FERAİZ / MİRAS HESABI

XII. MİRASTA PAYDA EŞİTLEME

Mirasçıların tamamı erkeklerden veya kadınlardan oluşan asabe ise miras aralarında eşit olarak dağıtılır. İki sınıf [erkek ve kadın] bir arada bulunursa her bir erkek iki kadın gibi değerlendirilir.

Kendilerine pay dağıtılacak olan kişi sayısı dağıtıma esas olacak meselenin paydası kabul edilir.

Mirasçılar arasında ashab-ı feraizden olan bir kişi veya birbirine denk iki kişi bulunursa ortak payda bu kesire göre belirlenir: Buna göre yanm hissede payda iki, üçte bir hissede payda üç, dörtte bir hissede payda dört, altıda bir hissede payda altı, sekizde bir hissede payda sekiz olur.

Ashab-ı feraizden olan kimselerin payları arasında farklılık söz konusu ise bakılır:

a. İki sayıdan biri diğerine bölünebiliyorsa büyük olan sayı payda kabul edilir. Altıda bir ile üçte bir gibi.

b. İki sayı [birbirine bölünmemekle birlikte] ortak bölenleri varsa bu iki sayıdan her birinin yarısı diğeri ile çarpılır. Buna örnek olarak paylardan birinin altıda bir diğerinin sekizde biri olması zikredilebilir. Bu durumda ortak payda 24 olur.

c. İki sayının ortak böleni yoksa [yani iki sayı aralarında asal sayı ise] sayılardan birinin bütünü diğerinin bütünüyle çarpılır, çıkan sonuç payda yapılır. Buna örnek olarak üçte bir ile dörtte bir zikredilebilir. Bu durumda ortak payda 12 olur.

Miras meselelerinde yedi tane ortak payda vardır: 2, 3, 4, 6, 8, 12,24.

60. Mirasçılar;

> Tamamen erkek asablerden oluşuyorsa, örneğin ölen şahıs geride iki oğul veya erkek kardeşler yahut ana-bir olmayan amcalar yahut da bunların oğullarını bıraksa, bunlar ister nesep ister vela yoluyla asabe olsun miras aralarında eşit olarak taksim edilir.

> Yahut mirasçıların tamamı kadın asabelerden oluşsa örneğin üç kadın aralarında eşit payla ortak oldukları bir köleyi azat etmiş olsalar ve bu köle ölse -ki bu durum yalnızca vela meselesinde düşünülebilir- mal aralarında eşit olarak dağıtılır. Ortak köle üzerindeki mülkiyet payları farklı ise miras da buna göre farklılık gösterir. Bu durum "redd (artan payın mirasçılara geri verilmesi)" meselelerinde nesep konusunda da düşünülebilir.

61. Neseben asabe olan kimseler arasında erkekler ve kadınlar bulunuyorsa, örneğin ölen kimse geride iki oğul iki kız bırakmış olsa, bunlardan her bir erkek iki dişi gibi düşünülür.

Burada "dişi için yarım pay vardır" denilemez; çünkü bu ifade kesirli konuşmak anlamına gelir. Oysa miras ilmiyle uğraşanlar bu şekilde kesirli ifade kullanmama konusunda ittifak etmişlerdir.

Kendilerine miras taksim edilecek kimselerin sayısı meselenin paydası olur. Yani bu meselede paydası, payların toplamı kadardır. Ve la yoluyla mirasçılıkta bu erkeklerin ve kadınların kişi başı toplamı kadardır. Nesep yoluyla olan asabelerde örneğin iki erkek iki kız olması halinde erkeklerin sayısına [erkeklerin her birisi iki dişi gibi kabul edilerek] dişilerin sayısı eklenir ve ortak payda 6 olur. Diğer meseleler de buna kıyas edilebilir. Bu, vela yoluyla olmayan mirasçılıktadır . Ve la yoluyla olan mirasçılıkta ise köle üzerindeki mülkiyet paylarında farklılık yoksa azat eden kimselerin sayısı ortak payda olur. İster köleyi azat edenlerin tümü erkek, ister tümü kadın isterse karışık olsunlar fark etmez. Köle üzerindeki mülkiyet payları farklı ise -ZerkeşI'nin de belirttiği üzere- tıpkı ashab-ı feraizin paylarında olduğu gibi ortak payda, her birinin miktarlarının birleştirildiği noktadır.

62. Ölenin kızı ile amcasının mirasçı olması meselesinde olduğu gibi mirasçılar arasında asabeler ile birlikte ashab-ı feraizden biri var ise veya asabeyle birlikte ashab-ı feraiz'den olma ve pay konusunda birbirine denk iki mirasçı varsa, örneğin ölenin annesi, ana-bir erkek kardeşi ve baba-bir erkek kardeşi kalsa, yahut yalnızca paydaları bakımından eşit mirasçılar kalsa örneğin iki öz kız kardeş ile iki ana-bir kız kardeş ve bir amca kalsa bu durumda mesele kesirli olur. Yani bu meselede aslı payda kesre göre belirlenir. Çünkü ashab-ı feraizin payları belirli bir sayıya yani terikeye izafe edilen altı paydır. Bu meselede asabe olmasa ortak payda yine bu kesre göre belirlenir.

Örneğin; Bir kadın ölünce geride kocası, ana-baba bir veya baba-bir kız kardeşi kalsa bu meselede ortak payda iki olur. Bu iki meseleye "nısfiyyeteyn" (iki yarımlı mesele) adı verilir. Çünkü ashab-ı feraiz arasında bunlardan başka malı yarı yarıya ashab-ı feraiz olarak paylaşacak biri yoktur. Bu meseleye "yetimeteyn (iki yetim)" meselesi de denir; çünkü belirli paylar arasında bunun benzeri yoktur. Bu mesel ed e birkaç pay daha olsaydı hüküm yine bu şekilde olurdu. Ortak payda, kesrin sahih olarak ortaya çıkacağı en alt sayıdır. Buna göre; yarım hissenin söz konusu olduğu bir meselede payda iki, 1/3 hissenin söz konusu olduğu meselede payda 3, 1/4 hissenin söz konusu olduğu meselde payda 4, 1/6 hissenin söz konusu olduğu meselede payda 6, 1/8 hissenin söz konusu olduğu meselede payda 8 olur. Çünkü yarısı kesirsiz olan en küçük sayı ikidir. Diğerleri de aynı şekildedir.

Not: Nevevi'nin "üçte iki" hisseden bahsetmemesi bunun başlı başına bir payalmadığını düşündürmektedir ki doğrusu da budur. Bu, üçte birlik payın iki katıdır.

63. Miras meselesinde paydaları az veya çok birbirinden farklı iki oran söz konusu ise bakılır:

İki sayının paydasından biri diğerine bölünebiliyorsa bu durumda daha büyük olan sayı payda olarak kabul edilir. Örneğin iki hisseden biri altıda bir diğeri üçte bir olursa bu durumda payda altı olur. Örneğin bir kimse öldüğünde geride annesi, ana-bir erkek kardeşi ve amcası kalırsa bu mesel ed e ortak payda altı olur. Çünkü burada belirli pay sahiplerinden birinin payı 1/6, diğerininki 1/3'tür.

Üç altının içinde bulunmaktadır.

[Bunu şöyle gösterebiliriz:]

Anne Ana-bir EK Amca (Asabe)

------------------------------------------------------------------------------------------------

(Sülüs) (Südüs) (Kalan)

1. ilk Payları 1/3 1/6 Kalan

2. Eşit Paydalı 2/6 1/6 3/6

64. Biri diğerine dahil olan iki sayı birbirinden farklı olup küçük sayı büyüğünün bir parçasıdır ve bu sayı onun yarısından daha fazla olamaz. Buna örnek olarak 3 sayısı ile 9 ve 6 sayılarını örnek olarak verebiliriz.

65. Bir miras meselesinde ashab-ı feraizden olan iki kişinin paylarının paydaları birbirinden farklı olmakla birlikte bunların ortak bir bulunsa buluuna, bir paydanın bu ortak bölen e bölünmesinden elde edilen sayı diğeriyle çarpılır. Çarpımın sonucu ortak payda olur. Buna örnek olarak 1/6 ve 1/8'lik hisseleri gösterebiliriz. Örneğin bir kimse öldüğünde geride annesi, karısı ve oğlu kalsa, bunların hisselerinin paydalarının buluştuğu ortak payda 24 olur. Şöyle ki paydalardan birinin ortak bölene bölünmesi sonucu elde edilen rakam diğer paydanın bütünüyle çarpılır. Örneğin 6 veya 8 sayısının yarısı diğerinin bütünüyle çarpılır.

[Yukarıdaki örneği şöyle gösterebiliriz:

Anne Karı Oğul (Asabe)

---------------------------------------------------------------------------------

(Südüs) (Sümün) (Kalan)

1. ilk Payları 1/6 1/8 Kalan

2. Eşit Paydalı 4/24 3/24 17/24

66. İki sayının ortak böleni yoksa [yani iki sayı aralarında asal ise] sayılardan birinin bütünü diğerinin bütünüyle çarpılır. Çarpım, meselenin ortak paydası olur. Buna örnek olarak 1/3 hisse ile 1/4 hisseyi zikredebiliriz. Mesela bir kimse öldüğünde geride annesi, karısı ve ana-baba bir erkek kardeşi olsa burada annenin üçte birlik payı ile karının dörtte birlik payı arasında ortak bir bölen söz konusu değildir.

[Bu meseleyi şu şekilde gösterebiliriz:

Anne Karı Ana-baba bir EK (Asabe)

-------------------------------------------------------------------------------------------------

(Sülüs) (Rubu') (Kalan)

1. İlk Payları 1/3 1/4 Kalan

2. Eşit Paydalı 4/12 3/12 7/12

67. Yukarıda belirtilen mirasçılara mirasın taksim edilmesinde bunlar gerek tek başlarına bulunsunlar gerekse meseleler birbirine eklenmiş olsun ortak paydaların sayısı yedidir: 2, 3, 4, 6, 8, 12,24.

Çünkü Kur'an'da zikredilen miras meseleleri ancak bu yedi sayı ortak payda kabul edilerek çözülmektedir. Ashab-ı feraiz'in payı aslında altı tane olduğu halde ortak paydaların yedi tane olmasının sebebi şudur: Belirli paylar için iki durum söz konusudur: Tek başına olma hali, başkasıyla birlikte olma hali. Tek başına olma durumunda 5 pay bulunur: 1/2, 1/3, 1/4, 1/6, 1/8. Burada 2/3 şeklindeki pay düşer; çünkü bu payaslında 1/3'ten gelmektedir. Terkib halinde iki paydaya daha ihtiyaç duyulmaktadır. Çünkü terkip işleminde mutlaka şu dört durumdan biri söz konusu olur:

a. Hisseler arasında eşitlik (temasül),

b. Hisselerin paydalarından birinin diğerine bölünebilmesi durumu (tedahül),

c. Hisselerin paydalarının ortak bir bölene bölünebilmesi durumu (tevafuk),

d. Hisselerin aralarında asal sayılar olması (tebayün).

Hisseler arasında eşitlik varsa örneğin iki tane hissenin her biri 1/6 ise veya hisselerden birinin paydası diğerine bölünebiliyorsa örneğin hisselerden biri 1/3 diğeri 1/6 olursa bunlar başka bir ortak paydaya ihtiyaç duyurmazlar. Çünkü ilk durumda her iki sayı, ikinci durumda daha büyük olan sayı ortak payda kabul edilir. İki hissenin paydaları arasında ortak bir bölen varsa veya asal sayı olma durumu varsa o zaman bütün hisselerin paydalarının eşitlenmesine ihtiyaç olur. Ortak bölenin olması halinde hisselerden birinin paydası ortak bölen e bölünür, çıkan sayı ile diğer hisse çarpılır.

Asallık söz konusu ise sayılardan birinin bütünü diğerinin bütünüyle çarpılır. Böylelikle burada yukarıdaki sayılar dışında başka iki tane daha ortak paydaya ihtiyaç duymuş oluruz ki bunların birincisi 12 sayısıdır. Bu, ortak böleni bulunan 1/4 ve 1/6 hisselerinde ortak payda olur. Aralarında asalolan 1/4 ve 1/3 veya 2/3 hisselerinde de ortak payda 12 olur. Çünkü 4 ve 6'ya bölünebilen en küçük sayı 12'dir. İkinci ortak payda ise 24 sayısıdır. 1/8 ve 1/6 hisselerinin paydaları arasında ortak bölen bulunmaktadır. Aralarında asalolan 1/8 ve 2/3 hisselerinde de ortak payda 24'tür. Çünkü 8, 6 ve 2 sayılarına bölünebilen en küçük sayı 24'tür. Bir miras taksiminde 1/8 hisse ile 1/3 hissenin bir arada bulunması mümkün olmadığından ortak paydalar yukarıda belirtildiği gibi yedi tane olmuştur.

68. Sonraki alimlerden bazıları, ölenin dedesi ve erkek kardeşlerinin bir arada bulunduğu miras meselelerini de dikkate alarak bunlara 18 ve 36 paydalarını da eklemişlerdir.

İlk ortak payda şöyle olur:

Bir kimse ölünce geride annesi, dedesi ve beş tane ana-bir olmayan erkek kardeşi kalsa, burada ortak payda 18 olur; çünkü 6'ya bölünebilen ve bölümden elde edilen sayının 3'e bölünebildiği en küçük sayı 18'dir.

İkincisi ise şöyle olur:

Bir kimse öldüğünde geride karısı, annesi, dedesi ve yedi tane ana-bir olmayan erkek kardeşi kalmış olsa, ortak payda 36 olur. Çünkü 4'e ve 6'ya tam bölünebilen, bölüm sonrasında kalanın da 3' e tam bölünebildiği en küçük sayı 36' dır.

Önceki alimler bu ikisini payda eşitleme işlemi olarak kabul etmişlerdir. Cüveynı ve başkaları, sonraki alimlerin düşüncelerini sahih kabul etmişlerdir.

Nevevi er-Ravda'da şöyle demiştir: "Tercihe şayan olan, daha doğru olan ve kurallarla uyumlu olan da bu görüştür; çünkü bu daha özet ve kısadır."

Mütevelli bu görüş lehine şöyle bir delil getirmiştir:

Alimler şu meselede ittifak etmişlerdir: Bir kadın öldüğünde geride kocası ve ana-babası kalsa bu meselede ortak payda 6'dır. Burada 1/2'lik ashab-ı feraiz payı ve geriye kalanın 1/3'ünü ikame etmek söz konusu olmamış olsaydı alimler şöyle derdi: Bu meselede ortak payda ikidir. Koca bu iki paydan birini alır, geriye bir pay kalır. Geriye kalan pay 3'e tam olarak bölünemez. Bu durumda 1/3'ün paydası olan 3, 2 ile çarpılır, sonuç 6 olur.

Nevevi, Mütevelli'nin bu delillendirmesini onaylamıştır. Ancak el-Matlab adlı eserde şöyle denilmektedir:

Bu görüş itiraza açıktır; çünkü miras ilmiyle meşgulolanların bir grubu yukarıdaki meselede ortak paydanın iki olduğunu söylemişlerdir.

Yukarıdaki görüş doğru kabul edilirse iki mesel e arasında şöyle bir ayrım yapılmalıdır: Bu meselede kalanın üçte biri aslı paydır. Dedenin hakkı açısından ise böyle değildir. Cüveynı, öncekilerin bu konuda farklı düşünmelerini şuna bağlamıştır: Onlar yukarıdaki iki paydayı diğer yedi payda gibi görmemişlerdir; çünkü paydalar, nasslarda geçenler dikkate alınarak belirlenmiş olup bunlar üzerinde icma gerçekleşmiştir. Son iki meselede geriye kalanın üçte biri ile ilgili durumlar ise nasslarda yer almadığı gibi üzerinde ittifak da gerçekleşmemiştir. Cüveynı şöyle demiştir: "Bu iki görüşü uzlaştırmak kolaydır." Bazıları ise şöyle demiştir: "Öncekilerin görüşleri asıldır, sonrakilerin görüşleri ise istihsandır.

BİR SONRAKİ SAYFA İÇİN AŞAĞIDAKİ LİNK’E TIKLAYIN

XIII. AVL