- Bölüm: Tabiîn görüşlerine dayanarak Kur'ân'ı tefsir etmek.

İbn-i Teymiyye'nin "Mukaddime ..." dışındaki eserlerinden bazıları şunlardır:

1- el-Cevâmı' (basılmış)

2- el-Fetâvâ (basılmış)

3- el-İman (basılmış)

4- el-Cem'i beyne'n-Nakli ve'l-Akl (yazma)

5- Minhâcü's-Sünne (matbu)

6- el-Furkân beyne Bvliyâi'r-Rahmân ve Evliyâi'ş-Şeytân. (matbu)

7- el-Vasıta beyne'l-Hakkı ve'l-Halk (basılmış)

8- es-Sarimü’l-Meslül (basılmış)

9- Mecmuu Resâil (basılmış)

10- Nazariyyetü'l-Akl (basılmış)

11- Telhîsu Kitâbi’l-İstiğâse (basılmış)

12- Refu'l-Melâm anfl-Bimmeti'l-A'lâm (basılmış)

13- et-Tevessül ve'l-VesUe (basılmış)

14- Nakzu'l-Mantık (basılmış)

15- es-Siyâsetü'ş-Şer’iyye fi Islâhi'r-Râî ve'r-Râiyye (basılmış).[49]

c) Bedreddin Ez-Zerkeşî (794/1392) El-Burhân Fi Ulûmi'l-Kur’an

Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Behâdur b. Abdullah ez-Zerkeşî, hadis, tefsir, fıkıh ve din usûlünde derinleşmiş, güvenilir âlimlerden biridir. Bilgisi, basireti, iyiyi kötüden ayıran üstün hasletiyle tanınan Zerkeşî, medreselerin bol ve yaygın olduğu bir dönemde Kahire'de doğdu (745/1344). Küçük yaşta ders halkalarına katıldı. İlim için çeşitli yolculukları göze aldı. Şafiî fıkhında derinleşti. İmam Nevevî'nin "el-Minhâc Fi'l-Furü' adlı eserini ezberledi. Mısır'da devrin ünlü âlimlerinden ders aldıktan sonra Halep ve Dımaşk'a giderek Halep'te fıkıh ve usulüyle ilgili ilimleri almış, Dımaşk'ta İbn-i Kesîr'den Hadis ilmini tahsil etmiştir. Değişik ilimleri tahsil ettikten sonra Ka-hire'ye dönmüş ve ders vermeye başlamış, kısa ömründe de çok sayıda eser telif etmiştir.

Uysal, mütevâzî ve güzel hasleti eriyle tanınan Zerkeşî, aza kanaat eden, giyim-kuşama önem vermeyip eski elbise giyen, ilimden alıkoyan dünya arzulan peşinde koşmayan bir insandı. Bu yüzden evinden dışarı çıkmaz, çıktığı zaman da çarşıdaki kitapçı dükkanında uzun müddet kalarak hoşuna giden şeyleri kağıtlara yazar sonra da onları eserlerine naklederdi. Sürekli ilimle meşgul oluşu sebebiyle dünya işlerini yakınları yürütürdü. Ardında çok sayıda eser bırakan Zerkeşî Mısır'da vefat etmiştir (794/1392).

Tefsir usûlünde büyük yeri olan "el-Burhânfi Ulûmil-Kur'âri1 adlı eserinde, mütekaddimûnun sözleri özetlenmiş, âlimlerin görüşleri toplanmıştır. "el-Burhân..." 47 bölüme ayrılmış hacimli bir tefsir usûlü çalışmasıdır. Her bölümde, Kur'ân ilimleriyle ilgili özel bir konu incelenmektedir. Geniş olarak ele alman konulara ilişkin, daha önce yazılmış eserlerin isimleri ulaşılabildiği oranda verilmiştir.

Bölümlerin yanısıra açılan fasıllarda çeşitli meseleler toplanmış müfessir, muhaddis, fakih, mütekellim ve edebiyatçıların görüşleri eklenmiş, dolayısıyla meseleler karışıklıktan uzak tam bir açıklığa kavuşturulmaya çalışılmıştır.

Bununla beraber "el-Burhân..." araştırmacılar tarafından fazlaca tanınan, hoca ve öğrencilerin elinde çokça dolaşan bir kitap olmamıştır. Sadece tefsir usûlü alanına kendini vermiş az sayıda insan eseri incelemeye yönelmiştir. Oysa Celâleddin Suyûtî (911/ 1505), Tefsir usûlüne ilişkin olarak te'lif ettiği "el-İtkân ..."m mukaddimesinde "el-Burhân"a işaret etmiş ve faydalandığını belirtmiştir. Yani "el-Burhân" kendisinden yaklaşık bir asır sonra te'lif edilen "el-İtkân"m temelini oluşturmuş, birçok ihtisar ve iktibaslar "el-Burhân"dan yapılmıştır.

Artık günümüzde basımı gerçekleşen ve Muhammed Ebu'1-Fadl İbrahim tarafından tahkiki de yapılan, 4 cilt halinde neşredilen "el-Burhân ..." araştırmacıların faydalanacakları, inceleme, araştırma ve karşılaştırma yapabilecekleri en elverişli biçime getirilmiştir.

"el-Burhfin" ihtiva ettiği 47 bölümüyle kendinden önceki eserlere göre en hacimli kitaptır. Bölümleri şu şekilde sıralamak mümkündür:

1- Nüzul sebepleri

2- Âyetler arası münâsebetler

3- Fasılalar

4- Sûre başlangıçları

5- Vücûh ve nezâir

6- Müteşâbih

7- Mübhemât

8- Sûre sonları

9- Mekkî ve Medenî

10- îlk nazil olan âyetler

11- Kur’an’ın dili

12- İndirilme keyfiyeti

13- Kur'ân'ın cem'i ve hıfzı

14- Kısımları

15- İsimleri

16- Hicaz lügatinin dışındakiler

17-Arab luğatı

18- Ğarîb kelimeler

19- Kelime yapısı

20- Ahkâmı

21-Fesahati

22- Lâfızlardaki ihtilâf

23- Kıraatler

24-Vakfveibtidâ

25- Resm-i hat

26- Faziletleri

27- Özellikleri

28- Fazilet ölçüsü

29- Okuma âdabı

30- Âyetlerin kullanımı ve hükmü

31- Meseleler

32-Ahkâmı

33- Cedel

34- Nâsih- Mensûh

35- İhtilaf tevehhümü

36- Muhkem - Müteşâbih

37- Sıfatlarda müteşâbihlik

38- İ'câz

39- Tevâtüren gelişi

40- Kitabın sünneti destekleyişi

41- Tefsir

42- Hitap şekilleri

43- Hakikat - Mecaz

44- Kinaye - Ta'riz

45- Kelâmın kısımları

46- Uslûbu'l-Kur'ân 47-Edatlar.

Zerkeşî'nin tanıtılan "el-Burhân"ın dışındaki eserlerinden bazıları şunlardır:

1- el-îcâbetü'l-îrâd Me'stedrekethu Âişe ale's-Sahâbe (basılmış)

2- elBahru'l-Muhît Fi Usûli'l-Fıkh (basılmış)

3- Teşritfi'l-MesâmT bi cemi'l-Cevâmî (basilmiş)

4- et-Tenkîh li Elfâzi'l-Câmti's-Sahîh (basılmış)

5- Lukâtâtu'l-Aclân (basılmış)

6- İ’lâmu's-Sacid bi-Ahkâmt'l-Mesâcid (basılmış)

7- Tekmüetü Şerhi'l-Minhâc Ifl-İmam en-Nevevî (yazma)

8- Hûlâsâtû'l-Funûni'l-Erbaa (yazma)

9- ed-Dibâc fi Tavzîhi'l-Minhâc (yazma)

10- Selâsilü'z-Zeheb fi'l-Usûl (yazma)

11- Şerhu't-TEribîh li'ş-Şîrâzî (yazma)

12- el-Gürarü's-Sevâfîrfimâ Yahtâcu Îleyhi'l-Müsâfîr (yazma)

13- el-Kavâidfı'l-Furû'[50]

9. Asır

a) Celâleddîn Bulkînî (824/1421) Mevâkiu'l-Ulûm min Mevâkii'n-Nücûm

CelâleddînEbi'l-FadlAbdurrahmanb. Ömerb. Rıslânb. Nusayr b. Salih, Kahire'de doğmuş (764/1362)'tur. Tefsîr, hadis, fıkıh ve usûl ilimlerinde güçlü bir âlimdir. Dil ve edebiyata vâkıf kuvvetli bir vaizdir. Kahire'de yetiştikten sonra Şam'a gitmiş, Haleb'e de yolculuğu olmuştur. Bir kaç kez kadılık görevini üslendikten sonra Kahire'de vefat etmiştir (824/1421).

Uzmanlaşıp derinleştiği ilimlerle ilgili çeşitli eserleri vardır. Tefsir usûlüne ilişkin olarak yazdığı eseri, “Mevâkiu'I-UIûm..."dur. Keşfu'z-Zünûn'da tanıtıldığına göre eser, şu konulan ihtiva etmektedirler:

1- Kur’an’ın nüzulü, yer ve zamanı, bu konul2 bölümdür.

2- Sened, 6 bölümdür.

3- Edâ, 6 bölümdür.

4- Lâfızlar, 7 bölümdür.

5- Mânâlar, 5 bölümdür.

Suyûtî "el-İtkân" adlı eserinde bu kitaptan bahsetmektedir. îsminden ve muhtevasından Kaynakların belirtilen ölçüler içinde bahsettiği "Mevâkiu'l-Ulûm”dan başka, Bulkînî'nin diğer eserleri de şunlardır:

1- Nüket ale'l-Havt's-Sağîr li'l-Kazvînî

2- Ma'rifetü'l-Kebair ve's-Seğâir

3- Tejsînı'l-Kur’an (tamamlanmamış)

4- Nazmu Muhtasarı Müntehe's-Suâl ve'l-Emel fi Îlmi'l-Usûl ve'l-Cedel

5- el-Îfhâm limâ fi'l-Buhâfî mine'l-İbhâm.[51]

b) Muhammed b. Süleyman Kâfiyeci (879/1478) et-Teysîr fi Kavâidi İlmi't-Tefsir

Muhyiddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Süleyman, Türklerin çeşitli İslâmi ilimler arasında iftihar edebileceği mühim şahsiyetlerden biridir. Kâfiyeci lakabıyla tanınmış olan Muhyiddîn'in doğum yeri çoğu kaynaklarda Bergama olarak geçmektedir (788/1386). Tahsilinin ilk merhalelerini memleketinde tamamladıktan sonra, ilmini artırmak için seyahatlere başlamış, Anadolu ve İran'ı dolaşmış, oralarda devrin ünlü âlimlerinden ders almıştır. Daha sonra Kahire'ye gelmiş, ilimde yüksek mevkiye yükselmiş ve bağlı bulunduğu Hanefî mezhebinin mümessili olmuştur. Suyûti'ye de hocalık yapmış plan Kâfiyeci, zamanında, kelâm, usûlü fıkıh, nahiv, sarf, i'râb, meânî, beyân, cedel, mantık, felsefe, hey'et, fıkıh, tefsir ve hadis ilimlerinde kendisiyle yansılamayacak derecede üstünlük göstermiştir. Ayrıca sahih itikad sahibi, ilim ehlini seven, bid'at ehlini çirkin gören, dünya malına kıymet vermeyen, eli açık, kalbi saf fakat çok zeki bir insandı. Bu kadar meziyet ve olgunluklarına rağmen Kâfiyeci bazı insanların hırs ve hased dolu saldırılarından kurtulamamıştır. Nihayet 60'dan fazla eser bırakan Kâfiyeci, Kaynakların ittifak ettikleri tarih olan (879/1478) senesinde Mısır'da vefat etmiştir.

Tefsir usûlüne İlişkin olarak te'lif ettiği "et-Teysîr fi Kavâidi İlmi’t-Tefsir" adlı eseri muhtelif kütüphanelerdeki yazma nüshalarının yanısıra, îsmail Cerrahoglu tarafından neşredilmiştir.[52]

Tefsirin yerini ve önemini belirtmekle başlayan eserin birinci babı terimlere ayrılmıştır. Tefsir ve teVil kelimelerinin anlamlan verilmiş, benzerlik ve ayrılıklara dikkat çekilmiştir. Dirayet tefsiri ve hükmü tartışılmış, müctehid ve onun vasılarına değinilmiş, tefsir yapmanın caiz olup olmadığı meselesi münakaşa edilmiştir. Bu arada tefsirin muhtaç olduğu 15 ilim sıralanıp kısaca açıklanmıştır. Tefsire duyulan ihtiyaç anlatılarak, tefsirin konularım teşkil eden çeşitli tabirlere açıklık getirilmiştir. Muhkem ve müteşâbihin tarifleri yapılarak müteşâbih konusundaki iftilâflar ve değerlendirmeler anlatılmıştır.

Lâfzın delâleti, nüzul keyfiyeti ve nüzul sebepleriyle 1. bab tamamlanmaktadır. Kaideler ve meseleler hakkında olduğu belirtilen 2. babta muhkem lâfız ayrıntılı olarak açıklanırken Kur'ân'daki mânâ zenginliğine dikkat çekilmiş ve onun "Cevâmiu'l-Kelim" olduğu belirtilmiştir. Muhkemin yanısıra müteşâbih ve nesh kavranılan ele alınarak nesh çeşitli yönleri ve çeşitleriyle incelenmiştir. Zıtlık ve onların te'Iifine ilişkin bilgiler verilirken Ali b. Ebî Tâlib'in müfessirlerin başı olduğu belirtilmiştir. İbn Abbas ve diğer sahâbîlerin tefsirdeki konumlarına işaret edilmiştir. Tabiîn, tebe-i tabiîn ve onlar izleyen insanların isimleri verilerek tefsire olan hizmetleri hatırlatılmıştır. Tefsirin kabul edilme şartlarının akıl, zabt, îslâm ve adalet olduğu açıklandıktan sonra tefsirde rivayet, icâze ve vicâde kavramlarına açıklık getirilmiştir.

Eserin "Hâtimetül-Kitâb" bölümünde ise ilmin faziletinin kitap, sünnet, eser ve akıl ölçülerine göre örnekleri verilmiş, hoca ve talebe münasebetlerine ilişkin incelik ve kurallar da hoca ve talebe açısından anlatılmıştır.

Kâfiyeci'nin tanıtılan eserinin dışındaki diğer bazı çalışmalan şunlardır:.

1- el-Envârfi Îlml't-Tevhîd (yazma)

2- el-Ferâh ve's-Sürür fi Beyâni'l-Mezâhibi'l-Erbaa (yazma)

3- Hulâsatü'l-Akvâl fi Hadîsi Înneme'l-A'mâlü bi'n-Niyât (yazma)

4- el-îhkâm fi Ma'rifeti'l-îmân veTAhkâm (yazma)

5- İkduTFerâid min Bahri'l-Fevâid (yazma)

6- trâbu Ekmeli'l-Hamd (yazma)

7- Kitâbu'l-Muhtasar fi İlmt'l-îstidlâl (yazma)

8- Kttâbu'r-Rahmefi Beyânı Ahvâli Âlemi'l-Berzâh (yazma)

9- Kitâbu'r-Remz li'l-Medârik alâ Tarikati's-Selef ve'l-Halef (yazma)

10- er-Ravhfi İtmîr-Rûh (yazma)

11- Menâzüü'l'ErvâhFi't-Tasavvuf (yazma)

12- el-Muhtar fi Mes'eleti'l-Kuhl (yazma)

13- el-Muhtasar fi Îlmi'l-Eser (yazma)

14- el-Muhtasaru'l-Mufidfi İlmi't-Tarih (yazma)

15- en-Nisâb li Ehli'l-Edeb (yazma)

16- Neşâtü's-Sudûrfi Şerhi Kitabi'l-Ferâh ve's-Surür (yazma)

17- en-Nûzhe jtr-Ravdatİr-Ruhi ve'n-Nejs (yazma)

18- Nüzhetû'l-İhvânfi Tefsiri Yâ Lût innâ Rasûlu Rabbik (yazma)

19- Nüzhetü'l-Mürib fi'l-Maşrik ve'l-Mağrib

20- Nûzhetü'l-Ashâb (yazma)

21- Risale fi’l-Vakf

22- Seyfu'l-Kuzât ale'l-Buğât (yazma)

23- Şerhu'l-frâb an KavâidÜ-î'râb (yazma) [53]

10. Asır

a) Celâleddin es-Suyûtî (911/1506) el-İtkân fi Ulûmi'l-Kur’an

Müfessir, tarihçi ve edebiyatçı olan Celâleddin b. Kemâleddin Kahire'nin güneyindeki Suyût kasabasında doğmuştur. Önceleri Bağdat'ta yaşayan İran asıllı ataları, sonradan Suyût'a gelerek devlet hizmetinde büyük itibar kazanmıslandı. Babası uzun süre Bağdat kadılığı yapmış bir âlimdi. Kendisi sekiz yaşında hafız olmuş, henüz çocuk yaşında İslâmî bilgileri okumuş, 17 yaşında da eser vermeye başlamıştır. İlim için Mısır ve dışında belli başlı ilim merkezlerini gezmiş, Mekke ziyaretinden sonra Mısır'ın çeşitli medreselerinde müderrislik yapmıştır. Şafiî mezhebine mensûb olan Suyütî Kahire'de vefat etmiştir (911/1505). Tefsir, hadis, tarih ve edebiyat başta olmak üzere çeşitli ilimlerde 500'den fazla eser vermiş, eserleri sahasının kayrıak kitabı sayılmıştır. Bunların büyük bölümünün de basımı gerçekleşmiştir. Tefsirdeki üstünlüğü belgeleyen ilk eser "Tefsîru'l-Celâleyn" adıyla tanınan tefsirde imzası bulunan iki Celâl'den birinin kendisi (diğeri Celâleddin Mahallî) olmasıdır. Suyûtî'nin müstakil olarak te'lif ettiği "ed-Dürrül-MensûrFi't-Tefsir bil-Me'sûr" adlı tefsiri rivayet metoduyla kaleme alınan ve basımı da gerçekleşen 6 ciltlik önemli eserdir. Te'lif tarzı Taberî tefsirine benzemektedir. Kısaca tanıtılan bu iki tefsirinin yanısıra Suyûtî'nin Kur'ân ilimlerinde kaynaklık yapan çalışması hiç kuşkusuz "el-İtkânfi Ulûmi'l-Kur'ân" adlı eseridir. Eser yazıldığı asırdan günümüze kadar, İslâm âleminin her köşesinde oku-tulagelmiş, bu sahada bilgi edinmek isteyenlerin vazgeçilmez bir kaynağı olmuştur. Eserin mukaddemesinde belirtildiği gibi Suyûtî, sayılan 15O'yi bulan farklı kaynaktan istifade ederek "el-itkân"ı yazmıştır. Bunların bir kısmı ender bulunan yazma halindeki eserlerdir. İstifade edilen eser ve şahıs adlarına yer vermesi, değerini daha da artırmıştır.

Hicrî 9. asrm sonlarında kaleme alman "el-İtkân"m muhteva bakımından oldukça zengin bilgilere sahip olduğu görülmektedir, Tertip ve tanzimi zamanının alışılagelmiş usullerine uygundur. Kur'ân İlimleri, uzunluk veya kısalığına dikkat edilmeden 80 ana başlık altında toplanmıştır. Bazı başlıklarda teferruata gidilerek, bölümler arasında denge unsuru gözetilmemiştir. Bu özelliklerinin yanısıra "el-İtkân", büyük ölçüde nakillere dayanan, konuyla ilgili bilgileri bir araya toplayan, lüzumlu ve yeterli bilgileri vererek münakaşa ve tenkidini yapan, sahasında kendini kabul ettiren bir eserdir. Mukaddimesinde belirttiğine göre Suyûtî, talebeliği sırasında böyle bir eserin zaruretine inanmış, küçük yaşlardan itibaren kendini bu yönde hazırlamıştır. Karşılaştığı ilk eser Celâleddin Bulkînî'nin (824/1421) "Mevâkiu'l-Ulûm min Mevdkiu'n-Nücûm" adlı kitabı olmuştur. Eseri dikkatle inceleyen Suyûtî, "et-Tahbîrfî Ulûmi’t-Tefsîr" adını verdiği kitabıyla bu sahada ilk çalışmasını ortaya koymuştur. Aradan kısa bir zaman geçince, Bedreddin ez-Zerkeşî'nin (794/1392) "el-Burhân Fi Ulûmil-Kur'dn" adlı eserini görmüş, eseri iyice inceleme fırsatı bulmuş, incelemelerinde son derece sevinerek tasarladığı kitabı dört elle yazmaya koyulmuştur. Bir çok bilgileri ve konuları toplayıp "el-Burhân"daki bölümleri daha uygun biçimde tanzim ederek sıralamıştır. Yer yer birleştirmeler yapmış, açıklığa kavuşması gerekenleri de açıklamıştır.

Görüldüğü gibi Suyûtî'nin ana kaynağı Zerkeşi'nin "el-Bur-hân'ı olmuş, "el-İtkân"ı adı geçen eserin temelleri üzerine oturtmuştur. Suyûtî'nin açıkça dile getirdiği bu hususu İtkan’ın değişik konularında görmek mümkündür.[54]

"el-İtkânMda ele alınan bölümlere genellikle o sahada yazılan müstakil eserler zikredilerek başlanmıştır. Konuyla ilgili ana başlıklar açılmadan önce kaynaklardan sağlanan bilgiler belli bir sıra dahilinde verilmiştir. Nakledilen bilgilerin gerekirse münakaşasına girilmiş, görüşler, müellif ve eser adı verilerek kuvvetlendirilmiştir. Bazı konularda teferruata gidilirken, bazı konular son derece kısa işlenmiştir. Bunun yanında, üzerinde durulan bazı zayıf rivayetlerin de zayıflığına işaret edilmiştir. Bu gibi rivayetler, İtkân'ın bütünü göz önüne alınırsa son derece azdır.

Bütün bu verilen bilgilerin ışığında "el-İtkân", Kur'ân İlimleri ve Tefsir usûlünü derli toplu ele alan, her bahiste lüzumlu bilgiler veren, bu sahaya ilgi duyanlara büyük ölçüde yardımcı olan, bu özelliklerinden dolayı da günümüze kadar ilmî değerini koruyan bir eserdir.[55]

Mısır'da 1951'de neşredilen ve 1967 yılında tahkikli basımı gerçekleşen "el-İtkân"ın konularını 80 maddede şöyle sıralamak mümkündür:

A) Birinci Cilt:

1- Mekkî ve Medenî

2- Hadarî ve Seferi

3- Gündüz ve gece nazil olanlar

4-Yaz ve kışın nazil olanlar

5- Yatakta, uykuda inenler

6- Yerde ve gökte inenler

7- İlk nazil olanlar

8- Son nazil olanlar

9- Sebeb-i nüzul

10- Sahabeden bazılarının konuşması üstüne nazil olanlar

11- Nüzulü tekrar edenler

12- Hüküm ye nüzulüne göre önceliği olanlar

13- Toptan ve parça nazil olanlar

14- Tek ve yaygın olanlar

15- Diğer peygamberlere ve sadece Hz. Peygambere inenler

16- Nüzul keyfiyeti

17- Kur'ân-ı Kerîm ve sûrelerin isimleri

18- Kur'ân'ın cem' ve tertibi

19- Sûre, âyet, kelime ve harflerin sayısı

20- Hafız ve râviler

21 - Âlî ve nazil İsnâd

22,23,24,25,26,27- Mütevâtir, meşhur.âhad, şaz.mevdu'.müdrec

28-Vakfve'l-İbtidâ

29- Mânâ yönünden mefsûl, lâfız yönünden mevsûl

30- İmâle, feth

31- İdgâm, izhar, ihfâ, iklâb

32- Medd ve kasr

33- Hemzenin tahfifi

34- Hemzenin tahammülünün keyfiyeti

35- Kur'ân okuma edepleri

36- Ğarîbu'l-Kur'ân

37- Hicaz lügatinin dışındakiler

38- Arapçamn dışındaki kelimeler

39- Vücûh ve nezâir

40- Edatlar ve mânâları

41- İ'râbu'l-Kur'ân

42- Müfessirin muhtaç olduğu önemli kaideler

B) İkinci Cilt:

43- Muhkem ve müteşâbih

44- Mukaddem ve muahhar

45- Umûmî ve husûsî âyetler

46- Mücmel ve mübeyyen

47- Nâsih ve mensûh

48- Müşkilü'l-Kur'ân

49- Mutlak ve mukayyed

50- Mantıku'l-Kur'ân

51- Hitap şekilleri

52- Hakikat ve mecaz

53- Teşbih ve istiare

54- Kinaye

55- Hasr ve ihtisas

56- İ'caz ve itnâb

57- Haber ve inşâ

58- Kur’an’ın hârikaları

59- Fasılalar

60- Sûre başlangıçları

61- Sûre sonlar

62- Âyetlerin münasebetleri

63- Müteşâbih âyetler

64- İ'câzu'l-Kur'ân

65- Kur'ân'dan çıkarılan ilimler

66- Emsâlü'l-Kur'ân

67- Aksâmu'l-Kur'ân

68- Kur'ân'da cedel

69- Kur'ân'da geçen isimler, künyeler, lâkablar

70- Mübhemât

71- Hakkında âyet olanlar

72- Fedâilu'l-Kur'ân

73-Kur'ân'da en Faziletli olanlar

74- Müfredâtü'l-Kur'ân

75- Havâssu'l-Kur'ân

76- Resm-i Hat

77-Tefsir ve te'vil

78- Müfessirin şartlan ve edepleri

79- Tefsirin ilginç yönleri

80- Tabakâtü'l-Müfessirîn

Suyûtî'nin "el-İtkân" dışındaki diğer bazı eserleri şunlardır:

1- Tercümânü'l-Kur'ân fî Tefsîri'l-Müsned (basılmış)

2- Lübâbu'n-Nukûl fî Esbâbi'n-Nüzul (basılmış)

3- el-Leâli'1-Mesnûa fi'1-Ehâdîsi'l-Mevzûa (basılmış)

4- Tedribu'r-Râvî (basılmış)

5- el-Müzhir fî Ulûmi'1-Luğa (basılmış)

6- el-Eşbâh ve'n-Nezâir (basılmış)

7- Tabakâtu'I-Huffâz (basılmış)

8- el-Câmiu's-Sağîr (basılmış)

9- Cem'u'l-Cevâmi' (basılmış)

10- Buğyetu'1-Vuât (basılmış)

11- Târîhu'l-Hulefâ (basılmış)

12- Hüsnü'1-Muhâdara (basılmış)

13- el-Elfiye fî Mustalahi'l-Hadîs (basılmış)

14- Tabakâtu'I-Müfessirin (basılmış)

15- Müşterekü'I-Ukûl fî Müntehe'n-Nukûl (basılmış)[56]

11. Asır

1- İbrahim Bergamavî (1014/1605) Tefsir Usûlü Risalesi

Memleketine nisbet edilerek anılan Bergamalı İbrahim, tahsilini tamamladıktan sonra çeşitli medreselerde müderrislik yapmış, son olarak Sinan Paşa Dâru'l-Hadîsi'ne tayin edilmiş ve orada 10 yıl görev yapmış bir Osmanlı âlimidir. Tefsir, hadis ve kelâm ilimlerinde uzmanlaşmıştır. Tarih çalışmalarının yanısıra, fıkıh ve kelâmla ilgili eserleri vardır. Tefsir usûlüne ilişkin risalelerinin de olduğu bildirilmektedir.[57]

13. Asır

Şah Velıyyullah Ed-Dihlevî (1176/1764) el-Fevzu'l-Kebîr fi Usûli't-Tefsîr

Müfessir , mütefekkir ve müceddit olan Ahmed b. Abdurrahim, Hindistan'da doğmuş (1141/1702) ve orada vefat etmiş bir âlimdir.

Doğduğu Dihle şehrine nisbet edilerek Dihlevî diye anılmıştır. Yaşadığı dönemde Hindistan'da Moğol saltanatı hakimdi. Bid'atlar türemiş, müslümanların ilim alanındaki çalışmaları büylük ölçüde daralmış, İslâm ilimlerini derinlemesine bilen kişiler azalmıştı. Şiîlik Moğol hükümeti himayesinde hızla yayılmaktaydı. İşte bu ortamda Şah Veliyyullah yetişmiş, ilk öğrenimini babasından aldıktan sonra, Hicaz'a gitmiş, orada hadis çalışmalarını derinleştirmiştir. Nihayet büyük bir mürşit, aydın ve yol gösterici olarak Hindistan'ı aydınlatmaya başlamıştır. Şeyhülislâm îbn Teymiyye'yi savunanlar arasındadır. Tefsirin yanısıra hadis ve fıkıhta derinleşmiştir. "Fethu'r-Rahmân" adlı tefsirinin yanısıra, tefsir usûlüne ilişkin olarak yazdığı "el-Fevzul-Kebir fi Usûlit-Tefsîr" adlı eseri önemlidir. Basımı gerçekleşen ve Türkçeye de Mehmed Sofuoğlu (v. 1987) tarafından terceme edilen "el-Fevzu'l-Kebîr ..." şu 5 bâbtan oluşmaktadır:

1- Bâb: Kur'ân'ın beyan ettiği ilimler, sapık fırkalarla mücadele metodları

2- Bâb: Garîbu'l-Kur'ân, nâsih-mensûh. Muhkem-Müteşâbih konulan

3- Bâb: Üslûbu 1-Kur'ân, İ'câzu'î-Kur'ân.

4- Bâb: Tefsir Çeşitleri, Kur'ân'ın anlaşılmasında vehbî ilim.

5- Bâb: Tamamlayıcı bilgiler.

Sayıları 15'i bulan eserlerinin bazıları şunlardır:

1- Huccetü'üahi'l-Bâliğa

2- Şerha Temcimi Ebvâbt Sahîhi'l-Buhârî

3- Fethu'l-Habvr bîmâ id büdde min Hıfzıhı fi İlmi’t-Tefsır (Sayılanların tümü basılmıştır).[58]

14. Asır

a) Tâhiru’l-Cezâirî (1338/1919) et-Tibyân li Ba'dı'l-Mebâhis el-Müteallika bi'l-Kur’an

Araştırmacı ve müfessir Şeyh Tahir b. Ali aslen Cezâirlidir. Şam'da doğmuştur (1268/1851). Şam'da ciddî bir öğrenim görerek doğu dillerinin çoğunu öğrenmiştir. 30 yaşma geldiğinde Farsça ve Türkçeyi çok mükemmel biliyor ve konuşuyor, Arapça ve Farsça şiirler yazıyordu. Şam'ın sayılı âlimlerinden kabul ediliyor ve evi daima kendisinden istifade etmek isteyen kimselerle dolup taşıyordu. Kitap okumaya olan düşkünlüğü sebebiyle çok geniş bir kültüre sahipti.

Mithat Paşa'nın valiliği zamanında Suriye Maârif Müfettişi oldu. Bu görevde kaldığı süre içerisinde Suriye okullarını büyük Ölçüde geliştirmeyi ve seviyelerini yükseltmeyi başardı. Bir kaç arkadaşıyla doğunun en büyük kütüphanesi olan Zâhiriyye Kütüphanesini kurdu. Daha sonra Şam kütüphaneleri müfettişi oldu. Bir ara müfettişlikten ayrılarak Mısır'a gitti. Mısır dönüşü Zâhiriyye Kütüphanesi Müdürlüğüne getirildi.

îlmi çok seven, çok okuyan bir kimseydi. Nadir yazma eserlerin ve kıymetli kitapların bulunduğu gerçekten mükemmel bir kütüphanesi vardı. Sömürüye şiddetle karşı çıkmış, arkadaşlarına ve talebelerine şerlerinden emin olmak için batı dillerini öğrenmeyi tavsiye etmiştir. Kaynaklarda 30'a yakın eserine yer verilen Cezâiri, Şam'da vefat etmiştir (1338/1919). Tefsir, hadis, dinler tarihi, kelâm, edebiyat, tarih ve tabiat ilimlerine ilişkin eserleri vardır. Bu cümleden olmak üzere: "Tefsiru'l-Kur'ân" adıyla 4 cilt halinde yazma büyük bir eseri vardır. Tefsir usûlüne ilişkin olarak "et-Tibyân li Ba'dı'l-Mebâhis el-Müteallika bi'l-Kur'ân" adlı eseri bilinmektedir.[59] Yaklaşık olarak 300 sayfa tutan bu eserde tefsir usûlü konuları işlenmiştir.

b) Muhammed Abdülazîm Zerkânî (1367/1948) Menâhilü'l-îrfân fi Ulûmi'l-Kur’an

Tefsir usûlüne ilişkin olarak eser yazan çağdaş âlimlerden olan Muhammed Abdülazîm ez-Zerkânî,' Mısır Üniversitesi Usûlüddîn Fakültesinden mezun oldu. Ayrı Fakültenin Kur'ân ve Hadis İlimleri Bölümünde hocalık yaptı. Kahire'de vefat etti (1367/1948).

Aslında Menâhilu'l-İrfân fakültede ihtisas yapan öğrenciler için kaleme alınmış bir çalışmadır. İki ciltten oluşan eser ilk defa 1943 yılında basılmıştır. Daha sonra üzerinde yeniden çalışılan, düzeltme, ekleme ve çıkartmalar yapılarak baskıya hazırlanan kitap, ilim araştırıcılarının akademik seviyede ihtiyaçlarını karşılayabildiği kadar, yeri geldikçe İslâm düşmanlarının ortaya attıkları ve Kur'ân'a yönelttikleri isnat ve iftiralara cevap verecek muhtevaya sahiptir. Yani kitap:

1- Üniversite öğrencilerine e kolayca anlaşılabilen,

2- Ortaya çıkan çeşitli itirazlara cevap verebilen,

3- Her fırsatta ilimle din arasındaki ilgiyi ortaya koyan,

4- Yeri geldikçe İslâm Hukukunun sır ve hikmetlerini açıklayan.

5- İrşâd ve davet için Kur'ân ruhunu veren özelliklere sahiptir.

Kitap genel hatlanyla giriş ve 17 konudan meydana gelmiştir. Bu konular şunlardır:

Kur'ân ilimleri, Kur'ân İlimleri Tarihi, Kur’an’ın Nüzulü, İlk ve Son nazil olan Âyetler, Nüzul Sebepleri, Yedi Harf üzere iniş, Mekkî ve Medenî, Kur’an’ın Toplanması, Âyet ve sûrelerin tertibi, Kur'ân'ın Yazılışı, Resmi ve Mushaflar, Kıraat ve Kurrâ, Tefsir ve Müfessirler, Kur’an’ın Tercemesi ve Hükmü, Nesh, Muhkem ve Müteşâbih, Kur'ân'ın Üslûbu, Kur'an'ın İ'câzı ve bununla ilgili meseleler.

Eserin şimdiye kadar te'lif edilenlerden farklı yanı ve getirdiği yenilik, "Vahy" konusuna daha farklı bakışıdır. Vahyi ilim ve akıl yönünden ele almış ve modern ilimden faydalanarak bir takım deliller, öne sürmüştür. İpnotizma, radyo ve telefon gibi ilmî gelişmelerle vahyi ispatlamaya çalışmıştır.

Kitabın dikkat çekici diğer yönü, daha Önce de belirtildiği gibi şüphe ve itirazları zikredip cevaplar vermesidir. Bu konu üzerinde çokça durulmuş ve geniş yer verilmiştir.[60]

c) Muhammed Hüseyn ez-Zehebî et-Tefsîr ve'l-Mûfessirün

Irak Hukuk Fakültesi İslâm Hukuku Eski Bölüm Başkanı. Ezher Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kur'ân ve Hadis İlimleri Öğretim Üyesi olan Muhammed Hüseyn ez-Zehebî, tarafından hazırlanan "et-Tefsîr ve'1-Müfessirûn" iki ciltlik bir eserdir. Tefsirin doğuşu, gelişimi, konulan ve metodlarıyla ünlü müfessirleri ve tefsirlerinin Hz. Peygamber devrinden günümüze kadar ayrıntılı biçimde incelendiği bir çalışmadır.

1. Cilt mukaddimeden sonra üç bölümden oluşmaktadır:

Birinci Bölümde (Bab): Hz. Peygamber devrinde tefsir ve sahabî müfessirler incelenmiş, Sahabe rivayetlerinin tefsirdeki önemi vurgulanmıştır.

İkinci Bölümde: Tabiiler devrindeki tefsir hareketleri ele alınmış, bu merhaledeki ünlü müfessirler ve hayatlarıyla tefsirlerinin değerleri açıklanmıştır.

Üçüncü Bölümde: Tefsirde tedvin ve te'lif dönemi işlenmiş, rivayet tefsirleri ve özellikleriyle, isrâiliyyat konulan ve önemli rivayet tefsirleri tanıtılmıştır. Bu arada dirayet tefsirleri ve özellikleriyle önemli dirayet tefsirleri ve müfessirleri işlenmiştir. Ayrıca kabul edilmeyen dirayet tefsirleri tanıtılırken bid'at ehlinden Mu'tezile'nin tef-sirîeri ve müfessirlerl ele alınmış, özellikle Zemahşerî'nin Keşşaf'ı geniş biçimde incelenmiştir.

2. Ciltte ise bid'at ehlinden Şia, îmâmiyye, Batıniyye, Babiyye, Bahaiyye, Zeydiyye ve Havaric'in tefsirleri ve müfessirleri çeşitli yönleriyle açıklanmıştır. Bu arada Sûfiyye'nin tefsirleri için ayrı bir bahis açılarak işârî tefsirler ve müfessirleri ele alınmış, diğer bölümlerde de felsefecilerin ve fakihlerin konularıyla ilgili tefsirleri sıralanıp anlatılmıştır. İlmî tefsir hareketi, tefsirin asrımızdaki durumu, aralarında Muhammed Abduh, Reşid Rıza ve Mustafa Merağî'nin de yer aldığı müfessirler ve tefsirleri uzun bir tenkid ve tahlile tâbi tutulmuştur.

4. Asrımızdaki Diğer Tefsir Usûlü Çalışmalırı

Asrımızda Kur'ân İlimleriyle ilgili çalışma ve araştırmalarda büyük artış görülmektedir. Tefsir Usûlü ile ilgili bu son dönem çalışmalarından tesbit edebildiklerimiz şunlardır:

1- Ebû Abdillah Zencânî (1356/1935), Tarîhu'l-Kur'ân, s. 83.

2- Muhammed Ebû Selâme, Menhecü'l-Furkân, Kahire, 1359/ 1938)

3- Emin el-Hûlî, et-Tefsîr ve Meâlimu hayâtihî ve Mennecühü’l-Yevm, Mısır, 1944.

4- Ahmed Adil Kemal, Ulûmu’l-Kur’an, Mısır, 1951, s. 173.

5- Subhi's-Salih, Mebâhis fi Ulûmi’l-Kur'ân, Dımeşk, 1381/ 1962, s. 440. Said Şimşek tarafından Kur'ân İlimleri adıyla türkçeye terceme edilmiştir. Konya, ts.

6- İzzet Hüseyn, UlûmuTKur’an, Dımeşk, 1962.

7- İbrahim el-Ebyarî, TanhuTKur’an, Kahire, 1965, s. 164.

8- Muhammed Fadl b. Aşur, et-Tefsîr ve Ricâluh, Tunus, 1972, s. 183.

9- Abdulkahhâr Dâvûd el-Ânî, Dirâsût fi Ulümi'l-Kur'ân, Bağdat. 1972.

10- Mennâul-Kattân, Mebûhisfi Ulümi'l-Kur’an, Beyrut, 1393/ 1973.

11- Muhammed Sabbâğ, Lemehât fi Ulûmi'l-Kur'ân ve îtticâhâfi't-Tefsîr.'Dımeşk, 1394/1974.

12- Adnan Zerzûr, TârîhuTKur’an ve Ulûmuh, Dımeşk, 1395/ 1975.

13- Abdulfettâh el-Kâdî, Min Ulûmi'l-Kur'ân, Kahire, 1396/ 1976.

14- Şaban Muhammed İsmail, MaaTKur’ani'l-Kerîm, Mısır, 1398/1978 ; el-Medhal it Dirâseti'l-Kur'ân ve's-Sünne ve Ulûmt'l-îslömiyye, C. 2, Kahire, 1400/1980.

15- Mahmûd Zalat, et-TibyânFi Ulümi'l-Kur'ân, Kahire, 1399/ 1979.

16- Muhammed İbrahim Şerif, Muhadarât fi Tarihi TefsîriT Kur’an ,Kahire, 1401/1981.

17- Fehd b. Abdirrahmân er-Rûmî, Menhecü'l-Medreseti'l-Akliyye el-Hadîse fı't-Tefsîr, Beyrut, 1401/1981 ; İtticâhâtü't-Tefsir fi'l'Karni'r-RâbiaAşere, C. 3, Riyad, 1407/1986.

18- Muhammed Ali es-Sâbûnî, et-Tibyân fi UlûmiTKur'ân, Beyrut, 1405/1985.

19- Abdulmün'im en-Nemr, Ulûmu'l-Kur'âni'l-Kerîm, Kahire, 1403/1983 ; İlmu't-Tefsîr Keyfe Neşee ve Tetavvera, Kahire, 1405/ 1985.

20- Abdullah Mahmûd Şehhâte. Târîhu'l-Kur'ân ve't-Tefsîr ; Ulûmu'l-Kur'ân ve't-Tefsîr, Kahire, 1403/1983; Ulûmu'I-Kur'ân, Kahire, 1985 ; Ulûmu't-Tefsîr, Kahire, 1986.

21- Emir Abdülazîz, Dirâsâtfi Ulûmi’t-Kur'ân, Beyrut, 1403/ 1983.

22- Nûreddin Itr, Muhadarât fi Ulûmi'l-Kur'ân, Dımeşk, 1404/ 1984.

24- Abdulğafûr Mahmûd Mustafa Ca'fer, Buhûs fi Ulûmi'l-Kur'âni'l-Kerîm, Kahire, 1403/1983 ; Dirâsât fi Ulûmi’t-Kur'ân ve MenâhicüTMüfesstrin, 1408/1987.

25- Muhammedi Abdurrahmân, el-Mücmel fi Ulûmi’t-Kur'ân, Mısır, 1403/1983.

26- Mahmûd Bisyûnî Fûde, Neş'etü't-Tefsir ve Menhecuh, Mısır, 1406/1986.

5- Kur'ân Araştırmalarına İlişkin Çalışmalar

Kur'ân-ı Kerîm'in lâfız ve mâ'nâ derinliklerine nufûz etmeyi hedefleyen çalışmalara ilk asırlardan itibaren başlandığı anlaşılmaktadır. Bu anlamda Kur'ân tefsirine ve Kur'ân'ın iyi anlaşılmasına yardımcı olan çalışmalar, başlangıçtan günümüze kadar devam etmiş,, özellikle günümüzde daha da yoğunlaşmıştır. Tefsir Usûlüne kayrıak teşkil edecek olan ve çoğunlukla Kur'ân Araştırmaları olarak nitelenen bu eserleri müellilleriyle kısaca tanıyalım:

1- Mahmûd b. el-Ferec en-Nîsâbûrî (235/850) el-Kur’an[61]

2- Ebû Bekr b. Ebî Şeybe (235/849) Sevâbu'l-Kur’an[62]

3- Ahmed b. Hanbel (241/855) Cevâbâtü'l-Kur'ân ve er-Redd alâ men İddeâ't-Tenâkuz Fi'l-Kur’an[63]

4- İsmail b. îshak (282/835) elîhticâc bÜ-Kur’an[64]

5- Ebû Ubeyd el-Belhî, Ahmed b. Sehl (322/933) KitâbuKava-rii'l-Kur'ân; Kitâbu İnne Sûrete'l-Hamd tenûbu an ceml'l'l-Kur'ân[65]

6- Ebû Bekr en-Nakkâş (355/965) el- Muvaddıh fi maâni’l-Kur’ân[66]

7- Ebû Bekr el-Cessâs, (370/980) Küâbu İthâmi’l-Kur'ân[67]

8- İmam el-Gazzâlî (505/1111) Tercümânü'l-Kur'ân ve Düreruhe[68]

9- Ebu'l-Hüseyn İbnu'd-Dekkak, Ali b. el-Kâsım el-îşbilî (605/1.208) Mûfredâtü'l-Kur’an[69]

10- Muhammed b. Ahmed el-İskenderânî (1306/1889) Keşfu'l Esrâri'n-Nûrâniyyetü'l-Kur’aniyye[70]

11- Muhammed Abduh, (1323/1905) Durûs mine'l-Kur'âni'l-Kerim, Beyrut, 1400/1980.

12- Muhammed Tahir b. Abdülkadir el-Kürdî el-Mekkî, Târihu'l-Kur’an, Mısır 1372/1953.

13- Ahmed Halil, Neş'etü't-Tefsîr fi kütübi'l-Mukaddeseti ve'l-Kur’an İskenderiyye, 1373/1954.

14- Muhammed Ebû Şuhbe, el-Medhal li Dirâsett'l-Kur'ân,

1377/1958.

15- Muhammed Abdullah Draz, (1958) Dustûru'l-Ahlâk Fi'b Kur'ân, Tah: Abdussabûr Şahin, Beyrut, 1972; Medhal ûe'l-Kur’ann-Kerîm, Kuveyt, 1400/1980; en-Nebeü'l-Azun Kuveyt, 1390/1970, Suat Yıldırım tarafından En Mühim Mesaj Kur'ân adıyla türkçeye terceme edilmiştir, Akçağ Yayınlan, Ankara, 1985.

16- Muhammed el-Gazzâlî, Nazarât fi'l-Kur’an, Kahire, 1377/1958), s. 83

17- Muhammed Sâdık Urcun, el-Kur'ânü'l-Azîm, Hedyuhu, İ'câzuhu fi Akvâli'l Müfessirîn, Kahire, 1966, s. 328.

18- Muhammed Mahmûd Hicazı, el-Vahdetü'lMevdûiyye Fi'b Kur’ani'l Kerim, Kahire, 1390/1970.

19- Abdurrahman Fûde, el-Vahyu ve'bKur'ân, Mısır, 1390/ 1970, s. 64.

20- Ahmed Halü, Dirâsâtfı'l-Kur’an, Kahire, 1972, s. 166.

21- M. Sâdık er-Râfi, Tahte Râyeti'l-Kur’an, 1394/1974, s. 414.

22- İbrahim Abdülhamid Selâme, Kasabı Mahmud Zalat, Abdulhayy Hüseyin, Muhammed Abdulmün'im, Dirâsât Kur’aniyye Mısır, 1396/1976.

23- Muhammed Saîd Ramazan el-Bûtî, Min Ravâii'l-Kur’an, Dımeşk, 1977, s. 351.

24- Abdussâlim Mükrün, Mine'd-Dirâsâtil-Kur’aniyye, 1978.

25- Muhammed Kutub, Dirdsât Kur'âniyye, Beyrut, 1979.

26- Muhammed Bisyûnî Fûde, Muhadarât Fi Târihi Tefstri'l-Kur'ân, Kahire, 1401/1981.

27- Ahmed Cemal el-Umrî, Dirâsât Fi'l-Kur'ân ve's-Sünne, Kahire, 1982.

28- Rauf Şelebî, Cevâhiru'l-îrfân fi'd-Da've ve Ulûmi'l-Kur’an, Kahire, 1406/1986.

29- Muhammed İzzet Derveze, el-Kur'ân ve'l-Mübeşştrûn, s.467; el-Kur'ânu'l-Mecid, Tenzîluh, Uslûbuh, Eseruh, Cem'uh, Beyrut, s. 340 ; ed-Dustûru'l-Kur'âniyye ve's-Sünnetû'n-Nebeviyye fi Şu-ûni'l-Hayât, Kahire, ts.

30- Ahmed Faiz, Dustüru'l-ÜsreFi ZÜâlU-Kur’an, Beyrut, ts.

31- Muhammed Abdulazîz el-Hûlî, el-Kur'&ru VasfaK Hldâye-tuh, Eseruh, tcâzuh. Kahire, s. 108.

32- Salih el-Buleyhî, el-Hedyu ve'l-Beyân Fi Esmâi'l-Kur’an, Riyad.

6- Türkçe Tefsir Usûlü Çalışmaları

Tefsir Usulüyle ilgili türkçe çalışma ve araştırmaların son dönemde arttığı görülmektedir. Osmanlı âlimlerinin çoğunlukla tefsir ve usûlüne ilişkin eserleri arapça yazdıkları görülmektedir. Türkçe olarak tesbit edebildiğimiz Tefsir Tarihi, Kur'ân Tarihi ve Kur'ân İlimleriyle ilgili türkçe eserleri müellifleriyle tanıyalım:

1- Ahmed B. Muhammed,

Tabakâtû'l-Mûfesstrîn

Veli Efendi Kütüphanesi, no: 427, Türkçe Yazma bir tabakât kitabı.

2-Bursalı Mehmed Tahir (1861/1924),

Delüu't-Tefâsîr İstanbul, 1325.

Mehmed Tahir, Bursa'da doğdu. Harbiyeyl bitirdikten sonra askerî okullarda öğretmenlik ve yöneticilik yaptı. II. Meşrutiyette milletvekili oldu. İstanbul'da vefat etti. İlgi duyduğu alanlarda araştırmalara koyuldu ve kuruluşundan 1915'lere kadar Osmanlı Dünyasının yetiştirdiği şâir, yazar ve ilim adalarının hayat hikâyelerini ihtiva eden 3 ciltlik "Osmanlı Müellifleri"™ yazdı. Bunun yanısıra "Delüü't-Teffisîr" adlı eseri. Tefsir Usûlü ve Tefsir Tarihine kısa ve öz bilgilerle bakışı sağlayan rehber kitap durumundadır.

3- Bergamalı Cevdet Bey (1873/1925)

Tevsir Tarihi İstanbul, 1927. s. 152.

Bergama'da doğan ve İstanbul'da öğrenim gören Cevdet Bey, Arapça, Fıkıh ve Tefsir müderrislikleri yaptı. Tefsir Tarlhi'nin dışında, "Âyât-ı Müteşâbihe" adlı eseri, Mihrab Mecmuasında yayınlandı. Maverdî'nln "Edebu'd-Dünya ve'd-Dîn" adlı kitabının bir kısmını türkçeye çevirdi. İstanbul'da vefat etti (1925).

Cevdet Bey'in anılan Tefsir Tarihi adlı eseri, Dâru'l-Funûn İlahiyat Fakültesindeki Tefsir dersi notlarıdır. Fakülte Talebe Cemiyeti Yayınlan arasında neşredilmiştir. Arap harfleriyle türkçe olarak yazılan tefsirde Kur'ân'ın Cem'i, Yedi Lügat üzere indirilmesi, Mekkî ve Medenî konularına ilişkin bilgilerin yanısıra Tefsirin konusu ve

mahiyeti. Tefsir çeşitleri, Müfessirler arasındaki ihtilaf, Dirayet Tefsirinin on mertebesi, Tefsircilerin başlangıçtan günümüze kadar uzanan 14 tabakası ve her tabakanın ünlü müfessirleri tanıtılmıştır.[71]

4- İsmail Hakkı İzmirli (1868-1946),

Tarih-i Kur'ân İstanbul, 1955.

İzmir'de doğan İsmail Hakkı, tahsilini tamamladıktan sonra İstanbul'da Sırât-i Müstakim ve Sebîlürreşad dergilerinde yazarlık ve çeşitli okullarda din, dil ve felsefeyle ilgili derslerin öğretmenliğini yaptı. Yedi dil bilen İzmirli, Kur'ân tercemesiyle ilgili çalışmasının yanısıra kelâm, felsefe, mantık, dinler ve mezheplerle ilgili çok sayıda eserin müellifidir. "Meâni-i Kur'ân" adlı tercemesini, 1927 yılında İki cilt halinde gerçekleştirmiş, daha sonra türkçe tercemeyi belirleyen adlarla 1932 ve 1977'de basılmıştır. "Tarih-i Kur'ân11 daha önce Meânİ-i Kur'ân1 la birlikte basılmıştı.[72]

5-Ömer Rıza Doğrul (V. 1952),

İslâm ve Dinler tarihi üzerine çalışmalarıyla tanınan Ömer Rıza Doğrul, Kahire'de doğdu ve orada el-Ezher Medresesinde öğrenim gördü. Genç yaşta İstanbul'a gelerek yazarlık ve gazeteciliğe başlayıp II. Meşrutiyet döneminde İslamcılık akımım savunan yazılar yazdı. Cumhuriyetten sonra çeşitli gazetelerde Türk ve Arap edebiyatları, dinler tarihi ve İslâm Dini üzerine makaleler yayınladı. Bir ara milletvekili seçilen Doğrul, 1951'de Karaçi'de toplanan Dünya İslâm Konferansına katılan Türk heyetine başkanlık etti. Tefsir ve Tefsir usûlüne ilişkin Tanrı Buyruğu ve Kur'ân Nedir adlı eserlerinin yanısıra İslâm Tarihi, Dinler Tarihi ve Tasavufa ilişkin kitapları mevcuttur.

Tefsir ve Usûlüne ilişkin kitaplarını kısaca tanıyalım:

A) Tanrı Buyruğu

(Kur'ân-ı Kerim'in Terceme ve Tefsiri) İstanbul, 1980, IV. Baskı,

734 sayfadan oluşan bu eserin yaklaşık 250 sayfalık bölümü İslâm, Kur'ân ve Tefsir usûlüne ilişkin konulan ihtiva etmektedir. Tefsirin mukaddimesi sayılabilecek bu kısımda konular şu 5 bölüm halinde incelenmiştir:

1- Kur'ân'ın Tertip ve Taksimi

2- Dinin Esasları

3- İslâm'ın Amelî Esasları

4- Kur'ân'daki Peygamberler

5- Kur'ân Aleyhindeki İsnatların Değeri

Aslında başlıbaşına bir kitap teşkil edecek bu mukaddimede özetle Kur'ân'a ait araştırmalarla, Kur’an’ın belli başlı konulan açıklanmıştır. Bu yüzden giriş kısmında Kur'ân'a dair bilinmek ve öğrenilmek istenilen bilgilerle, İslâm'ın itikad ve ahlâkî cephesi, peygamberle ilgili açıklamalar ve bunların Mukaddes Kitaplardaki kıssalardan farkı belirtilmiştir. Dolayısıyla Batılı müsteşrik ve araştırıcılarla, hıristiyan misyonerlerin bazı âyetlere ilişkin iddia ve tenkitlerine cevaplar verilmiştir.

B) Kur'ân Nedir

İstanbul, 1345/1927, s. 156.

Altı fasıldan oluşan eserde Kur’an’ın tarifi, tertibi, tarihi, Avrupa'da arapça olarak basımı ve batı dillerine tercemesi, Avrupa müsteşrik ve bilginlerine göre Kur'ân'ın değerlendilişi ele alınıp incelenmiştir.

6- M. Tayyib Okıç (V. 1977).

ilahiyat Fakültesi Tefsir Dersi Takrirleri, 1952.

Rahmetli Tayyib Okiç Bey'in, İlahiyat Fakültesi öğrencilerine verdiği tefsir dersi takrirlerinden oluşan ve öğrencilere teksir edilerek okutulan ders notlandır. Bu takrirlerden Ankara İlahiyat Fakültesi öğrencilerinin yanısıra rahmetli hocanın ders vermek üzere gittiği Konya ve Erzurum'daki Lisans öğrenceleri de yararlanmışlardır.

7- Ömer Nasûhi Bilmen,

Büyük Tefsir Tarihi

Bilmen Yayınevi, C. II, İstanbul, 1973.

(1300/1882)'de Erzurum'da doğan Ömer Nasûhi Bilmen, tahsilini tamamladıktan sonra, dersiâmlık, müderrislik, müftülük ve Diyanet îşleri Başkanlığı yapmış değerli bir âlimdir. 1971'de İstanbul'da vefat ettiği zaman başta Kur'ân Tefsiri (Kur'ân-ı Kerîm'in Yüce Meali Âlisi ve Tefsiri) olmak üzere 8 ciltlik büyük eser bırakırken, hadis, fıkıh ve kelâm konularına ilişkin çeşitli kitapları da te'lif etmiştir. Tefsir Usûlü ve Tefsir Tarihiyle ilgili eseri 2 ciltlik "Büyük Tefsir Tarihi ve Tabakâtü'l-MüfessİrîzTdir. Tefsir tarihinin birinci cildi iki kısım halinde incelenmiştir.

Birinci kısımda:

1- Kur'ân-ı Kerîm hakkında umûmî bilgiler verilmiş,

2- Tefsir, te'vil ve terceme hakkında genel bilgiler sıralanmış,

3- Müfessirler ve bazı ilimler hakkında genel malûmat aktarılmıştır.

İkinci kasımda ise, tefsir ve müfessirlerle ilgili daha önce verilen bilgiler burada kısaca tekrarlanmış, tefsir meslekleriyle ilgili tabakalar anahatlarıyla açıklanmıştır. 14 tabaka halinde tanıtılan müfessirler tabiînden başlanarak anlatılmıştır. Birinci ciltte beş tabakanın toplam 159 müfessiri, her biriyle ilgili kaynaklar da belirtilerek eserleriyle birlikte kaydedilmiştir.

II. Cilt bütünüyle, kalan 9 tabakanın ünlü müfessirlerinin hayatları ve eserlerinin tanıtılmasına ayrılmıştır. Toplam 464 müfessirin hayat ve eserlerinin genişçe tanıtıldığı eseri türkçe yazılmış en kapsamlı tefsir biyografisi olarak tanımlamak mümkündür.

Merhum Ömer Nasuhi Bllmen'in anılan Tefsir ve Tefsir Tarihine ilişkin eserlerinin dışındaki kitaplarını şöyle sıralamak mümkündür:

1- Feth Sûresi Tefsiri

2- Büyük İslâm İlmihali

3- Hukuku İslamiuue ve Istûahât-ı Fıkhiyye Kamusu (8 cilt)

4- 500 Hadîs-i Şerif

5- Dînî Bilgiler

6- Muvazzah İlm-i Kelâm

7- Kur’an'dan Dersler ve ÖğüÜer

8- Ashâb-ı Kiram Hakkında Müslümanların Nezih İtikadları

9- İlm-i Tevhid

10- Yüksek İslâm Ahlâkı

11- Dînî ve Felsefi Ahlâk Lügatçesi

12- Muhtelif gazete ve dergilerde yayınlanan çok sayıda ilmî yazılar. „

8- Osman Keskioğlu, (V. 1989)

a) Kur’ân Tarihi

Nebioğlu Yayınevi, İstanbul, 1953, s. 373.

Girişten sonra 21 bölümden oluşan kısım, birinci kitabı, daha sonra Kur'ân hakkındaki iftiraları red için ayrılan üç bölümlük kısım da ikinci kitabı oluşturmaktadır. Birinci kitabın bölümleri şu başlıklarla işlenmiştir: Htra Mağarasında İlk Vahy, Kur'ân-ı Kerîm'in te'siri, İslâm Güneşine Açılan Yeni Ufuk Medine, En büyük Mu'cize, Yedi Harf Üzerine Nuzûl, Kur'ân-ı Kerîm'in Üslûbu, Yarışa Davet, Kur'ân Meydan Okuyor, Kur'ân-ı Kerîm'in İ'câzı, Mukataât-ı Suver, Sûre Başları, Kur'ân-ı Kerîm'in Cem'i, Kur'ân Ahd-i Risâlette Yazılmıştır, Mushafın Tertibi, Tefsir Bahsi, Kıraat ve Kurra. İhtilâfi'l-Mesâhif, El Yazması ve Basılmış Kur'ân'lar, Kur’an’ın Yazısı ve Bu Yazının Gelişmesi, Kur'ân'ı Terceme Bahsi, Kur'ân ve İlimleri, Kur'ân Edlille-i Şer'iyyenin Esasıdır, Nesih Meselesi,

b) Nüzulünden Günümüze Kurön-ı Kerîm Bilgileri Türkiye Diyanet Vakfı Yayınlan Ankara, 1987, s. 336.

Müellif Osman Keskioğlu'nun az önce tanıtılan Kur'ân Tarihi adlı eserinin yeni bir üslûp ve muhteva ile sunulduğu bu çalışmada Kur'ân Tefsiri Tarihi ve Kur'ân İlimleriyle ilgili bilgiler verilmiştir. Bu cümleden olmak üzere vahy, âyet, sûre, nuzûl, i'câz, cem1, tertip, kıraat, yedi harf ve benzeri konuları toplam 20 başlıkta tamamlamıştır.

9- İsmail Cerrahoğlu

a) Tefsir Usûlü

Ankara, 1979, s. 352.

Prof. İsmail Cerrahoğlu'nun hazırladığı bu eser, üç bölümden oluşmaktadır:

1- Bölüm: Kur'ân Tarihi (Kur'ân, Vahiy, Âyet, Sûre, Cem' ve Teksir kavramlarıyla Yedi Harf meseleleri anlatılmaktadır.)

2- Bölüm: Kur'ânî İlimler (Kur'ân tefsiriyle ilgisi olan Nuzûl Sebepleri, Nasih-Mensûh, Muhkem, Müteşâbih ve benzeri konulardan 22 İlim tanıtılmaktadır.)

3- Bölüm: Tefsir Tarihi (Tefsir, TeVil, Terceme kavramlarıyla, Tefsir çeşitleri tanıtılmış. Sahabe, Tabiîn ve Etbâu't-Tâbiîn'in tefsirdeki yeri açıklanarak zamanımıza kadar tefsir hareketleri gözden geçirilmiştir.

b)TefsirTarihi

Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, C. 2, Ankara, 1988.

Müellif İsmail Cerrahoğlu, eserinin birinci cildinde konuları iki bölüm halinde incelemiştir:

1- Bölümde Hz. Peygamber, Sahabe, Tabiîler ve Tabiînden sonraki tefsir haraketleri ve bu hareketlerin önde gelen kişileri tanıtılmıştır.

II- Bölümde Lügatçılardan Ferrâ, Ebû Ubeyde ve İbn Kuteybe'yi tefsirleriyle birlikte incelerken Fırka Tefsirlerini de Mu'tezile, Şia ve Haricîler şeklinde sınıflayıp geniş bir tanıtıma tabi tutmuştur.

İkinci ciltte ise, Tasavvuf!, Felsefî ve Fıkhı tefsirler ünlü müfes-sirleriyle birlikte tanıtılırken rivayet ve dirayetin bellibaşh müfes-sirleri uzunca bir incelemeye tabi tutulmuştur. Son olarak günümüz-deki tefsir hareketlerinin çeşitli yönleriyle sınıflaması yapılarak tanıtılmıştır. İki cildi 1000 sayfayı aşan bu Tefsir Tarihi Türkiye'de konuyla ilgili en geniş ve kapsamlı çalışma durumundadır.

10- Mehmet Sofuoğlu (1923-1987)

Tefsire Giriş

Çağrı Yayınlan, İstanbul, 1981, s. 388.

Ankara İlahiyat Fakültesinden mezun olduktan sonra İstanbul Îmam-Hatip Okulu'na öğretmen olan Mehmet Sofuoğlu, 1960 yılında İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Öğretim Üyeliğine tayin edilmiş, emekliye ayrıldığı 1983 yılma kadar anılan Enstitünün Tefsir ve Tefsir Usûlü Derslerini okutmuştur. 1987 yılında Hakkın rahmetine kavuşurken, geride çok sayıda yetiştirdiği öğrenci kitlesi ve te'lif ettiği değerli eserler bırakmıştır.

Tefsir Usûlüne ilişkin olarak yazdığı Tefsire Giriş, 3 Bölümden oluşmaktadır:

1- Bölümde, Ulûmu'l-Kur'ân ve Kur'ân'ın Tarifi, Vahy, Yedi Harf ve Kıraat Meselesi, Kur'ân'ın Te'lifl, Mefckî ve Medenî Sûreler, Esbâb-ı Nuzûl, Î'câzu'l-Kur'ân, Nasih ve Mensuh, Muhkem ve Müteşâbih, Fe-dâilu'İ-Kur'ân ve Kur'ân bilgileri verilmektedir.

2- Bölümde, Tefsir Usûlü ilmi, Tefsirin Dayandığı Esaslar çeşitli yönlerden incelenmiştir. Bu arada tefsirde ihtilâf sebepleri, Nuzûl Sebepleri, Nasih-Mensuh, Şâzz ve Müdrec kıraatler, Kısasü'l-Eribiyâ, Arap Dili ve Edebiyatı, Şer'î Deliller, Akıl ve Sünnetin Tefsirdeki Yeri gibi muhtelif konular anlatılmıştır.

3- Bölümde de Tefsir, Terceme ve Meal kavramları ve bunların önem ve özelliğiyle ilgili bilgiler verilmiş, Rivayet, Dirayet ve Fırka tefsirlerinin yanısıra İşârî Tefsirlerle Müfessirleri tanıtılmıştır. Bu arada Türk Müfessirleri ve Tefsirleri başlığıyla aralarında Ebu'1-Leys Semerkandî, Molla Gürânî ve Ebussuûd Efendi'nih de bulunduğu 11 Türk Müfessiri tanıtılmıştır. Kitap, asrımızdaki tefsir hareketleri içinde Tefsir çeşitlerinin sınıflamasıyla sona ermektedir.

Mehmet Sofuoğlu'nun anılan kitabının dışında, Îmam-Hatip Okulları için ders kitabı olarak yayınlanan ve 3 kitaptan oluşan "Tefsir Dersleri" de Tefsir Usûlüne ilişkin türkçe yayınlar arasında sayılabilir. Merhum Sofuoğlu'nun diğer eserleri şunlardır:

1- Sahih-i Müslim ve Tercemesi

2- Sahih-i Buhâri Terceme ve Şerhi

3- Kur'ân'ın. Faziletleri (İbn Kesîr'in "Fedâilu'l-Kur’an” adlı risalesinin tercemesidir.)

4- el-Fevzu'l-Kebîr fi Usûli't-Tefsîr (Şah Veliyyullah Dihlevî'nin arapça olarak yazdığı bu eserin orfinal ismi korunarak türkçeye çevrilmiştir.

5- Tefsir Özeti, Konferans ve Seminer Notlan.

11- Süleyman Ateş,

İşâri Tefsir Okulu

A.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınlan, Ankara, 1974, s. 359.

Rivayet, Dirayet ve İşârî olmak üzere üç grupta incelenen tefsirin îşârî yönüne türkçe olarak ayrıntılı bir boyut getiren ve İşârî Tefsir Okulu adını alan eser, müellifin doçentlik tezidir. 4 Bölümden oluşan kitabın muhtevasını şöyle tanıtmak mümkündür:

1- Bölüm: İşârî Tefsirin Doğuşu, Sahabe, Tabiîn ve Tebe-i tabiîn devrinde işârî tefsir ve müfessirler,

2- Bölüm: İşârî Tefsirin Gelişmesi, Tüsterî, Cüneyd-i Bağdadî, Ebû Bekr el-Vâsıtî ve tefsirleriyle işârî tefsirde büyük inkişafı temsil eden ve aralannda Sülemî, Sa'lebî ve Kuşeyrî'nin de bulunduğu 17 mutasavvıf müfessirin tanıtılması.

3- Bölüm: tşârî Tefsirin Vahdeti-i Vücût etkisi alüna girmesi. Bu bölümde İbnü'I-Arabî ve sonrası işârî tefsir hareketleriyle, işârî tefsirde gerileme işlenirken Osmanlı Devrinin 36 mutasavvıf müfessiri tanıtılmaktadır.

4- Bölümde ise, î,şârî tefsirin başlıca sorunlan başlığı altında Allah ve İnsan kavramlarına yorumlar getirilmiş, Te'vil tabiri açıklanmıştır.

Eserin tasavvufî tefsir tarihinin vuzuha kavuşması açısından önemli bir boşluğu dolduracak hacim ve muhtevaya sahip olduğu görülmektedir.

12- Muhammed Hamıdullah-Macıt Yaşaroglu,

Kur’an-ı Kerîm Tarihi ve Türkçe tefsirler Biblioğrafyüsı Yağmur Yayınlan, İstanbul, 1965, s. 169.

3 Bölümden oluşan eseri ve muhtevasını şöyle incelemek mümkündür:

1- Bölüm: Kur'ân-ı Kerîm Tarihi (Vahy, Kur'ân-ı Kerîm'in Üslûbu, Hz.Peygamber'in hayatı üzerine bir inceleme, Kur'ân-ı Kerîm'in Yazılış Tarihi, Kur'ân-ı Kerîm'in terceme tarihi)

2-Bölüm: Türkçe Tercemeleri (Kur'ân-ı Kerîm'in Uygur, Arap ve Latin harfleriyle yazılmış tercemeleri)

3- Bölüm: Kur'ân-ı Kerîm'in Türkçe Tercemelerinin kronolofik bibliyografyası (Macit Yaşaroğlu'nun hazıladığı bu bölümde, Kur'ân-ı Kerîm'in türkçe tercemeleri içinde yazma nüshalar ve bunların bulundukları yerlerle, Arap ve Latin harfleriyle basılmış türkçe tercemeleri tanıtılmıştır. Müellif, Kur'ân-ı Kerîm'in türkçeye çevrilmiş 16 yazma nüshasını tesbit ederken, 13'ü Arap harfleriyle 20 kadarı da Latin harfleryle yapılmış tercemesini incelemiştir.

13- Abdurrahman Çetin,

Kuran İlimleri ve Kur’an-ı Kerîm Tarihi Dergâh Yayınlan, İstanbul, 1981, s. 309.

Giriş Bölümünde, Kur'ân-ı Kerîm ve Faziletleri hakkında bilgi verilen eser, 3 bölümden oluşmaktadır:

1- Bölüm: Kur'ân-ı Kerîm Tarihi, (Kur'ân, Kur’an’ın Nuzûlü, Vahy, Âyet, Sûre, Kur’an’ın Tesbiti, Toplanması, çoğaltılması ve Öğretim Tarihiyle ilgili bilgileri kapsamaktadır.)

2- Bölüm: Kur'ân-ı Kerîm'in Özellikleri (Kur’an’ın Dili, Yazısı, Hareke ve Noktalanması, Çeşitli parçalara ayrılması, Kıraati, İ'câzı, Muhtevası ve Diğer Mukaddes Kitaplarla ilgi ve Mukayesesi anlatılmıştır.)

3- Bölüm: Kur'ân İlimleri (Kur'ân İlimleri ve konuyla ilgili yazılan eserlerle birlikte 24 Ulûmu '1-Kur'ân konusu tanıtılmıştır.

14- Suat Yıldırım,

"Kur'ân-ı Kerîm ve Kur'ân İlimlerine Giriş", Ensar Neşriyat, İstanbul, 1983, s. 240.

Prof. Dr. Suat Yıldınm'm hazırladığı bu eser, 5 bölümden oluşmuştur:

1- Bölüm: Kur'ân-ı Kerîm'in Mahiyeti (Vahy Olayı)

2- Bölüm: Kur'ân-ı Kerîm'in Nuzûlü ve Metninin İntikali (Kur'ân, Vahy, Âyet, Sûre kavranılan, Vahyin Muhafazası, Kitap haline getirilmesi ve çoğaltılması)

3- Bölüm: Kur'ân İlimleri (Âyetler arası İnsicam, Parça parça iniş, Nesh, Kıssalar, Münferit Harfler ve Müşkilât konulan)

4- Bölüm: Kur'ân-ı Kerîm'in Üslûbu (Üslûbun özellik ve Farklan, Kur'ân Üslûbu ile Hadis Üslûbunun Mukayesesi)

5- Bölüm: Kur'ân'ın î'câzı (î'câz ve Vecihleri)

7- Müsteşriklerin Çalışmaları

19. Asırdan bu yana batılı araştmcı ve ilim adamlannm îslâmı ilimlere olan ilgisi artmış, bu arada Kur'ân İlimleriyle de meşgul olmuşlardır.[73] İslâmî İlimlere ve onun ana kaynağı Kur'ân-ı Kerîm'e peşin fikirle ve tek yanlı olarak bakan müsteşrikler araştırmalarında çoğu zaman tarafsız almamışlardır. Dolayısıyla İslâm, Kur'ân ve Hz. Muharnmedle ilgili yarım ve yanlış bilgileri kitaplarına almaktan kendilerini alamamışlardır. İlmî ciddiyetten uzak bu değerlendirmelerin, yerleşmiş doğru ve temel bilgileri yıkarak, zihinleri karıştırmaya yönelik olduğunda kuşku yoktur. Ne var ki, tslâm ve Kur'ân araştırmalarına ilgi duyan batılı araştırmacıların gaye ve amaçları ne olursa olsun, büyüklük ve önemini teslim etmek zorunda kaldıkları bazı noktalar da gözden kaçmamaktadır. Onların gerek yanılıp çarpıttıkları noktaların, gerekse itiraf ettikleri hususların bizim için yeni değer-İendirme ve mukayese imkanları hazırlayacağını düşünerek bu yöndeki çalışmalarına kısaca göz atalım:[74]

A- Kur'ân Ve Kur'ân İlimleriyle İlgili Çalışmalar

1- E. Montet, Le Coran (Introduction), Paris, 1949.

2- M. Savary, "Le Coran, Paris (Imprimerie Lutetia).

3- M. Kasımırski, Le Coran, Paris (Fasquelle).

4- R. Blachere, Jnroduction au Coran, Paris, 1959;Le Coran (Traduction Selon un essai de.Reclassement des Sourates), Paris, 1947-1951, (Kur'ân Sûrelerinin iniş tarihine göre yapılmış 3 ciltilkbir tercemedir.)

Adı geçen bu dört müsteşrik eserleriyle Kur'ân'ı bir yandan fransızcaya çevirirken bir yandan da tefsir ve Kur'ân'la ilgili bilgilere yer vermişlerdir.

5- Theodor Nöldeke, Gecschichte deÇorans /KuranTarihi), Leipzig, 1919 ; Remarqnes Critiques sur le Style et la Syntaxe du

Curan, (Tr. G. H.Bousquet),Paris.

6- H. Hırschfeld, New Researches ınto the Composition and Exegesis of the Qoran, 1902 (Kur'ânî tertib ve tefsirde Yeni Araştırmalar)

7- Ignaz Goldziher, Die Richtungen der İslamîschen Kora-

nauslegung, Leiden, 1952 ; Mezâhibu't'Tefsîril-İslâmiyye, Kahire, 1374/1955 ; el-Akîde ve'ş-Şerîafi'l-İslâm, Mısır, 1946.

8-Arthur Jeffery, The Foreign Vocabulary of the Quran

(Kur'ân'da yabancı Kelimeler), Baroda, 1938 ; Materialfor the His-tory of the text of the Quran (Kitabu'l-Mesâhif ile beraber), Leiden, 1937 ; (neşr.î, Mukaddimetân fi Ulûmi'l-Kur'ân ve hümâ Mukad-dimetü Kitabil-Meânî ve Mukaddimetü İbn Atiyye (Mukaddimetân), Mısır, 1954.

9- Rıchard Bell, The Quran (Translated, With a Critical Rearrangement of the Surahs), Edinburg, 1937-1939 ve Intro-duction to the Curan, Edinburg, 1953.

11- Carrade Vaux, Les Penseurs de Lİslâm, Paris, 1923.

12- Rudı Paret, Grenzen der Koran foschung (Kur'ân Araştırmalarının Hudutları), Stutgart, 1950 ; Der Koran, Uebersetzung,

Stutgart, 1980.

13- T. Sabbagh, La Metaphore dans Le Coran (Mecâzül-Kur'ân'la ilgili), Paris, 1943.

14- J. Part, Studien Zur Kritik und Exepese des Qurans dans Derîslam, 1915.

15- M. Sistcr, Metaphoren und Vergleiche im Koran, Berlin, 1931 (Mecâzü'l-Kur'ân'la ilgili)

16- Huart Clement, Un Nouvelle Source du Curan, dans journal Asiatique (JA), 1904.

17- Stanley Lane-Poole, Le Coran Poesie et Ses Lois (Mecâzü'l-Kur'ân'la ilgili), Paris, 1882. Avni Doğan tarafından türk-çeye çevrilmiştir, Ankara, 1942, Ulusal Matbaa, s. 74.

18- Maurıce Bucaılle, Kitab-ı Mukaddes, Kur'ân ve Bilim,

trc. Suat Yıldırım, İzmir, 1981. (M. Bucaille, 1976'da müslüman olmuştur.)

19- Otto Pretzl (Neşri), Ebû Amr Osman ed-Dânî, et-Teysîr Fil-KıraetVsSeb', İstanbul, 1930.

20- Davenport John, Hz. Muhammed veKur'ânıKerim, trc. Ömer Rızâ Doğrul, İstanbul, 1347/1928.

21- Jacques Jomıer, The Bible and the Koran, Newyork, 1964 (Tevrat, İncil ve Kur'ân )terc. Sakıp Yıldız, İstanbul, 1980.

22- Wansbrough, Qoranic Studies: Sources and Methods of Scriptural Interpretation (Tefsirin Kronolofik Gelişimi), 1977.

23-Güstav Flugel, Nucûmu'lFurkân fi Etrâfi'l-Kur'ân, (Kur'ân'daki kelimelerin heca harflerine göre tertibinin yapıldığı bir eserdir.) Leipzig, 1842, 1975 , 1898.

24- Andrew Rıppın, Bulletin ofthe school o/Oriental and African Studies (Kur'ân lügati çalışmaları), 1981.

B- Terceme Çalışmaları

Kur'ân tercemeleri üzerine inceleme ve araştırmalar yapan Dr. Hasen el-Meayircî, Kur'ân'ın dünyada 121 dile tercemesinin yapıldığını belirtmektedir.[75] Bu af âda Ömer Rıza 25 ayrı dile çevrilen bu Kur'ân tercemeleriyle ilgili ayrıntılı bilgi vermektedir.[76] Şimdi bazı Kur'ân tercemelerini mütercimleriyle birlikte tanımaya çalışalım:

Terceme Edilen Diller Terceme Sayısı

1- Latince 7[77]

2- Almanca 14

3- İngilizce 10

4- İtalyanca 10[78]

5- Rusça 10

6- Fransızca 9

7- İspanyolca 9[79]

8- Hollandaca 6

A) İngilizce Tercemeleri:

1- George Sale, The Koran, Towich is Prejhced Preliminary Discourse, London, 1734, Terceme'de müslüman müfessirlere daya-nıldıgı, özellikle Beydavî'den faydalanldığı söylenmiştir.

2- J. M. Rodwel, London, 1861.

3- E. H. Palmer, Oxford, 1880.

4- Marmadula Pıckthall, The Meanning of the Glorius Koran, London, 1930.

5- Arthur J. Arberry, The Holy Koran ... , London, 1953 ; The Koran Interpreted, (2 cilt), 1955.

b) Almanca Tercemeleri:

1- Ulmann , Grefeld, 1840.

2- Hennıng, Leipzig, 1901.

c) Fransızca Tercemeleri

1- Claude Etıenne Savary , Le Coran, (2. ed.), Paris, 1783.

2- Kasımırskl Paris, 1840.

3- E.Montet, Paris, 1925.[80]

C. Ansiklopedik Çalışmalar

1- Carra De Vaux, İslâm Ansiklopedisi Tefsir Maddesi, 12/1, s1. 117-118.

2- T. H. Weir, " " Harf " 5/1. s. 230.

3- F. Buhl, " " Kur'ân " 6/995-1012.

" " Sûre " 11/48

4- A. J. Wensinck " " Mushaf " 8/677.

" Furkan "4/699.

" Mesânî "7/794.

" "Encyctopedie de L’İsIam”Vahiy " 4/

5- Krenk0w " " Kitap "6/829.

6- Johns Pedersen " " Kasem " 6/374-378.

7- Veccıa Vaglıerrı Encyclopedie de hlslam, İbn Abbas, md. Leiden, 1968.

[1] el-Burhân, 1/14; Mennâu'l-Kattân, Mebâhis fî Ulûmu-Kur'ân, Şam, ts. s. 9; M. Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsir ve'l-Müfessirûn, Mısır, 1396/1976, 1/45; İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, Ankara, 1988, 1/41-64.

[2] Menâhil. 1/28; Subhi's-Salih, Mebâhis fî Ulûmi'l-Kur’ân, Dımeşk, 1381/1962, s. 127.

[3] Müslim, et-Câmiu's-Sahîh, Tah: M. Fuad Abdülbâkî, Mısır, 1375/1956, Zühd 72.

[6] Menâhâ, 1/30; Kattan, a.g.e., s. 10 ; Mebâhis, 128-129.

[8] Menâhû, 1/31; Kattan, a.g.e., s. 11 ; Cerrahoğlu, T. Tarihi, 1/86-90. Doç. Dr. Ali Turgut, Tefsir Usulü Ve Kaynakları, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfi Yayınları:

[9] Tâbi'în arasında tefsir ve müfessirlerle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. et-Tefsîr ve'l-Müfessirün, 1/99-132 ; Cerrahoğlu, T. Tarihi, 1/113-114.

[10] İbnTeymiyye, Mukaddime fî Usûlİt-Tefsîr, Dımeşk, 1355/1936, s. 15. Doç. Dr. Ali Turgut, Tefsir Usulü Ve Kaynakları, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfi Yayınları:

[11] Menâhil, 1/31; Mebâhis, s. 129 ; İ. Cerrahoğlu, Kur'ân Tefsirinin Doğuşu ve Ona Hız Veren Âmiller, Ankara, 1968, s. 97-110.

[12] Tefsirin yazma nüshaları Hamidiye ktp. 58 ; Umûmî ktp. 281,561 no'da kayıtlıdır. Ayrıntı için bkz. Cerrahoğlu, T. Tarihi, 1/195-227.

[13] Ebü Abdullah Süfyân b. Sa'îd tarafından tahkiki yapılarak Beyrut'ta neşredilmiştir, bkz. İ. Cerrahoğlu, a.g.e., 1/228-248

[14] Ahmed Salih Mehâyiri tarafından tahkiki yapılmış ve Riyad'da neşredilmiştir.

[15] Hind b. Şelebi tarafından tahkiki yapılarak Tunus'ta neşredilmiştir. Ayrılntıh bilgi İçin bkz. İ. Cerrahoğlu, Yahya h. Sellem ve Tefsirdeki Metodu, Ankara, 1970 ; T. Tarihi, 1/240-254.

[16] Muhammed Ali en-Neccâr ve Ahmed Yusuf Necâtî tarafından tahkiki yapılarak Beyrut'ta neşredilmiştir.

[17] Faîd el-Fâris tarafından Kuveyt'te neşredilmiştir.

[18] bkz. Menâhil, 1/31-32 ; Mebâhis. 121; Kattan, Mebâhis, 12.

[19] Doç. Dr. Ali Turgut, Tefsir Usulü Ve Kaynakları, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfi Yayınları:

[23] el-Akl ve Fehmul-Kur’an" Hüseyin Kuvvetli tarafından tahkiki yapılmış ve Dâru'l- Fikr tarafından neşredilmiş 245 sayfalık bir eserdir.

[24] Doç. Dr. Ali Turgut, Tefsir Usulü Ve Kaynakları, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfi Yayınları:

[25] Zirikli, A'lam, Beyrut, 1389, 2/153-154 ; Ebü Nuaym el-Isfahânî, Hilyetü'l-Evliyâ, Beyrut, 1387/1967, 10/73-110 ; Ibn Hallikan, Vefeyatûl-A'yân, Mısır, 1299, 1/126; Hatîb el-Bağdâdî, Tâıihu Bağdat, Beyrut, ts., 8/211.

[26] A'lâm, 6/348 ; Bağdadî, Târih, 5/237 ; Brockelman, Ceschichte der Arabischen Litteratür, Leiden, 1943, 1/130 ; Supplement, Leiden, 1937, 1/ 189.

[27] A'lâm, 5/69 ; İbn Kesîr, el-Bidâye ve'nNihâye, Mısır, 1351/1932, 11/187 ;Brock. G. 1/345 ; Dâiretü'l-Mecu-ifî’l-İslâmiyye, ; Dört kişilik komisyonun hazırladığı İslâm Ansiklopedisi, Mısır 1933, 2/218 ; Subkî, Tabakâtü'ş-Şâfi-iyye, Mısır, 1383/1964, 3/347-444.

[28] İbn Ferhûn, İbrahim b.Ali, ed-Dibâcü'l-Müzehheb fi marifeti a'yani Ulemâi'l-Mezheb, Kahire, 1351, s. 195.

[29] Âlâm, 7/226 ;Ebû Ya'lâ, Tabakâtü'l-Hanâbile, Beyrut, ts., 2/69 ; İbnü'l-Cezerî, Ğayetû'n-Nihâye, Mısır, 1351/1932, 2/130 ; Brock. G. 1/122 ; Bağdadî, Tarih, 3/181 ; Dâiretü'l-Meârif, 3/5.

[31] Nisbesini, Kerhî, Kürcî ve Gurkî olarak da tesbit ettiğimiz Kerecî ve eserleriyle ilgili ayrıntı İçin bkz. Kehhâle, Mu'cemü'l-Müellifin, Dımeşk, 1377/1958, 11/58-59 ; Zehebî, Tezkmstü'l-Huffaz, Haydarabâd, 1334, 3/141-142.

[32] Mebâhis, 131 ; Alam, 7/160 ; Gaye, 2/198.

[33] Alam, 5/53 ; Taşköprîzâde Ahmet Efendi. Miftâhu's-Seade, Kahire, 1968, 1/438 ; Brock. G., 1/523, S., 1/729.

[34] Menâhil, 1/35 ; Mebahîs, 133 ; Kâtip Çelebi, Keşfu'zZunûn, İstanbul, 1362/1943, 1/241 ; Suyûtî, Buğyetü'l-Vuât, Tah: Muhammed Ebu'1-Fadl ibrahim, Mısır, 1399/1379, 2/140; Ali Şevvâh İshak, Mu'cemu Musannafâti'l-Kur'ân, Haz.: Faris, Kuveyt, 1401(1981, 3/187 ; Suyûtî, HüsnüH-Muhâdara, Mısır, ts., 1/254.

[37] Isfahanı ve eserleriyle ilgili ayrıntı için bkz. Keşfu'z-Zünûn, 2/1773 ; Serkis, Mu'cemu'l-Matbûâti'l-Arabiyye. Mısır, 1346/1928, 921-923 ; Adil Nüvehid, Mu'cemu'l-Müfessirin, Beyrut, 1403/1983, 1/158-259 ; Mü'cemu'l-Musannafâti'l-Kur’an, 4/199 ; Ali Turgut, Kur’an-ı Kerîm Ansiklopedisi, 2/197-198.

[38] Ali Turgut, İbnü'l-Cevzî ve Tefsir Usûlündeki Yeri, yayınlanmamış inceleme-araştırma, 72-75.

[39] Eserlerle ilgili ayrıntı için bkz. Mücemu'l-Matbüât, 922-923 ; Âlâm, 2/279.

[40] Mukaddimetân fi Ulûmi'l-Kur'ân, 252-293.

[41] Mukaddimetân fi Ulümi'l-Kur’an, 5-250.

[42] Alam, 7/106 ; Dâvûdî, Tabakâtu-l-Müfesstrin, Beyrut, ts., 2/162 ; Brock., G-, 1/525 ; S., 1/632 ; Ö. Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi ve Tabakâtu'l-Müfessinn, İstanbul, 1973, 2/473-475.

[43] îbnü'1-CevzTnin hayaü ve eserleriyle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Vefeyat, 2/321 ; Tezkire, 4/133 ; Zehebî, Styenı A'lâmi'n-Nübela, Bağdat, 1404/1984, 21/367-368 ; el-Bidâye, 13/28 ; Miftâhu's-Seade, 1/254, 2/146 ; Suyûtî, Tabakâtu'l-Müfessirin, Tah: Ali Muhammed Ömer, Mısır, 1396, 61 ; Suyûtî, Tabakâtu'l-Huffaz, Beyrut, 1403/1983, 480 ; ibn Recep, Zeyl alâ Tabakâti'l-Hanâbûe, Beyrut, ts., 1/403 ; Büyük Tefsir Tarihi, 2/483 ; Yakut el-Hamevî, Mu'ce-mu'l-Buldân, Mısır, 1323/1906, 8/46 ; Îbnü'1-Imâd, Şezerâtu'z-Zeheb, Beyrut, ts., 3/164 ; Ibnü'1-Esîr, el-Kâmü fi't-Tarih, Beyrut, 1386/1966, 11/190 : Mu'cemu'l-Matbûât. 67 ; Abdulhamîd Alûcî el-Irâkî, Müellefâtu İbnilCevzî, 203-205, 206-211, 212- 221 : İbnü'l-Cevzî, Saydu'l-Hâtır, Tah: Muhammed el-Ğazzâlî, Kahire, ts., 235, 132, 373, 471, 472 ; İbnü'l-Cevzî, Nevâsihul-Kui'ân, Tah: Muhammed Eşref Ali el-Milbâri, Medine, 1404/1984, 39-40; İbnü'l-Çevzî, Meşyehâtü İbnil-Cevzî, Tah: Muhammed Mahfuz, Atina, 1400/1980, 201.

[44] bkz. Siyer, 21/374 ; Keşfu'z-Zunûn, 2/1292 ; 1. Bağdadî, Hediyyetü'l-Ârifîn, İstanbul, 1951, 1/522 ; Tezkire, 4/132 ; Zehebi, Tânhu'l-İslam, Yazma, İstanbul Süleymeniye, ktp., Ayasofya böl., vr., 73 ; İbn Recep, Zeyl, 1/417 ; Sıbt Îbni'l-Cevzî, Mir'âtü'z-Zeman, Haydârabat, 1370(1951), 2/483 ; A'lâm, 4/89 ; Mu'cemu'l-Müeüifin, 5/157, 13/396; Encydopedie de l'Islâm, Leiden Brill., 1960-1985, 3/774 vd. ; Mektebetû'l-Evkâf, Bağdat, 2412, Dâru'l-Kütübi'l-Mısriyye, Teymûriyye Bölümü (Tefsir), 222 ; Brock., C, 1/663; S. 1/918; Dâru'l-Kütübi'l-Hidviyye, 7/530 ; Dâru'I-Kütübi'l-Mısriyye, 1/61; Mektebe Gazi Hüsrev Bey, Sarayova, Yugoslavya, 300.

[45] Anılan Köprülü katalogu " Fihris Mahtûtât Mektebe Köprülü" adıyla arapça hazırlanmıştır. "Funünu'l-Efnân" bu katalogla (Köprülü Kütüphanesi Yazmalar Kataloğuc. 1,s.11l'de geçmektedir.

[46] Ayrıntı için bkz. İbnü'l-Cevzî, Fünûnu'l-Efnân Fi Uyûnî Ulûm.i'l-Kur'â.n, Tah: Hasen Ziyauddin Itr, Beyrut, 1408/1987, 115-119 ; Ali Turgut, İbnüVCevzî ve Tefsir Usûlündeki Yeri, Basılmamış Înceleme-Araştırma, 54-59-

[47] Yazmalar ve bulundukları yerlerle, nüshasına rastlanamayanlar hakkında ayrıntı için bkz. Ali Turgut, İbnü'l-Cevzi ve Tefsir Usûlündeki Yeri, Yayınlanmamış İnceleme-Araştırma,-16-21.

[48] bkz. îbnReceb, Zeyl 2/367 ; Şezerat, 3/39 ; Buğye, 1/599 ; Âlâm, 3/189.

[49] İbn-i Teymiyye'nin hayatı ve eserleriyle ilgili olarak bkz. A'lâm, 1/140 ; el-Bidâye, 14/135 ; Dâiretü'l-Meârif, 1/109 ; İbn Hacer el-Askalânî, ed-Dürerü'l-Kâmine, Beyrut, ts., 1/144-160.

[50] Zerkeşfnin hayatı ve eserleriyle ilgili olarak bkz. ed-Dürerü"l-Kâmme, 3/397 ; Şezerât, 6/335 ; Brock., S., 2/108 ; A'lâm, 6/286 ; Keşfu'z-Zunün, 125,226, 1359,1874 ; el-Burhân, tahkikli basım önsözü, 1/5-14.

[51] Bulkînî'nin hayatı ve eserleriyle İlgili olarak bkz. A'lâm, 4/93 ; Şezerât, 7/166 ; Kesfu'Z'Zunûn. 444,554,555,626, 706,885, 930, 1163, 1856, 1874,1890 ; Hediyyetü’l-Ârifin, 1/529,530 ; Mebâhis, 134.

[52] bkz. 1.Cerrahoğlu, Kitâbu't-Teysir fi Kavâidi İlmi't-Tefsir, metin, Terceme ve notlarla birlikte neşr, Ankara, 1974.

[53]Kâfiyeci'nin hayatı ve eserleriyle ilgili ayrıntı için ismail Cerrahoğlu'nun adı geçen çalışmasının dışında bkz. Şezerât,7/326 ; Brock., S. 2/140 ; Taşköprüzâde, Mevzûatü'l-Ulûm, Ter: Kemâleddin Mehmed, Derseâdet, 1313, 1/574 ; Hediyyetû'l-Ân/ın, 2/208 ; Luknevî, el-Fevâidu'l-Behtyye, Beyrut, ts., 1326 ; Suyûtî, Hûsnü'l-Muhâdara, 1/264 ; Mehmet Süreyya, Sicûli Osmânî, İstanbul, 1308-1311, 4/339 ; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müeüi/Iert, İstanbul, 1333 ; 2/4 ; Şemseddin Sami, Kâmûsu'hA'lâm, İstanbul, 1314, 5/3814 ; Mecdî, Şekâiku'n-Nûmârdyye Tercemesi İstanbul, 1269, 85.

[55] el-İtkân, Türkçeye Sakıp Yıldız ve Hüseyin Avni Çelik tarafından "Kur’ân İlimleri Ansiklopedisi adıyla terceme edilmiş ve 1987de İstanbul'da iki cilt halinde basılmıştır.

[56] Suyûtî'nin hayatı ve eserleriyle İlgili olarak bkz. Şezerât, 8/51-55; İslâm Ansiklopedisi, ist, 1965, 10/260; Büyük Tefsir Tarihi, 2/624- 627 ; Âlâm, 4/71-73; Mu'cemu'l-Matbuat 1073.

[58] Dihlevî'nin hayatı ve eserleriyle ilgili ayrıntıh bilgi için bkz. Mu'cemu'l-Müellifin, 8/168 ; Mu'cemu'l-Matbûat, 890 ; Büyük Tefsir Tarihi, 2/721-723 ; İslam Ansiklopedisi, 3/585 ; Brock., G., 2/ 418.

[59] Tâhiru'l-Cezâirî, hayatı ve eserleriyle ilgili ayrıntı için bkz. A'tâm, 3/222 ; İsmail Bağdadî, Keşfu'z-Zunûn Zeyil (İzâhu'l-Meknûn), İstanbul (1366/1947), 1/22,172, 224,288,321 ; Mu'cemu'l-Matbuat, 688-691 ; Mu'cemu'l-Müellifin, 3/35-37.

[60] Zerkânî'nin hayatı ve eserleriyle ilgili ayrıntı için bkz. A'lâm, 6/210; Menâhû, I ve II. cildin ihtiva ettiği muhtelif konular.

[63] el-Bidâye, 10/385 ;Bağdadî, Tarih, 4/12 ; Hilye, 9/161 ; îbn Asâkir, el-Mu'cemu'l-Müştemü, Tah: Sekînetü'ş-Şihabî, Mısır, ts., 58 ; İbnü'l-Cevzî, Stfatu's-Sajve, Tah: Mahmûd Fahurî, Muhammed Ruvvas Kal'acî, Beyrut, 1399/1979, 2/336-359.

[64] Bağdadî, Tarih, 6/284 ; Buğye, 1/443 ; A'lâm, 1/305.

[65] Yakut el-Hamevî, Mu'cemû'1-Udebâ, Beyrut, 1355/1936, 3/64-68; Buğye, 1/131.

[66] Ğâye, 2/119 ; Tezkire,, 3/909 ; Bağdadî, Tarih, 2/201 ; Alam, 6/310 ; Brack., S., 1/334.

Ğâye, 2/119 ; Tezkire,, 3/909 ; Bağdadî, Tarih, 2/201 ; Alam, 6/310 ; Brack., S., 1/334.

[67] Miftahu's-Seâde, 2/183 ; el-Fevâidu.-1-Behiyye, 27-28.

[68] Alam, 7/247 ; Şezerât, 4/10 ; Brock., G-, 1/535 ; S., 1/744 ; Mu'cemu'l-Matbûat, 2/1408-1416.

[71] Meydan Larousse, Büyük Lügat ve Ansiklopedi, C. 12, İstanbul, 1969. 2/876.

[72] İzmirli İsmail Hakkı'nın hayatı, eserleri ve düşünceleriyle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. İsmail Kara, Türkiye'de islamcılık Düşüncesi C. 2, İstanbul, 1987, 2/89-135.

[73] Oriyantalizm tarihi hakkında daha fazla bilgi için bkz. Gustavc Dugat, Histoire des Orientalistes de L'Europe du XVe au XIX siecle, Paris, 1863, (2 cilt), 1/V-LI ; John Muehlcisen-Arnold B.D., The Koran and the Bible or islam. and. Cristianianitu London, 1866, p. 469-470 ; Edvard Said, Onentalizm (tere. Nezih Uzel), tst., 1982 ; İsmail Cerrahoğlu, Oryantalizm ve Batıda Kur'ân ve Kur'ân ilimleri Üzerine Araştırmalar, A.Û. İlâh. Fak. Der. C. XXXI, s. 95-136.

[74] Müsteşrikler ve metodlarıyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. at-Tihamî Nakra, Menâhicü'l-Müsteşrikîn, Riyad, 1405/1985, s. 24-25.

[75] Mahmud Hamdi Zakzuk, el-îstişrâk ve Hulfiyyetü'l-Fikriyye li's-Sırâi'l-Hadarî, Katar, 1404, s. 154

[76] bkz. Ömer Rıza, Kur'ân Nedir, İstanbul, 1927, s. 79-93 : Muhammed Hamidullah-Macit Yaşaroğlu, Kur'ânı Kerim Tarihi ve Türkçe Tefsirler Bibliyografyası İstanbul, 1965, s. 64-68.

[77] Ük çeviri. 1143'tedir.MütercünIer, Robert de Retines ite Hermannus'tur.)

[78] İlk mütercim Allessandro Bausani, Floranca, 1955)

[79] İlk mütercim Don Abraham de Tolado'dur, XIII. asır, Juan Vernet, Barcelone, 1963)

[80] Görüşleriyle ilgili ayrıntılı bilgi İçin bkz. et-Tihâmî Nakra, a.g.e., s. 24-25.