NİTELİK

Nitelik, bir nesnenin yapısını belirleyen, bir şeyi şöyle ya da böyle yapan özelliğe verilen isimdir. Nitelik, ne tür, ne biçim ve nasıl sorularının cevabı olan anlamında, Latince'deki "qualis" kelimesinden türetilmiş bir kavramdır. Bir nesnenin hangi tür özelliklere sahip olduğunu, nesnenin tanımı verilirken belirtilmesi gereken hususların neler olduğu gibi sorulara karşılık olarak sıralanacak olan ve o nesneye ait ayrımlar, özellikler vb. nitelik adı altında toplanmaktadır. Nitelik, genci anlamda, bir nesneyi kendisi kılan, bir şeyi o şey yapan özellikler toplamıdır. Nicelikten ayrılan yönü itibariyle nitelik, nesnelerin sayıya vurulama-yan, ya da sözlü olarak dile getirilen özelliği şeklinde de tanımlanmakladır.

Nitelik kavramı mantıkta, kendisi ile bir şeyin nasıf olduğu söylenen terime verilen isim, şeklinde tanımlanabilir. Nesneye, nasıldır, sorusunu yönelttiğimizde, alacağımız cevap bize nesnenin niteliğini bildirmektedir. Bu anlamı ile bir nesnenin nasılü-ğından veya niteliğinden sözedildiğinde o nesnenin dört tür özelliği veya niteliği üzerinde durulabilir:

1- Mal, durum bildiren nitelikler: Bu nitelikler, bir nesnenin veya insanın hali, karakteri, durumu üzerinde nasıldır sorusuna verilen cevaplardır. Mesela, fazilet, adalet, itidal gibi...

2- Değişebilirlik özelliği gösteren (meyil ifade eden) nitelikler: Bu türden nitelikler ise kolayca değişebilirlik özelliği gösteren, nesnenin devamlı, sürekli, ayrılmaz bir özelliğini ifade etmeyen niteliklerdir. Örneğin, hastalık, sıcaklık, soğukluk gibi... Bir su, sıcak olabileceği gibi, soğuk da olabilir. Bu niteliği, sudan ayırmamak ve onun devamlı surette bîr Özelliği, ayrılmaz bir niteliği olarak görmek mantık açısından hatalı bir ifadelendirme olmaktadır.

3- Duyu, algı nitelikleri: Bir nesnenin duyular ile temas eden, algılamaya konu olan niteliklerini ifade eder. Tatlılık, acılık, beyazlık, siyahlık v.b. gibi...

Kimi düşünürler nitelikleri tanımlarken, onları nesnelerin duyumlanabilir olan yanlan, algılamaya konu olan yönleri olarak görme eğilimi içinde olsalar da görüldüğü gibi bu tür bir tanım, niteliğin sadece bir yönünü, bir çeşidini ele almak demektir.

4- Şekil, biçim, form nitelikleri: Bir nesnenin uzaydaki mekansal ilişkisini, yönünü ele alan, ifade eden niteliklerdir. Eğrilik, doğruluk, dörtgenlik, üçgenlik Özellikleri, nitelikleri gibi...

Mantık alanında ve özellikle Aristoteles'in kategori anlayışı içinde bakıldığında, niteliklerin, niceliklerin tersine, karşıtlarının olabileceği görülmektedir. Nicelikler alanında bir karşıtlıktan sözedilebilir gibi görünüyor olsa da, aslında böylesi bir görüş, görelik (relation) kategorisine aittir. Örneğin, azın çoğu fazladır. Ancak, bu azlık veya fazlalık, bir diğer nesnenin niceliğine göredir. Bağımsız bir ele alış ve niceleyiş mümkün olamamaktadır. Nitelikler için ise böyle bir durum sözkonusu olmamakta ve bir nesne için karşıt niteliklerden de sö-zedilebilmektedir. Nitekim, adalet adaletsizliğin, siyahlık beyazlığın karşıtıdır. Ayrıca, nitelikler, azlık ve çokluk da kabul edebilmektedirler. Bir özellik veya nitelik, diğer bir nesnenin sahip olduğu aynı nitelikten az veya çok olabilir. Mesela daha az veya daha çok adil olan bir insandan sözedi-lebileceği gibi, daha temiz veya daha beyaz bir nesneden de bahsedilebilir. Bu yönü ile nitelikler, nicelikler ile bir ilişki içindedirler. Zaten, bazı düşünürlerin nesnenin tanımı ve belirlenimi için nitelik ile nicelik birlikteliğini kabul etmeleri vazgeçilmez bir ihtiyacın sonucudur. Sadece nitelik veya sadece nicelik ile var olabilen bir nesne mümkün değildir. Bu ayrımlar, insan zihninin soyutlamalarından ve analizlerinden başka bir şey ifade etmemektedir.

Aristoteles, nesne ile ilgili olarak, insan zihninin söyleyebileceği en genel kavramların on adet olduğunu söylemiştir. İzafe etmek, yüklemek (attribution) anlamına gelen kategori ifadesini kullandığı bu genel Özelliklerin bir tanesi de nitelik kategorisidir. Nitelik, düşüncenin temel anlatım biçimlerinden biri olması dolayısı ile bîr zihinsel kavram veya soyutlama olduğu gibi nesnenin ve varlığın temel özelliklerinden biri olmasıyla da ontolojik bir özelliğe sahiptir. Nitekim Aristoteles niteliğin de içinde bulunduğu bu on kategoriyi, özelliği, mantığın olduğu kadar ontolojinin de özellikleri olarak görmektedir.

Nitelik, mantıkta, diğer bir özellik olarak, terimlerden veya kategorilerden ayrı bir biçimde, Önermeler mantığında veya önermeler alanında da sözkonusu edilen bir ayrımın belirleyicisidir. Bir önermenin olumlu ya da olumsuz oluşu, o önermenin niteliği açısından ele alınmasını ifade etmektedir. Yargılar, niteliklerine göre evet-leyici, değilleyici veya sınırlayıcı olma özelliklerini göstermektedirler.

Aristoteles'den sonra Kant, nitelik gibi kategorileri sadece zihnin birer kalıplan, formları olarak kabul edip ele almıştı. Bu kategoriler ve dolayısı ile nitelik, insan aklının apriori formları olup deneyden önce zihinde mevcuttur.

Kant'ın kategori anlayışında niteliğin, dört kategori öbeğinden biri olarak belirlendiği ve üç türe ayrıldığı görülmektedir. Nicelik, Görelik ve Modalite'nin yanında bir dördüncü kategoriler cinsi de nitelik kategönleri olup gerçeklik (realite), olumsuzluk (negation) ve sınırlılık (limitation) olarak belirlenmiştir. Bir şeyin bilgisi, o şeye bazı şeyler (özellikler) yükler (kategorein), bazı şeyleri de ondan ayırır. Örneğin, hayvanın canlı bir varlık olması, fakat akıl ve kavrama yeteneği bulunmaması gibi. Bir şeye, bazı özellikler verilir, ya da bu tür Özelliklerin onda bulunmadığı söylenir. İşte, birinci tür iddialar, yüklenen özellikler bir gerçekliği, ikinci tür iddialar, ayitmlaş-tırılmayan, yüklenmeyen Özellikler ise olumsuzluğu ifade eder. Kant'ın nitelik grubuna dahil ettiği sınırlandırma (limitation) kategorisi ise şeylere verilen, ya da onlarda olmadığı söylenen nesne Özelliklerinin, bu Özelliklerin bütününden sınırlandırma ile çıkarılmasını belirtmektedir.

Kant, niteliği bir zihinsel apriori kategoriler türü olarak görmekle birlikte, akıl-yü-rütmeler sonucu oluşturulan bir önermeler veya yargılar çeşidi olarak da görmekteydi. O, nitelik bakımından önermeleri, olumlu, olumsuz ve belirsiz önermeler şeklinde sınıflandırarak, Aristoteles'ten beri gelen klasik mantıktaki önermeler anlayışını değişik bîr yorumlamaya tabi tutmuştu.

Psikoloji alanında nitelik, bireyi, nesne ya da yaşantının bir yönünü, ötekilerden ayırt etmeye yarayan ve ölçülebilen özellik olarak tanımlanmaktadır. Psikolojinin bir deneysel ve pozitif bilim olma iddiaları, nitelik kavramının da ölçülebilen özellikler toplamı olarak görülmesini beraberinde getirmiştir. Ferdin veya insanın tanımlanmasında, onun bilişsel (cognitive), bilgisel, ruhsal, zihinsel vb. farklılıklarını belirleyen Özellikler bütünüdür. Niteliğin, genel olarak, bir nesne ya da birimi ötekilerden ayıran türsel ya da yapısal özelliklerden her biri olarak tanımlanması nedeniyle, psikolojinin bireyler için böyle bir farklılığı kabul etmesi kaçınılmazdır. Özellikle gelişim psikolojisi de ve şahsiyet analizlerinde, bireyin niteliksel farklılıkları önemli bir yere ve anlama sahiptir. Bu anlamda psikoloji, niteliği, bireyi birey yapan ve diğer insanlardan ayıran özellikler bütünü olarak görmekte ve tanımlamaktadır.

Ali DÖLEK Bk. Kategori, Nicelik