ÖDEMELER BİLANÇOSU

Bİr ülke sakinleriyle, bu ülke dışında kalan ülke sakinleri arasındaki ekonomik işlemlerin sistematik kaydına ödemeler bilançosu, bu kayıt sonuçlarının durumuna İse ödemeler dengesi denir. Bu iki ifadenin birbiri yerine kullanıldığı durumlar olduğu halde, bilanço ile bilançonun sonuçlarını ortaya koyan dengenin birbirinden çok farklı olduğunu da burada belirtmek yerinde olur. Ülke sakini ve ekonomik işlem kavramlarının da açıklanması gerekir. Tanımda geçen ülke sakini terimi, iktisadi anlamda kullanılmıştır ve gerçek ve tüzel kişiler yanında, devlet adına işlem yapan kişi ve kurumları da kapsar. İktisadi işlem ise para ile iadesi mümkün olan yahut para kullanılmasa bile, fiyatı kendi cinsinden nisbi olarak ifade edilebilen işlemlerdir. Yani paraya konu olmasa da, ödemesi malla yapılan işlemleri de iktisadi işlem saymak gerekir. Bu kavramın üzerinde durmamızın nedeni, ülkelerarası ilişkilerin sadece iktisadi ilişkilerden ibaret olmadığını -askeri, siyasi nitelikte de olabileceğini- ve bu tür ilişkilerinden ayırmak gerektiğini belirtmek içindir. Bu ayırım, ödemeler bilançosuna giren ve dengesini etkileyen işlemlerin kendi başlarına Öneme sahip olmaları dolayı sıyladi* Fakat görünüşte ekonomik olmadığı halde, ucu ekonomik hayata ve ilişkilere uzanan askeri ve siyasi olaylar çoktur ve o noktada bir ayınm yapmak bazen güçleşebilir.

Ödemeler bilançosu aynı zamanda bir muhasebe sistemine sahiptir. Çift kayıt sistemine göre tutulan işlemlerin global sonuçlan bilanço olarak yansımakta ve denge durumu olarak yorumlanmaktadır.

ödemeler bilançosu iki temel kalemden oluşmaktadır. Bunlardan birincisine cari işlemler, ikincisine de sermaye hareketleri denir. Burada da bir hususa dikkat edilmesi gerekmekledir. Hemen her ülkenin Ödemeler bilançosu cari işlemler dengesinde nitelik farkı yoktur. İşlem olarak kaydedilen iktisadi ilişkiler birbirine yakın özellikler taşır. Her ülkenin cari işlemleri de iki ana kalemi içermektedir. Bunlardan birincisi dış ticaret, yani mal hareketlerinin parasal kayıtları, ikincisi ise görünmeyen işlemler dediğimiz mal alışverişinin sonucu olmayan ve hizmet işlemlerinin parasal karşılığının muhascbcleşlirildiği kalemlerdir. Cari işlemlerde bunlara ilave olarak ülkelerinin özel ilişkilerine bağlı olarak başka kalemler de dahil edilebilir. Mesela Türkiye'nin ödemeler bilançosunda bir zamanlar yaygın olarak gösterilen NATO Enfrastraktör ve oftshore kalemi böyledir. Nato'nun Türkiye'de gerçekleştirdiği alt-yapı yatırımlarına ilişkin gelişmeler bu hesapta gösterilmiştir.

Ödemeler bilançosunun ikinci ana kalemi ise sermaye hareketleridir. Sermaye hareketleri cari işlemler bilançosunun durumuna göre hareketlenen bir özellik arzeder. Çünkü sermaye hareketleri, ödemeler bilançosu açık ya da fazlalarının akımına bağh olarak gelişme gösterir. Bu ana kalemde ülkeden çıkan, ya da ülkeye giren sermaye gösterilmeye çalışılır. Cari işlemler bilançosu açıkları uluslararasmdaki parasal işlemlerle denkleştirilmek amacıyla ülkeye çeşitli yollardan kaynak olarak giren dövizler de yine bu kalemde gösterilir. Ödemeler bilançosu fazlaları ise ülkenin borç verme imkanlarının artması sorununu doğurur. Ödemeler bilançosu açık veya fazlalarının sermaye hareketleriyle denkleştirilmesi yanında, bilançonun sermaye hareketleri uluslararası para piyasaları arasındaki hareketlerden de büyük ölçüde etkilenir. Yani faiz hadlerine bağlı sermaye akışı da her zaman görülebilecek bir gelişme olarak karşımıza çıkar. Bunun yanında sermaye hareketlerine uluslararası düzeyde yapılan direkt yatırımlar da dahildir. Bunlar sermayenin kârlı piyasalara akması şeklindedir. Plasman şeklinde, yahut portföy yatırımı şeklindeki uluslararası sermaye hareketleri de vardır. Burada karşımıza önemli bir mesele çıkmaktadır. O da gelişmiş bir ülkenin ödemeler bilançosuyla, gelişmekte olan bir ülkenin Ödemeler bilançosu arasındaki nitelik farkıdır. Gelişmekte olan ülkelerde ödemelere bazı sınırlamalar getirildiği gibi, bu ülkelerde sermaye hareketlerine de ser-bestiyet tanınmamıştır. Bu ülkelerin ödemeler bilançosunun sermaye hareketleri hesabı daha çok devletin piyasa mekanizmasına bağlı olmayan borçlanma ve doğrudan borç ödemeleriyle direkt yatırımları kapsar. Halbuki bir gelişmiş ülkenin ödemeler bilançosunun aynı kalemi piyasa mekanizması kanalıyla sermayenin uluslararası piyasalar kanalıyla akması sonucunu da gösterir. Dolayısıyla daha kapsamlıdır. Cari işlemler hesabının sonucuna göre bir

ülkenin ödemeler bilançosunun açık, yahut fazla verdiğini söyleriz. Bir başka de yişle ödemeler bilançosu; eğer cari işlemlerin alacak hesaplan borç hesaplarına eşitse, ülkenin dış ödemeleri dengededir denir. Eğer ödemeler gelirlerden fazla ise ödemeler dengesi fazlasından, tersi durumda da ödemeler dengesi açığından söz ediliyor demektir. Burada yeri gelmişken dış açık ve dış ticaret açığı terimleri arasındaki farka değinmekte de yarar vardır. Dış açıktan, yukarıda bahisle onun ne anlama geldiğini açıklamış bulunuyoruz. Dış ticaret açık ya da fazlasından ise ithalatın ihracattan büyük ya da küçük olup olmadığını kastederiz.

Ödemeler bilançosunun üçüncü önemli kalemi rezerv işlemleridir. Rezervden kasıt dış Ödeme vasıtası olan ve ülkenin sahip olduğu altın, ya da konvertibil dövizlerdir. Bunlara IMF'den sağlanan çeşitli ödeme kolaylıkları da dahildir. Ödemeler bilançosu açık veren ülkelerden rezerv çıkışı olurken, fazla veren ülkelerde rezerv girişi olmakladır. Bir başka deşiyle rezervler işlemlerin sonuçlanna göre bilançonun denkleştirilmesi amacıyla kullanılır.

Ödemeler bilançosunda, denklik asıldır. Buna rağmen toplam alacaklar toplam borçlardan fazla, ya da az çıkarsa net hata ve noksan kalemi adı altında nihai bir denkleştirme kalemi kullanılır. Sözünü ettiğimiz farklılık çeşitli sebepten dolayı ortaya çıkabilir. Bunlar ithal ve ihraç mallarının farklı değerlendirilmesinden, yurt dışına gönderilen yahut getirtilen bir kısım eşyanın veya kıymetin hesaba katılmamasından, malın ülkeye girmesiyle ödemenin yapılması arasındaki zaman farkından ortaya çıkabilir. Bütün bunlara rağmen ödemeler bilançosunun daima denk olduğunu, ya da denkleşürilmesi gerektiğim belirtmek durumundayız.

ödemeler Bilançosu Ana Kalemleri:

I. Cari işlemler Hesabı

A. Dış Ticaret Hesabı (Dış Ticaret açığı, + Dış Ticaret Fazlası)

B. Görünmeyenler hesabı (Hizmet ve Faktör Gelirleri ve Harcamaları)

Cari İşlemler Dengesi (Dış Açık,+ Dış Fazla)

II. Sermaye Hareketleri Hesabı

III. Rezerv Hareketleri Hesabı

IV. Net Hata ve Noksan (Genel denge; açık ve fazla yok)

Emin ERTÜRK