FERAİZ / MİRAS HESABI

IV. HACB

Nevevi, mirasçıların kim olduğunu ve belirli pay sahiplerini zikrettikten sonra kimin hacb olup kimin olmadığı konusunu ele almıştır.

Baba, oğul ve kocayı hiç kimse hacbedemez.

Oğlun oğlunu ancak oğul veya ölene, kendisinden daha yakın bir oğlun oğlu hacbeder.

Dedeyi ancak kendisiyle ölen kimse arasına giren kişi hacbeder.

Ana-baba bir erkek kardeşi baba, oğul ve oğlun oğlu hacbeder.

Baba-bir erkek kardeşi ise bunlarla birlikte ana-baba bir erkek kardeş hacbeder. Ana-bir erkek kardeşi baba, dede, çocuk ve oğlun çocuğu hacbeder.

Ana-baba bir erkek kardeşin oğlunu altı kişi hacbeder: Baba, dede, oğul, oğlun oğlu, ana-baba bir erkek kardeş, baba-bir erkek kardeş. Baba-bir erkek kardeşin oğlunu bunlarla birlikte ana-baba bir erkek kardeşin oğlu hacbeder.

Ana-baba bir amcayı bunlarla birlikte baba-bir erkek kardeşin oğlu hacbeder. Baba-bir amcayı bunlarla birlikte ana-baba bir amca hacbeder.

Ana-baba bir amcaoğlunu bunlarla birlikte baba-bir amca hacbeder. Baba-bir amcaoğlunu bunlarla birlikte ana-baba bir amcaoğlu hacbeder.

Azat eden kimseyi ne se ben asabe olanlar hacbeder.

Kız, anne, ve zevce hacbolmaz.

Oğlun kızını oğul veya yanında asabesi bulunmadığında iki kız hacbeder.

Anneanneyi ancak anne hacbeder.

Babaanneyi baba veya anne hacbeder.

Herhangi bir yönden ölene daha yakın olan bayan ölene aynı bakımlardan daha uzak olanı hacbeder. Anne yönünden ölene daha yakın olan -örneğin anneanne- baba yönünden daha uzak olanı örneğin babaannenin annesini hacbeder. Daha güçlü görüeşe göre baba yönünden daha yakın olan, anne yönünden daha uzak olanı hacbedemez.

Farklı cihetlerden kız kardeş erkek kardeş gibidir.

Tek başlarına olan [yani yanlarında erkek kardeş bulunmayan] baba-bir kız kardeşler, ana-baba bir iki kız kardeş tarafından hac bolur.

Öleni azat eden bayan, azat eden erkek gibidir. Terikede belirli pay sahibi olanların payı terikenin tümünü kapsadığında bunlar asabeden olan herkesi hacbederler.

A. Hacbin Tanımı

1. "Hacb" sözlükte engellemek demektir. Fıkıh terminolojisindeki anlamı ise "mirasçılık sebebi kendisinde bulunan bir kimsenin miras almasının bütünüyle engellenmesi veya mirastaki iki paydan daha büyüğünün engellenmesi" dir.

Bir kimsenin mirastan bütünüyle engellenmesine hacb-ı hırman, daha yüksek payalmasının engellenmesine ise hacb-ı noksan adı verilir. İkinciye örnek, ölen kadının çocuğunun, ölen kadının kocasının payını yarımdan dörtte bire düşürmesidir.

Hacb-ı noksan bütün mirasçılar hakkında söz konusu olabilir.

Hacb-ı hırman iki kısımdır:

[a] - Bir nitelik sebebiyle mirastan engellenmek:

Buna "engel" denilir. Kişinin miras bırakan şahsı öldürmesi veya köle olması sebebiyle mirastan engellenmesi buna örnektir. Bunun da bütün mirasçılar hakkında söz konusu olması düşünülebilir.

[b] - Bir şahıs sebebiyle veya belirli pay sahiplerinin terikenin bütününü alması sebebiyle mirastan engellenmek:

Bu bölümde ele alınması amaçlanan konu bu ikincisidir. Bu husus Nevevi'nin aşağıdaki ifadelerinden anlaşılmaktadır.

B. Erkeklerden Hacb Olanlar

2. Baba, oğul ve kocayı hiç kimse mirastan mahrum edemez. Bu konuda icma bulunmaktadır. Ayrıca bunların her biri ölüye ya nesep ya da nikah bağıyla doğrudan bağlı olup başka birinin fer'i (alt soy hısımı) değildir. Üst soy hısımı alt soy hısımından önce gelir.

3. Ölenin oğlunun oğlunu (oğlun oğlunun oğlunu ... ) sadece;

[a] - İster babası ister amcası olsun ölenin oğlu hacbeder. Çünkü şayet ölenin oğlu bu kişinin babasıysa ölüye onun aracılığıyla bağlandığı için, şayet amcasıysa ölüye daha yakın asabe olduğu için kendisi hacbolur. Bu konuda icma vardır.

[b] - Ölene daha yakın oğlun oğlu hacbeder. Örneğin ölenin oğlunun oğlu ile oğlunun oğlunun oğlu bulunsa [ilki ikincisini hacbeder.]

Bundan anlaşıldığı üzere Nevevi'nin daha önceki "oğlun oğlu" ifadesinden kasıt ne kadar aşağı giderse gitsin hepsini kapsamaktadır. Nitekim ben bununla uyumlu olsun diye yukarıda açıklamayı böyle yaptım.

[İtiraz] Nevevi "yalnızca şunlar hacbeder" şeklinde sınırlama yaparak hüküm ortaya koymuş olmakla birlikte şu durum buna itiraz noktası teşkil eder: Onu ölenin ana-babası ve iki kızı da hacbeder.

[Cevap] Nevevi bunu bölümün sonunda "her türlü asabeyi, ashab-ı feraizden olup da payı terikenin tümünü kaplayanlar hacbeder" ifadesiyle zikredecektir.

4. Dedeyi (yani babanın babası, babanın babasının babası. .. ) ancak kendisiyle ölü arasına giren erkek hacbeder. Bu konuda icma bulunmaktadır. Çünkü bir şahıs aracılığıyla ölüye bağlanan kişi o şahıs hayattayken m irasçı olamaz. Bunun istisnası annenin çocuklarıdır.

Not: Nevevi, ortada olan kişiyi -benim daha fazla açıklama yapmak amacıyla yaptığım gibi- "erkek" diye kayıtlamamıştır; çünkü ölüyle arasında bayan olan kişi aslen mirasçı olamadığı için onun mirastan alamamasına hacb denmez. Nevevi "ortada olan" ifadesini kullanarak, ifadenin kapsamına baba tarafından dede ve onun yukarısının da girmesini istemiştir.

5. Ana-baba bir erkek kardeşi üç kişi hacbeder:

[a] - Baba,

[b] - Oğul,

[c] - Oğlun oğlu (oğlun oğlunun oğlu ... )

Bu konuda icma bulunmaktadır.

6. Baba-bir erkek kardeşi dört kişi hacbeder:

[a] - Bir önceki maddede yer alan üç kişi,

[b] - Ana-baba bir erkek kardeş. Çünkü o ölüye daha yakın olduğundan güçlüdür.

[İtiraz] "Yalnızca şunlar hacbeder" ifadesine itiraz olarak şu ileri sürülebilir: Onu kız ve ana-baba bir kız kardeş de hacbeder. Buna cevap olarak yukarıdaki cevabın zikredilmesi uygun değildir; çünkü bu durumda onu, miras payları terikenin tümünü kaplayan ashab-ı feraiz hacbetmiş değildir.

[Cevap] Nevevi'nin ifadesi kendi başına başkasını hacbeden kimse hakkındadır. Oysa kız ve kız kardeş, erkek kardeşi tek başlarına değil başkalarıyla birlikte bulunduklarında hacbederler.

7. Ana-bir erkek kardeşi dört kişi hacbeder:

[a] - Baba,

[b] - Dede,

[c] - Erkek olsun kız olsun çocuk,

[d] - İsterse kız olsun oğlun çocuğu.

Bu konuda icma bulunmaktadır. Ayrıca diğer bir delil de içinde keldle ifadesinin yer aldığı iki ayettir ki bu ayetlerde geçen keldle "çocuğu ve babası olmayan kimse" demektir. Ana-bir erkek kardeşler, ölen şahsa her ne kadar anne aracılığıyla bağlanıyorsa da -daha önce işaret edildiği üzere- anne onları hacbetmez; çünkü bir aracıyla ölüye bağlanan kimsenin onun tarafından hacbedilmesinin şartı ya dede-baba, anne anne-anne örneklerinde olduğu gibi yönlerinin aynı olması yahut da aracının, tek başına bütün terikeyi tek başına almaya hak kazanmasıdır. Bunun örneği erkek kardeş ve babadır. Anne ile çocuğu ise bu durumda değildir; çünkü anne, annelik yönüyle, erkek kardeş ise erkek kardeş olması yönüyle mirastan pay almaktadır. Anne tek başına bulunduğunda terikenin bütününü hak etmemektedir.

8. Ana-baba bir erkek kardeşin oğlunu altı kişi hacbeder:

[a] - Baba: Çünkü baba, ölenin erkek kardeşini hacbettiğine göre onun oğlunu evleviyetle hacbeder.

[b] - Dede: Çünkü dede, ölenin babası derecesinde olup babanın

hacbettiği gibi hacbeder.

[c] - Oğul

[d] - Oğlun oğlu:

Yukarıdaki ikisi ana-baba bir erkek kardeşin kendisini hacbettiklerine göre oğlunu evleviyetle hacbeder.

[e] - Ana-baba bir erkek kardeş: Çünkü bu, hacbedilen kişinin babası ise hacbedilen kişi bunun aracılığıyla ölüye bağlanmaktadır. Şayet amcası ise amca ölüye daha yakındır.

[f] - Baba-bir erkek kardeş. Çünkü o, ölüye hacbedilenden daha

yakındır.

Not: Nevevi, "baba-biri ise şu hacbeder" şeklindeki ifadeden bir yanlış anlama oluşmasm diye diğer meseleleri değil de bunu sayıyla belirterek ifade etmiştir. Ayrıca ikinci defa geçen "baba-bir" ifadesinin ana-baba bir erkek kardeşin oğluna atfedildiğine, daha sonra gelen ifadeye atfedilmediğine dikkat çekmiştir.

9. Baba-bir erkek kardeşin oğlunu yedi kişi hacbeder:

[a] - Bir önceki maddede yer alan altı kişi,

[b] - Ana-baba bir erkek kardeşin oğlu: Çünkü o daha güçlüdür.

Not: "Ana-baba bir erkek kardeşin oğlunun oğlu" ile "baba-bir erkek kardeşin oğlu"nun bir arada bulunması durumunda olduğu gibi iki yönün yakınlıkları birbiriyle tearuz etse, baba-bir erkek kardeşin oğluna öncelik tanınır; çünkü erkek kardeşin oğlu olmak tek bir yön olup daha yakın olana öncelik tanınır.

10. Ana-baba bir amcayı sekiz kişi hacbeder:

[a] - Bir önceki maddede yer alan yedi kişi,

[b] - Baba-bir erkek kardeşin oğlu: Çünkü onun derecesi daha yakındır.

11. Baba-bir amcayı dokuz kişi hacbeder:

[a] - Yukarıdaki sekiz kişi,

[b] - Ana-baba bir amca: Çünkü o daha güçlüdür.

[İtiraz] Nevevi'ye itiraz olarak şu zikredilebilir: Amca ifadesi ölenin amcası hakkında kullanılabileceği gibi babasının ve dedesinin amcası hakkında da kullanılabilir. Ölenin amcasının oğlu ölenin babasının amcasına göre öncelikli hak sahibidir. Ölenin babasının amcaoğlu, dedesinin amcasına göre önceliklidir; çünkü onun yönü daha güçlüdür. Nitekim babanın oğlu [yani erkek kardeş] dedenin oğluna [yani amcaya] göre önceliklidir.

[Cevap] Nevevi'nin kastı, ölenin kendi amcasıdır, ölenin babasının amcası veya ölenin dedesinin amcası değildir.

12. Ana-baba bir amcanın oğlunu on kişi hacbeder:

[a] - Bir önceki maddede sayılan dokuz kişi,

[b] - Baba-bir amca: Çünkü o babası derecesinde olup daha yakın olduğu için ona öncelik tanınmıştır.

13. Baba-bir amcanın oğlunu on bir kişi hacbeder:

[a] - Bir önceki maddede sayılan on kişi,

[b] - Ana-baba bir amcanın oğlu: Çünkü o daha güçlüdür.

14. Öleni azat etmiş olan şah sı ölen kişinin nesepten asabesi olanlar hacbeder. Bu konuda icma vardır. Çünkü nesep, veladan daha güçlüdür. Zira nesebe; mahremiyet, nafaka zorunluluğu, kısasın düşmesi, şahitliğin sahih olmaması vb. gibi velaya bağlanmayan bir takım hükümler bağlanmaktadır.

c. Bayanlardan Hacbolanlar

Nevevi, erkeklerden hacbolanları anlattıktan sonra bayanlardan hacbolanları ele almıştır.

15. Ölenin kızı, annesi ve karısını hiç kimse mirastan hacb edemez. Bu konuda icma vardır. Bunun gerekçesi daha önce baba, oğul ve koca hakkında söylenenle aynıdır.

Not: Bir şahıs sebebiyle hacbolmayan kimselere ilişkin genel kural şudur: "Azat eden erkek ve azat eden kadın hariç, ölene doğrudan bağlı olanlar hacbolmaz. ''

16. Oğlun kızını [şunlar hacbeder:]

[a] - Oğul hacbeder; çünkü bu oğulonun ya babası veya amcasıdır.Amca da babası konumundadır.

[b] - Bu kızın yanında onu asabe yapacak ister erkek kardeşi gibi onunla aynı dereceden isterse kızın amcasının oğlunun oğlu gibi daha düşük derecede bir erkek bulunmadığında ölenin iki kızı da onu hacbeder. "onu asabe yapacak ... bulunmadığında" kaydı yalnızca bu ikinci durum için söz konusudur. Şayet kızın yanında onu asabe kılacak birisi var ise kızlara verilecek üçte ikiden geriye kalan payda üzerinde o erkekle ikili birli ortak olur.

17. Anneanneyi ancak anne hacbeder; çünkü onunla ölen kimse arasında anneden başkası yoktur. Anneanne, baba veya dede sebebiyle hacbolmaz.

Not: Ninenin kızı da nine ise nine ile kızı birlikte mirasçı olabilirler ki bu durumda altıda birlik pay ikisi arasında yarı yarıya olur. Bu ölenin anne ve baba tarafından ninesinde şu şekilde söz konusu olabilir:

Zeynep adında bir kadının Hafsa ve Amra adında iki kızı vardır. Hafsa'nın bir oğlu, Amra'nın ise kızının kızı vardır. Hafsa'nın oğlu teyzesi olan Amra'nın kızının kızıyla evlenmiş ve bu evlilikten bir çocuk olmuştur. çocuğun anneannesinin annesi olan Amra, annesi olan Zeyneb'i mirastan düşürmez; çünkü o çocuğun babaannesinin annesidir.

Bundan daha kısa bir şekilde şunu söyleyebiliriz: Zeyd öldüğünde geride babaannesi Fatıma ile onun annesi Zeynep kalmıştır. Zeynep aynı zamanda Zeyd'in anneannesinin annesidir. Bu durumda Fatıma ve Zeynep altıda birlik payda ortak olurlar.

Bunu Kadı Hüseyin ve başkaları "bizim mezhebimizde kızı ile birlikte mirasçı olan bundan başka bir nine yoktur" şeklinde zikretmişlerdir.

18. Babaanneyi [iki kişi hacbeder:]

[a] - Baba hacbeder; çünkü o, baba aracılığıyla ölüye bağlanmaktadır. Ancak yukarıdaki durumda Zeyd ölmüş olup geride babası ve ninesi Zeynep kalmış olsa, Zeynep, baba mevcut olduğu halde -anne yönünden- mirasçı olur.

Haffaf şöyle demiştir: Oğlu hayatta olduğu halde oğlunun oğlundan miras alan bunun dışında bir nine söz konusu değildir.

[b] - Anne de babaanneyi hacbeder. Bu konuda icma vardır; çünkü babaanne "annelik" yönüyle mirasa hak kazanmaktadır. Anne ise bu açıdan ölüye daha yakındır.

19. Her bir cihetten daha yakın olan bayan, aynı cihetten daha uzak olan bayanı hacbeder.

Burada daha uzak olanın daha yakın aracılığıyla ölüye bağlanıp bağlanmaması arasında fark yoktur.

Birinciye örnek "babaanne ile babaannenin annesi" ve "anneanne ile anneannenin annesi" dir.

İkinciye örnek babaanne ile babanın babasının annesidir.

Daha uzak olan bayan daha yakın bayan mevcutken mirasçı olamaz. Daha uzak olan bayan bir başka yönden nineyse o zaman -biraz önce geçen Zeynep örneğinde olduğu gibi- daha yakın olan daha uzak olanı hacbedemez.

20. Ölene anne yönünden daha yakın olan bayan, ölene baba yönünden daha uzak olan bayanı hacbeder. Bunun örneği anne annenin babaannenin annesini hacbetmesidir. Bu durumda altıda birlik payı yalnızca birincisi alır; çünkü onun iki gücü vardır: Bir derece daha yakın olması, annenin asıl, ninelerin ise onun fer'i gibi olmasıdır.

21. Ölene baba yönünden daha yakın olan nine, örneğin babaanne, anne yönünden daha uzak olan nineyi örneğin anneannenin annesini, daha güçlü görüşe göre hacbedemez, bu durumda altıda birlik payaralarında yarı yarıya ortak olur. Çünkü baba bile anne yönünden nineyi hacbetmediğine göre ölüye baba aracılığıyla bağlanan nin e asla hacbedemez. Diğer bir görüşe göre ise -yakınlığın anne yönünden olması durumunda olduğu gibi- hacbeder.

ilk görüşte olanlar arada annelik yönünden akrabalığın güçlülüğü sebebiyle fark bulundUğunu belirtmişlerdir. Nitekim babanın aksine anne bu sebeple her iki yönden olan nineleri hacbeder. Kıyas da buna göredir. ileride ninelerden kimin mirasçı olup kimin olmayacağı gelecektir.

22. Hangi yönden olursa olsun kız kardeşin başkası sebebiyle hacbolması aynen erkek kardeşin hacbolması gibidir.

Buna göre;

[a] - Ana-baba bir kız kardeş; baba, oğul ve oğlun oğlu ile hacbolur.

[b] - Baba-bir kız kardeş yukarıdakilere ek olarak ana-baba bir erkek kardeşle hacbolur.

[c] - Ana-bir kız kardeş; baba, dede, çocuk, mirasçı oğlun alt soyu ile hacbolur.

[İtiraz] Bu ibareden şu anlaşılmaktadır: "Ana-baba bir erkek kardeşin baba-bir erkek kardeşi hacbetmesi gibi ana-baba bir kız kardeş de baba-bir kız kardeşi hacbeder."

[Cevap] Bu Nevevi'nin daha önce söylediği "baba-bir kız kardeş, ana-baba bir kız kardeşle birlikte bulunduğunda altıda bir payalır" ifadesiyle ortadan kalkmaktadır.

Kız kardeşin hacbolma bakımından erkek kardeşi gibi görülmesinin kapsamından şu durum istisna edilir: Ana-baba bir veya bababir kız kardeş, ashab-ı feraiz terikenin tümünü kapladığında hacbolmaz, ona da pay verilir. Erkek kardeş ise böyle değildir.

23. [Yanlarında erkek kardeş olmaksızın] tek başlarına olan baba-bir kız kardeşleri ana-baba bir iki kız kardeş de hacbeder. Bu, oğlun kızlarının kızlarla birlikte olması durumu gibidir.

"Tek başlarına" ifadesi, yanlarında erkek kardeş olması durumunu dışarıda bırakmaktadır ki bu durumda erkek kardeş onları asabe yapar ve onlar hacbolmaz.

24. Ölen şahsı azat etmiş olan kadın, başkası tarafından hacbolma bakımından azat eden erkek gibidir. Buna göre bu kadını da ölen kişinin nesebten asabesi hacbeder.

25. Hacbedilmesi mümkün olan ve asabelikten ashab-ı feraizliğe intikal etmemiş olan her asabeyi, payları terikenin bütününü kaplamış olan ashab-ı feraiz hacbeder.

Örneğin bir kadın öldüğünde geride; kocası, annesi, ana-bir erkek kardeşi ve amcası kalmış olsa, belirli pay sahiplerinin payları terikenin tümünü kapladığından amca hiçbir şeyalamaz.

Şarih Celaleddin el-Mahalli yukarıdaki örnekte "ana-bir erkek kardeş" yerine "dede"yi zikretmiştir. Bu ifade bir yazım hatası olarak kabul edilmiştir; çünkü dede ile birlikte ölen şahsın çocuğu veya çocuğunun çocuğu bulunmadığında dede ashab-ı feraizden değil asabe olarak mirasçı olur. Bu durumda dedenin payı belirtilen örnekte altıda bir olur. Bu ise kabul edilemez. İbnü'I-Haim'in belirttiğine göre dede, geriye altıda bir veya daha az bir pay kaldığında yahut hiçbir şey kalmadığında ashab-ı feraizden biri olarak mirasçı olur.

"Hacbedilmesi mümkün olan" ifadesi çocuğu dışarıda bırakmaktadır; çünkü o hacbedilmesi mümkün olmayan bir asabedir.

Nevevi'nin konunun başında "onu hiç kimse hacbedemez" ifadesinden ve "intikal etmemiş" ifadesinden ortaklıkta ana-baba bir asabe ve ekderiyye adı verilen meselede ana-baba bir asabe anlaşılmaktadır. Bu iki durumda asabe, ashab-ı feraizin payları terikenin bütününü kapsamış olsa bile habolmaz; çünkü her biri ashab-ı feraize intikal etmiştir. Nevevi bunu ifade etmiş olsa daha iyi olurdu.

Not: Kölelik vb. gibi bir engel sebebiyle mirasçı olamayan kişi başkasını ne bütünüyle ne de payını eksiltme yoluyla hacbedebilir.

Bir şahsı hacbeden herkes bunun yararını kendisi görür. Bundan birkaç mesele istisna edilmiştir:

Bir kimse ölüp de geride anne, baba ve iki erkek kardeşi kalsa, annenin payı -baba aracılığıyla değil diğer iki erkek kardeş sebebiyle- altıda bire düşer. Bunun yararı erkek kardeşlere dönmez. Sonrakilerden birinin de belirttiği üzere burada işin hakikati dikkate alınırsa bir istisna söz konusu değildir; çünkü her ne kadar iki erkek kardeş tarafından annenin payı eksiltilmiş olsa bile gerçekte o iki kardeş de baba tarafından hacbedilmiştir. Bu durumda hacbin yararı babaya dönmüştür; çünkü o, altıda birden artan payı asabe olarak almaktadır.

BİR SONRAKİ SAYFA İÇİN AŞAĞIDAKİ LİNK’E TIKLAYIN

V. ÇOCUKLAR VE ÇOCUKLARIN ÇOCUKLARININ MİRASÇI OLMALARI