Hangi üretim tarzında
olursa olsun üretim araçlarına sahip olanlarla olmayanlar arasındaki
ilişkileri ifade eden bir kavram olup, Marksist toplum teorisinin merkezi
kavramlarından biridir. Üretim ilişkilerine dair yaygın görüş şöyledir
Marksistlere göre toplumsal olayların başlıca belirleyicisi olan ekonomi,
üretim ve tüketim İlişkilerinden meydana gelir. Üretim ilişkileri daima
tanımlanması güç bir kavram olmuştur. Etkili bir görüşe göre hangi üretim
tarzında olursa olsun üretim ilişkileri, üretim araçlarına sahip olanlarla
olmayanlar arasındaki ilişkilerdir. Böyle bir tanımın karşımıza çıkardığı
güçlük, mülkiyetin meşru bir kategori olarak görülmesi ve hukukun üretim
ilişkilerini içeren ekonomi tarafından belirlenmiş varsayıldığı bir şey
olduğundan, üretim ilişkilerinin yasal (hukuki) terimlerle tammlanamamasidır.
Yoksa üretim ilişkilerinin tanımı bu tür ilişkilerin belirlediği varsayılan
pek çok şeyi içerecek kadar geniştir.
Bu güçlüğü çözmeye
yönelik girişimler, hukuki olmayan tanımlar vermeye çalışır; bu girişimler
özünde üretim ilişkilerini, üretime sahip olma kapasitesi ve kontrolle ilişkili
görürler. Böylece kapitalist toplumlarda üretim ilişkileri kapitalist ve işçi
arasında hüküm sürer; birincisi hem üretim
araçlarını denetiminde
bulundurur, hem de işçilerce üretilen mal ve hizmetleri bölüştü-rebilir. Tabii
ki, kapitalist yasal olarak üretim araçlarının sahibi olduğundan kısmen buna
benzer şekilde hareket edecektir. Fakat bu yasal güç, teorik olarak bu yasal
yaptırım gücü olmadan işleyemeyecek üretim ilişkilerinin tanımına dahil
değildir.
Bununla birlikte
tanımlanan üretim ilişkileri, toplumların kurulması için temel, hatta üretim
güçlerinden daha temel olarak ele alınmıştır. Onlar değişik toplumlarda farklı
yollarla organize olmuşlardır.
Kavram tipik olarak
tek tek kapitalistlerle işçiler arasındaki ilişkilerle ilgili olmayıp,
toplumsal sınıflara atıfta bulunacak şekilde genelleştirilmiştir. Böylece iki
sınıfın, kapitalistlerin ve işçilerin oluşumunu belirleyen, üretim ilişkileri
olmaktadır. Bundan başka üretim ilişkileri temelde çelişik (anta-gonistic) bir
durum arzettiğinden -yani işçinin (ürünü) kendisinden
kopartıldığından-sınıflar arasındaki ilişkiler de çelişki içindedir. Bu
çelişkiler ancak sosyalist üretim biçiminde çözülebilecektir.
(SBA) Bk. Marksist Sosyoloji