55- ER-REŞİD HARUN BİN MUHAMMED.. 2

Harun'ur-Reşîd Döneminde Devlete Karşı Cereyan Eden Siyasi Olaylar6

Harun'ur-Reşid Zamanında Hariciler7

Harun'ur-Reşid Zamanında Bizanslılarla Yapılan Savaşlar8

Harun'ur-Reşid Zamanında Ortaya Çıkan Müstakil Emirlikler9

1- Tahert Rüstemi Devleti10

2- Sicilmasa'dakî Midraroğulları Devletî10

3- Endülüs Emevilerî10

4- Magrıb'da Idrısogulları Emirliği 11

5- Ağleboğulları (El-Eğalibeh) Amirliği11

55- ER-REŞİD HARUN BİN MUHAMMED

 

 

(Hilafet Dönemi, Hicri: 170 -193)

Abbasi Devleti Reşid'in döneminde yükselmenin zirvesine ulaştı. Ataları, sıra ona gelinceye kadar devleti sağlam bir şekilde oturtmuşlardı. Ülkede her taraf istikrara kavuştu. Devlet oldukça güçlendi ve güvenlik hakim oldu. idareyi ele geçirmek maksadıyla artık siyasi kavgalar cereyan etmiyordu. Devlet de daha gençlik ça-ğmdaydı. Çünkü devleti Emeviler'den alabilmek ve otoriteyi ele geçirmek için verilen mücadelelerin acıları hâlâ hissediliyordu.

Reşid, çok cesur ve güçlüydü. Yaşının daha yirmiyi geçmediği günlerde, babasının hilafeti döneminde yaz ordularını akınlarda sevk ve komuta etmişti. Aynı zamanda (hilafet makamına geldik­ten sonra) Emirülmü'minin sıfatını taşıdığı sıralarda da ordunun başında Bizans üzerine sefere çıktı. Bizanslılar, O'nun karşısında başlarını eğdiler, küçüldüler. O'ndan heybet kaptılar ve vatandaş­larını O'nunla korkuttular.

Harun'ur-Reşid, kutsal değerlere karşı saygılı ve bu konuda ti­tiz, tüm işlerinde Allah'tan korkan bir zattı. Günde yüz rekat nafile kılardı. Hacca da çok giderdi. 23 yıl müslümanlara devlet başkan­lığı yaptı. Bu süre zarfında da dokuz kere hacca gitti. Hacca gittiği seneler hicri: 170-173-174-175-177-179-181-186 ve 188 yıllarıdır. Bu öyle bir imajın yayılmasına sebep olmuştu ki halk üzerinde onun, bir yıl hacca, ertesi yıl da cihada çıktığı izlenimi uyanmıştı.

Reşid, kendi öz malından sadaka dağıtırdı. İslamı içerden vur­mak için faaliyet gösteren zındıklarla amansız bir şekilde mücade­le etti ve birçoklarını öldürdü. Öğüt verenleri ve nasihatçileri can kulağıyla dinler ve duygulanarak Allah korkusundan gözyaşı dö­kerdi. Bir keresinde hacca giderken güzergahı üzerinde ehl-i hal­den bir zata rastladı. O'na:

'Anlat bakalım, ey bilge kişi!" diyerek O'nu dinlemek istedi. Bu zat kendisine, manzum bir ifadeyle şunları söyledi:

"İnsanlar kölen olsa ve tüm dünyalar senin, Ne farkedecek acep, sonuç ne olur yâni? Girmeyecek mi kabre, en sonunda bedenin; Ve toprağa gömülüp olmayacak mı fani?"

Bu sözlerden etkilenen Harun, bilge kişiye, "Çok güzel söyle­din, ey Behlul! Söyleyecek daha başka öğütlerin var mı?" diye sordu. Derviş:

"Var, ya Emirelmü'minin!" diye cevap vererek bu kez de şöyle konuştu:

"Bir kimseye, Allah zenginlik ve -fizik- güzellik verir de o kim­se eğer güzelliğinde iffetli davranır -güzelliğini başkalarının his ve şehvetlerine alet etmez- malıyla da -ihtiyaç sahiplerine- yardımcı olursa o, Allah'ın divanında hayırlı insanlardan yazılır."

Halife Harun, dervişin bu sözlerinden O'nun sanki bir yardım istediğini sanarak O'na, "Borçlarının ödenmesini emrettik" dedi. Derviş fütursuz bir ifadeyle:

"Hayır efendimiz, bunu yapmayın! Zira bir borç ikinci bir borçla Ödenemez. Bilakis hakkı sahibine iade et. Kendin evvela öz borcunu öde!" diyerek teklifini reddetti. Harun bu kez de O'na:

"Sana bir miktar azık emrettik, onunla biraz geçinirsin" dedi. Ancak derviş yine: "Hayır bunu da yapma ya Emirelmü'minin! Al­lah Teala sana verip de beni unutmaz. Bakın işte bir Ömür boyu yaşadım -Allah'tan başka- hiç kimse beni rızıklandırmış değil. Gölge etme, başka ihsan istemem" diyerek Halifenin yine teklifini reddetti. Harun bu sefer de "Öyleyse şu bin dinarı al" deyince adam O'na şu cevabı verdi:

"Bu parayı asıl sahibine iade et, senin için daha hayırlı olur. Ben bu parayı ne yapayım? Çekil başımdan git, çünkü beni çok rahatsız ettin!"

Reşid, bunun üzerine dervişi halinde bırakarak ayrıldı. O ka­dar etkilenmişti. Dünya O'nun gözünde artık önemini kaybetmiş, bayağı küçülmüştü.

Harun'un huzur hocalarından İbn'us-Semmâk, bir gün O'na şöyle hitap etti:

"Sen günün birinde yalnız başına öleceksin, tek başına me­zara gireceksin ve yine tek başına diriltileceksin. O halde -suçlu-insanların, Allah'ın gazabına uğrayacağı ve ayakların kayacağı saatlerde Allah'ın huzurunda cennetle cehennem arasında suçlu olarak dikilmekten sakın, ki o gün pişman olunacak. Lakin tövbe kabul edilmeyecek hata affedilmeyecek, fidye ve tazminat hiç bir işe yaramayacaktır."

Bu sözleri dinleyen Reşid, dayanamayarak hüngür hüngür ağ­ladı. Huzurunda bulunan büyük veziri ünlü devlet adamı Yahya Bin Halid, bunun üzerine İbn'us-Semmak'a dönerek:

"Emirülmü'minin efendimizi bu gece çok üzdünüz!" demek­ten kendini alamadı. Harun ise kalkıp yanlarından ayrılırken göz­yaşlarını tutamamıştı. Takva ve fazıl erleriyle tanınmış büyük şah­siyetlerden Fudayl Bin Ayad'da bir gece Mekke'de Harun'a uzun uzun vaaz ve nasihatlerde bulunarak O'na bir ara şöyle dedi:

."Ey nur yüzlü! -şu kalabalığı görüyor musunuz?- Yarın kıya­mette bunların hepsinden sen sorumlu olacaksın. Allah Teala buyuruyor ki: "Bağlandıkları dayanaklar artık kopmuş olacaktır."

Leys'in Mücahid'den naklettiği bir hadise göre bu dayanaklar dünya hayatında insanlar arasındaki ilişkilerdir.[1]

Reşid bu sözleri duyunca yine gözyaşlarını tutamadı. Öyle ağ­ladı ki hıçkırıklara boğuldu.

Yine Fudayl Bin Ayad anlatıyor, diyor ki:

"Bir gün Halife Harun'ur-Reşid beni davet etti. Kabul odaları­nı gayet süslemiş, çeşit çeşit lezzetli yemeklerden bir sofra hazır­latmıştı. Sonra şair Ebu'l Atahiye'yi de davet ederek sohbet sıra­sında O'na:

- Şu anda içinde bulunduğumuz mutlu hayatı ve nimetleri di­le getir de seni dinleyelim, diye emretti. Bunun üzerine Ebu'l Ata-hiye manzum olarak şunları söyledi:

Yaşa gönlünce saraylarda Ömür sür seneler, Sana kaç tane dilersen yürüsün bakireler; Ama bir gün şu göğüslerdeki canlar çıkacak; O zaman anlayacaksın ki ne boşmuş bu meğer."

Reşid, bu sözleri duyunca dehşet bir şekilde ağladı. Davette bulunanlardan vezir El-Fadl Bin Yahya, şair Ebu'l-Atahiye'ye çıkı­şarak:

"Emirül-Mü'minin Efendimiz, kendisini eğlendiresin diye se­ni davet etti. Sen ise -ne yazık ki- O'nu üzdün!" demekten kendi­ni alamadı. Fakat Halife Harun, söze karışarak EI-Fadl'a:

"Hayır, vazgeç! Esasen o bizi dünya gafleti içinde gördü. Bu kapılmışlığımızın daha da artmasına göz yummak istemedi" di­yerek şairi hoşgördüğünü ifade etti. Başka bir yoldan rivayet edil­diğine göre: Reşid, Ebul'atahiye'ye:

"Bana şiirden beyitlerle biraz nasihat et, ancak özetle" der. Ebu'l Atahiye de şunları söyler:

Karşına çıkabilir, sen göz kırparken ya da, Nefes alırken ecel; polislerin olsa da İyi bilki şaşmayan okları var ölümün, Herkes ona hedeftir, zırh siper kullansa da Kurtuluş umuyorsun, fakat yolun hatalı, Gerçek şudur ki gemi hiç yüzemez karada.

Bu sözler üzerine Harun, duyduğu pişmanlığın derin etkisiyle olduğu yerde yığılarak kendinden geçer.

Halife Harun'ur-Reşid, dedesi Ebu Cafer El-Mansur'un hilafe­ti döneminde Hicri 146 da Rey Kenti'nde dünyaya geldi. Hicri 170'te de kendisine bey'at edilerek halife oldu. Harun Er-Reşid'e bey'at edildiği gün yaşı henüz 24'ü bile geçmiş değildi. Fizik yapı olarak beyaz tenli, uzun boylu, şişmanca ve yakışıklıydı. 3 Cema-ziyelâhir 193 günü Tûs Kenti'nde hayata gözlerini yumdu. Böyle­ce hilafet süresi 23 yıl kadar sürmüş oldu.

Harun, amcası Cafer Bin El-Mansur'un kızı, Zübeyde Ha-tun'la evlendi. Zübeyde 16 Şevval 170 tarihinde oğlu Emin'i do­ğurdu.-Zübeyde Sultan'la 165'te evlenmişti. Ayrıca 187'de Süley­man Bin Ebicafer El-Mansur'un kızı Abbase ile evlendiği gibi da­ha birçok evlilikleri oldu. Vefat ettiğinde geride 4 dul bıraktı. Bir­çok cariyeleri de vardı. Bunlar da Harun'dan çocuk doğurdular. Memun bunlardan biridir ve Harun'un en büyük oğludur. Babası Reşid'in halife ilan edildiği 15. Rabiülevvel günü doğdu. Böylece Emin'den altı ay büyüktü. Me'mun'un annesinin adı Maracil Mu'tasım'm Mâride, Kasım El-Mu'temen'in adıysa Kasf idi.

Harun'ur-Reşid ise önceleri Ebu Musa künyesiyle anılırdı, sonra Ebu Cafer olarak tanındı.

Harun, 15 Rabiülevvel günü halife ilan edilir edilmez Yahya Bin Halid El-Bermeki'yi hapisten çıkararak O'nu başvezirlik göre­vine getirdi. Reşid'e olan meylinden ötürü Sabık Halife El-Hadi O'nu zindana atmıştı. Yeni halife Tartus Kenti'nin inşasını tamam­ladı. Burası devletin akdeniz sahili üzerindeki stratejik noktasıydı. Reşid'in hilafetinin birinci yılı içinde de şehrin kuruluşu tamamlandi. Reşid'in annesi ünlü Abbasi kraliçesi Hayzarân Hicri 172 de Öldü. Reşid de 175 te oğlu Muhammed El-Emin'i veliaht seçti. Halbuki Emin bu sırada henüz beş yaşını bile doldurmuş değildi. Böyle bir karar ise gerek ilim erbabından (devlet erkânından) ge­rekse halktan gelen tenkitlere sebep oldu. Oğullarından Abdullah El-Me'mun kardeşinden altı ay daha büyük olmasına rağmen sırf Emin'in annesi Reşid'in amcası Cafer'in kızı olduğu için O'na bey'at edildi. (Yani Emin veliaht olarak tayin edildi.) Zira Zübeyde Sultan'm Reşid nezdinde ayrı bir yeri vardı. Buna mukabil El-Me'mun'un annesi ise Maracil adında bir cariyeydi. Her şeye rağ­men yedi yıl sonra, kardeşi Emin'den sonra gelmek üzere El-Me'mun da ikinci veliaht olarak seçildi.

Bermekoğulları Ailesinin Halife Reşid döneminde devlet üze­rinde çok büyük nüfuzu vardı. Çünkü Yahya Bin Halid, Reşid'in

mürebbisiydi. (Çocukken Yahya O'nu yetiştirmişti.) Öyle ki Reşid O'nu "baba" diye çağırırdı. Keza Yahya'nın oğulları: EI-Fadl, Cafer, Musa ve Muhammed O'nun emsalleri ve arkadaşlarıydılar. Sabık halife El-Hadi onlara karşı kinliydi. Bu sebeple de babalarını hap­setmişti. Reşid işbaşına gelince O'nu zindandan çıkardı, kendine yaklaştırdı ve O'na başvezirlik mansıbını verdi. Bu suretle de bu ai­lenin siyasi etkinliği çok arttı. Gerçeğe bakılacak olursa bunlar bir bakıma devlete çok hizmet etmişlerdir.

Muhammed Bin Halid, Reşid'in özel "hacib"iydi.[2] Yahya Bin Halid ise O'nun lalasıydı. Reşid, Cafer Bin Yahya'yı Mısır'a karde­şi EI-Fadl Bin Yahya'yı ise Horasan'a vali tayin etmişti. Aynı za­manda bu zevat orduları sevk ve komuta ettiler, isyanları bastırdı­lar ve birçok fitneleri söndürdüler. Ezcümle Fadl Bin Yalıya, (Hz. Hasan'm torunlarından) Yahya Bin Abdullah Bin El-Hasan El-Müsenna'mn 176'da Deyrem'de devlete karşı giriştiği isyanı bas­tırmakla görevlendirildi. Keza Fadl'ın yine kendisi bir kuvvetin ba­şında Türk illeri üzerine sefer düzenleyerek Kabil'e girdi ve Maveraunnehr memleketlerine akınlar düzenledi. Ancak Bermekoğul­ları devlete hizmet ettikleri kadar kendi çıkarlarını da düşünüyor­lardı. Çünkü büyük bir nüfuz ve otoriteye sahip bulunuyorlardı. Aynı zamanda Halifenin danışmanları akıl hocaları idiler. Her me­selede O'na en yakın, O'nunla oturup haşir neşir olan ve kendisi­ne hoş vakitler geçirmeye çalışan kimselerdi. İzin almadan her an huzuruna girebiliyorlardı. Evet, her ne kadar zaman zaman onlar­dan birini görevden alıp onu bir diğeriyle değiştiriyor idiyse de on­ların devletteki güçlü yeri hiç de değişmiyordu. Mesela Cafer'i 176 da Mısır Valiliğinden aldı, keza Muhammed Bin Halid'i, özel sek­reterliğinden uzaklaştırdı. Ancak bu görevi 179 da El-Fadl Bin Er-Rabi'a verdi.

Halifeyle pek içli dışlı olan bu Bermekoğulları ailesinin duru­mu bir anda değişti. Halife Harun Er-Reşid çok ani bir şekilde onlara karşı tavrını değiştirerek Cafer Bin Yahya'yı idam etti; babası Yahya ile biraderi El-Fadl'ı da zindana attı; gayrimenkullerine ve servetlerine el koydu. Belki de Bermekoğulları ailesinin başına ge­len olaylar, onların devlet idaresindeki etkinliklerinin zamanla aşı­rı bir şekilde artmasının bir sonucu oldu. Öyle ki Halife Harun'ur-Reşid onlardan çekinmeye başladı. Aşırı israf ve harcamalarla Ha-life'nin bizzat kendisini dahi geride bıraktılar. Aynı zamanda Hali-fe'ye önem de vermemeye başladılar. Zira O'nu hafife alırcasma artık huzuruna izinsiz girip çıkmaya başladılar. Bu da gerek elit ta­bakanın, gerekse halkın onlara kin bağlamasına neden oldu. O'nları açık açık eleştirmeye başladılar. Hatta bu eleştiriler onların bu derece yüz almalarına sebep olan Halife'nin bizzat şahsını da­hi hedef alıyordu. Bu yüzden Reşid, onların elde etmiş bulunduk­ları bu derece nüfuzun tahtına ve tacına zarar getirebileceği kor­kusuna kapıldı. Aynı zamanda bu sebeple halktan gelebilecek bir tepkiden de endişe etti. İşte tam bu sırada Cafer'le ilgili özel bir so­run gündeme geldi. Reşid O'nu ortadan kaldırmak ve ailesine dar­beyi indirmek için bu meseleyi bahane olarak kullandı. Cibril oğ­lu Bahtyaşu' babasından naklen şunları anlatıyor; diyor ki:

"Ben Halife Harun'ur-Reşid'in meclisinde oturuyordum. O arada Yahya Bin Halid huzura girdi. Öncesinden beri hep izinsiz içeri girerdi. Yahya yaklaşıp selam verince Reşid, pek içten gel­mediği anlaşılan, zayıf bir ses tonuyla selamım aldı. Yahya, mevkilerinin Halife nezdinde artık değişmiş bulunduğunu an­lamıştı."

Cibril sözlerine şöyle devam ediyor: "Sonra, Reşid bana dönerek:

- Cibril! Biri senden izin almadan acaba odana hiç girebilir mi? diye dokunaklı bir soru yöneltti. Ben de:

- Asla efendimiz -değil izinsiz girmek- bunu düşünemez bile, cevabım verdim. Bunun üzerine:

- Peki bize ne oluyor ki huzurumuza izin filan alınmadan giri­liyor? diye sorunca hemen Yahya ayağa kalkarak vaziyeti kurtar­mak için şu nazik açıklamayı yaptı:

"Ya Emirelmü'minin! Esasen Allah Tealadır ki sana yakın bu­lunma şerefini bana bahsetmiştir. Allah'a yemin ederim ki huzu­runa girmeye deminki saatten beri başlamış değilim. Bu, Emirül-mü'minin Efendimizin sırf bana bahşetmek lutfunda bulunduğu özel bir muameledir. Bu suretle de Zatı hilâfetp en ahileri bana şe­ref bahşetmiş bulunmaktadır. Nitekim huzuru devletlerine gir­diğim öyle zamanlar oldu ki bazan yatakta tamamen soyunmuş, bazan da bir parça peştemal içinde bulunurlardı. Bununla bera­ber devletli efendimizin önceleri kabullendiği bir davranışı bu kez nefretle karşılamaya başlar olduğuna dair pek malumatım da yoktur. Amma ve lakin şimdi artık öğrenmiş bulunuyorum. Dolayısıyla Efendimiz Hazretleri ferman buyururlarsa bendeleri huzuru saadetlerine ancak izinle girebilen ikinci sınıf, hatta üçüncü sınıf kimselerden olmayı memnuniyetle kabul ederim."

Yahya'nın bu açıklamasını dinleyen Harun, bu kez mahcup oldu. O, gerçekte halifeler arasında en kibar bir şahsiyetti. Bu yüz­den muhatabının, sürekli gözlerinin içine değil genellikle önüne bakardı.

Yahya'yı dinledikten sonra:"Aslında seni incitmek istemedim. Fakat halk dedikodu yapı­yor" diye konuştu. Sanırım verebilecek bir cevap bulamamış. Yah­ya'nın gönlünü almak için bu ifadeyi kullanmak zorunluğunu duymuştu. Bu sözlerden sonra uzunca sustu. Yahya da çıkıp gitti.

Ahmed Bin Yusuf da şunları anlatıyor diyor ki:

"Semmame Bin Eşras tarafından anlatıldığı üzere Yahya Bin Halid hakkında yapılan ilk şikayet şöyle oldu: Muhammed Bin El-Leys, Halife Harun Er-Reşid'e bir mektup göndererek O'na bazı nasihatlerde bulunmuş ve şunları söylemişti:

-  Yahya Bin Halid seni Allah'tan kurtaramaz. Halbuki sen O'nu Allah ile arana koymuş bulunuyorsun. Acaba yarm kıyamet gününde Allâİı'ın huzurunda hesap vermek üzere durduğunda, kullarına ve sana -emanet ettiği- memleketlere karşı nasıl mu­amele ettiğini sorunca sen de:

- Allah'ım! Kullarının meselelerini Yahya Bin Halid'in keyfi is­teklerine terk etmiştim, diye cevap verecek olursan, tutunacağın delille O'nu hoşnut ve memnun edebilecek misin? Buna ek olarak dokundurucu daha bazı sözler de yazmıştı.

Yine Ahmed Bin Yusuf anlatıyor, diyor ki:

Süleyman Bin Ebicafer'in azadlısı Muhammed Bin El-Fadl Bin Süfyan bana şunları anlattı:

"Hakkında yapılan bu şikayetten sonra Yahya Bin Halid, bir gün yine Reşid'in huzuruna girdi. Orada bulunan hizmetçi genç­ler ayağa kalktılar. Reşid özel hizmetlerine bakan Mesrur'a "Genç­lere söyle, Yahya huzura girerken bir daha ayağa kalmasınlar" di­ye emretti.

Muhammed Bin El-Fadl anlattığına göre, ondan sonra Yahya girince kimse ayağa kalkmadı. Bunu farkeden Yahya'nın rengi de­ğişti. Sonraları saray hizmetçileri ve kapıkulları Yahya'yı gördükçe O'ndan yüz çeviriyorlardı. Yahya bazan onlardan içecek bir su is­terdi, duymamazlıktan gelir O'na bir bardak su bile vermezlerdi veya birkaç kere istedikten sonra getirirlerdi.

Reşid'in Bermekoğulları ailesine düşündüğü darbeyi indire­bilmek için bahane olarak kullandığı sebebe gelince, bu olay bir zamanlar kendine çok yaklaştırmış bulunduğu, öyle ki gece soh­betlerinde arkadaş edindiği hatta ayrılığına bir türlü dayanamadı-ğı ve kendisinden hiç bir şeyini gizlemediği sırdaşı Yahya Oğlu Ca­fer'le ilgilidir. Olay şundan ibarettir:

Hz. Hasan'm torunlarından Yahya Bin Abdullah Bin Hasan El-Musenna Hicri 176 da Deylem'de devlete baş kaldırınca Reşid, ünlü veziri Yahya Oğlu El-Fadl'ı isyanı bastırmak için Yahya'nın üzerine gönderdi. El-Fadl Yahya'ya, hayatına dokunmayacağına dair güven vadederek O'nu yakalayıp Bağdat'a getirdi. Reşid, Yah­ya'yı bu kez de (El-Fadl'm biraderi) Bermekoğullarmdan Cafer'e teslim ederek O'nu zindana atmasını emretti. Cafer gecelerden bir gece Yahya'yı zindandan aldırarak girişmiş bulunduğu eylemler hakkında kendisine bazı sorular yöneltti. Yahya ise sorulara cevap verdikten sonra ifadesinin sonunda Cafer'e:

- Benim meselemde {bana haksızlık etmekten dolayı) Allah'ın öfkesine uğramaktan korun ve yarın kıyamet gününde Hz. Mu-hammed'in yakama yapışmaması için kendini ortaya atma! Al­lah'a yemin ederim ki bejtı herhangi bir karışıklık çıkarmadım ve karışıklık çıkaran bir kimseyi de barındırmadım, diyerek kendini savundu. Bunun üzerine Vezir Cafer Yahya'ya acıyarak O'na:

- Peki öyleyse serbestsin, istediğin yere gidebilirsin, dedi. Fa­kat Yahya dert yanarak:

- Vezir Hazretleri! Biraz sonra suçsuz yere tekrar yakalanıp senin huzuruna ya da başka bir yetkiliye götürülerek teslim edil­meyeceğinden nasıl emin olur da gidebilirim, deyince Cafer, Yah­ya'ya bir görevli daha katarak O'nu güven duyduğu yere kadar ko­ruma altında gönderdi.

Ne var ki bu olay, El-Fadl Bin Rabi'a, özel hizmetçilerinden bir istihbaratçı tarafından kendisine intikal ettirildi. O da araştırarak bu olayın, gerçekten cereyan etmiş bulunduğunu tesbit etti. Son­ra Reşid'in huzuruna girerek meseleyi olduğu gibi anlattı. Fakat Reşid'in konuyla pek ilgilenmediğini gördü. Hatta Reşid O'na:

"Bu meseleden sana ne, belki ben böyle emrettim bre anan öle!" diye de çıkıştı.

El-Fadl bu muameleden incinerek çekip gitti. Ondan sonra Reşid'i Cafer ziyaret etti. Beraber yiyip içtiler. Reşid hem yiyor, hem Cafer'le sohbet ediyordu. Ta ki aralarında şöyle bir konuşma geçti, Reşid Cafer'e:

-Yahya'dan ne haber, diye sordu. Cafer Reşid'i atlatmak isti­yordu. O'na:

- Yahya'dan ne haber olacak efendimiz, o dar hücresinde zin­cirlere vurulmuş vaziyetle hapsinde yatıyor, diye cevap verdi. Fa­kat Reşid ikna olmamıştı. Ciddileşerek:

- Dediklerinin doğru olduğuna hayatım üzerine yemin eder misin, diye sorunca Cafer kısa bir suskunluk geçirdi. Cafer çok ze­kiydi ve isabetli düşünürdü. Reşid'in olay hakkında bir şeyler duy­muş olabileceği ihtimalinden hareket ederek:

-  Hayır efendimiz, hayatın üzerine yemin ederim ki mesele böyle değil. Bilakis baktım ki Yahya'da artık kımıldayacak bir ha­yat kalmamış, kötülük yapabilecek bir durumda da değil. O'nun için kendisini salıverdim, dedi. Bunun üzerine Reşid, işi bozuntu­ya vermeden:

- Çok iyi etmiş ve arzu ettiğimin*aynısını yapmışsın, diyerek O'nu kurnazca savdı. Cafer huzurdan ayrılırken, Reşid ardından O'nu gözüyle uzun uzun takip etti. Şu sözleri mırıldanıyordu:

- Eğer seni gebertmezsem, Allah da hidayet kılıcıyla beni sa­pıklık etmiş bir suç yüzünden gebertsin! Bilindiği üzere daha son­ra Cafer'e olanlar oldu. Öyle görünüyor ki Cafer'in idamına ve Bermekoğullarına inen darbeye bu olay en büyük sebebi oluştur­du. Fakat bir husus daha var ki bundan daha önemli olduğu gö­zükmektedir.

O da şudur:

Esasen Reşid Cafer Bin Yahya'yı o kadar çok severdi ki O'ndan bir an bile ayrılmaya dayanamazdı. Devamlı yanında olmasını isterdi. Bunun yanı sıra Reşid'in sevdiği bilgili, kültürlü, isabetli dü­şünen Abbase adında bir kızkardeşi vardı ki Reşid Onun da zaman zaman Cafer'le birlikte özel sohbetlerinde hazır bulunmasını arzu ediyordu. Tabi Cafer, Reşid'in kızkardeşi Abbase'ye -İslam ahka­mına göre- gözleriyle bakma hakkına sahip bulunmadığı için. Re­şid O'na bir ara:

- Bak kızkardeşimi seninle evlendireyim ta ki oturumlarımız­da hazır bulunması meşrulaşsm. Ancak O'na dokunmaman ve bir kocanın karısıyla icra ettiği ilişkilerle O'na yanaşmaman şar­tıyla buna razı olurum, dedi ve bu kayıtla nikahlarını kıydı.

O'ndan sonra ikisi birden Halife'nin özel sohbetlerinde bu­lunmaya başladılar. Fakat gayet doğaldır ki böyle bir şart olamaz ve nitekim faydası da olmadı. Çünkü ikisi de henüz genç idiler ve aralarında başbaşa kalma olayları da cereyan etti. İkisinden han­gisinin diğerini bu ilişkilere ittiğine gelince onu da bilemiyo-ruz.Kaldı ki ikisi de aynı yola çıkar. Neticede Abbase Cafer'den ha­mile kaldı ve bir erkek çocuk doğurdu. Bunun üzerine Halife Ha-run'ur-Reşid olaydan haberdar olur, bunu bir gurur meselesi ya­parak kendilerine bir fenalığı dokunur endişesiyle Abbase, çocuğu dadılarına emanet ederek O'nu Mekke'ye yolladı. Bu mesele uzun bir süre Reşid'den gizli tutulabildi. Ancak bir ara Abbase ile bazı cariyeleri arasında tatsızlık çıkmıştı. Bunun etkisiye cariyenin biri konuyu Halife'ye çıtlattı. Reşid 186 da hacca gidince meseleyi araştırdı ve işin gerçek yüzünü anladı ve bu O'na çok dokundu. Cafer'i kendisine ihanet etmiş kabul ederek O'nu ortadan kaldır­mayı ve kendisiyle ailesinden intikam almayı işte o sırada içinden kararlaştırdı. Ailesiyle ilgili aşın kararlar almak suretiyle bizzat kendisi dahi bu olayın bir sebebi olmakla birlikte bu kararı almış bulundu.

Reşid, hac ziyaretinden dönünce, özel hizmetçisi Masrur'u bir grup adamlarıyla beraber Cafer'e göndererek O'nu evinden güç zoruyla çıkarıp zincire vurdular ve Halife Harun'ur-Reşid'in huzuruna getirdiler. Reşid Cafer'in boynunun vurulmasını em­retti. Böylece Hicri 187 yılı, Muharrem ayının son günlerinde idam edildi.

Reşid, aynı zamanda Cafer'in babası Yahya Bin Halid'in ve (Yahya'nın diğer oğulları) Eİ-Fatfl, Muhammed, Musa ve çocukla­rının da zindana atılmasını emretti.

Yahya'nın biraderi Muhammed Bin Halid hariç Bermekoğul-larına aman vermeyeceğini ilan edip servetlerine ve gayri men­kullerine de el koydu. Sonraları, yaşı ilerlediği için Yahya ve yaşla­rının küçüklüğü sebebiyle torunları için af çıkardı. El-Fadl Bin Yahya, Hicri 192 de zindanda öldü. Babası Yahya da 190 yılında daha önce ölmüştü.

Harun'ur-Reşid, oğullan El-Emin ve El-Me'mun'dan sonra bu kez de El-Kasım'ı üçüncü veliaht olarak seçti ve ona El-Mu'temen unvanını vererek El-Cezire'ye serhadlere ve stratejik noktalara emir sıfatıyla tayin etti. Oğullarından El-Emin Şam (Suriye) ve Irak valisiydi. El-Me'mun ise Hemedan'dan devletin en doğusun­daki sınırlara kadar olan Maşrık bölgesinin genel valiliğini yürütü­yordu.

Halife Harun'ur-Reşid hakkında çeşitli dedikodular yapılmış ve Abbasi devletinin en büyük Halifesi olduğu için de (sahip bu­lunduğu geniş şöhret sebebiyle) kendisine birtakım suçlamalar yöneltilmiştir. Elbetteki suçlamalar büyük şahsiyetlere -daha çok-yöneltilir. Çünkü eğer bu suretle mevkileri gölgelenir, zayıf düşer­lerse onları suçlayan minikler de hiç değilse biraz büyük cüceler kadar olabilirler.

Evet Harun'ur-Reşid'in sözde zevke safaya ve eğlenceye düş­kün olduğu hakkında, nedimeleri ve içki alemleri hakkında çok şeyler söylenmiştir.

Aleyhinde söylenenler o dereceye vardı ki Hanımı Zübeyde Sultan'a ve namusuna kadar bile dil uzattılar, servetini hiç yere is­raf ettiği ve devlet yönetimini boş verdiği yolunda ulu orta sözler ettiler.[3]

 

Harun'ur-Reşîd Döneminde Devlete Karşı Cereyan Eden Siyasi Olaylar

 

Harun'ur-Reşid zamanında pek geniş çapta siyasi hareketler cereyan etmedi. Sadece sahip bulunduğu güçlü otoritesinin ken­disine verdiği serkeşlikle veya Halifeye baş kaldırabilecek kadar sahip olduğu siyasi etkinliğin kendisine verdiği izzet ve ikbal hır­sıyla davranan bazı valilerin giriştiği mahalli (ve dar çaplı) hare­ketler oldu ki bunlar da çok geçmeden ya çökertilerek elebaşıları öldürülüyor ya da duruma göre halife tarafından affediliyorlardı.

Bu dönemde meydana gelen önemli olaylar şöyle özetlenebi­lir:

Hicri 176 tarihinde Deylem taraflarında (Hz. Hasan'm torunla­rından) Yahya Bin Abdullah Bin El-Hasan El-Musenna devlete karşı isyan bayrağını çekti. Bu zat 169 tarihinde cereyan eden Fakh Olayından sağ kurtulmuştu. Halkı kendisine bey'at etmeye çağır­dı. Mekke, Medine, Yemen ve Mısır halkı O'na bey'atte bulundu­lar. Sonra Yahya Yemen'e giderek orada bir süre kaldı. Peşinden de Mısır'a ve Mağrib'e girerek daha sonra Maşrık tarafında (Doğu bölgesine) döndü ve gizlice Irak'a girdi. Oradan da ReyYe ve Ho­rasan'a giderek Maveraünnehr memleketlerine kadar ulaştı.

Bunun üzerine Halife Harun'ur-Reşid endişelenerek Yahya'yı sıkı takip etmeye başladı. Bunu hisseden Yahya ise kurtuluşu, Türk Beyi Hakan'a sığınmakta buldu. Beraberinde taraftar ve des­tekçilerinden oluşan 170 kişi kadar da adamı vardı. İkibuçuk yıl kadar Hakan'ın himayesinde kaldılar. Sonra Taberistan'a, oradan da Deylem'e giderek yine ortaya çıktı. Buralarda taraftarları çoğal­dı. Halife Harun'ur-Reşid Yahya'ya karşı savaşmak üzere El-Fadl Bin Yahya El-Bermeki'yi ellibin kişilik bir kuvvetin başında görev­lendirdi.

El-Fadl'la beraber büyük komutanlar da vardı. Yahya ise bu arada gücünü kaybederek Deylem Beyi'nin kendisine hıyanet edebileceği endişesine kapıldı.

Komutan El-Fadl da Yahya ile bu arada haberleşiyor, O'na kar­şı yumuşak davranıyor ve O'nu ikna edip meylini kazanmaya çalı­şıyordu. Nitekim O'na çokça yalvardı, zaman zaman kendisini ih­tar etti, akıl verip yol göstererek kurtulması için O'nu ümitlendir­di. Bir yandan da Deylem Beyi'ne bir mesaj yollayarak Yahya'yı aman dilemeye ve barış yapmaya razı ettiği takdirde kendisine bir milyon dirhem para Ödeme vaadinde bile bulundu. Nitekim bü­tün bu çabaların sonunda Yahya hayatına dokunulmayacağına dair, Reşid'in bizzat kendisi, el yazısıyla bir güven mektubu gön­derirse teslim olacağını kabul etti.

Komutan El-Fadl bu meseleyi Halife Harun Er-Reşid'e iletti. O da alınan sonuca sevinerek Yahya Bin Abdullah'a bir güven mek­tubu yolladı ve vaadine bağlı kalacağına dair de Fukaha'yı [4] (kadı­ları ve kendisi kadar Yahya'nın da yakınları olan) Haşimoğulları hanedanının ileri gelen şahsiyetlerini ve yaşlılarını da şahit kıldı ki bu zevattan bazıları da Abdussamed Bin Ali, El-Abbas Bin Mu-hammed, Muhammed Bin İbrahim ve Musa Bin İsa idi. Daha bir­çokları da vardı.

Halife Harun'ur-Reşid bu amannamesiyle birlikte Yahya'ya ayrıca birçok hediyeler de yolladı. Bu emanetler Komutan El-Fadl'ın eline ulaşınca onları hemen Yahya Bin Abdullah' a gönder­di. Yahya bunları kabul ederek gelip El-Fadl'la buluştu. Bunun üzerine Fadl, Yahya'yı alıp Bağdad'a getirdi. Reşid de O'nu karşı­ladı. Kendisine büyük miktarda para ve yiyecek yardımında bu­lundu. Onu, Yahya Bin Halid'in köşkünde birsüre kaldıktan sonra güzel bir evde ağırladı. Reşid bizzat kendisi onunla ilgileniyordu. Hatta o'nu ziyaret etmeleri için halka emir bile verdi.

Ne varki çok geçmeden Reşid'in Yahya'ya karşı olan bu tutu­mu değişiverdi. O'nu, Cafer'in nezareti altında hapsettirdi. Cafer ise Yahya'ya acıyarak O'nu dışarı saldı. Fakat Reşid Yahya'yı tekrar tutuklatıp bir dehlize attı ve zincire vurdurdu. Başına da özel hizme.tçisi Masrur'u dikti. Ta ki 180 yılında zindanda ölünceye kadar. Ölüm sebebine ilişkin rivayetler çok ve çeşitlidir. Aç ve susuz bıra­kılarak ölüme terk edildiğini söyleyenlerin yanında işkence altın­da öldüğünü veya eceliyle öldüğünü rivayet edenler de vardır.[5]

Harun'ur-Resi d zamanında ayrıca Mısır'da Kays ve Kuzaa ka­bilelerine mensup bir topluluk devlete karşı isyan etti. Zamanın Mısır Valisi İshak Bin Süleyman bunlarla mücadele etmeye başla­dı. Reşid de O'na Filistin Valisi Herseme Bin A'yun idaresinde gönderdiği bir kuvvetle destekledi. Böylece Hicri 177 de bu fitne söndürülmüş oldu.[6]

Hicri 176 da da kuzey Afrikalılar Abdeveyh El-Enbari adında birinin liderliğinde isyan ettiler. Bu olayda El-Fadl Bin Ruh Bin Hatem öldürüldü. Ve Muh eli eb oğulların d an kim varsa hepsi bura­dan sürüldü. Reşid de üzerlerine Herseme Bin A'yun'u göndererek fitneyi söndürdü. Bu olay ancak Yahya Bin Halid isyancıların başı Abdeveyh'e mektuplar yollayıp O'nu yönetime boyun eğmeye da­vet ettikten, kendisine güven verip O'nu ümitlendirdikten sonra yatıştı. Nitekim Abdeveyh de yapılan teklifi kabuledip aman dile­di ve nihayet nizama uyarak Bağdad'a geldi. Vezir Yahya da sö­zünde durarak O'na dokunmadı. Bilakis kendisine iyiliklerde bu­lundu. Hem O'nunla hem de çocuklarıyla ilgilendi.[7]

Keza Horasan'ın Nesa beldesinde Hicri 183 de Ebu'l Hatib Va-hib Bin Abdullah En-Nesai adında biri yönetime baş kaldırdı. Kı­sa zamanda destekçileri de çoğaldı. Fakat mağlub edildi. Bunun üzerine Horasan Valisi Ali Bin İsa'dan aman diledi. O da Hicri 184 de bu şahsa güven verdi.

Ne varki Ebu'l Hatip ikinci defa tekrar isyan girişiminde bulu­narak Nesa, Abyurd, Tus ve Nisabor kentlerine hakim oldu. Merv üzerine de yürüdü. Fakat orada yenilgiye uğrayarak bu kez de Se-rahs taraflarına doğru yön tuttu. Oralarda bir ara güç de kazandı.

Fakat Ali Bin İsa Bin Manân, üzerine yürüyerek verdiği mücadele­de 186 yılında üstünlük elde etti. Böylece Ebu'l Hatib İsyanı sona ermiş oldu.[8]

Bu sefer de Suriye'de kabileciîik kavgaları gelişti. Bu, Muda-roğulları'yla Nezaroğuîları kabileleri arasında ortaya çıkan an­lamsız kör bir fitneydi. Nihayet Halife Harun'ur-Reşid'in gönder­diği Muhammed Bin Mansur Bin Ziyad aralarını bularak onları barıştırdı.[9]

Bir ara Maveraunnehr Bölgesinin kentlerinden Semerkant'da da Rafi' Bin El-Leys Bin Nasr Bin Seyyar, çok önemsiz bir sebep yüzünden ortalığı karıştırdı. Konu, bir kadınla hileli bir evlenme m es el e sillen kaynaklanmıştı.

Olay Reşid'e bildirilince bu çitfi birbirlerinden ayırması için Horasan Valisi Ali Bin İsa'ya emir verdi. Ayrıca başkalarına ibret ve ders olmak üzere Rafi'e kırbaç cezası uygulayıp o'nu Semerkant çarşılarında gezdirerek teşhir etmesi talimatını çıkardı. Bunun üzerine Rafi tutuklandı. Ancak firar ederek Belh'de bulunan Vali Ali Bin İsa'ya, affedilmesi için müracaatta bulundu. Vali bu isteği­ni kabul etmedi. Fakat Semerkand'a dönmesine izin verdi. Rafi Semerkand'a döndü, ancak bu sefer de Semerkant Valisi Süley­man Bin Hamid'in üzerine atılarak O'nu Öldürdü.

Olay bu raddeye varınca Horasan Valisi Ali Bin İsa bu adamın üzerine öncü bir kuvvetin başında oğlu İsa'yı gönderdi. Sonra da 190 yılında bizzat kendisi harekete geçti. 191 de ise Rafi'in sebep olduğu bu olay gittikçe büyüdü. Nesef halkı da O'na uydular. Türk­ler de kendisini destekledi ve nihayet valinin oğlu İsa Bin Ali'yi de Öldürdüler.

Bunun üzerine Halife Harun Er-Reşid Vali Ali Bin İsa'yı görev­den alarak yerine Herseme Bin A'yun'u Horasan'a vali tayin etti.

Bu sefer de Herseme, Rafi' ile mücadele etmeye başladı ve Buha-ra'ya girmeyi başararak Rafi'in kardeşi Beşir Bin El-Leys'i ele ge­çirip o sırada Tus Kenti'nde bulunan Halife Reşid'e yolladı. Kendi­si ise Rafi'i izlemeye devam etti. Bu arada Beşir'in boynu vurula­rak idam edildi.

Rafi'in sebep olduğu bu olaylar Halife Harun'ur-Reşid'in dev­rinden sonra bir müddet daha devam etti. Reşid ise Hicri 193 de ölmüştü.

Hicri 181 tarihide de bir takım sapık inançlar yaymaya çalışan zındıklar Cürcan'a hakim oldular ve burada karışıklık çıkardılar.

Azerbaycan'da ise Hicri 192 de Hurremiler adı altında sapık bir fikir ve inancı propaganda eden adamlar devlete karşı baş kal­dırdılar. Reşid, üzerlerine Abdullah Bin Malik Bin Heysem El-Hu-zami'yi bir kuvvetin başında gönderdi. Abdullah bu asilerin birço­ğunu öldürdü.Diğerlerini de esir aldı. Halife Reşid esir alınan er­keklerin öldürülmesini, kadınlarmmsa satılmasını emretti. Hali-fe'nin emri uygulandı.

Bunlardan başka bir de Beni Abdilkays Kabilesi'nden adamın biri devlete karşı ayaklanmıştı Halife Harun Er-Reşid Hicri 190 yı­lında bu adamı gönderdiği görevliler vasıtasıyla ortadan kaldırdı.[10]

 

Harun'ur-Reşid Zamanında Hariciler

 

Harun'ur-Reşid döneminde Hariciler faaliyetlerini tekrar art­tırdılar. Fakat eylemleri -daha çok- bölgeseldi ve etkisi sınırlıydı. Ancak bilindiği üzere Kuzey Afrika'da haricilere ait iki emirlik bu­lunuyordu. Bunlardan biri Safarilerin, diğeri ise İbadilerin idi Hicri 170 yılında Haricilerden El-Fadl Bin Said EI-Haruri devlete karşı harekete geçti, fakat çok geçmeden öldürüldü.

178 yılında da El-Cezire bölgesinde El-Velid Bin Tarif Eş-Şâri isyan ederek bu bölge halkından bir çok kimseyi öldürdü. Bunlar­dan biri de Nusaybin taraflarında katledilen İbrahim Bin Hazim Bin Huzayma'dır. El-Veîid buradan Ermeniye'ye gitti ve ertesi yıl

tekrar döndü. Bu arada güçlendi ve yandaşları da çoğaldı. Bunun üzerine Reşid bu adamın üzerine Yezid Bin Mezid Eş-Şeybanî'yi gönderdi. O da Hit yakınlarında bu isyancıyı öldürerek ortadan kaldırdı. Öldürülen El-Velidin kızkarbleşi El-Faria, biraderine, meşhur bir ağıt yakmıştır ki ilk mısraları şöyledir:

Sen ey Habur'un ormanı! Nedendir yaprak dökmezsin? Kıydılar Tarîfoğluna, Bakarım hiç üzülmezsin. O bir delikanlıydı ki, Azığı "takva'ydı O'nun [11]  Ne marf vardı ne mülkü, Kılıçtı her şeyi O'nun.

Harun'ur-Reşid, isyan eden harici Tarifoğlu'na karşı elde et­miş bulunduğu üstünlükten dolayı Allah'a bir şükür nişanesi ol­mak üzere bu yıl içerisinde bir umre ziyareti yaptı. Umre'yi eda et­tikten sonra da Medine'ye giderek hac mevsimine kadar orada kaldı. Sonra Mekke'ye avdet ederek halkla birlikte haccını yaptı ve tüm hac ibadetlerini yürüyerek yerine getirdi. [12]

Aynen bu yıl içinde, (yani 179 da) bu kez de Horasan'da Ham-za Bin Etruk Es-Sicistani adında biri ayaklanarak bir yerden diğe­rine mekan değiştirip durdu. Ta ki 185 yılında iyice güçleninceye kadar. Ondan sonra Horasan'ın Bazgis denen bölgesinde karışık­lık çıkardı. Ancak harekâtı çökertilince buradan Kabil'e kaçtı.

Hicri 180 yılında yine El-Cezire'de Harrâşe'tuş-Şeybânî adın­da biri ayaklandı. Bunu da Komutan Müslim Bin Bekkâr Bin Müs­lim El-Ukaylî ortadan kaldırarak haricilerden oluşan yandaşlarım da kovalayıp durdu.

184 yılında da keza El-Cezire'de Ebuamr Eş-Şari adında biri . ayaklandı. Fakat çok geçmeden bu da öldürüldü.

191 yılında ise Sevâd-ı Irak'da Servan isminde bir adam ayak­landı. Halife Harun'ur-Reşid, bunun üzerine de Tavk Bin Malik'i görevlendirerek şevketti. Tavk bu adamın, yandaşlarının hemen hepsini öldürerek O'na galebe çalmayı başardı. Servan ise yara­lanmıştı. Komutan Bin Malik O'nun öldüğünü sandı. O da bu ya­nılgıdan faydalanıp kaçtı. [13]

 

Harun'ur-Reşid Zamanında Bizanslılarla Yapılan Savaşlar

 

Bizans topraklarına yapılan akınların, -aslında- ardı arkası hiç kesilmiyordu. Bilhassa yaz mevsiminin hemen hemen bütün gün­leri savaşlarla geçiyordu. Kış mevsimine gelince nadiren savaş olurdu. Çünkü Bizans memleketlerinde kış çok şiddetli geçerdi. Özellikle stratejik noktalar, kış ve bahar mevsiminin çoğu günle­rinde karla örtülü bulunan Toros dağlarının zirvelerinde bulunu­yordu.

Hicri 171 yılında Süleyman Bin Abdullah El-Bekka' bir yaz or­dusunun başında Bizans topraklarına bir akın düzenledi. 172 de de İshak Bin Süleyman Bin Ali bir gaza ordusuna komuta etti. 181 de ise Halife Harun'un kendisi Bizans topraklarına girerek Safsaf adıyla anılan bir kaleyi fethetti.

Aynı yılın içinde Abdülmelik Bin Salih Bizans topraklarında ilerleyerek Ankara'ya ulaştı.

Ertesi yıl, yani Hicri 182 de Abdurrahman Bin Abdülmelik Bin Salih bir yaz ordusu başında Tarsus'a kadar ulaştı. îşte bu yıl için­dedir ki Bizanslılar Kralları Alyon oğlu Konstantinin gözlerine kızgın mü çekerek O'nu devirip yerine annesi Rini'yi geçirdiler. Kraliçe Rini Ogüste unvanını aldı.

Hicri 183 yılındaysa Hazarlar Ermeniye kapısından müslüman halkın üzerine dökülerek gerek müslüman gerekse gayrimüslim vatandaşlardan çok sayıda kadınları esir alarak kaçırdılar. Kaçırı­lan bu kadınların yüzbinden fazla olduğu söylenmektedir. Halife Haruriur-Reşid bu olay üzerine Komutan Huzayma Bin Hazım ile Yezid Bin Mezid'i bu yönlere doğru gönderdi. Hazarların sebep ol­duğu tahribatı gidermeye çalıştılar ve onları bu diyardan kovup te­mizlediler.

187 yılında da Bizanslılar, müslümanlarla daha önce düzenle­miş bulundukları antlaşmayı tek taraflı olarak çiğnediler. Bu ant­laşmayı Halife Reşid, Kraliçe Rini ile akdetmişti. Fakat sonraları Bizanslılar bunu da devirerek gözlerine mü çektiler ve yerine Nak-forusV geçirdiler. Bu adamın (Arap orijinli) Cifneoğulları'ndan olduğu da söylenmektedir. Çünkü bilindiği üzere Cebele Bin El-Eyhem el-Gassani İslam dininden döktükten sonra Bizans top­raklarına kaçmıştı. Ailesi orada hristiyan olarak kalmışlardı. (Nak-forus'unbu aileden olduğu zannedilmektedir.)

Sonra Halife Reşid'in oğlu Kasım, bir yaz ordusu başında sefe­re çıkarak Bizans ordusunu kuşattı. Onlar da kurtulabilmek için ellerinde bulunan büyük sayıda müslüman esirleri salıverdiler. Bunu kuşatmayı kaldırıp geri dönmelerine karşılık yaptılar. Bir müddet sonra da Bizans Kralı Nakforus Halife Harun Er-Reşid'e şu mesajı yolladı 

"Bizans Kiralı Nakforus'dan, Arap Kiralı Harun'a; İşbu dibaceden sonra, gerçek şudur ki: Benden önceki sele­fim kraliçe, seni satrançtaki şah yerine, kendini ise piyon yerine koyarak esasen senin ona ödemen gereken miktarlarda sana pa­ralar ödemiş bulunmaktadır. Bu ise kadınların dayanıksız ve ap­tal olmalarından kaynaklanan bir sonuçtur. Dolayısıyla bu me­sajım sana ulaşır ulaşmaz, O'nun sana ödemiş bulunduğu malla­rı derhal bana iade et ve canım bu suretle elimden kurtarmaya bak. Aksi halde aramızdaki sorunu kılıç halleder!"

Harun Nakforus'un mesajını okuyunca beynine kan sıçradı Öfkesi o dereceye vardı ki hazır bulunanlardan hiç biri ne O'nuryüzüne bakabiliyor ne de kendisiyle konuşmaya cesaret edebili­yordu. Huzurunda bulunanlar O'ndan korkmaya başladılar. Sonra bir kalem isteyerek Bizans Kiralına hitaben şunları yazdı:

"Bismillahirrahmanirrahim,

Emirülmü'minin Harun'dan Rum köpeği Nakforus'a, seni kâ­fire kadının oğlu! Mektubunu okudum. Cevabım, haber almana gerek kalmadan bizzat gözlerinle göreceksin!"

Mektubu yollamasının ardından hemen sefere çucarak Herka-la kapısına vardı ve şehri fethetti. Valisinin kızını ve çok miktarda ganimet ele geçirdi. Ayrıca şehri yakıp yıktı. Bunun üzerine Kral Nakforus her yıl belli bir miktar haraç ödemek üzere barış talebin­de bulundu. Reşid de bunu kabul etti. Ancak savaştan dönüp Rak-ka'ya ulaşınca kâfir herif verdiği sözden cayarak hıyanette bulun­du. .Çok da şiddetli bir soğuk vardı. Ordudaki yetkililer soğuktan kırılacakları korkusuyla olup bitenleri Reşid'den gizlediler.

Ancak ertesi yıl (yani 188'de) komutan İbrahim Bin İsrail bir yaz ordusu başında Safsaf yoluyla Bizans topraklarına girdi. Bu sefer karşısına Kral Nakforus'un kendisi çıktı. Fakat yenilerek üç yerinden de yaralandı. Ordusundan ise kırkbin kişi öldürüldü.

189 yılında da Halife Reşid'in oğlu Kasım Mercidabik'da ordu­suyla nöbet beklemeye koyuldu. Reşid de o yıl Bizanslıların elin­de bulunan bütün müslüman esirleri tazminat ödeyerek kurtardı. Öyle ki ellerinde bir tek müslüman esir bile kalmadı.

Halife Harun'ur-Reşid hicri 190 yılında tekrar Bizanslılarla sa­vaşmak üzere sefere çıktı. Fakat bu kez Nakforus O'na boyun eğe­rek kendi şahsı ve oğlu için dahi Abbasi devletine vergi ödemeye razı oldu. Ödediği yıllık cizye miktarı 15 bin dinardı.

Nakforus bu arada müslümanlar tarafından esir alınarak cari­ye edinilmiş bir hanınım serbest bırakılması ricasında bulundu. Bu hanım Harkala Beyi'nin kızıydı.

Reşid bu ricayı kabul etmeye karşılık Herkala Kentinin yeni­den imar edilmemesini ve her yıl Abbasi Devletine 300 bin dinarvergi ödenmesini şart koştu. Sonra Halife Reşid merkeze dönerek sonraki akınları sevk ve kornuta etmek üzere Ukba Bin Cafer'i gö­revlendirdi.

Bu arada Kıbrıslılar Abbasilerle olan antlaşmalarım tek taraflı olarak bozdular. Bunun üzerine komutan Ma'yuf Bin Yahya onla­ra karşı bir savaş düzenleyerek çok miktarda kadınlarını esir alıp erkeklerini öldürdü.

Hicri 191 de de komutan Yezid Bin Muhalled El-Hubeyri 10 bin kişilik bir ordunun başında Bizans topraklarına yürüdü. Ancak Bizanslılar Tarsus'a iki merhale mesafede O'nu elli kadar adamıy­la birlikte pusuya düşürerek öldürdüler. Geriye kalan askerleri de bozguna uğradılar.

Bunun üzerine Halife Harun yaz ordularının başına komutan Herseme Bin A'yun'u tayin ederek kuvvetlerine 30 bin kişi daha ekledi. Kendisi de El-Hades denilen stratejik bir noktaya çıktı. Ta ki akınların yapıldığı mıntakalara yakın bulunmuş olsun. Sonra kili­selerin yıkılması emrini vererek, gerek Bağdat'da, gerekse diğer kentlerde gayrimüslimleri, müslümanlardan farklı bir şekilde gi­yinmek mecburiyetinde tuttu.

Ondan sonra da Bizans topraklarında ilerleyerek Şevval ayın­da Herkala'ya girdi ve şehri tahrib etti. Kadınlarını esir aldı. Ordu­sunu da Aynzarba'ya ve El-Kenise'tus-Sevda'ya kadar Bizans top­raklarında ilerlemesi için salıverdi.

Haruriur-Reşid Suriye ve Mısır sahillerinde güvenliği koru­mak üzere Hamid Bin Ma'yuf'u görevlendirmişti. Bu komutan bir ara Kıbrıs'a girerek kadınları esir alıp hepsini sattı.

Hicri 192 de de Harun serhadlere komutan olarak Sabit Bin Malik'i tayin etmişti. Bu da Bizans topraklarına girerek Matmura Kentini fethetti. Ondan sonra Bizanslılarla müslümanlar arasında barış akdedildi.[14]

 

Harun'ur-Reşid Zamanında Ortaya Çıkan Müstakil Emirlikler

 

Her ne kadar bir süre öncesinden beri varlık göstermeye baş­lamış idiyseler de bazı müstakil devletçikler Harun'un zamanında İslam Devletinden ayrı olarak ortaya çıkmaya başladılar. Bundan bile öte, Abbasi Devletinin kurulduğu ve tamı tamına Hicri 140 yı­lından beri Haricilere ait devletler vardı. Ondan önce de Endülüs Emevi Devleti vardı. Fakat Abbasiler bu emirlikleri ve devletleri ortadan kaldırmak istiyorlardı. O'nun için bu bölgelerde daima hareketlerin var olduğu sayılabilir. Ne varki Abbasi Devleti, sonra­ları bu devletlerin yakasını bıraktı, onları kaderleriyle başbaşa ter-ketti. Dolayısıyla devletten ayrı birer emirlik haline geldiler. Hatta Endülüs Devletinin Emiri, sonraları halifeliğini bile ilan etti. Öyle ki İslam toprakları üzerinde aynı anda iki halifelik vücut buldu! El-betteki bunda şer'î bir aykırılık vardır. Çünkü İslam dünyasında bir halifeden başkasının bulunması legal değildir.

Nitekim Arfaca Bin Şurayh Hz. Peygamber (sav)'in:

"Oybirliğiyle başınıza bir adamı seçmiş bulunduğunuz bir sı­rada biri gelir de idarenize baş kaldırır ve birliğinizi bozmak ister­se O'nu öldürünüz, dediğini duydum" diye rivayet etmektedir.[15]

 

1- Tahert Rüstemi Devleti

 

Bu devletin kurucusu Abdurrahman Bin Rüstem Hicri 171 de, yani Harun'ur-Resi d devrinin ilk zamanlarında ölmüş yerine oğlu Abdulvahhab Bin Abdurrahman geçmişti. Bunun hükümdarlığı Harun'dan sonra da devam etti.

Reşid'in Kuzey Afrika Valisi Ruh Bin Hatem Bin Kubaysa Bin El-Muhelleb Bin Ebi Sofra ile barış akdetti.

Vali Ruh Bin Hatem Hicri 170 yılının sonlarında, biraderi Ye-zid'in Ölümü üzerine Kuzey Afrika'ya gelmiş bu görevi yeğeni Da-vud Bin Yezid'den sonra üstlenmişti. Fakat Ruh Bin Hatem de 174 de öldü, sonra yerine oğlu El-Fadl Bin Ruh gelip bu görevi yürüt­meye çalıştı. Ancak Kuzey Afrika'da bir devrim hareketi meydana gelerek Fadl'ı ortadan kaldırdı. Ondan sonra Kayravan'm idaresini Herseme Bin A'yun üzerine aldı. Devrim artık Muhelleboğulla-n'nıri tümünü bu bölgeden süpürüp çıkarmıştı.

Rüstemiye Devletinin başı Abdulvahhab Bin Abdurrahman ise gerek Abbasi Devletini temsil eden, Kayravan'm bu valileriyle, gerekse onlardan sonra gelip buraya hakim olanlarla iyi geçinme­ye çalışıyordu. Abbasi valilerinden sonra Kayravan'a Hicri 184 de sonra Ağlöboğulları  [16] hakim oldular.

Harici Rüstemiyye Devleti'nin Emiri Abdulvahhab Bin Ab­durrahman, sülale takib eden verasete dayalı hükümdarlık siste­mini kabul etmeyen İbadiyye Mezhebi'ne ters düştüğü için aley­hinde birçok siyasi hareketler cereyan etti.

İbadiyye Mezhebi'ne göre devlet başkanını (halk adına} seçme hakkı "Erbab-ı hallüakd"e aitti (yani devlet başkanını ancak top­lumun tanınmış şahsiyetleri mahalli idareciler ve alimler seçebi­lirdi.) Abdulvahhab ise kendisinden fazilet ve ilim bakımından da­ha üstün şahsiyetler varken idareyi -bilek gücüyle- babasından sonra teslim almıştı. Dolayısıyla Abdülvahhab'a karşı bir devrim hareketi meydana geldi. Bu hareketi Yezid Bin Fendin yönetiyor­du. Devrimciler sonraları "Devlet Başkanını, şahsi iradesiyle dev­leti yönetmesini protesto edenler" anlamına gelen En-Nükkâr is­mi altında tanındılar. Taraflar arasında, Bin Fendin lehinde sonuç­lanan çatışmalar meydana geldi. Bunun üzerine Abdulvahhab ilim erbabının görüşlerini almak üzere hasımlarını mütarekeye davet etti. Kendilerine baş vurulan alimlerin kimisi bunun, kimisi de diğerinin lehine fetva verdi. Ancak taraflar anlaşmadıkları için çatışma yeniden alevlendi. Bu kez de Abdulvahhab üstün gelerek

Bin Fendin öldürüldü. Cemaati ise dağılıp kaçtılar. Onlardan kimi­si bölgenin dışına çıkıp uzaklara gitti, kimisi ise "Ke diyet'un-Nük-kar" adıyla bilinen semtte siperlenerek direnişe geçti. Böylece ara­larındaki anlaşmazlık Harun'ur-Reşid'in tüm dönemi boyunca devam etti. Belki de bu kavgaları Rüstemiler aleyhinde Abbasi­ler'in Kayravan valileri körüklüyorlardı. [17]

 

2- Sicilmasa'dakî Midraroğulları Devletî

 

Safari koluna mensup hariciler devletinin kurucusu Ebulka-sım Simko Hicri 176 da Sicilmasa'da öldü ve yerine Ebulvezir un­vanıyla tanınan, oğlu İlyas Bin Ebilkasım geçti. İlyas'm iktidarı 174 e kadar devam etti. Ondan sonra da kardeşi İlyasa Bin Ebil Ka­sım işbaşına gelerek 208 e kadar bu devletin başında kaldı. İlyasa da Ebul Mansur unvanıyla tanınıyordu. Onun döneminde İbadiy-ye koluna mensup Hariciler Vadider'a denilen mevkide devlete karşı ayaklandılar. Fakat İlyasa İbadilerin devrimini derhal çökert­ti ve onları ezdi.

İbadiler nasıl ki vaktiyle Abbasilerin, Kayravan valileriyle mü­tareke yapmış idiyseler, keza Safariler de öyle yaptılar ve kendi iç meseleleriyle ekonomilerini düzene sokmaya çalıştılar. Çünkü bunlar Büyük Sahra boyu, kuzeyle güney arasmda ticaretle uğra­şırlardı. Aynı zamanda bunlar da devlet idaresinde İbadiler gibi' nihayet verasete dayalı sistemi uyguladılar. [18]

 

3- Endülüs Emevilerî

 

Abdurrahman Ed-Dâhil, Endülüs'ü Hicri 138-172 yılları ara­sında idare etti. Yani Harun'ur-Reşidle iki yıl kadar iktidarda çağ­daş oldu. Ölünce yerine oğlu Hişam Er-Rida gerçek 172-180 yılla­rı arasmda Endülüs'ü sekiz yıl kadar yönetti. Bu sırada Hişam ile büyük biraderi arasında anlaşmazlık baş gösterdi. Süleyman, kardeşiyle siyasi rekabete girişerek Toletela'da (Toledo) halktan ken­disi için bey'at almıştı. Fakat 174 de Hişam'a yenilerek Mağrıb'a sürüldü. Hişam ise otoritesini iyice güçlendirdikten sonra kuzeyde hıristiyanlarla mücadeleye girişti. Onlara karşı hamlelerde bulun­du. Ayrıca Fransa'nın Septimanya bölgesine askeri birlikler şev­ketti.

Sonra yerine oğlu El-Hakem Er-Rabadıy geçti ve 206 ya kadar işbaşında kaldı. Bu arada iki amcası Süleyman ve Abdullah O'na karşı siyasi rekabete girdiler. SüleymanTanca'da bulunuyordu. Et­rafına topladığı bazı çetelerle Endülüs'e geçti. Fakat bozguna uğ­ratılarak Hicri 184 de Öldürüldü. Diğer amcası Abdullah ise Orta Mağrib Bölgesinde bulunan Tahert'de İbadiyye koluna mensup Haricilerin yanında bulunuyordu. Oradan Endülüs'e geçti. O da çökertildi. Fakat yeğeni El-Hakem O'nu affetti, ancak Valensiya'da oturmaya da mecbur etti ve kendisine büyük bir yıllık maaş bağla­dı. El-Hakem'e karşı bazı siyasi hareketler daha oldu.

Bunlardan birincisi Toledo kentinde cereyan etti. Bu devrim bir hileyle bastırıldı. El-Hakem, Toledo'ya Amrus Bin Yusuf'u vali tayin etmişti. Bu zat siyaset gereği Endülüs Emir'i El-Hakem'e, -sözde- karşıymış gibi bir tavır takınmıştı. Şehrin ileri gelenlerini birgün kalede tertib ettiği bir yemeğe çağırdı.

Hicri 181 de hazırlamış olduğu bu komplo ile hasımlarını orta­dan kaldırarak onlardan kurtulmuş oldu.

İkinci devrim hareketi ise başkent Kordova'da meydana geldi. Basit bir mesele yüzünden askerlerle kavga eden Er-Rabad semti­nin sakinleri bir anda Emir El-Hakem'in sarayını kuşattılar.

El-Hakem gizlice adamlar görevlendirerek Er-Rabad semtin­de yangın çıkarttı. Bu durumda kuşatmacı halk mahallelerindeki yangını söndürmek için yerlerini terketmek zorunda kaldılar.

Kuşatma hareketi bu sebeple sona erince El-Hakem, derhal Er-Rabad semtinin yerle bir edilmesi ve sürülerek yeşillendirilme -si emrini verdi. Bu suretle yurtsuz kalan buranın halkı Endülüs'ü terketmek zorunda kaldılar. Onlardan bir kısmı Mağrıb'a göçerek,[19]

 

4- Magrıb'da Idrısogulları Emirliği [20]

 

Hz. Hasan'in torunlarından İdris Bin Abdullah Bin Hasan EI-Müsenna Abbasilere karşı, ailesinin giriştiği başarısız devrimden sonra Hicaz'dan kaçtı. 169 daki Fakh Olayından sağ kurtulmuş ön­ce Mısır'a oradan da Mağrıb'a giderek yerli halkın desteğiyle 172 de İdrisoğulları Devletini kurmuştu. Burası Maşrık'tan irtibatı ko­puk bir bölgedir. İdris burada Carava denilen mevkide Fas kentini kurdu. Burayı başşehir edindi ve 177 de zehirlenerek ölünceye ka­dar da iktidarı devam etti. Yerine İdris ölürken henüz annesinin rahminde bulunan oğlu İkinci İdris geçti. Ancak ilk sıralarda, dev­letin tebaası olan Berberilerin idaresine babasının azadlısı Raşid adında bir zat bakıyordu. Raşid öldürülünce Ebu Halid El-Abdi adında biri, küçük îdris'e büyüyüp 188 de idareyi ele alıncaya ka­dar baktı ve O'nu yetiştirdi. Sonra II. İdris, Dar'ul-Kaytun denilen mevkide El-Aliye kentini kurdu. Bu şehir Fas'la karşı karşıyadır. Aralarını, küçük bir vadi ayırır. Sebu Nehrinin kıyı şehirlerinden biridir. Hicri 181 de semtleri ateşe verilen ve Er-Rabad isyanından sonra kaçanlar gelip bu iki şehirde yerleşmişlerdi. II. İdris Fas'ta Öldüğü Hicri 213 yılma kadar iş başında kaldı [21]

 

5- Ağleboğulları (El-Eğalibeh) Amirliği

 

Halife Ebu Cafer El-Mansur vaktiyle 148 de Kuzey Afrika'ya, yönetimini üstlenmek üzere El-Ağleb Bin Salim Et-Temimi'yi gö­revlendirerek yollamıştı. Bu zat Kayravan'a ulaşıp şehre girdi vekenti otoritesi altına almış bulunan El-Hasan Bin Harb El-Ken-di'yi devirerek ondan kurtulmayı ve Kayravan'a hakim olmayı ba­şardı. Ne varki El-Hasan Bin Harb,Tunus'a dönerek burada hazır­lık yapıp El-Ağieb'in üzerine ikinci bir hamle düzenleyerek O'nu ortadan kaldırabildi. El-Ağleb'in, (öldürüldüğü sırada) İbrahim adında on yaşında bir oğlu vardı. Bu çocuk sonraları Kuzey Afri­ka'da büyük bir rol oynadı. Nitekim Ağleboğulları Devleti'nin ku­rucusu sayılır.

İbrahim babasının ölümünden sonra Mısır'a gidip fıkıh Öğre­nimi gördü. Sonra Mağrib'e dönerek Orta Mağrib bölgesinde bu­lunan Zap'ta yerleşti.

Bir zarnan sonra Hicri 151 de Amr Bin Hafs EI-Muhellebi, Ku­zey Afrika'ya -Abbasi Devleti tarafından- Vali olarak tayin edildi. Fakat kendisine karşı birtakım şiddetli siyasi hareketler cereyan etti. Ta ki öldürülünceye kadar. Fakat O'nun yerine bu görevi üst­lenen Yezid Bin Hatem Bin Kubaysa Bin El-Muhelleb Bin Ebi Sof­ra Öldüğü 170 yılma kadar Haricilerin giriştikleri bu devrimleri bastırmayı başarabildi. Ondan sonra yerine, oğlu Davud Bin Ye­zid, sonra kardeşi Ruh Bin Hatem, daha sonra da El-Faal Bin Rult geçtiler. 178 yılında Abdeveyh El-Enbari adında biri ayaklanarak El-Fadl Bin Ruh Bin Hatem El-Muhellebi'yi öldürüp Muhellebo-ğulları'mn tümünü de Afrika'dan kovdu.

Bu ara Zap Valisi El-Alâ Bin Said, Kayravan üzerine yürüyerek kenti geri alıp Harun'ur-Reşid tarafından 179 da Kuzey Afrika Va­lisi olarak tayin edilen Herseme Bin A'yun'a teslim etmeyi başara­bildi. Bu sırada Ağleb'in oğlu İbrahim de El-Alâ ile beraber bulu­nuyordu. Ağleboğlu İbrahim, Herseme'yle yakınlık kurmuştu. Bu­nun üzerine Herseme O'nu Zap Valisi yaptı.

Harun'ur-Reşid, süt kardeşi Muhammed Bin Mukatil El-Ka-aki'yi Kuzey Afrika Genel Valisi tayin etmişti. Halk ve asker O'na karşı ayaklandılar. Aynı zamanda O'nun Tunus'a vali tayin etmiş olduğu Tamam Bin Temim Et-Temimi de 183 de O'na karşı ayak­landı. Ağleboğlu İbrahim de Tamam Bin Temim'e karşı El-Ka-aki'ye yardım etmiş onu desteklemişti. Sonra Harun'ur-Reşid sütkardeşi Muhammed Bin Mukatil El-Kaaki'yi 184 te görevden ala­rak yerine Ağleboğlu İbrahim'i Afrika'ya vali tayin etti. Fakat İbra­him Kuzey Afrika Genel Valisi olduğu günden itibaren müstakil bir devlet kurma teşebbüsü içine girdi.

Reşid, İbrahim'in bu hevesinin farkına varmıştı. Fakat bunun­la birlikte yine O'nu görevi başında bıraktı. Abbasiler adına çalıştı­ğı için de Onu destekledi. Özellikle Harun bu aşamada Bizans sa­vaşlarıyla Hazar saldırısı ve doğu gaileleriyle meşguldü. Aynı za­manda Mağrib ve Endülüs'te peyda olan Harici, İdrisoğulları ve Emevi Emirliklerini de düşman saldırılarına karşı korumak isti­yordu. Reşid'in elinde Akdeniz sahillerindeki bu müslüman milet-leri koruyabilecek bir donanması da yoktu. Dolayısıyla bu amaçla İbrahim Bin Ağleb'in kurduğu devleti denetim altında bulundur­makla yetindi. Bu emirliğin, kesin bir şekilde hakimiyetinden çıkıp kurtulmaktansa bu şekilde kalmasını faydalı ve hayırlı buldu.

Sonraları Yakın Mağrıb'da Hamdis El-Kindi adında biri İbra­him Bin El-Ağleb'e karşı ayaklandı. Fakat El-Kindi Ağleboğlu'nun karşısında yenilgiye uğradı. Keza 189 yılında da Trablus halkı İbra­him'in buradaki Valisi Süfyan Bin El-Muhacir'e karşı isyan ettiler. Ancak Ağleboğlu bunlara boyun eğdirmeye güç yetirdi. Ağleboğul-ları Devleti Yakın Mağrib'te işte bu şekilde vücut bulmuş oldu. [22]